Qarshi shahrining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti - Tarix - Diplom ishlar

Qarshi shahrining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.83984375 KB

Ko'chirib olish

“Qarshi shahrining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti (XIX asr misolida) ” mavzusida yozgan BITIRUVBITIRUV MALAKAVIY ISHIMALAKAVIY ISHI 1

MUNDAREJA KIRISH ……………………………………………………………...……..……..3-5 I.bob. XIX asr birinchi yarmida Qarshi shahrida iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy hayot……………...………………………………….………………………6 1.1. XIX asr birinchi yarmida Qarshi shahrining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti ……………………………………………………………………..6-16 1.2. XIX asr birinchi yarmida Qarshi bekligida ijtimoiy-iqtisodiy madaniy sohadagi o’zgarishlar…………………………………............................................16-30 II.bob. XIX asr ikkinchi yarmida Qarshi shahrida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot….………………………………………………………...……......................30 2.1. XIX asr ikkinchi yarmida Qarshi shahrining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi…………………………………………………………….…..30-42 2.2. XIX asr ikkinchi yarmida shahar va qishloqlarning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti……………………...………………………………..…............41-49 Xulosa …………………………………………………………………………..5 0-51 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ……………………………………..... 53-54 Ilova ……………………………………………………………..…………..........55 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik sharoitida jamiyatdagi yangi o ’ zgarishlarni amalga oshirish jarayonida jamiyat a‘zolarini erkin, demokratik tafakkur va milliy ruhda tarbiyalash vazifalarini bajarishda tarix fanini ahamiyati tobora oshib bormoqda. Mustaqillikning dastlabki davrlaridan boshlab xalqning tarixiy xotirasini tiklash, tarix faniga doir tadqiqotlarni har tomonlama takomillashtirish masalasi davlat siyosati darajasiga ko ’ tarildi. 0‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov 1998 yil yozida bir guruh yetakchi tarixchi olimlar bilan bo ’ lgan uchrashuvida ta‘kidlaganidek, «...o ’ z tarixini bilgan, u bilan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo ’ lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur 1 »! Hozirgi davrda o ’ zbek davlatchiligi tarixini yangidan, tarixiy haqiqatni yozish asosida to ’ laqonli holatda tiklash va xalqimizga yetkazish tarixchi olimlarni oldiga turgan dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi. O ’ zbekistonning har bir viloyati tarixini ilmiy asosda o ’ rganish yangi ma‘lumotlarni fanga joriy etish orqali uni boy tarixi yaxlit majmuasini yaratish mumkin. Ana shunday salohiyatli viloyatlardan biri Qashqadaryo vohasi Vatanimiz tarixida alohida o ’ rin tutgan. Nafaqat voha, balki Buxoro xonligida ham nufuzli o ’ rin tutgan. Qarshi shahrining XIX asr ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayoti tarixiga doir muammolar yetarli darajada o ’ rganilmagan. Bu borada to ’ plangan ma‘lumotlarni qaytadan ko ’ rib chiqish, tanlangan mavzuga yangi nazar bilan qarash xolisona baho berish va haqqoniy yoritishni taqozo etadi. Qashqadaryo vohasi, jumladan, Qarshi shahrining qadimgi va o ’ rta asrlar tarixi bo ’ yicha ma‘lum tadqiqotlar amalga oshirilgan, ammo biz tadqiq etayotgan davr, ya‘ni XIX asr tarixi nisbatan kam o ’ rganilgan. Vaholanki, Buxoro xonligining siyosiy, strategik va iqtisodiy jihatdan muhim sharqiy 1 1 Islom Karimov. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. 7-tom, T.: “O’zbekiston”, 1999, 149-bet. 3

hududida joylashgan Qarshi shahrini bu davrdagi tarixini o ’ rganmasdan turib, shu davr O ’ zbekiston tarixiga tegishli ko ’ pgina masalalarni to ’ liq yoritish mumkin emas. Bu o ’ z navbatida, tanlangan mavzuning dolzarbligini belgilaydigan muhim omillardan biridir. Shubhasiz, Qarshi shahrining O ’ zbekiston tarixida o ’ ziga xos o ’ rni mavjud. Muhim savdo yo ’ llari, iqtisodiy va madaniy aloqalar tutashgan hududda joylashganligi bois bu hududda turli tarixiy jarayonlar kechgan. Qarshi shahrini geografik jihatdan qulay muhim savdo yo ’ lida joylashganligi, Buxoro xonligini qo ’ shni-Afg ’ oniston, Eron kabi davlatlar bilan har tomonlama aloqalar olib borishga imkon bergan. Yuqoridagi omillardan kelib chiqib, Qarshi shahri, nafaqat Buxoro xonligida balki, butun O ’ rta Osiyo mintaqasida o ’ zining alohida iqtisodiy o ’ rniga ega ekanligini ta‘kidlash lozim. Anna shu qulay strategik mintaqaning XIX asr ya’ni 1801-yildan 1900-yilgacha bo ’ lgan tarixiy davri O ’ zbekiston tarixini dolzarb muammolari tarkibiga kiradi, chunki Qarshi shahrining tadqiq etilayotgan davrlaridagi iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayotiga doir tarixi maxsus ishlab chiqilib va bir tizimga keltirilib o ’ rganilmagan. Shu sababli, Qarshi shaharining XIX asrdagi iqtisodiy- ijtimoiy, va madaniy tarixini qiyosiy taxlil qilgan holda o‘rganish tarix fanining dalzarb vazifalaridan biridir. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi va vazifalari: Qarshi shahrining XIX asrdagi iqtisodiy-ijtimoiy, madaniy tarixiy qiyosiy tahlil qilgan holda o‘rganish Qarshi shahrining o‘tmishiga oid ayrim jihatlar xususida so‘z yuritish, Qarshi shahrining bir qadar uzoq va yaqin o‘tmishini hamda xali ko‘plab ma’lum bo‘lmagan qariyb unitilayozgan tarixini, shahar tarixini ilmiy jihatdan tadqiq etgan holda yoritishdan iborat. Mazkur maqsadni amalga oshirish uchun qo‘yidagi vazifalar belgilanib olindi. - XIX asrning birinchi yarimida Qarshi shahrining ijtimoiy-iqtisodiy hayotini yoritib berish. 4

- XIX asrning ikkinchi yarimida Qarshi shahri ijtimoy-iqtiosdiy, madaniy ahvolini talqin qilish. - XIX asrning Qarshi shahri madaniyatini yoritib berish. - Qashri shahri va uning atrofidagi qishloqlaming madaniy ahvolini tahlil Bitiruv malakaviy ishning i l m i y v a a m a l i y a h a m i y a t i : - XIX asrning birinchi yarmida Qarshi shahrining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti yoritib berildi. - XIX asrning ikkinchi yarmida Qarshi shahrining madaniy hayoti tahlil q i l i n d i . - XIX asrning yarshi shahri madaniyati yoritib berildi. - Qarshi shahri va uning atrofdagi qishloqlarning madaniy ahvoli tahlil qilindi. Bitiruv malakaviy ishning aprobatsiyasi: Bitiruv malakaviy ish Qarshi Davlat Universiteti Tarix va ijtimoiy fanlar fakulteti Tarix kafedrasi qoshidagi “Yosh o’lkashunoslar” to’garagida ma’ruza qilingan. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi: Bitiruv malakaviy ish kirish, 2 ta bob, 4 fasl, xulosa, adabiyotlar ro‘yxati hamda ilovalardan tarkib topgan bo’lib, 55 sahifani tashkil etadi. 5

I-BOB. XIX ASR BIRINCHI YARMIDA QARSHI SHAHRIDA IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY HAYOT. 1.1.XIX asrning birinchi yarmida Qarshi shahrining ijtimoiy- iqtisodiy hayoti. Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning o‘z yurti tili madaniyati qadriyati tarixini belgilashga o'zligini anglashga qiziqish ortib bormoqda. O’zlikni anglash degani –bu o’z tariximizni, ming yillik an’analarimizni bilish degani. Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini nasil- nasabini o‘zi tug‘ilib voyaga yetgan qishloq, shahar xullaski, Vatanning tarixini bilishni istaydi. Har bir xalqning har qaysi millatning o‘ziga xos uzoq- yaqin tarixi, o‘tmishi bo‘lgani kabibiz bilgan va bilmagan shahar va qishloqlarning ham o‘z tarixi bor. Qashqadaryo vohasining qadim to‘prog‘ida tabarruk manzillar ko‘p. Qadimshunoslar viloyatimiz hududidan minglab yodgorliklarni aniqlaganlar. Ular orasida shajarasi miloddan oldingi ming yilliklarga daxldor o‘nlab obidalar borki, bugungi ilm-fan madaniyat va me’morchiligimiz ular tarixisiz mukammal bo‘lmaydi. Moziy bilan bo‘ylashadigan shaharning qariyib uch ming yillik kechmishi bor. XIX asrning birinchi yarimida Qarshi shahrining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti. XIX asrning birinchi yarmida Qarshi vohasida 500 ming aholi yashagan. Qarshi vohasida eng katta shahar hisoblangan. Amir Haydar XIX asming boshlanishida (1800) taxtga chiqadi. Amir Haydar vafotidan so‘ng (1826) taxtni o‘g’li Nasrullo egallaydi. Amir Nasrullo 1826 yilda taxtga chiqib o‘ttiz to‘rt yoshga yaqin, ya’ni 1860 yilga qadar amirlikni boshqaradi. Chor Rossiyasi Pyotr 1 davridan boshlab Turkistonga ko‘z tikkan edi. Doniyolbiy Otaliq davrida Buxoroga kelgan savdo missiyasi ijobiy natija bermaydi. Shunga qaramay, rus podshoxlari dunyoni qayta bo‘lib olish kurashida inglizlardan ortda qolishni istamas edi. XIX asrning birinchi yarimida Nasrullo hukumronlik yillarida Buxoroga ajnabiylar ruslar, inglizlar tashrifi tez-tez takrorlanadigan bo’lib qoladi. Ajnabiylar tashrifi qanday maqsadni ko‘zlamasin, ularni yozib qoldirgan asarlari, esdaliklari oradan yillar asrlar kechib, tarix mulkiga aylandi. Ularda 6

Buxoro amirligi viloyatlaridan bo’lgan Qashqavohasi shahar va qishloqlari haqida ham ma’lumotlar uchraydiki, bu xabarlarni noyob va qimmatli deyish o‘rinli bo‘ladi. Angliyalik kapitan Aleksandr Byorns 1832 yilda Buxoroga keladi va “Buxoroga sayohat” nomli asarini yaratadi. Byorns tashrifi inglizlarning Markaziy Osiyoga qarshi tajovuz rejasi tarkibiga kirganligi sir emas. N.A.Xalfin to‘g‘ri uqtirgani kabi, bu kelish bozorlariga vositachilar savdogar-musulmonlar yordamida ingiliz mollari asta- sekin kirib kela boshlagan. Markaziy Osiyoga qarshi tajovuzni (agressiya tayyorlash va amalga oshirishni yengillashiga qaratilgan edi. “Bizning Qarshida bo‘lishimiz, -deb yozgan Aleksandr Byorns- bu joyni ko‘zdan kechirish imkoniyatini beradi. Shahar bir millik kenglikda yastanib yotadi. U katta kon bozorga va 10000 aholiga ega. Uylarning hammasini tomi tekis yopilgan. Uning shimoliy g‘arbiy qismida to‘proq loydan qurg‘on bo‘lib murchal- suv qo‘yiladigan chuqurlik bilan o‘rab olingan va anchayin mustahkamlikni yuzaga keltirgan. Bu joy dan ellik mil uzoqlikdagi shahar Shaxrisabz atroflaridan oqib keladigan daryo Qarshining shimoliy tarafidan o‘tadi va aholiga son- sanoqsiz bog‘ -rog’lar yaratish, mevali daraxtlar, teraklar ekin imkoniyatini beradi. Bu keyingilari ulug‘vor va jozibador ko‘rinishga ega, xususan, shamol turganda ulaming bargi haqiqatda yashil bo‘lishiga qaramay oppoq va kumushsimon bo‘lib, tovlanadi. Bu diltortar va xushyoqar manzara hosil qiladi. Hech bir joyda tiriklik suvi bu qadar qadrli emas, ziro, usiz bu joy batamom sahroga aylangan bo‘lur edi. Daryo qirg‘oqlarida va uning jilg‘alarida (ariqlar) da hamma narsa yam-yashil va cho‘lga burkangan, shu bilan birga bu joydan unga olis bo‘lmagan yerlar sahro qumliklari bilan qoplangan. Qarshi Buxoro mulklarida poytaxtidan so‘ng eng yirik ahamiyatga ega bo‘lgan joy hisoblandi. Bu voha yigirma mil kenglikni tashkil etadi. Daryo uning barcha dalalarini sug‘oradi. XIX asr oxiri-XX asr boshlarida yashagan muarrix Muhammad Ali Boljuvoniy o ’ zining «Tarixi nofeiy» (Foydali tarix) asarida Buxoro amirligining boshqaruv tizimi haqida qimmatli ma‘lumotlarni yozib 7

qoldirgan. Shuningdek, bu asarda amirlikda faoliyat yuritgan amaldorlarni vazifalarini ko ’ rsatib o ’ tish bilan birga, bekliklarda tayinlanadigan mansablar xususida ham ko ’ pdan ko ’ p qiziqarli ma‘lumotlar berib o ’ tiladi. Bu asarda bayon etilishicha, Buxoroda xonlik taxtiga ko ’ tarilish quyidagicha bo ’ lgan: «Hamma vazirlar, qozi ul-qazot va mushtilar dorus- saltanatga yig ’ ilib, shohlikka loyiq odamni kigizning to ’ rt burchagidan ko ’ tarib xonlik taxtiga qo ’ yib, sultonlik tojini boshiga kiygazib, islom bayrog ’ ini qo ’ liga berganlar». Amirlikda, boshqaruv tizimida Qushbegi lavozimi muhim rol o ’ ynagan. Ayrim hollarda amirlik qo ’ shiniga qushbegi boshchilik qilgan. Ko ’ pgina manbalarda Buxoro amirligi 27 beklikdan iborat ekanligi aytib o ’ tiladi. Boljuvoniy esa bu bekliklarni quyidagi tartibda sanab o ’ tadi: «Chorjo ’ y, Karki, Kalif, Qarshi, Karmina, Nurota, Ziyovuddin, Xatirchi, G ’ uzor, Shahrisabz, Kitob, Yakkabog ’ , Chiroqchi, Jomchi va Sherobod, Boysun, Dehnav, Sariosiyo, ya‘ni Sarijo ’ y, Hisor, Qorategin, Darvoz, Boljuvon, Ko ’ lob, ya‘ni Xatlon, Qo ’ rg ’ ontepa, Kubodiyon» dir. Buxoro amiri tomonidan tayin etilgan kishilar beklikni boshqargan. Ayrim manbalarda, amirlik ixtiyorida bo ’ lgan Qarshi bekligi «valiahd bekligi» sifatida talqin etiladi. Masalan, rus elshunos olimasi O.A.Suxareva «Buxoro xonligidagi shaharlar tarixiga doir» (1958) asarida quyidagilarni bayon qiladi: «Qarshi-Buxoro xonligining ikkinchi siyosiy markazi bo ’ lgan, shakllangan an‘anaga ko ’ ra, bu yerda Buxoro taxti vorisi qarorgohi bo ’ lgan, u soliq yig ’ ish ishlarini nazorat qilgan bek bilan boshqaruvga qo ’ yilgan». Bekliklarda amir tomonidan bekdan tashqari yana ikkita yuqori mansab egalari tayinlangan. Ulardan biri Amlokdor bo ’ lib, u amirlik xazinasiga beklikka qarashli hududlardan soliqlarni yig ’ ishga mas‘ul bo ’ lgan. Amlokdorga ham bir qancha xizmat ko ’ rsatadigan ya‘ni amrini bajo qiladigan dorug ’ a va mingboshi-yu, ellikboshilari bo ’ lgan. Amlokdor huzurida ba‘zi bahsli masalalar ko ’ rib chiqilgan. 8

Qarshi bekligi ham amlokdorlik boshqaruv tizimiga ega bo ’ lgan. Beklik quyidagi amlokdorlik hududlarini o ’ z ichiga olgan: Qarshi, Fayzobod, Beshkent, Pattazan, Fazli, Qamashi, Jeynov, Kasbi, Maymanoq, Jumabozor, Koson, Parg ’ uza, Xonobod, Po ’ lati, Qorabog ’ . Qarshi bekligida ham qolgan bekliklarda bo ’ lgani kabi sha‘riy masalalarni ko ’ rib chiqish uchun Qozi tayinlangan bo ’ lib, unga ham bir necha muharrir va noiblari amriga shay turgan. Nizo va janjallar, shar‘iy murofi‘alar, masalalar, fatvo chiqarish Qozining hukmi bilan bo ’ lgan. Amir tayinlaydigan beklik yuqori mansablaridan yana biri-bu Raisdir. U shar‘iy murofi‘a, masjidlar va bozorlarni tekshirish, shunga o ’ xshash ko ’ p masalalarni Rais hal qilgan. O ’ nlab mirzolar, noiblar Raisning hukmini ijro etib, qishlog ’ u-bozorlarda yurishgan. Rais ham rivoyat hozirlab, nizo va bahsli masalalarni amir nomidan hal qilgan. Ko ’ rinib turibdiki, bekliklarda amir tomonidan tayinlangan mansab egalari to ’ g ’ ridan-to ’ g ’ ri bekning emas, amirning hukmiga itoat etgan va uning xohish-irodasi bo ’ yicha ish ko ’ rgan. Ta‘kidlab o ’ tganimizdek, beklikdagi uchta yuqori mansab (bek, qozi va rais) amir tomonidan amalga oshirilgan. Bular shar‘iy yo ’ lda ish tutib gunohkor kishini mol-mulkini musodara etib, jazo qo ’ llashga haqlari bo ’ lgan, lekin amirning hukmisiz va mushtining rivoyatisiz biror kimsani qatl qilolmaganlar. Buxoro mulkining har bir bekligida shu uchala yuqori mansab egalarining hukmi joriy va mansub hisoblangan. Ular har juma kuni amirdan ko ’ ngil so ’ rab turganlar. Manbada keltirilishicha, amirga sadoqatlarini izhor qilish uchun «Jumagiy, bandagi va duogo ’ y» deb ariza yuborib turishlari lozim bo ’ lgan. Aks holda, bu mansab egalariga ham qattiq jazo berilib, mol- mulki musodara qilinib, egallab turgan lavozimidan chetlashtirilgan yoki ayrim hollarda hibs etilib, o ’ rniga boshqa kishi tayin etilgan. Bekliklarda boshqaruvni yo ’ lga qo ’ yilishida, tartib saqlash, tunda ham osoyishtalikni ta‘minlashda, kezi kelganda aholidan majburan soliqlarni undirish ishlariga mirshab va soqchilarning alohida mas‘uliyati bo ’ lgan. 9

Beklik boshqaruvida to ’ qsabolarni ham muhim o ’ rni bo ’ lgan, ular ma‘lum harbiy kuchga ega bo ’ lgan. Mang ’ itlar hukmronligi davrida amirlikda qanday yer-suv mulkchilik turlari mavjud bo ’ lgan bo ’ lsa, bekliklardagi holat ham bundan mustasno bo ’ lmagan. Qarshi bekligida ham quyidagi mulkchilik shakllari mavjud bo ’ lgan davlat yerlari (bu amlok yerlar ham deb atalgan), mulk yerlar (xususiy), vaqf yerlaridir. Davlat yerlarining suvsiz dasht, to ’ qayzor qismi ko ’ chmanchi jamoalarga bo ’ lib berilgan, chunki ular chorvachilik bilan shug ’ ullanishib, beklik orqali amir xazinasiga xiroj to ’ lagan. Bunday yerlar sotilmasdi va ayirboshlanmagan. Davlat yerlarining boshqa bir qismi yuqori mansab egalariga, lashkarboshilarga davlat oldidagi xizmatlari evaziga suyurg ’ ol tarzda berilgan. Suyurg ’ ol yerni qo ’ lga kiritgan kishi, albatta uni boshqarish huquqini ham qo ’ lga kiritgan. Suyurg ’ ol egasi davlat xazinasiga xiroj to ’ lashi hamda oliy hukmdorning chaqirig ’ iga ko ’ ra o ’ z qo ’ shini bilan harbiy yurishlarda ishtirok etishi lozim edi. Shayboniylar davrida davlat yerlarini «tanho» deb atalgan shakli qaror topgan edi. Bu shaklni amirlik davrida ham kuzatish mumkin. Masalan, XIX asrning birinchi choragida amirlikda tanholarning soni 12 mingdan 36 ming nafarga yetgan. Tanho yer egalari yerga emas, balki, o ’ sha yerdan olinadigan soliqqa egalik qilgan. Davlat yerlarini yana bir qismi dehqonlarga ishlashlari uchun ijaraga berilgan, xuddi mana shu ijarachi dehqonlardan ko ’ proq xiroj bekliklardagi mas‘ul amal egalari orqali amirlik xazinasiga yuborilgan. Qarshi bekligi amlokdorlardan yig ’ ilgan soliqlarni yoki hosilni 1/3 qismini amirlik xazinasiga jo ’ natib turgan. Xususiy yerlarning bir qismi xususiy shaxslarning yerlari bo ’ lib, ularning bu yerlarga egalik qilishlari davlat xizmati bilan bog ’ liq bo ’ lmagan. Bunday yerlar, asosan, amirlik hududlariga, jumladan, Qarshi bekligi 10

tarkibidagi amloklarda asrlar osha yashab kelayotgan arablarga qarashli yerlar bo ’ lgan. Bu yerlardan 1/10 qismi miqdorida o ’ lpon to ’ langan. Xususiy yerlarni ikkinchi qismi (mulki hur yoki mulki holis) davlat xizmati bilan bog ’ liq bo ’ lib, bu yerlar janglarda jasorat ko ’ rsatgan yoki hukmdorlarning alohida topshiriqlarini bajarishda jonbozlik ko ’ rsatgan shaxslargagina berilgan. Bunday yerga ega bo ’ lgan shaxslarga maxsus yorliqlarni amirlikning yuqori mansablaridan biri-Parvonachi topshirgan. Yorliq va yerga ega bo ’ lgan shaxs barcha mavjud soliqlardan ozod etilgan. Vaqf yerlari-bu masjid, mozor, xonaqoh va madrasalar uchun ajratilgan yerlardir. Bunday yerlar musodara etilgan, davlat hamda yirik yer egalari tomonidan hadya etilgan yerlar hisobiga vujudga keltirilar va ortib borardi. Masjid, madrasa, qabristonlarning asosiy sarf-xarajatlari, shuningdek, talaba, mudarris hamda mutavallilarga beriladigan nafaqa va maoshlar vaqf yerlaridan olinadigan daromad hisobidan qoplanar va vaqf mulklarini din peshvolari idora qilar edi. Beklik aholisidan bir qancha soliq turlari: xiroj, zakot, boj, to ’ la, yaksara, nimsara kabi soliqlar dastlabki mang ’ itiy hukmdorlar davrida olingan bo ’ lsa, bu soliq turlari XIX asr oxirlarida 40 taga yaqin23 bo ’ ladi. Bundan tashqari, aholi majburiyatlarni bajarishga ya‘ni jamoa bo ’ lib foydalanadigan sug ’ orish inshootlarini barpo qilishga, kanallar qazishga, suv chiqmaydigan joylarda suv chiqarishga, suv inshootlarini tozalashga va shunga o ’ xshash ko ’ plab og ’ ir ishlarga jalb etilardi. Amir Shohmurodning qishloq xo ’ jaligini rivojlantirish maqsadida amirlikning butun aholisini jalb qilish uchun qo ’ llagan tadbirlaridan biri qo ’ shpuli solig ’ i edi. 50 tanoblik yer maydonidan 40 tiyinga yaqin soliq undirish uning davrida ijobiy natijalar beradi. Qarshi mulklarida ham sun‘iy sug ’ orish ishlari ancha jonlanadi. Rus sharqshunosi V.V.Bartold ham o ’ z asarida buni e‘tirof etib «Shohmurod davrida Zarafshon, Amudaryo va Qashqadaryodagi sug ’ orish tarmoqlari tiklangan edi» deydi. 11

Shohmurod davrida joriy etilgan-qo ’ shpuli solig ’ i miqdori, undan keyin hukmronlik qilgan vorislari: Haydar, Nasrullo va Muzaffar davrlarida 3 so ’ m 60 tiyinga ko ’ tarilgan, demak, qariyb o ’ n barobar oshib ketgan. Eng yomoni, bu davrlarga kelib, qo ’ shpuli ishlanadigan yerdan ham, ishlanmaydigan yerdan ham bir xilda olinavergan. Qarshi bekligida Shohmurod va Haydar olib borgan islohotlar garchi qishloq xo ’ jaligini tiklash maqsadida bo ’ lsa-da, lekin soliqlarning ko ’ pligi va majburiy ishlarning haddan ziyodligi Qarshi bekligi tarkibiga kiruvchi qishloq aholilarini ahvolini tobora og ’ ir ahvolga solib qo ’ ydi. Yerdan ham, moldan ham mosuvo bo ’ lgan bir qism aholi yollanib ishlashga majbur edi. Yerni ijaraga olgan dehqon uni o ’ z qo ’ shi bilan ishlasa-da, o ’ zi donini eksa- da, hosilning faqat yarmiga egalik qilar edi. Beklikka qarashli yerlarga paxta, bug ’ doy, jo ’ xori, tariq, arpa, beda yetishtirish dehqonchilikning asosini tashkil etgan. Deyarli har bir dehqon xo ’ jaligida o ’ z ehtiyoji va sotishi uchun paxta yetishtirgan. Beklikda ipakchilik ham ancha rivoj topgan. Bog ’ dorchilik, sabzavotchilik va polizchilik keng rivojlangan. Piyoz, sabzi, bodring, qovoq, qovun, tarvuz, olma, olxo ’ ri, o ’ rik, shaftoli, uzum va boshqa bog ’ dorchilik va poliz ekinlari yetishtirilgan. Qarshida XIX asrda ko ’ plab chorbog ’ lar yaratilganligini, hatto, 1863 yilda Qarshida bo ’ lgan venger (mojor) sayyohi G.Vamberi ham o ’ z asarida to ’ xtalib: «Qarshida omma uchun mo ’ ljallangan bog ’ larni ko ’ rib tamomila hayratda qotdim» deb ta‘kidlab o ’ tgan. Xuddi shunday Qarshi haqida va uning tarovatli bog ’ lari xususida XIX asrning birinchi choragida amirlikka, xususan, 1832 yilda Qarshida bo ’ lgan, ingliz missioneri Aleksandr Byorns ham o ’ zining «Buxoroga sayohat» asarida to ’ xtalib o ’ tadi. Aleksandr Byornsni Qarshining yaydoq cho‘l o‘rtasida o‘rnashganligi bu joydagi tiriklik manbai suv ekanligi alohida qiziqtirgan. U shahar va uning tevarak atrofidagi bog‘lar mevalar, terakzorlar haqida so‘zlaydiki, bu o‘sha yillarda Qarshining o‘zini o‘nglab olganligi, iqtisodiy jihatdan mo’tadil hayot kechira boshlaganligidan darak beradi. 12

Byorns kitobida imkon bo‘ldi deguncha suv haqida, daryolar haqida so‘zlandi. Ayniqsa u ekin-tekin qilinadigan yerlarga alohida qiziqish bilan e’tibor bergan va o’rganib chiqqan. Jumladan o‘sha paytda Qarshi viloyatining sug‘oriladigan yerlari yigirma mil kenglikda ekanligi ham uning diqqat e’tiboridan chetda qolmagan. Amir Shoh Murod va Alisher Xaydarlar davrida amalga oshirilgan sug‘orish inshoatlari, qazilgan ariqlar dehqonchalikni taraqqiyotida ma’lum darajada omil bo‘lgan bo’lsada, hosil beradigan yerlar ko‘lami o‘troq aholi ehtiyojlarini to‘la qondira olmagan. Qishloqlarda dehqonlarning ahvoli yaxshi emas edi. Uylar yoppasiga paxsadan ko‘tarilar kapalar o’tovlar ham iste’molda edi. Yerto‘lalarda kishilar yashab turganligi ham manbalarda qayd etiladi. Yerdan ham moldan ham mosuva bo‘lgan bir qism aholi yollanib ishlashga majbur edi. Yerni ijaraga olgan dehqon uni o‘z qushi bilan ishlasa- da o‘zi donni eksa-da hosilning faqat yarimga egalik qilar edi. Shahar aholisidan tashqari yer va suvi bo‘lmagan chorvasi yo‘q qishloq kishilarining bir qismi hunarmandchilik bilan shug‘ullangan. Bunday turmush sharoiti faqat ehtiyoj orqasidan bo‘lib qilolmasdan Qashqa vohasidagi ko‘p asrlik an’ana bilan ham bog‘liq edi. Masalan, Kasbidan kulolchilik taraqqiy etgan bo‘lsa, Gilon, Koson, G‘uzorda temirchilik to‘qimachilik bo’yoqchilik va boshqa sohalar rivojda bo‘lgan. XVIII asr ikkinchi yarmi - XIX asrda Buxoro amirligining boshqa shaxarlari qatorida Qarshi va uning atrofidagi yirik qishloqlarda xunarmandchilikning kо‘pgina turlari taraqqiy etgan. Qarshida Shaxrisabz, Kitob, Guzor va Koson bo‘lgani singari sanaot ham oyoqqa tura boshlaydi. Paxtani, junni ipakni qayta ishlash korxonalari buning misoli bo‘la oladi. Paxta asosan 15 apreldan 25 aprelga qadar ekilishi 15 avgustdan 10 sentabrga qadar yig‘ib olinganligi eslatib o‘tiladi. Qarshi va Chorjo‘y paxtasining sifati ancha past bo‘lgan deydilar 13

Tо‘quvchilik ishlab chiqarishning asosiy tarmog‘i xisoblangan. Tо‘quvchilik xunari ip yigirish, mato tо‘qish, kiyim-kechak tikish kabi ishlab chiqarish turlarini о‘z ichiga olgan. Ip kalavalari paxtadan, jun va ipakdan yigirilgan. Paxta ip kalavalari uchun Qarshining о‘zida yetishtirilgan va Shaxrisabzdan keltirilgan paxta asosiy xom ashyo bо‘lib xizmat qilgan. Jundan ip yigirish xam voxa axolisining qadimiy mashg‘ulotlaridan biri xisoblangan. Bu mashg‘ulot uchun kо‘y, echki, tuya juni xom ashyo bо‘lib xizmat qilgan. Jun kо‘l urchug’ida ayollar tomonidan yigirilgan. Ipak ip yigirish paxta va jundan ip yigirishga qaraganda ancha murakkab jarayon bо‘lib, unda qisman ayollar ishtirok etgan xolda, asosan erkaklarning mehnati talab qilingan. Ipak ip tayyorlash uchun Qarshi atrofidagi, jumladan, Koson kishlog’ida yetishtirilgan pilla asosiy xom ashyo xisoblangan. Qarshi shaxri va uning atrofidagi yirik qishloqlardagi tо‘quvchilarning asosiy ishlab chiqaradigan maxsulotlari olacha matosi xisoblangan. Abdu-ur-Raufning yozishicha, qarshilik tо‘quvchilar yarim ipak mato - olacha tо‘qishda tengi yо‘q sanalgan. Olacha - paxtadan, ipakdan va yarim ipak ipdan tо‘qiladigan oddiy mato hisoblanib, unga har xil rangli xoshiya bezagi berilgan. Uning zibak, ipakli olacha, olacha-farangli kabi turlari tо‘kilgan. «Olacha- farangi» chetdan olib kelingan ipdan tо‘ q ilgan olacha matosi xisoblangan. O.A. Suxaryevaning yozishicha, olacha tо‘qish yuqori Zagza mahallasida yashaydigan xunarmandlarning asosiy faoliyat turi xisoblangan. Bu yerda olacha bilan birga salla tо‘qish xam ancha rivojlangan. Qarshining ipakdan tо‘qilgan nafis nim shoyi va olacha matolari butun О‘rta Osiyoga mashxur bо‘lgan. Buni biz Qarshida X IX asr о‘rtalarida yashab, Oxun olacha nomi bilan mashhur bо‘lgan Mulla Oxun faoliyatida kuzatishimiz mumkin. Bu davrda Qarshida 25 taga yakin yirik tо‘kuvchilik ustaxonasi egalari faoliyat yuritgan bо‘lib, Mulla Oxun ularning eng yirigi xisoblangan. Qarshi shahrida va uning atrof qishloqlarida, jum ladan Kasbida olachadan tashkari adras, bо‘z matolari ham tо‘kilgan. Qarshining olacha, salla, adras, chit, bо‘z kabi matolari mahalliy aholi va kо‘shni chorvadorlarninggina emas, Boysun, Hisor, Guzar, Sarosiyo savdogarlarining ham eng kо‘p xarid qiladigan mahsuloti xisoblangan. 14

Qarshi va uning atrofidagi qishloqlarda tо‘quvchilik hunarining yana bir turi - gilam tо‘qish xam yuqori darajada rivojlangan. Qarshi bekligidagi Qamashi, Jeynov, Kasbi, Pо‘lati, Mangit, Maymanok, Fayzobod kabi qishloqlarda xar xil gilam turlari tо‘qilgan. Ular tо‘qigan «arabi», «nakshina», «julxurs», «nafis», «ipak» kabi gilam va kokma, yurma, gajari, terma kabi shol gilam turlari moxirona, did bilan bezak va rang berib tayyorlangan. Qarshi gilamlari butun О‘rta Osiyoda, xatto Rossiya, Afgoniston, Eron va Turkiyada xam mashxur bо‘lgan. Ko ’ rib o ’ tganimizdek, xorij sayyohlarini ham e‘tiborini tortgan, ularni hayratga solishdek darajadagi go ’ zal bog ’ -rog ’ larni barpo qilishda beklikdagi mazlum xalqning xizmatlari beqiyosdir. Qarshi bekligida, shahar aholisidan tashqari, yer va chorvasi bo ’ lmagan dehqonlar ham hunarmandchilikni rivojlanishiga katta hissa qo ’ shgan. Bunday turmush sharoiti faqat ehtiyoj yuzasidan amalga oshirilmay, balki, xalqimizning asrlar osha boyib kelgan tajribalaridan kelib chiqqan. Masalan, mazkur davrlarda Kasbida kulolchilik, G ’ ilon, Koson va G ’ uzorda temirchilik, to ’ qimachilik, bo ’ yoqchilik va boshqa sohalar keng miqyosda rivojlangan. Qarshi bekligi tarkibiga kirgan ayrim qishloq yoki mahalla nomlari, o ’ sha qishloq aholisining qaysi hunar bilan shug ’ ullanganligidan dalolat bergan. Masalan, Qarshida Degrez, Misgarlik, Charmgar, Sandiqchi, Dukchi, Kosagir, Duradgor kabi ko ’ plab mahallalar mavjud bo ’ lgan. Qarshi atrofida gilam va shollardan tashkari jundan yana kora uy (yurt) uchun kerakli jihozlar – bog’lar, gilam-qoplar, xurjun, otlar uchun jabduq, bо‘g’joma (kiyim-kechak о‘rab qо‘yishga mо‘ljallagan tо‘rtburchakli va bog’li buyum) jiyak, chakmon (erkaklar ustki kiyimi), har xil uy-rо‘zg‘or buyumlari solinadigan xaltachalar kabi buyumlar rangli naqshlar solib, badiiy bezak berib ishlab chiqarilganligi manbalarda qayd etilgan. Bundan tashqari, Qarshi bekligida jundan xar xil rang berib tayyorlangan guldor va gulsiz kigizlar ham juda mashhur bо‘lgan. Qarshi shahri va bekligida yana keng miqyosda rivojlangan hunarmanchilik turi charmgarlik xisoblangan. G‘arbu shark mamlakatlarida nomi mashxur bо‘lgan qorakо‘l terisi, asosan Qarshi 15

atrofida yashaydigan arablar tomonidan yetishtirilgan. Uning karpak deb atalgan navi Turkiyaga qimmat narxda sotilgan. Qorakо‘lning yana «donador» navi xam mashxur bо‘lib, u Eron, Turkiya, Xitoy, Rossiya va Yevropa mamlakatlariga ham jо‘natilgan. A.Suxarevaning yozishicha, XIX asrning oxiri XX asr boshida Qarshi shahrida 2,5-3 minggacha xonadon mavjud bo ’ lib, uning har birida olti nafar jon yashagan bo ’ lsa, demak, shahar aholisi 15-18 ming bo ’ lgan. 16

1.2. XIX asr birinchi yarmida Qarshi bekligida ijtimoiy-iqtisodiy madaniy sohadagi o’zgarishlar Qarshi bekligida ijtimoiy va madaniy sohada o ’ zgarishlar xalq orasida «amir Ma‘sum» (begunoh amir) nomi bilan shuhrat qozongan, mang ’ itlar sulolasining vakili amir Shohmurod davrida (1785-1800 y) ko ’ zga tashlanadi. Amir Shohmurod ko ’ plab ijobiy jihatlari bilan boshqa mang ’ it hukmdorlaridan farq qilgan. Amir Shohmurod o ’ z mamlakatini XIX asr bo ’ sag ’ alarida bir qadar quvvatli qilishga erishgan Shohmurod davrida aholidan olinadigan soliqlar obodonchilik ishlariga, qishloq xo ’ jaligini yuksaltirish singari muhim ishlarga sarf qilinganligi ham uning naqadar ezgu ishlarning homiysi ekanligini ko ’ rsatadi. Amir Shohmurodni sug ’ orish tarmoqlariga alohida e‘tibor berganligini rus sharqshunosi V.V.Bartold ham o ’ z asarida «uning podshohligi davrida Zarafshon, Amudaryo va Qashqadaryodagi sug ’ orish tarmoqlari tiklangan edi» deb e‘tirof etib o ’ tadi. 2 Qarshi shahrini tiklash ishlariga faqatgina amir Shohmurod davrida kirishildi. Qarshi shahri mang ’ itlar sulolasining o ’ ziga tayanch ma‘volaridan hisoblanar edi. Amir Shohmurod o ’ limidan bir oz oldinroq o ’ g ’ li va valiahdi Haydarni Qarshi bekligiga hokim qilib jo ’ natadi. 3 Amir Haydar davrida Qarshi shahrining qo ’ rg ’ oni, masjid va madrasalari, karvon saroylari, namozgoh masjidi ta‘mirlanadi, shahar obodonlashtiriladi. Qarshi bekligidagi ko ’ pgina ijtimoiy o ’ zgarishlar to ’ g ’ risida xorij ellaridan tashrif buyurgan o ’ sha davr sayyohlari o ’ z ma‘lumotlarida qayd qilib o ’ tgan. 2 Sayyid Olimxon. Buxoro xalqining hasrati tarixi. T.: «Fan», 1991 3 Muhammad Ali Boljuvoniy. Tarixi nofeiy. T.: «Akademiya», 2001. 17

Bizga ma‘lumki, Rossiya imperiyasi Pyotr I davridan boshlab Turkistonga ko ’ z tikkan edi. Doniyolbiy Otaliq davrida Buxoroga kelgan savdo missiyasi ijobiy natija bermaydi. Shunga qaramay, rus podshohlari dunyoni qayta bo ’ lib olish kurashida inglizlardan ortda qolishni istamas edi. Buxoro amirligiga XIX asr birinchi yarmida, amir Nasrullo (1826- 1860) hukmronligi davrida ajnabiylar (ruslar, inglizlar)ning tashriflari tez-tez takrorlanadigan bo ’ lib qoladi. Buxorodagi rus elchixonasi xodimi Meyendorf 1820 yilda Qarshini Buxoro amirligining yirik aholi maskani va xalqaro safdo yo ’ lidagi shahar sifatida ta‘riflangan. Hirot va Kelifdan kelayotgan karvonlar eng avvalo Qarshi shahrida to ’ xtashib bozorda turli qorako ’ l terilari, quruq mevalar, paxta xom ashyosi va tolalari mahsulotini sotib olishgan. O ’ rta Osiyo xonliklariga ruslar bilan bir qatorda inglizlarni ham qiziqishlari ortib borgan. Jumladan, 1892 yilda Buxoro amirligida bo ’ lgan, «Buxoroga sayohat» asarining muallifi Aleksandr Byorns (Borns) ham inglizlarning Ost-Indiya kompaniyasi vakili bo ’ lgan 4 . Aleksandr Byorns yozib qoldirgan ma‘lumotlarga qaraganda, «Qarshi shahri maydoni (40 gektar) jihatidan Balx va Samarqanddan ham salohiyatli bo ’ lib, katta bozor va keng rastalarga ega bo ’ lgan. Xususan, Qarshi shahri XIX asr boshlarida uch qismdan-o ’ rda, qo ’ rg ’ on yoki eski shahar va yangi shaharlardan iborat bo ’ lgan. A.Byornsni Qarshining yaydoq cho ’ l o ’ rtasida o ’ rnashganligi, bu joydagi tiriklik manbai suv ekanligi tevarak atrofidagi bog ’ lar, mevazorlar, terakzorlar haqida so ’ z yuritib, o ’ sha yillarda Qarshining o ’ zini o ’ nglab olganligi, iqtisodiy jihatdan mo ’ ‘tadil hayot kechira boshlaganligidan darak beradi. XIX asrning 30 yillarida Buxoroga «tatar mullasi-Mirzo Ja‘far»nomi bilan tashrif buyurgan rus fuqarosi P.I.Demezon ham Qarshiga oid ko ’ p ma‘lumotlar yozib qoldirgan. Uning bergan ma’lumotlarida ham amirlikning 4 Muhammadjonov A. R. “Shayboniyxon suv ayirg’ich ko’prigi”. Toshkent 1969 18

ma’muriy bo‘linishi, harbiy quvvati, qishloq xo‘jaligi haqidagi ma’lumotlar mavjuddir. P.I. Demezon Buxoro (Buxoro amirligi) 7 viloyatdan iborat deb ko‘rsatadi. 1. Qora ko‘l 2. Buxoro 7 tumani bilan, 3. Karmana. 4. Miyonqol yoki Kattaqurg’on, 5. Samarqand, 6. Jizzax, 7. Karshi, 8. Sabia (Sabiab) Oksus qirg‘oqlari, 9. Balk о‘zining janubiy viloyatlari bilan 10. Maymana. P.I.Demezon Qarshi bekligida saqlanadigan Buxoro amiri qo ’ shinlari haqida ham to ’ xtalib o ’ tadi. P.I.Demezon Buxoroning harbiy kuchlari bilan ham qiziqadi. U Amir Nasrullo davrida bu mamlakatda 19 ming yollanma askar bo‘lganligini ta’kidlaydi. Askarlarning 12 minggi Buxoroda qolgan 7 minggi esa viloyatlarda joylashganligini ham keltirib o‘tadi.Jumladan, Samarqand 2500, Qarshida 2500, Maymanada 1000 Qorako‘lda 1000 qo‘shin turgan. Viloyatlarga berilgan askarlar amirlikning turli joylarini quriqlashga safarbar qilingan. Masalan, Qarshi viloyati aksarlari Xoja Juyborda, Karkida turgan. Yana bir rus sayyohi P.S.Savelev 1835 yilda Buxoro amirligida bo ’ lib, asosan yo ’ llar bilan qiziqib qoladi va Qarshiga tutash yo ’ llar haqida ma‘lumot qoldirgan. Amir Nasrullo saltanatining 40-yillarida uning mulklariga kelgan K.F.Butenev asosan yer osti boyliklariga, ma‘danlar, konlarga qiziqib ko ’ radi. U Buxoro aholisi gaplariga tayanib, Qarshiga yaqin tog ’ larda ko ’ mir borligini aytib o ’ tgan. O ’ sha davrda Buxoro amirligida uchta katta tuz koni mavjud bo ’ lgan bo ’ lsa, shulardan biri Qarshiga yaqin bo ’ lgan va bu konning oq tuzi sifati yuqori bo ’ lganligi uchun boshqa tuzlarga nisbatan qimmat bo ’ lgan. Yani o’sha davrda boshqa tuzlar besh fund turgan bo’lsa, Qarshi tuzi esa 6-8 fundga sotilgan. XIX asrning 60-yillarida, aniqrog ’ i 1863 yilda Buxoro amirligiga tashrif buyurib va Qarshi bekligi to ’ g ’ risida qimmatli ma‘lumotlar qoldirgan sayyohlardan yana biri bu-venger (major) olimi Xerman Vamberi edi. 19

Xerman Vamberi o ’ z sayohati natijasini «Buxoro yohud Movarounnahr tarixi» asariga bayon aylaydi. Vamberi asarining alohida bir bobi (XII) Qarshi shahriga bag ’ ishlanadi. O ’ sha vaqtda Samarqanddan Qarshiga uchta yo ’ l borgan, birinchi Shahrisabz orqali, ikkinchi Jom orqali 15 milga cho ’ zilib tog ’ yurtidan, toshloqlardan o ’ tgan uchinchi yo ’ l cho ’ ldan ya‘ni 18 mil uzoqroqdan o ’ tgan. 5 Venger (mojor) sharqshunosi o ’ z ma‘lumotlarida Qarshi aholisining etnik tarkibi to ’ g ’ risida ham to ’ xtab, aholining aksariyat qismini o ’ zbeklar tashkil etishi bilan birga, shaharda tojiklar, afg ’ onlar, hindular, yahudiylar ham istiqomat qilishi haqida xabar qoldiradi. Vamberi Qarshi shahrida bo ’ lgan davrda bu yerda o ’ nta karvonsaroy faoliyat ko ’ rsatib turganligi haqida ma‘lumotlar beradi, chunki u davrda Qarshi shahri Buxoro amirligining Afg ’ oniston va Hindiston bilan olib boradigan xalqaro savdosida tranzit vazifasini o ’ tagan. Venger (mojor) sayyohi shahar tuzilishiga to ’ xtalib, «qadimiy Naxshab, kattaligi bilan shuningdek savdo bo ’ yicha ham Buxoro xonligida ikkinchi shahardir. U shaharning o ’ zidan va uning shimoliy-g ’ arbiy qismidagi nochor istehkomga ega bo ’ lgan qo ’ rg ’ onchadan iborat» -deb ta‘rif etgan. A.Byorns bilan G.Vamberi ma‘lumotlarini taqqoslab ko ’ radigan bo ’ lsak, ularning har ikkalasi ham Qarshi Buxoro xonligida hatto poytaxtdan so ’ ng iqtisodiy jihatdan ikkinchi shahar ekanligini e‘tirof etgan. Vengriyalik olimni Qarshidagi yana bir jihat hayajonga soladi va bu haqida u o ’ z estaliklarida shunday deydi «Qarshida omma uchun ochiq bo ’ lgan dam olish joyini ko ’ rib, tamomila hayratda qoldim. Buni nafaqat Samarqandda, hatto Eronda ham uchratib bo ’ lmaydi. U daryo qirg ’ og ’ ida quloch yozgan va «Qalandarxona» deb ataladigan kattakon bog ’ edi. Unda (odamlar) peshindan yarim kechagacha jam bo ’ lishardi. Har tomonda choyxonalar bo ’ lib, ular atrofida guruh-guruh odamlar yig ’ iladi. Bu 5 Vamberi X. Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi. T. 1990. 162-bet. 20

xushchaqchaq davradagilar ko ’ rinishi Markaziy Osiyo bo ’ ylab sayohat qiluvchilar uchun g ’ alati, g ’ ayritabiiy bo ’ lib tuyuladi». 6 G.Vamberining ko ’ rsatishicha, «Buxoro xonligi, Xivadagi singari, siyosiy nuqtai-nazardan katta shaharlar soniga qarab bo ’ linadi. 1) Qorako ’ l, 2) Buxoro, 3)Qarshi, 4)Samarqand, 5)Karki, 6) Xizor (Xuzor), 7)Miyonqol yoki Karmana, 8)Katta qo ’ rg ’ on, 9) Chorshuy (CHorjo ’ y), 10)Jizzax, 11) O ’ ratuba, 12)Shari Sabe (Shahrisabz). Bu so ’ nggi beklik kattaligi jihatidan Samarqandga tenglashadi, biroq amir bilan muntazam olib borilgan urushlar oqibatida uning faqat bir qismini xonlikka tobin deyish mumkin». Xo ’ sh, ko ’ rib o ’ tilayotgan davrda Qarshida ijtimoiy ahvol qanday edi? Ayrim muarrixlar fikricha, Ashtarxoniylar (1601-1757) davrida dehqonlarga bo ’ lgan zug ’ um chovuti keng yozilgan edi. Dehqon xo ’ jaliklari o ’ zaro jangu- jadallar, soliqlar og ’ irligi va boshqa ijtimoiy jarayonlar sababli tanazzulga yuz tutadi. Bu davrda jamoa tarkiblarining barham topishi, dehqon-ijarachilar guruhlarining ko ’ payishi bilan bog ’ liq chuqur ijtimoiy jarayon ketayotgan edi. Dehqon-jamoachining ijarachiga nisbatan ma‘lum imtiyozi bo ’ lgan. U jamoa yerida bir umr ishlashi, uning avlodlari ham shu huquqdan foydalanishi mumkin edi. Dehqon-ijarachi esa har ikki-uch yilda yangi yer topishga, uni omonat ijaraga olib ishlashga majbur edi. P.P.Ivanov asarida keltirib o ’ tilgani kabi, yirik yer mulklarining egalari bu yerlarda o ’ z xususiy xo ’ jaliklari bilan shug ’ ullanmas edilar. 7 XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib, Buxoro amirligida arzigulek iqtisodiy siljishlar yuz berdi. Bu eng avvalo, ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiyotida ko ’ zda tashlanadi. Mang ’ itlar sulolasi mamlakatning parchalanishiga, ichki nizolarga asta-sekin barham bera boradi, shaharlarda hayot qayta jonlanadi. Qozoqlar 1755-1760 yillarda xitoyliklardan mag ’ lub 6 Nasridinov Q. Qarshi qal’asi. Qarshi, 2006. 7 Ravshanov P. Qarshi tarixi.T. 2006. 21

bo ’ lganidan so ’ ng o ’ z chegaralariga qaytib ketadi. Bu esa xonlik mulklarining yana bir talonchilikdan qutilishi bo ’ ladi. XVIII asr ikkinchi yarmida Buxoro xonligi Turkiston tuprog ’ ida vujudga kelgan uch davlat o ’ rtasida markaziy o ’ rinni ishg ’ ol qilishiga qaramasdan, hatto, XIX asr boshlarida unda mayda feodal mulklar o ’ z mustaqilligini saqlab qolgan edi. Shulardan biri Shahrisabz bekligi edi. Mang ’ itlar sulolasining vakili amir Shohmurod qishloq xo ’ jaligini rivojlantirish maqsadida bir qancha tadbirlar qo ’ llagan. Shunday tadbirlardan biri, «qo ’ sh puli» solig ’ i edi. 50 tanoblik yer maydonidan 40 tiyinga yaqin soliq undirish uning davrida ijobiy natijalar beradi. Qarshi mulklarida ham sun‘iy sug ’ orish ishlari ancha jonlanadi. Biroq, undan keyingi amirlar, masalan, Haydar, Nasrullo va Muzaffarlar davrida bu soliq miqdori 3 so ’ m 60 tiyinga qadar ko ’ tarilgan, demak, qariyb o ’ n baravar oshib ketgan. Eng yomoni, bu davrlarga kelib, qo ’ sh puli ishlanadigan yerdan ham, ishlanmaydigan yerdan ham bir xilda olinavergan. Amir Shohmurod va Amir Haydarlar davrida amalga oshirilgan sug ’ orish inshootlari, chiqarilgan ariqlar dehqonchilik taraqqiyotiga ma‘lum darajada omil bo ’ lgan bo ’ lsa-da, hosil beradigan yerlar ko ’ lami o ’ troq aholi ehtiyojlarini to ’ la qondira olmagan. Qashqa vohasida, ko ’ rib chiqilayotgan davrda shahar aholisidan tashqari, yer va suvi bo ’ lmagan, chorvasi yo ’ q qishloq kishilarining ham bir qismi hunarmandchilik bilan shug ’ ullangan. Bundan turmush sharoiti faqat ehtiyoj orqasidan bo ’ lib qolmasdan, Qashqa vohasidagi ko ’ p asrlik an‘ana bilan ham bog ’ liq edi. Masalan, Kasbida kulolchilik taraqqiy etgan bo ’ lsa, G ’ ilon, Koson, G ’ uzorda temirchilik, to ’ qimachilik, bo ’ yoqchilik va boshqa sohalar keng rivojlangan. Qarshida Shahrisabz, Kitob, G ’ uzor va Kosonda bo ’ lgani singari sanoat ham yo ’ lga tusha boshlagan. Paxtani, junni, ipakni qayta ishlash korxonalari buning misolidir. 8 8 Ravshanov P. Qarshi tarixi. 2006. Yangi asr avlodi. 534-bet., 22

O‘rta Osiyo xonliklarining siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy hayotida shaharlarning tutgan о‘rni byeqiyos edi. Sо‘nggi о‘rta asrlarda shaharlar va ulardagi xayot rivojlangan О‘rta Osiyo davlatlaridan biri Buxoro xonli-gi edi. Uning xududida hajmi, aholisining soni va joylashuvi, ijtimo-iy-iqtisodiy hayotning rivojlanish darajasi turlicha bо‘lgan, madaniy tarakkiyotning ayrim jixatlari bilan bir-biridan farqlanuvchi kо‘plab katta va kichik shaxarlar mavjud edi. Ularning ichida xonlikning janubiy shaharlaridan biri bо‘lgan Qarshi ham muhim ahamiyat kasb etgan. XIX asr birinchi yarmida va ikkinchi yarmi boshlarida Buxoro xonligida, xususan Qarshida bo ’ lgan ajnabiylar bog ’ -rog ’ larga alohida e‘tibor berib, ko ’ p ekiladigan ekinlar haqida ham ma‘lumotlar qoldirgan. Xuddi shundaylardan biri, XIX asrning 30-yillarida Buxoro xonligiga tashrif buyurgan rus fuqarosi P.I.Demezon Buxoro amirligidagi paxtachilik haqida gapirganida, uning 15 apreldan 25 aprelga qadar ekilishi va 15 avgustdan 10 sentyabrga qadar yig ’ ib olinishini eslatib o ’ tadi. Rus fuqarosi P.I.Demezon keltirgan ma‘lumotlarda quyidagi so ’ zlar ham uchraydi «G ’ o ’ za o ’ simligi ko ’ p g ’ amxo ’ rlikni talab qiladi, negaki, kamida har haftada sug ’ orish kerak. U sovuqqa juda chidamsiz, avgust oxirlarida bo ’ ladigan shimol shamollari va yer usti muzlashlaridan tez-tez nobud bo ’ lib turadi. Buxoro, Miyonqol, Karmana va Samarqandda paxtani yaxshi yetishtiradilar. Qarshi va Chorjo ’ y paxtasining sifati ancha past bo ’ ladi. Qarshi XIX asrning ikkinchi choragi boshlarida tamaki yetishtirishda ham mashhur bo ’ lgan. Qarshining tamakisini P.I.Demezon «a‘lo navli» deya maqtab tilga oladi. Buxoro xonligida Qarshi shahrining nufuzini oshishi XVI asrning ikkinchi yarmidan ko ’ zga tashlanadi. Buxoroni G ’ uzor, Yakkabog ’ kabi bekliklar bilan qiladigan savdosi Qarshi shahri orqali o ’ tgan. Shuningdek, Buxoro shahri Toshkent, Samarqand vohalari, Farg ’ ona vodiysi hamda Afg ’ oniston va Hindiston, Xitoy bilan ham Qarshi vositasida bog ’ langan. Natijada XVII asrning 23

oxirlariga kelib Qarshi savdo-sotiq bo ’ yicha Buxoro shahridan keyingi ikkinchi o ’ rinda turgan. Manbalarda bayon etilishicha, Qarshida 1840 yilda 3 ta, 1863 yilda esa 10 ta karvonsaroy mavjud bo ’ lgan. Buxoro shahrining savdo va iqtisodiy aloqalarida ham Qarshi muhim o ’ rin tutgan. Chunki bu salohiyatli shahar ham yirik karvon yo ’ llarining kesishgan chorrahasida joylashgan edi. Xitoy, Yettisuv va O ’ rta Osiyoning yirik shaharlari Xuroson, Eron bilan Buxoroni Afg ’ oniston va Hindistondagi savdo shaharlari bilan bog ’ lovchi karvon yo ’ llari butun so ’ nggi asrlarda Qarshi orqali o ’ tganligi shaharning savdo markazi sifatida yuksaltirgan. Sharqiy Buxoro bekliklari, Afg ’ oniston va Hindistondan kelayotgan savdo karvonlari agar maxsus ehtiyoj tug ’ ilmasa, poytaxt Buxoro shahriga bormasdan soliqlar va bojlarni to ’ lab, Samarqand, Toshkent va Farg ’ ona tomonlarga yo ’ l olishgan. Shuningdek, Qarshi xalqaro ulgurji savdo markazi va yirik miqdordagi tovarlarni saqlash imkoniyatiga ega bo ’ lgan shahar sifatida ham muhim ahamiyat kasb etgan. Qarshida Buxoro bilan asosiy tranzit savdo yo ’ li joylashganligi sababli ham ko ’ proq xonlik markazi Buxoro shahri madaniyatining ta‘siri ayniqsa sezilarli bo ’ lgan. O ’ z navbatida Qarshi savdogarlari ham Rossiya, Afg ’ oniston, Eron va Hindiston bilan ham samarali savdo aloqalarini o ’ rnatishgan. «Tarixiy to ’ plam»ga kirgan rus tadqiqotchisi P.Shubinskiyning «Buxoro ocherklari» nomli maqolasida (1892) Qarshiga Buxorodan paxta, ipak, kigiz, Rossiyadan chit, ipak matolar, parcha, teri, chinni, metall va Hindistondan gilam, hind kiseli, dori-darmon, parcha, hind murabbolari, Erondan ingliz chiti, ip-gazlama, Badaxshondan qimmatli la‘li toshlar, Qoshg ’ ardan esa chinni, choy, ipak mahsulotlari keltirilganligi qayd etilgan. 1894 yilgi ma‘lumotlarga ko ’ ra, savdo va hunarmandchilik Qarshiga o ’ sha davr narxida 1 mln. 800 ming so ’ mlik qo ’ shimcha sof soyda keltirgan. Qarshi bozori orqaligina ko ’ plab paxta, quruq meva, ipak, tamaki chiqarilgan. 24

Bu davrda Qarshi Buxoro shahrining savdo-sotiq, iqtisodiy va madaniy aloqalarida asosiy o ’ rinlardan birida turgan. Xitoy, Sharqiy Turkiston va O ’ rta Osiyoning yirik shaharlarini Xuroson va Eron bilan hamda Buxoro shahrini Afg ’ oniston va Hindistondagi savdo shaharlari bilan bog ’ lovchi karvon yo ’ llari so ’ nggi o ’ rta asrlar davomida Qarshi orqali bog ’ lanuvchi yo ’ l bo ’ lgan. Buxoro shahri darvozalaridan hamda karvonsaroylaridan biri Qarshi nomi bilan atalishi bejiz emas, albatta. O ’ z navbatida Qarshi shahri darvozalaridan biri ham Buxoro darvozasi deb atalgan. Amirlik boshqaruv tizimida ham qarshilik amaldorlarning nufuzi ancha baland bo ’ lgan. Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, XVIII asr o ’ rtalarida Qarshi yirik savdo shahri bo ’ lib, qo ’ rg ’ onning barcha bosh ko ’ chalarida savdo do ’ konlari faoliyat ko ’ rsatgan, lekin ularning asosiy qismi shaharning shimoliy qismida joylashgan. Samarqand janubidagi xalqaro savdo yo ’ li ham Nasaf va Kesh orqali o ’ tgan. Farg ’ ona, Toshkent vohasi va Samarqanddan chiqqan karvonlar Jom dashti orqali Nasafga kelishgan. Bu yerdan Kelif, Kerki yoki Amir Temur darvozasi orqali Termizga eltuvchi yo ’ llarga bog ’ langan. Nasaf-Termiz savdo yo ’ li Subah, Kindik qishlog ’ i va Temir darvoza orqali o ’ tgan. Kindik qishlog ’ i Nasafdan uch kunlik yo ’ l masofada joylashgan bo ’ lib, bu yerda Samarqanddan Kesh orqali keluvchi savdo yo ’ li Nasaf-Termiz savdo yo ’ liga qo ’ shilib ketgan. XVIII asrning oxirlarida, Haydar To ’ ra Qarshiga hokimligi vaqtida, qo ’ rg ’ ondan tashqarida savdo do ’ konlari qurishni taqiqlovchi farmon chiqaradi. XIX asrning boshlariga kelib, Qarshi shahar aholisi ko ’ payib, hududi kengayganligi bois bu farmon o ’ z-o ’ zidan bekor qilinadi. Asta-sekin qo ’ rg ’ on atrofida o ’ z bozorlariga, savdo do ’ konlariga ega bo ’ lgan yangi shahar paydo bo ’ ladi, qo ’ rg ’ on esa «eski shahar» nomini oladi. O ’ rta Osiyo shaharlari aholisining asosiy qismi bevosita savdo-sotiq bilan mashg ’ ul bo ’ lishganligi sababli, Quyi Qashqadaryo vohasidagi yirik savdo markazlari Qarshi, Shahrisabz, Kitob va Yakkabog ’ kabi shaharlarda 25

ham mavjud bo ’ lgan. Bu shaharlar bir-birlari, katta bozorlar hamda atrofdagi qishloqlar bilan o ’ zaro iqtisodiy aloqalarni mustahkamlab borgan. Qishloqlarda yetishtirilgan ziroatchilik mahsulotlari mazkur shaharlar bozorlariga sotish uchun olib chiqilgan. Shahar hunarmandchiligining o ’ sib borishi Qarshi shahrida alohida-alohida ixtisoslashgan hunarmandlar mahallalarini vujudga kelishiga sabab bo ’ ldi. Vohaning eng yirik shaharlaridan bo ’ lgan Qarshi butun Buxoro xonligining savdo aloqalarida katta o ’ rin tutgan. Shahar atrofida joylashgan qishloqlardan Qarshiga dehqonchilik mahsulotlari: arpa, bug ’ doy, paxta, tamaki, bog ’ dorchilik, sabzavot va poliz mahsulotlari ko ’ plab olib kelingan. Qarshi bozorida keltirilgan dehqonchilik buyumlar, aksariyat Surxondaryo vohasidan keltirilgan. Voha atrofida yashovchi chorvador aholi esa shahar bozoriga jun, jundan tayyorlangan ipak, iplar va tayyor mahsulotlar (gilam, xurjun, arqon va boshqalar), teri va teri mahsulotlari hamda tirik mollarni yetkazib berganlar. Qarshi atrofidagi, ya‘ni o ’ troq arablar tomonidan yetkazib beriladigan qoramol terilari Qarshi bozorida yig ’ ilib, u yerdan Buxoro orqali Rossiyaga olib chiqilgan. Qarshi shahri quyi Qashqadaryodagi barcha chorvadorlar uchun eng asosiy savdo markazi hisoblangan. Qarshi bozorida Hisordan olib kelingan alacha, Sheroboddan keltirilgan turli gilamlar, hisorlik ustalarning butun xonlikka mashhur pichoq va xanjarlari sotilgan 9 . Qarshida mavjud bo ’ lgan bozorlar haqida fikr yuritgandar, XVIII asr o ’ rtalaridayoq katta ahamiyatga ega bo ’ lib kelgan mol bozori muhim ahamiyat kasb etadi. O ’ sha davrda (XVIII-XIX asr) bu yerga Amudaryo bo ’ ylarida yashovchi turkmanlar ham o ’ z qo ’ ylarini va mashhur turkman otlarini sotish uchun olib kelgan. Manbalarda Qarshidagi jun va jundan 9 Ismoilov N., Bo’riyev O. Qarshi O’zbekistonning qadimiy shahri. Nasaf. 2006. 79-bet. 26

tayyorlangan mahsulotlar sotiladigan savdo rastalari katta maydonni egallaganligi qayd etiladi. Qarshi shahri, sharqiy Buxorodan (Hisor va Surxondaryo vohasidan) keltirilgan don mahsulotlari va boshqa mahsulotlar saqlanadigan joy hisoblangan. Bu mahsulotlar odatda Buxoroga jo ’ natilgan. Ba‘zilari esa Buxoro orqali chet o ’ lkalarga olib chiqilgan. Qarshi shahrida chetdan keltirilgan mahsulotlar ham sotilgan. Ko ’ pincha chet eldan keltirilgan mahsulotlar Qarshi bozori orqali butun vohaga tarqalgan. Masalan, Rossiyaning nafis chinni idishlari, metall va metall buyumlari shular jumlasiga kiradi. Rossiyadan keltirilgan metallardan xususan, sariq misdan mahalliy hunarmand ustalar misgarlar turli mahsulotlar tayyorlaganlar. Qarshida Hindistondan keltirilgan matolarni bo ’ yashda ishlatiladigan bo ’ yoq hamda XIX asrning oxirlarida Rossiya, Eron, Hindiston va Afg ’ onistondan keltirilgan dorivor o ’ simliklar ildizlari, o ’ tlar va dori-darmonlar sotilgan. Xitoydan keltirilgan chinni idishlar- choynak, piyola, kosa-tovoqlarga esa voha aholisining boy va o ’ ziga to ’ q oilalari xaridor bo ’ lgan. Shunday qilib, tadqiq etilayotgan davrda Qarshi Amudaryogacha cho ’ zilgan ulkan dashtu-cho ’ l hududi zonasidagi yagona yirik savdo markazi sifatida ahamiyatga ega. Bundan tashqari, Qarshi shahri Buxoroning Afg ’ oniston (Balx, Hirot, Qabul) va Hindiston shaharlari hamda Shahrisabz, Surxon vohasidagi shaharlar bilan bo ’ lgan savdo aloqalarida muhim o ’ rin tutgan. Manbalarda Qarshi shahrini xonlikning mahsulotlar saqlanadigan omborxonasi vazifasini ham bajarganligi ta‘kidlangan. Bu esa shaharning savdo markazi sifatidagi ahamiyatini yanada oshirgan, albatta. O ’ rganilayotgan davrda vohaning shaharlari ichida o ’ zining savdo markazi sifatidagi ahamiyati bilan G ’ uzor shahri ham alohida ajralib turgan. Buxoro va Qarshini hamda Samarqand va Shahrisabzni Surxon vohasi bilan bog ’ lovchi eng yaqin va qulay tog ’ yo ’ li boshlanadigan joyda, hamda savdo yo ’ llari kesishadigan chorrahada joylashgan bu shahar vohaning savdo 27

munosabatlari rivoj topgan muhim aholi maskani bo ’ lgan. G ’ uzorning savdo shahri va markazi sifatidagi ahamiyati, ayniqsa, uning atrofida joylashgan tog ’ va tog ’ -oldi qishloqlari aholisi uchun katta bo ’ lgan. Mazkur shahar bozorida, asosan chorva, chorvachilik mahsulotlari bilan savdo qilingan. Har haftada bu yerda bo ’ ladigan bozorda nafaqat mahalliy chorvadorlarning sara mollari, balki, Hisor, Ko ’ lob, hatto Afg ’ onistondan olib kelingan chorva mollari-qo ’ ylar ham sotilgan. Bozorga Buxoro, Samarqanddan qo ’ y sotib olish uchun savdogarlar kelishgan. Voha savdo shaharlari ichida Chiroqchi shahrining ham o ’ ziga yarasha o ’ rni bo ’ lgan. Jomdan Qashqadaryoning o ’ rta oqimigacha bo ’ lgan keng hududda yashagan chorvadorlar uchun dehqonchilik va hunarmandchilik mahsulotlari sotib olinadigan asosiy savdo markaz Chiroqchi hisoblangan. Shahrisabz va Qarshi orqali boshqa shaharlardan Chiroqchiga turli mahsulotlar keltirilgan va ular shahar bozori orqali atrofdagi qishloqlarga tarqatilgan. Xullas, Qashqadaryo, jumladan, Qarshi vohasidagi shaharlar hunarmandchilik va savdo markazi sifatida muhim ahamiyat kasb etgan. Ishlab chiqarish va savdoning ravnaq topishi shaharning o ’ sishiga olib kelib, qo ’ rg ’ on qismi savdo markaziga aylana borgan. Qarshi qo ’ rg ’ onidagi hunarmand kambag ’ al aholi savdogar va boy tabaqa tomonidan qo ’ rg ’ on tashqarisiga siqib chiqarilgan. Shaharning hunarmandlar joylashgan qismida do ’ kon peshtaxtalari paydo bo ’ lib, bozorlar shakllangan. Bozorlar shahar ostonalarigacha kengaygan. Savdo peshtaxtalari va hunarmandlar do ’ konlari shahar darvozalarigacha eltuvchi ko ’ chalar bo ’ ylab tizilgan. Eski shahardan sharqiy-janubiy tomonda aholi ancha zich yashagan. XX asrning boshidagi hunarmandchilik va savdo markazi aholi ziya joylashgan hududi shu yerda shakllangan. Asosiy katta bozor «Yuqori bozor» deb atalardi 1 0 . Qo ’ rg ’ ondan va Elchixona darvozalari orqali o ’ ngga bozorga borilib, bu hududda rastalar, boy savdogarlarning usti 10 Murodov A. Markaziy Osiyo hattotlik san’ati tarixidan. T.,1971 28

yopilgan peshtaxtalari va ko ’ plab hunarmandchilik do ’ konlari, oshxona va choyxonalar mavjud bo ’ lgan. Katta maydonni tashkil etadigan maxsus duradgorlik ustaxonalari somon va mol bozori, yuqori bozor chetida va qo ’ rg ’ on o ’ rtasidan uzoqda joylashgan. Ularda mashhur qorabayir zotli otlari, qo ’ y bozorida esa Shahrisabzdan keltirilib sotiladigan mashhur hisori qo ’ ylari bilan birga shoxsiz, mayin junli qorako ’ l qo ’ ylari ko ’ plab sotilgan, chunki Qashqadaryo vohasida XIX asrning oxiridan qorako ’ lchilik bilan shug ’ ullanish avj olgan edi. Chorva soni har doim ko ’ p bo ’ lsa ham, asosan kech kuz va qish boshlanganida bozorga ko ’ p mol kiritilib, savdo qizigan. Qarshining ikki o ’ rkachli tuyalari butun Sharqda mashhur bo ’ lgan. Jun va qorako ’ l terisiga talab faqatgina Movarounnahrdagina emas, balki Rossiya va boshqa chet davlatlarda ham talab kuchli edi. Jahon bozorida qorako ’ l terisi uchun talab to ’ xtovsiz o ’ sib borgan. Xorijga ham asosan teri chiqarilgan. Buxoro xonligidagi rus va chet el firmalari agentlari qorako ’ l terini to ’ plash bilan shug ’ ullangan, chunki ular qorako ’ l terilari orqasidan katta daromad olganlar. Masalan, o ’ n dona qorako ’ l terisi bozorda bor-yo ’ g ’ i 40 tilla turgan. Bunga amir xazinasiga olinadigan zakot puli kirmaydi. Xorijga asosan shu teri chiqarilgan. Qarshidagi Charmgar guzari 1 1 terichilari turli xil turdagi oshlangan teri ishlab chiqarganlar. Qo ’ y terisidan zamin, saxtiyon, charm, echki terisidan qayroqi yoki bo ’ z, tuya terisidan bulg ’ or kabi teri turlarini ishlab chiqarganlar. Buzrukobod guzarida eshak terisi oshlanib, teriga yashil rang berilgan va u «kemuxt» deb atalgan. Poyabzal hunarmandlari faqat ichki bozor uchun mahsulot qilib chiqarishgan. Qashqadaryo vohasi Buxoro xonligining eng ko ’ p bug ’ doy yetishtiradigan hududi hisoblangan. Voha poytaxti iqtisodida bug ’ doy savdosi ham muhim o ’ rin tutgan. Amir amaldorlari savdogarlar bug ’ doy narxini sun‘iy oshirmasliklari chorasini ko ’ rib bug ’ doy narxini qat‘iy 11 Ravshanov P. Qarshi tarixi.T. 2006 29

belgilab berishgan. Beshdan bir qism bug ’ doy hosili amir xazinasiga xiroj tariqasida to ’ langan. Shunga qaramasdan, bug ’ doy yetishtirish va g ’ alla savdosi gullab yashnagan. Bug ’ doy bozori jun bozori yonginasida joylashgan. Bozorga don mahsulotlari voha dehqonlari tog ’ oldi aholisi, xususan, Hisor viloyatining Denov va boshqa tumanlaridan savdogarlar don keltirib sotishgan. Qarshi bozoridagi ko ’ tara savdodan so ’ ng don deyarli har kuni tuya karvonlarida Buxoroga olib ketilgan. Bug ’ doy, suli, guruch eng xaridorgir tovarlar hisoblangan. Paxta bozori ot bozori oldida joylashgan edi. Agar ilgari paxta faqat mahalliy to ’ quvchilar, qog ’ oz tayyorlovchilar talabini qondirgan bo ’ lsa, so ’ ngra ular to ’ xtovsiz uni hosilini oshirishga harakat qilganlar, keyinchalik paxta chetga eksport qilinadigan asosiy tovar bo ’ lib qolgan. Tamaki yetishtirish ham vohaga katta daromad keltirgan. Mahalliy «oq tamaki» o ’ z davrida butun Buxoro xonligida eng mashhur hisoblanib, Turkistonga chiqarilgan. Tamaki nos (kadi) va tamaki yaprog ’ idan maxsus tayyorlanadigan nosvoy hamma yerda xarid qilingan. Tamaki chilimda chekilgan. Ustalar chilim va nosvoy idishini odatda qovoq (kodi)dan yoki misdan yasaganlar. Qarshi vohasining aholisi bog ’ dorchilik mahsulotlaridan, ayniqsa, uzum yetishtirishga usta bo ’ lgan. Qarshida yetishtirilgan uzum butun Turkistonda nafaqat o ’ zining ajoyib ta‘mi, shiradorligi vitaminlarga boyligi bilangina emas, balki hajmining kattaligi jihatidan ham mashhur bo ’ lgan. Uzum yetishtirish solig ’ i katta bo ’ lsa ham yaxshi daromad keltirgan. Uzum mahsulotining ko ’ p qismi meva ayni g ’ arq pishgan vaqtida ko ’ proq iste‘mol qilingan, yarmiga yaqin qismini mayiz tayyorlashda ishlatganlar. Kishmish oftobda quritilgani «oftobi» va soyada quritilgani «soyaki» navlariga bo ’ lingan. Ayrim navlaridan (husayni, buvaki va hokazolar) shinni qilishgan. 30

II BOB. XIX ASR IKKINCHI YARMI QARSHI SHAHRIDA IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY HAYOT. 2.1. XIX asr ikkinchi yarmida Qarshi shahrining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi XIX asrning ikkinchi yarmida O ’ rta Osiyo xonliklarida hukm surayotgan siyosiy, iqtisodiy parokandalik to ’ qimachilik sanoati mahsulotlari ortib va bu mahsulotlarini sotishga bozor izlab qolgan Rossiya imperiyasini e‘tiborini torta boshladi. Xitoydan rus savdosi siqib chiqarilishi, Turkiya va Eronda Britaniya tovarlari oqib kelishi tufayli rus savdosining cheklanib qolishidan, ayniqsa rus ma‘murlari sarosimaga tushib qolgan edi. Ikkita yirik davlatning, ya‘ni Buyuk Britaniya va Rossiyaning manfaati O ’ rta Osiyo xonliklari hududiga to ’ qnash kelgan bir sharoitda, Rossiya raqib davlatni dog ’ da qoldirish maqsadida, ko ’ zlagan yovuz maqsadi sari birinchi qadam tashladi. Biz yuqori boblarda ko ’ rib o ’ tganimizdek, imperiya ma‘murlari ko ’ p asrlar mobaynida O ’ rta Osiyo xonliklariga o ’ lkani yaxshi o ’ rganish va turli strategik maqsadlarni ko ’ zlab o ’ z ayg ’ oqchiyu, sayyohlarini jo ’ natgan. Jumladan, XIX asrning 30 yillarida «Tatar mullasi-Mirzo Ja‘far» nomi bilan Buxoro xonligi hududlariga tashrif buyurgan rus fuqarosi P.I.Demezon yoki XIX asrning 40 yillarida Buxoro xonligida bo ’ lib yer osti va konlarini o ’ rgangan K.F.Butenev, «Buxoro xonligining tafsiloti» asarining muallifi rus missioneri N.Xanikov va shunga o ’ xshash ko ’ plab rus fuqarolarining tashrifi kuzatiladi. O ’ rta Osiyo xonliklarining ijtimoiy-iqtisodiy holatini o ’ rganishda inglizlar ham ruslardan ortda qolmadi. XIX asrdan boshlab inglizlarning «Ost indiya» kompaniyasi strategik ahamiyatga ega bo ’ lgan O ’ rta Osiyoga nisbatan qiziqishlari ortib bordi. «Ost Indiya» kompaniyasining josuslarini O ’ rta Osiyoga tashriflari XIX asrning birinchi yarmiga to ’ g ’ ri keladi. Jumladan, 1824 yil Buxoroda 31

inglizlar vakili Murkfort tashrif buyuradi. 1831 yilda A.Byorns, garchi qismati achinarli bo ’ lib tugasada Stoddart va kapitan Konnolilar ham Buxoro xonligiga tashrif buyurgan edi. CHor Rossiyasining O ’ rta Osiyo xonliklari hududiga istilochilik yurishlarini ob‘ektiv va sub‘ektiv sabablari bor edi. Eng muhimi, Rossiya O ’ rta Osiyoni qo ’ lga kiritish bilan o ’ zini Yevropadagi darz ketgan obro ’ yini va iqtisodiy qomatini tiklab olishga intildi. Chor Rossiyasini O ’ rta Osiyoni bosib olishi to ’ rt bosqichda davom etdi. Birinchi bosqich-1847-1864 yillar bo ’ lib, bu davrda chorizm armiyasi 1847 yili Sirdaryoning quyi oqimini bosib olib, Rais istehkomini qurdi. Ikkinchi bosqich; 1865-yildan 1868 yilgacha davom etib, bunda rus istilochilari quyidagi Buxoro xonligi hududiga kiruvchi shaharlarni: Xo ’ jand, O ’ ratepa, Jizzax, Samarqand va Kattaqo ’ rg ’ on (shahar)ni bosib oldilar. Uchinchi bosqich, 1873 yil fevraldan to 1879 yil avgust oyi davomida Xiva, Namanganni qo ’ lga kiritish bilan yakunlandi. To ’ rtinchi bosqich, 1880 yil oxiridan to 1885 yilgacha bo ’ lgan davrdir. Shunday qilib, XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya faol bosqinchilik siyosatiga o ’ tdi va O ’ rta Osiyo ichkarisiga qarab katta qiyinchiliklar bilan kirib bordi. Ko ’ rib o ’ tilayotgan davrda, Qarshi bekligi Buxoro amirligi hududiga kirganligi sababli, Buxoro amirligida kechgan siyosiy voqealar bilan bevosita bog ’ liq holda o ’ rganiladi. Buxoro amirligi o ’ zbek xonliklari orasida o ’ zining hududiy o ’ rni, aholisi va tabiiy resurslari jihatidan muhim mavqega ega edi. XIX asrga kelib, Buxoro amirligining hududi qariyb 200 ming kvadrat kilometrni tashkil etardi55. Uning chegaralari janubda Amudaryoning so ’ l qirg ’ og ’ idan boshlanib, Sirdaryo sarhadlarida qozoq juzlari yerlariga tutashar edi. Amirlik Sharqda Pomir tog ’ lari, G ’ arbda Xiva xonligi chegaralarigacha bo ’ lgan hududni egallab turardi. Buxoro va Samarqand kabi yirik shaharlar joylashgan Zarafshon vodiysi amirlikning markaziy qismi hisoblanardi. 32

Qashqadaryo va Surxondaryo vohalari, hozirgi Tojikiston hududidagi Vaxsh, Kofirnihon, Panj daryolari vodiysida joylashgan shahar va qishloqlar, Turkistonga qarashli Murg ’ ob daryosi vohalaridagi yerlar ham Buxoro amirligiga tobe edi. Buxoro amirligining poytaxti Sharqda eng mashhur shahar sifatida e‘tirof etilgan Buxoroi sharif edi. Yirik shaharlardan56 Samarqand, Qarshi, Shahrisabz, Kitob, G ’ uzor, Termiz, Sherobod, Hisor, Dushanbe, Ko ’ lob va boshqalar amirlik tasarrufida edi. Marv va Chorjo ’ y shaharlari uchun Buxoro amirligi Bilan Xiva xonligi o ’ rtasida, Jizzax, O ’ ratepa va Xo ’ jand shaharlari uchun Buxoro amirligi bilan Qo ’ qon xonligi o ’ rtasida tez-tez urushlar bo ’ lar, bu shaharlar qo ’ ldan-qo ’ lga o ’ tib turardi. Buxoro amirligi hududiga kiruvchi ayrim yirik shaharlar 1867 yilda tashkil topgan Turkiston general gubernatorligi tarkibiga o ’ tib ketdi. Rus istilochilari tomonidan Toshkent fath qilingach, 1868 yil may oyida Fon Kaufman Jizzax sari yurishini davom ettirdi. Buxoro amirligining yirik shaharlaridan hisoblangan Jizzaxga barcha harbiy kuchlar 14 may kuni shay qilib qo ’ yildi. Aynan, 1868 yil may oyida Buxoro amirligi bilan rus bosqinchilari o ’ rtasida Zarafshon vodiysida to ’ qnashuv yuz berdi. Rus bosqinchilari bilan to ’ qnashuv natijasida amirlik qo ’ shini uchraydi. Amir qo ’ shinlarining asosiy qismi Zirabuloq adirlarida Kaufman qo ’ shini tomonidan 1868 yil 21 iyunda tor-mor keltiriladi. Xuddi mana shu mag ’ lubiyat ko ’ plab bekliklarda norozilik kayfiyatini uyg ’ otib, mahalliy hukmdorlarni ruslarga nisbatan adovatini qo ’ zg ’ alishiga sabab bo ’ ldi. Buxoro amiri Muzaffarxon rus ma‘murlari bilan muzokara olib borishga majbur bo ’ ldi, ana shu muzokara natijasida Rossiya bilan Buxoro amirligi o ’ rtasida 1868 yil 1 iyulda Kaufman va amir Muzaffarxon imzo chekkan sulh shartnomasi imzolandi. Aynan shu shartnoma tufayli amir Muzaffarxon ko ’ plab majburiyatlarni o ’ z zimmasiga olish bilan bir qattorda, Samarqand va Kattaqo ’ rg ’ ondan ham voz kechishga majbur bo ’ lgan edi. 33

Buxoro amirligi hududiga «Tarixi nofeiy» asarining muallifi Muhammad Ali Boljuvoniy yozganidek quyidagi bekliklar Chorjo ’ y, Karki, Kalif, Qarshi, Karmina, Nurota, Ziyovuddin, Xatirchi, G ’ uzor, Shahrisabz, Kitob, Yakkabog ’ , Chiroqchi, Jomchi va Sherobod, Boysun, Dehnav, Sariosiyo, Hisor, Qorategin, Darvoz, Boljuvon, Ko ’ lob ya‘ni xatlon Qo ’ rg ’ ontepa, Kubodiyon 1 2 kiradi. Buxoro amiri Muzaffarxonning taslimchilik siyosati ta‘kidlab o ’ tilganidek, ko ’ plab bekliklarda norozilik harakatini keltirib chiqardi. Muzaffarxonning to ’ ng ’ ich o ’ g ’ li, taxt vorisi, G ’ uzor hokimi bo ’ lmish Abdumalik To ’ ra xuddi shunday norozilik harakatining asoschilaridan biri edi. Amir Muzaffarxondan norozi bo ’ lgan «g ’ azotchi»lar Abdumalik To ’ ra huzuriga, ya‘ni G ’ uzorga yig ’ ila boshlaydi. Hisor, Sherobod, Denov, Ko ’ lob bekliklarida amir Muzaffar tomonidan qo ’ yilgan hokimlar ag ’ darilib, Abdumalik To ’ raga tarafdor kishilar tizginini qo ’ lga oladilar. Jumladan, Sherobodda qo ’ ng ’ irot qavmi amir qo ’ ygan Karimqulbiyni bekor qilib o ’ rniga Ostonaqulbiyni hokimlikka ko ’ taradilar. Shahrisabz va Kitob bekliklari esa amir Muzaffar taxtga chiqqanini ikkinchi yiliyoq amirlikka bo ’ ysunmay qo ’ ygan edilar. Voqealar kechayotgan davrda (1867-1868) Shahrisabzda Hakimbekbiy, Kitobda Jo ’ rabek hokim edi. Abdumalik To ’ ra va uning tarafdorlarining g ’ azotga da‘vat qilgan sa‘y- harakatlari boshqa bekliklarda ham amirga qarshilik kayfiyatini kuchaytirdi. Amir Muzaffardan yuz o ’ girgan Hakimbek va Jo ’ rabeklar Abdumalik To ’ raga xat yozib, ruslarga qarshi muqaddas jihod yo ’ lida u bilan birga bo ’ lishni, unga itoat etishlarini izhor etadilar. Vatan tuyg ’ usi Amir bilan nizoda bo ’ lgan beklarni ruslarga qarshi jang hozirligini ko ’ rayotgan uning o ’ g ’ li bilan itttifoqda bo ’ lishni taqozo etadi. Amirning Zirabuloqdagi mag ’ lubiyati tufayli amirlik hududida boshboshdoqlik vujudga keladi. Taraflarning kuchlari va qurol-yarog ’ lari xususidagi ma‘lumotlar tahlil qilinsa, rus qo ’ shini muvaffaqiyatining siri 12 Muhammad Ali Boljuvoniy. “Tarixi nofeiy”. Т.,-2001, 32-bet.. 34

ochiladi. Buxoro qo ’ shinlari son jihatdan ortiq, ya‘ni olti ming sarboz va 15 ming otliqdan iborat bo ’ lsa ham, ularning qurol-yarog ’ lari va harbiy anjomi ibtidoiy darajada edi. Rus piyoda va otliq qo ’ shinlarining umumiy soni 2 mingdan oshmasa ham, ularning biri saralangan, kasbi-kori urush bo ’ lgan harbiylar edilar. Orenburg, Ural kazaklari, liniya batalonlari, to ’ pchilar brigadasi jangovar harbiy malakaga ega va urush ko ’ rgan, tajribali askarlar hamda zobitlardan bo ’ lib, ularning ixtiyorida 14 to ’ p va raketa moslamasi bo ’ lgan. Urush taqdirini qilich emas, harbiy texnika hal qiladi. Rus qo ’ shinlarining Zirabuloqdagi g ’ alabasi shu jihatdan tabiiy edi. Bu voqealardan ogoh bo ’ lgan qarshilik shoir Xayoliy: Kelubdur ahli kofir suyi islom qasri qatl aylab, Umid shuldir alar birlan ajoyib korzorim bor, Agarchandi, yarog ’ u xiylai tadbirimiz yo ’ qtur. Vale, o ’ zbek erurmiz, ko ’ ngluma ming turli orim bor 1 3 deb yozgan edi. 1868 yilning 2 iyunida bo ’ lgan Zirabuloq jangi arafasida xonlikning Sharqiy hududida ruslarga qarshi kuchli harbiy ittifoq vujudga kelib, ular istilochilar tayanchi bo ’ lgan Samarqand garnizonini qamal qilishga ulgurgan edi. «Zirabuloq mag ’ lubiyatidan so ’ ng,-deb yozadi D.N.Logofet,-go ’ yo qon to ’ kar urush xotima topgandek tuyular edi. Zeroki, qo ’ shinidan ajralgan amir bir to ’ da yaqin mulozimlari bilan qochib, jon saqlash payiga tushib qolgan edi. Biroq jazavaga tushgan ruhoniylar qutqusi xalq ommasining kayfiyatini junbushga keltirdi. Oqibatda, ular Buxoro taxtining valiahdi Katta to ’ ra Abdumalikxon atrofida jamlana boshladilar. Amirdan norozi bo ’ lgan barcha unsurlar tezlik bilan birlashib, kuchli firqa tuzdilar. Ularga avvallari ham 13 Murodov A. Markaziy Osiyo hattotlik san’ati tarixidan. T.,1971 35

hech qachon amir hokimiyatini tan olmagan, mustaqil bo ’ lib kelgan, tog ’ lik bekliklari Shahrisabz va Hisor aholisi ham qo ’ shildi». Abdumalik to ’ ra tarafdorlari G ’ uzorga bir necha ming kishi bo ’ lib yig ’ ilib, Hakimbek va Kitob hokimi Jo ’ rabeklarning birikuvi sababli, ruslarga qarshi jangga kirishadilar. Ular G ’ uzordan chiqib, Shahrisabz orqali Samarqandga yo ’ l oladilar. Zirabuloq jangi davom etayotgan kunlarda Samarqanddagi ruslar garnizoniga hujum qilgan. Abdumalik to ’ ra, Jo ’ rabek, Bobobek va boshqa o ’ zbek, tojik, turkman, qoraqalpoq, qozoq qavmlari boshliqlarining 8 iyunga qadar urush harakatlarini davom ettirganliklarini alohida ta‘kidlash lozim. Kaufman harbiy vazirga yo ’ llagan ma‘lumotnomasida Samarqandni qamal qilgan shahrisabzliklarning 25 ming, Odil dodho boshliq Xitoy- qipchoqlarining 15 ming, Husanbek, Abdul G ’ afforbek va Umarbek rahbarlik qilgan samarqandlik, urgutlik, panjikentlik, naymanlik, turkman, qoraqalpoqliklarning adadi 15 ming atrofida bo ’ lib, jami 50 ming kishini tashkil etganligini juda oshirib ko ’ rsatadi. Biroq Kaufman ham o ’ z yo ’ qotishlarini ham tan olib o ’ tadi. Vatan taqdiri hal bo ’ layotgan damlarda, amirdagi sustkashlik, irodasizlik xonlikning mard, jasur farzandlariga xush kelmagan. G. A. Arandarenko, o ’ zi shu qarshiliklarning guvohi bo ’ lgan bo ’ lsada, lekin bu jarayondan ko ’ z yumadi 1 4 . Holbuki, Qarshi, Shahrisabz va Kitob uchun istilochilar yana kamida ikki yilga yaqin zarbdor kuchlarini jangga tashlashga majbur bo ’ lgan edi. Buxoroda uzoq yillar yashagan, o ’ ta mustabidona qarashli D.N.Logofet, har holda, amir lashkarlari tor-mor etilgandan so ’ ng ham, istilochilarga qarshi mardonavor bosh ko ’ targan, Vatan ozodligi yo ’ lida hayotini tikkan jasur botir o ’ g ’ lonlar bo ’ lganligini istar-istamas tilga olib o ’ tgan. 14 Hasanov A. XVI-XIX asrlarda shaharsozlik va me’morchilik (Qashqadaryo vohasi misolida). Nomzodlik dissertatsiyasi. T. 2008. 36

Abdumalik to ’ ra qo ’ shiniga zo ’ rlik va zug ’ um emas, xohish va talab bilan jam bo ’ lgan vatanparvarlar, birgina o ’ zbeklar emas, tojiklar, qozoqlar, turkmanlar, qoraqalpoqlardan ham tarkib topgan edi. Abdumalik to ’ raning Qarshida katta obro ’ -e‘tiborga ega bo ’ lganligini o ’ sha paytda yaratilgan, qarshilik shoir Xayoliy devonidan ham ya‘ni «Tarixi hazrat Shahzodai oliymaqom» degan g ’ azali orqali ham bilib olish mumkin. Shoir Xayoliy katta to ’ ra Abdumalikning Qarshiga tashrifini ko ’ tarinki ruh bilan ifoda etadi, jumladan: Ne xush yil bo ’ ldi bul yil, Qarshi uzra kamron kelmish, Sayyid Hazrat Muzaffar o ’ g ’ li-shohbozi jahon kelmish. Xayoliy valiahd Abdumalik to ’ raning Qarshiga kelishi tarixini: Xayoliy omilig ’ birlan dedi ta‘rifi Shahzodin, Ming ikki yuzu sakson uchda toji xisravon kelmish,- satrlarida ko ’ rsatgan. 1283 hijriy yil milodiy hisobda 1866-1867 yilga to ’ g ’ ri keladi. Abdumalik to ’ ra atrofida jam bo ’ layotgan vatanparvarlar rus bosqinchilariga qarshi jiddiy tayyorgarlik ko ’ rganlar. Abdumalik to ’ raning lashkari yo ’ lga chiqqanda, Abdulazim Somiy («Tarixi salotini Mang ’ itiya») aytganidek, «gubernator keragicha qo ’ shini bilan Kattaqo ’ rg ’ onda Buxoro lashkariga qarshi turgan edi. Samarqandda rus qo ’ shinining uncha katta bo ’ lmagan qismi qolgan edi 1 5 ». Millatning shon-shuhrati hamda Buxoro amirligining asosiy shaharlaridan sanalgan Samarqandni rus istilochilaridan ozod qilish maqsadida Muzaffarning to ’ ng ’ ich o ’ g ’ li amirzoda Abdumalik to ’ ra (1848- 1909) va erksevar beklar Jo ’ rabek, Bobobek hamda Kenesari Qosimovning o ’ g ’ li Sulton Sodiq o ’ zaro birikadilar. Ular Amir Temurning Oqsaroyida tantanali tarzda Katta to ’ ra nomi bilan mashhur bo ’ lgan amirzoda 15 Ravshanov O. Ko’nglima ming turli orim bor. “Yozuvchi”, 1997. 37

Abdumalikni amir deb e‘lon qiladilar. Amir Muzaffarning mulozimlaridan Xudoyor, Abdulla, Ibrohim to ’ qsobolar va ko ’ pchilik ulamolar bu qarorni ma‘qullab, amir Muzaffarning taxtdan tushirilganligini tan oladilar. Vatanparvar kuchlar Shahrisabzdan so ’ ng Qarshini egallaydilar. Karmana, Chiroqchi ham tez orada ular qo ’ liga o ’ tadi. Ruslar bilan kurashda chiniqqan qozoq xalqi farzandi Sulton Sodiqni amirzoda Abdumalik to ’ ra Karmana viloyati hokimi etib tayinlaydi. Amirga teskari kayfiyatda bo ’ lgan Kitob hokimi Jo ’ rabek va Shahrisabz hokimi Bobobeklar Abdumalik e‘lon qilgan g ’ azot yo ’ lida barcha elparvar kuchlarni birlashtirishga harakat qiladilar. Turkiston general-gubernatori fon Kaufman voqealar rivojini tashvish bilan kuzatib boradi. U sulhga ko ’ ra, Buxoroning ichki ishlariga aralasha olmas, shuning uchun qulay fursat va bahona izlar edi. 1868 yilning kuzida amir Muzaffarning amirlikning butun sharqiy qismini egallagan qo ’ zg ’ olonchilarga qarshi kurash uchun yordam so ’ rab qilgan murojaati fon Kaufman uchun ayni muddao bo ’ ladi. Buxoroning bosib olingan hududlari hisobiga tashkil etilgan Zarafshon okrugi boshlig ’ i general Abramovga amirga yordam berish uchun barcha soralarni ko ’ rish topshiriladi. Ruslarni Buxoro ishlariga aralashishiga qonuniy tus berish uchun general Abramov 6 oktyabrda maxsus xitobnoma tayyorlatadi. Unda jumladan, bunday deyilgan edi: «Buxoro hukmdori bo ’ lish maqsadida»,-deb yozilgan unda-Abdumalik to ’ ra Tangrini va o ’ zining buyuk payg ’ ambarini ham unutdi. Sotqinlarcha o ’ z otasi bo ’ lgan buyuk amirga qarshi qo ’ l ko ’ tarib kelmoqda». Ana shunday riyokorlik bilan navbatdagi bosqinni niqoblagan general Abramov katta qo ’ shin bilan harbiy harakatlarni boshlab yubordi. Qarshi ostonasida vatanparvarlar son va qurol-yarog ’ jihatidan ustun bo ’ lgan dushmanga qarshi qattiq jang qiladilar. Jo ’ rabek, Bobobek va Sulton Sodiq general Abramov qo ’ shini bilan jangda o ’ zlarini mohir sarkarda ekanliklarini namoyish etadilar. Ammo kuchlar teng emasligi darhol bilinadi. Abdumalik to ’ ra Shahrisabz tomon chekinadi. Ruslar bilan birga amir Muzaffar sarbozlari vatanparvarlar egallagan hududlarni birin-ketin qo ’ lga ola boshlaydilar. 38

Abdumalik to ’ ra bilan Sulton Sodiq Xiva tomonga qochishga majbur bo ’ ladi. 1868 yil 22 dekabrda Xiva xonining mulozimlari Muhammad Niyoz devonbegi va shoir Ogahiy amirzoda Abdumalikni tantanali ravishda kutib olishadi. Xon esa uni ochiq yuz ila qarshilab, amirzodaga katta mulk va oyiga 1500 tilla maosh tayinlaydi. Muhammad Rahimxon II uning qiyofasida bosqinchilarga qarshi kurashgan elparvar hukmdorni ko ’ rsada, unga bevosita harbiy yordam ko ’ rsatishicha ojiz edi. Shuning uchun ham Abdumalik Xivada ham uzoq muddat qololmay, Afg ’ oniston tomonga yo ’ l oladi. Qobulda ham unga izzat-ikrom ko ’ rsatiladi. Afg ’ on amiri Sheralixon amirzodaga xayrixoh bo ’ lsa-da, Angliya bilan yaqinlashib kelayotgan urushda Rossiyaning yordamiga ko ’ z tikkani uchun Abdumalik to ’ raga yordam bera olmaydi. Amirzoda so ’ nggi umidini Qo ’ qonga bog ’ lagan bir paytda, Xudoyorxon o ’ z manfaatini ko ’ zlab, ruslar bilan o ’ chakishishni istamaydi. Abdumalik to ’ ra o ’ sha vaqtda dong ’ i ketgan o ’ zbek sarkardasi Yoqubbek huzuriga Qoshqarga borishga ahd qiladi. Qo ’ qon xonining sobiq lashkarboshisi Yoqubbek 1853 yildan beri rus bosqinchilariga qarshi kurashib, Oqmasjid, Chimkent va Toshkent mudofaalarida o ’ zini ko ’ rsatgan sarkarda edi. U 1865 yilda Qoshg ’ arni egallab, tarixga «Yettishahar davlati» nomi bilan kirgan mustaqil davlatni barpo qilgan zabardast hukmdor edi. Turkiston vatanparvarlari umid ko ’ zi bilan qaragan Yetti shahar hukmdori undan panoh istab kelganlarga doimo yordam qo ’ lini cho ’ zgan. Abdumalik to ’ ra ham Qoshg ’ arda shunday izzat-hurmat ko ’ radi. Yoqubbek huzuriga kelgan Abdumalikka u o ’ z qarindoshidek munosabatda bo ’ ladi. Yettti shahar hukmdori unga amir sifatida hurmat ko ’ rsatib, Yangihisor qal‘asini Abdumalikning ixtiyoriga topshirdi. U Yoqubbekning yordamida Turkiya hukumati bilan aloqa bog ’ laydi. Qoshg ’ arga kelgan Angliya elchisi bilan ham uchrashadi. Amirzoda Buyuk Britaniya imperiyasidan yordam olib, Buxoroni ozod qilish uchun uzoq yillar davomida harakat qiladi. Hindistonning Kalkutta shahrida, so ’ ng Peshovarda 39

yashaydi. Abdumalik to ’ ra 1885 yilda otasining betobligini eshitib, Buxoro taxtini egallashga yana bir bor urinib ko ’ radi. Amirzoda Abdumalikka Afg ’ oniston amiri Abdurahmonxon va Angliya yordam berishga ahd qilishgan bo ’ lsa ham, turli sabablarga ko ’ ra, bu va‘dalar amalga oshmay qoldi. Abdumalik to ’ ra 1909 yilda Peshovarda buyuk bir armon bilan bu dunyodan ko ’ z yumadi. Kitob hokimi Jo ’ rabek va Shahrisabz hokimi Bobobek esa vatanparvarlik kurashini davom ettirib, Buxoro amiri Muzaffar va uning homiysi rus bosqinchilariga tahdid solib turadilar. Shu tariqa, ikki yoqlama amir va ruslar bosqini girdobida qolgan Qarshi istilo etiladi. Amir Muzaffar bu shaharning bosib olinishida vosita hamda faol qatnashchi bo ’ ladi. M.Ye.Masson o ’ zining «Qadim davrlar Qashqadaryoning quyi viloyati poytaxt shaharlari» (1973 y) risolasida Qarshi ostonasida ruslar bilan bo ’ lgan jang haqida ko ’ pgina fikrlar keltirib o ’ tadi. Jumladan, u shunday yozadi: «Bu jang 1868 yil 21 oktyabrida boshlanib, general-mayor Abramov boshqargan qism ikki kun davom etgan jangdan so ’ ng Qarshini egallaydi. Istilochilardan 11 jangchi o ’ ldirishadi, 4 ta yarador qilinadi. Qarshi qo ’ rg ’ oni darvozalarida ruslarning zambaragidan qolgan izlar uzoq vaqt saqlanib qoladi». 1868 yilning 27 oktyabrida Qarshini amir Muzaffar ixtiyoriga topshirish marosimi bo ’ lib o ’ tadi. Shundan so ’ ng istilochi qism Samarqandga qaytib ketadi. Qarshi, nihoyat, o ’ zini o ’ nglab, Buxoro xonligidagi yirik savdo hunarmandchilik markazi sifatida qariyb yarim asrga yaqin iqtisodiy- madaniy jihatdan taraqqiy qilish imkoniyatiga ega bo ’ ladi. Bu holni M.Ye.Masson Buxoro xonligining harbiy harakatlar oqibatida Rossiya imperiyasining vassali maqomiga tushishi, 1870 yilning 14 avgustida Shahrisabz va Kitobning ruslar tomonidan bosib olinib, amir Muzaffarga topshirilishi bilan bog ’ laydi. O ’ sha davrda vujudga kelgan vaziyatdan savdo ishiga aloqador yirik boylar katta manfaat ko ’ radilar. Hunarmand-kosiblar hayotida esa deyarli o ’ zgarishlar bo ’ lmaydi. 40

Buxoro amirligi, uning asosiy shaharlari bo ’ lgan Buxoro, Qarshi va Shahrisabzda Chor Rossiyasiga qaramlikdan norozi kayfiyat kuchli bo ’ lgan. Ikkiyoqlama zulm amirlik hududidagi aholini ezib qo ’ ygan edi. O ’ sha davrdagi amaldagi har qanday soliqlar halqning ahvolini og ’ irlashtirib, ko ’ pgina g ’ alayonlarning kelib chiqishiga asosiy sabablardan hisoblangan. XIX asrning 80-yillari o ’ rtalarida xonlikda 40 ta soliq turi amalda edi. Rus istilochilaridan norozilik ifodasini she‘rlarida kuylagan badiiy ijodiyot vakillaridan biri, XIX asrda Qarshida faoliyat ko ’ rsatgan fidoiy shoirlardan Xayoliy o ’ z iztirobini quyidagicha bitadi: Xudoyo, o ’ zing rahm et bizlara, Hidoyat qilib boq bu kunda bizlara, Berib jur‘at, g ’ ayrat bizlara, Karaming eshigin ochib bizlara. Hama kofir ahlin qil o ’ zing sarnigun, Solibon olar ko ’ nglig ’ a ming tugun, O ’ zung daf‘in aylab alarning bu kun, Ki yuz qo ’ ymasin bizni sarig ’ a chun. 6 8 . Albatta, bu muqaddas zaminda shoir Xayoliyga o ’ xshash vatan ozodligi kuychilari, qalbidagi ona yurtga bo ’ lgan mehru-muhabbatini, g ’ animlarga esa cheksiz nafratini o ’ z ijodi orqali bayon etgan shoiru-allomalar ko ’ p bo ’ lgan. Bularning asosiy, bosh maqsadi-Ona Vatanni ozod, hur ko ’ rish edi. Arxiv manbalarini ko ’ zdan kechirish mobaynida shu narsaga amin bo ’ ldikki, Qarshi va unga qarashli amloklarda mustamlakachilarga qarshi ko ’ plab harakatlar amalga oshirilgan. Masalan, Murodqul-qorovulbegi, Hamdam oqsoqol, Ahmad oqsoqol, Sherqul polvon kabi yurt o ’ g ’ lonlari o ’ z yigitlari bilan jonbozlik ko ’ rsatganlari xalqimizda vatanparvarlik g ’ oyalari yuqori ekanligidan dalolat beradi 41

2.2. XIX asr ikkinchi yarmida shahar va qishloqlarning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti 1873 yilning 24 sentyabirida Shaxrisabz shahrida Buxoro bilan Rossiya o‘rtasidayangi “do‘stona” shartnoma tuziladi. l877 yilning 24 aprelida rus-turk urushi boshlanadi. Bu urush pinhona siyosatning ko‘p jihatlarini yuzaga olib chiqadi. Amir Muzaffar 1877 yilning iyulida Qarshidan Buxoro hududida 2500 yangi olingan otliq sarbozlarni joylashtiradi. Shaxrisabzdan ham 1200 piyoda 600 suvoriy jamlanadi. Hujum uchun qurol-aslaha, ot-ulov o‘q-dori zahira qilinadi. Turkiston general- gubematorining Buxoroda va uning bekliklarida josuslar ko‘p bo’lgan. Amir Muzaffarning niyati unga besh barmoqday ayon bo’lib qoladi. U amirni qattiq ogohlantiradi, Buxoro sarbozlari rus qo‘shini bilan jang qilguday bo’lsa, bitta qoldirmay qirib tashlashini, Buxoroning butun xududi bosib olinishini aytadi. Shu bilan amir harbiy tayyorgarlikni endi u Rossiya bilan munosabatini yaxshilash harakatiga tushib qoladi. Ikki o‘t orasida qolgan amir sog‘ligini yo‘qotadi. 1880 yil boshlarida to‘shakka mixlangan amir Muzaffar olamdan o‘tsa, taxtni uning o‘g‘illaridan qaysi biri egallaydi, degan muammo Chor korchalonlarini qattiq bezovta qiladi. 1882 yilda Chor Rossiyasi tashqi ishlar vazirligi xasta amirligi uning o‘g‘illaridan biri- Abdul Ahadni valiahd qilib tayinlashni tavsiya qiladi. Abdul Ahad 1883 yilda Buxoro elchilari qatorida Sankt- Peterburgga borgan edi. Uning nomzodi podshoh Aleksandr III tomonidan maqullungan va bu haqida amir Muzaffarga rasmiy xat jo‘natilgan edi. Amir vafotidan so‘ng taxt talashish yuz berguday bo’lsa, Abdul Ahadni rus quroli kuchi bilan himoya qilish rejalashtiriladi. Rus podshoxi 1885 yilning 2 noyabrida Abdul Ahadning taxtga chiqishi munosabati bilan telegramma yo’llab qutlar ekan, Samarqand viloyatida turgan rus qo‘shini uning hokimiyatda mustahkamlanib olishda zarurat tug‘ilguday bo’lsa yordamga kelishni eslatishni ham unutmaydi. 42

Abdul Malik Buxoro tuprog’iga kirishga botina olmaydi. Abdul Ahad esa chor Rossiyasi qo’llab-quvvatlamaganda hokimiyat tepasiga kela olmas edi. Abdul Malik to‘ra ukasi Abdul Mo‘min, ruhoniylar, beklar yordamida taxtni osonlik bilan Qo’lga kiritgan bo’lur edi. Aleksandr IIIga ingilizlar qo‘llab turgan, bir necha yil burun ruslarga qarshi kurashgan katta to‘radan ko‘ra, o‘z chizig‘idan chiqmaydigan Abdul Ahad kerak edi. Bunga Abdul Ahad xonligi davrida mamlakatning iqtisoiy ahvoli qanday darajada bo’lganligi soliqlarning turlari ko‘pligi ham ishorat qiladi. Dehqonlar XIX asming oxirlarida 40 turdagi soliqlami toiashga majbur etilgan. Soliqlar mundarijasi shunday edi: Xiroj, zakot, taxtajoy puli, tarozi puli, dallol puli, mirobona, boqiya puli, chig‘ir puli, labaki puli, juz’ya, avarizot, qorachirik, farsax puli, yaksara yoki qush puli, osiyo puli, hovli puli, objuvoz puli, xos puli, ojas puli, sanjit puli, tarvuz puli, kema puli, alaf puli, chorbog ’ puli, chub puli, muxrona, xizmatona, kafsan puli, vasiqa puli, hukmona, xatmona, taloqona, shodiyona (bola tug‘Uganda), nikohona. Yuqorida Qarshi shahrining o‘tmishga oid ayrim jihatlari xususida so‘z yuritildi xolos. XIX asrning tarixiy lavhalari o‘sha o‘tmish davrning muhitini, Qarshi shahrining o‘ziga xos xolatini, kishilar kayfiyat va ruxiyatini aks ettirib qolmasdan, ayni zamonda odamlar turmush tarzining necho‘g‘lik sertashvish kechganligidan ham darak beradi. XIX asr oxirlarida Qarshida qandolatchilik ham keng miqyosda rivojlandi. Qandolatchilar «obi novvot», «parvarda», «pechak qand», «pashmak», «lavzholva», «kunjut holva», «pista bodom holva», «taxir holva», «bodroq holva» kabi shirinliklarni tayyorlaganlar. Qandolatchilar holva tayyorlashda o ’ rta asr holvagarlari kabi asosiy xomashyo sifatida shakardan tashqari yantoq qiyomidan ham samarali foydalanishgan. Bunday xom ashyolardan biri Qarshi cho ’ lida uchraydigan o ’ simlik-yantoq ildizidir. Yozning issiq kunlarida yantoqning barg va poyalarida sarg ’ ish tusli yopishqoq suyuqlik paydo bo ’ ladi, kechqurun havo harorati pasaygach, o ’ sha modda qotib ko ’ knor urug ’ iga o ’ xshash donachalariga aylanib qoladi. Ana shu «yantoq qandi»ni to ’ plash uchun 43

yantoqning tagiga dasturxon yoki ro ’ molcha yozilib, shohlariga kaltakcha bilan urilgan. Shunda barg va poyalarda qotib qolgan «yantoq qandi» osongina tushgan va bu turantabin deb atalgan. Qiyom tayyorlashdan oldin aralashib qolgan barg va shoxchalardan elab tozalangan. Bu ishlarning hammasi yoz faslining oxirgi oylarida, ya‘ni avgust oyining oxiri- sentyabrning boshlarida erta saharda, asosan havo harorati bir oz pasaygan paytda amalga oshirilgan. Yantoq qandi o ’ ziga xos shifobaxsh xususiyatga ega bo ’ lgan. Qarshi holvagarlari tavsiyasi asosida tayyorlangan bag ’ loba, qandolat, dona sho ’ rak kabi holva turlari mashhur bo ’ lgan. Ayniqsa, shakar tabindan yog ’ va ziravorlar qo ’ shib, nok, olma, o ’ rik, gilos, qaroli (olxo ’ ri), uzum mevalaridan tayyorlanadigan holvalar juda ajoyib bo ’ lgan. Qandolatchilar mayiz, asal, shakar, turshak va hatto, shifobaxsh salqin ichimliklar ham tayyorlashgan. Suvga shakartabin solib tayyorlangan ichimlikka shifobaxsh hidli archa qo ’ shilgan. Qashqadaryo vohasi iqtisodining yetakchi tarmog ’ i hunarmandchilik hisoblanib, uning to ’ qimachilik, kulolchilik, temirchilik, duradgor-lik, ko ’ nchilik bilan bog ’ liq turlari mavjud bo ’ lgan. Hunarmand-chilikning mazkur turlari asosan Qarshi, Shahrisabz, Kitob shaharlarida kuchli rivojlangan. Hunarmandchilikning XIX asrlardagi yetakchi tarmog ’ i Qarshi shahrida to ’ qimachilik hisoblangan, bu tarmoq uchun zarur bo ’ lgan jun, paxta, ipak vohada ancha taraqqiy qilgan qishloq xo ’ jaligi orqali ta‘minlab turilgan. Jundan ip tayyorlash an‘anaviy hunarmandchilik dasht va tog ’ tumanlarida ham keng rivojlangan. Voha shaharlarida tayyorlanadigan matolar ichida bo ’ zning salmog ’ i katta edi. U asosan, Shahrisabz, Qarshi shaharlarida tayyorlangan. Muarrix Mahmud ibn Valining ma‘lumotiga ko ’ ra, Shahrisabzda ko ’ p miqdorda karbasbo ’ z (bo ’ yalmaydigan oq mato) to ’ qilgan. So ’ nggi davrga oid manbalarda ham Shahrisabzda bo ’ z tayyorlashga ixtisoslashgan guzarlar mavjud bo ’ lganligi aytib o ’ tiladi. Bo ’ z turli ranglarga bo ’ yalgan, unga naqsh 44

bosib, yangi mato-chit hosil qilingan. Undan ayollar kiyim-kechaklari, to ’ shaklar va boshqa narsalar tayyorlaganlar. Elshunos olima O.A. Suxarevaning ma‘lumotlariga ko ’ ra, chitgarlar, asosan Shahrisabzning Rais guzarida istiqomat qilishgan. Voha shaharlarida to ’ qilgan matolardan olacha deb atalgan, mato mashhur bo ’ lgan. Olacha Shahrisabzda ham ko ’ p miqdorda to ’ qilgan, lekin olacha tayyorlaydigan asosiy markaz Qarshi shahri hisoblangan. XIX asrning boshlarida bu matoni tayyorlashda qarshilik ustalarga teng keladigan ustalar butun xonlikda topilmagan. Shahrisabz va Qarshida ipak matolar tayyorlash ham ancha rivojlangan. Bosh kiyimlar ichida Shahrisabz do ’ ppisi o ’ ziga xosligi bilan ajralib turgan va mashhurroq bo ’ lgan. Hunarmandchilikning yana bir yetakchi tarmoqlaridan biri bu- kulolchilik edi. Bu davrda voha kulolchiligida o ’ ziga xos badiiy uslub vujudga kelgan. Kulolchilikning asosiy markazlari Qarshi, Shahrisabz va Kitob shaharlari edi. O ’ rta Osiyo kulolchiligi ikkita asosiy turga: kosagarlik va ko ’ zagarlikka bo ’ linadi. Kosagarlik ustalar yaratgan turli hajmdagi tovoq, lagan, piyola va boshqa mahsulotlar turli naqshlar bilan bezatilgan va sirlangan. Vohaning ko ’ zagar ustalari turli hajm va ko ’ rinishga ega bo ’ lgan ko ’ za, ko ’ zacha, xurmacha, turli tuvaksimon idishlar xum va xumchalar, hamda boshqa mahsulotlarni tayyorlaganlar. Mazkur mahsulotlar orqali keladigan daromad voha kulollarining mahalliy ehtiyojlarini to ’ la qondirgan. Qarshida Buxoro bilan asosiy tranzit savdo yo ’ li joylashganligi sababli ham ko ’ proq xonlik markazi Buxoro shahri madaniyatining ta‘siri ayniqsa sezilarli bo ’ lgan. O ’ z navbatida Qarshi savdogarlari ham Rossiya, Afg ’ oniston, Eron va Hindiston bilan ham samarali savdo aloqalarini o ’ rnatishgan. «Tarixiy to ’ plam»ga kirgan rus tadqiqotchisi P.Shubinskiyning «Buxoro ocherklari» nomli maqolasida (1892) Qarshiga Buxorodan paxta, ipak, kigiz, Rossiyadan chit, ipak matolar, parcha, teri, chinni, metall va Hindistondan gilam, hind kiseli, dori-darmon, parcha, hind murabbolari, 45

Erondan ingliz chiti, ip-gazlama, Badaxshondan qimmatli la‘li toshlar, Qoshg ’ ardan esa chinni, choy, ipak mahsulotlari keltirilganligi qayd etilgan. Shaharlarda qurol-yarog ’ ustalari ham faoliyat ko ’ rsatishgan. Masalan, XIX asrda fors mutaxassislari yordamida to ’ plar tayyorlangan. Vohada zargarlik ham taraqqiy etgan XIX asrda Qarshi, Shahrisabz ham Buxoro, Xiva, Samarqand, Toshkent va Qo ’ qon shaharlari kabi O ’ rta Osiyoning yetakchi zargarlik markazlaridan biri bo ’ lgan. Qashqadaryo vohasi, jumladan, Naxshab, Nasaf-Qarshi shahri hududidagi me‘morchilik va arxeologiya yodgorliklari voha aholisining o ’ tmishi, kechmishi va qadimiy boy madaniyatidan guvohlik beradi. Mazkur shaharda ajdodlarimizning o ’ tmishda yaratgan bebaho san‘at koshonalari o ’ zbek xalqini ulkan me‘morchilik namunalari sifatida mohir xalq ustalarining aql-zakovati bilan uyg ’ unlashgan holda bunyod etilganligi tufayli bizning davrimizgacha yetib kelgan. Qarshi shahrida turli davrlarda qurilgan me‘morchilik yodgorliklari hozirgi kungacha shaharning ko ’ rkiga ko ’ rk qo ’ shib turibdi. Xuddi mana shu me‘moriy yodgorliklarning bir qismi aynan, mang ’ itlar sulolasi hukmronligi davrida qad ko ’ targan. Masalan, shulardan biri Charmgar mahallasida joylashgan, xalq orasida Qo ’ rg ’ oncha, Xonaqo nomi bilan mashhur bo ’ lgan masjid majmuasidir. Mazkur masjid Qarshi shahrining shimoliy-g ’ arbiy tomonida joylashgan. Masjid atrofidagi obidalar XIX-XX asrlardagi o ’ zbek me‘morchilikning e‘tiqod bilan bog ’ liq inshootlari jumlasiga kiradi. Majmua masjid, darvozaxona, sag ’ ana (qabr), hovuz va minoradan iborat bo ’ lgan. Majmuaning asosiy binosi masjidi an‘anaviy me‘moriy uslubda o ’ ymakor ustunlar, bezakli to ’ sin-yog ’ ochlar va g ’ ishtlardan bunyod etilgan. Hozirgi kunlargacha saqlanib qolmagan majmuaning darvozaxonasi mahalla shimolida joylashgan. Darvozaxona chorg ’ ishtlardan tiklangan, uning joyi gumbazli qilib yopilgan. Masjidning g ’ arbida uch tarafidan g ’ ishtli devor bilan o ’ rab olingan qadimiy sag ’ ana saqlangan. Sag ’ anadagi qabrning 46

boshiga qo ’ yilgan marmar lavhadagi arabiy yozuvda ko ’ rsatilishicha bu yerda taniqli olim, shayx Abdurahmon Naqshbandiy dafn etilgan. Yurtimizda mustabid sho ’ ro tuzumi davrida Qarshidagi boshqa tarixiy obidalar singari bu majmua ham e‘tiborsizlik tufayli tashlandiq holga kelib qolgan. Masjiddan o ’ sha davrlarda omborxona sifatida foydalanilgan. Majmua 1991 yilda ya‘ni mustaqilligimiz ilk yillaridayoq qayta ta‘mirdan chiqarilib, jome‘ masjidi maqomini oldi. Tadqiq etilayotgan davrlarda Qarshi shahrida qad rostlagan tarixiy obidalardan yana biri bu-CHaqar masjidi (1860) masjid Qarshining eski shahar qismida joylashgan. Qarshi shahridagi Qo ’ rg ’ oncha mahallasi hududida joylashgan yodgorlik («Xonaqo» jome‘ masjidi deb ham ataladi) XIX asrning oxirida bunyod etilgan. Bu tarixiy obidaga yuz yildan oshgan bo ’ lsa-da, inshoot shu kungacha o ’ z tarovatini yo ’ qotgani yo ’ q. Obida cho ’ pkorilik uslubida bunyod etilgan, tashqi ayvon, ichki (namoz o ’ qiladigan joy) xonaning shift yog ’ ochlarida tasviriy bezaklar berilgan. Bino qurilishda va ichki bezaklarida ganchkor ustaning iste‘dodi yaqqol ko ’ zga tashlanib turadi. Mehrob, silliq pardozlangan devoriy qism binoni ancha tarovatli qilib ko ’ rsatadi. Qarshi shahridagi tarixiy, me‘moriy yodgorliklar o ’ zbek me‘morchiligining noyob namunalaridan bo ’ lib, ularning har biri alohida bir tarixga egadir. Bu noyob obidalar O ’ zbekistondagi ko ’ plab tarixiy madaniy yodgorliklar kabi yuksalishu-ulug ’ vorlik davriga ham, tahqiru-tazyiqlarga ham, vayrongarchiliklarga ham duchor bo ’ lgan. Qadimshunos olim M.Massonning yozishicha, XIX-XX asrlar chegarasida Qarshida 20 ta madrasa mavjud bo ’ lgan. Ammo hozirgacha ulardan Sharofboy, Xo ’ ja Abdulaziz, Qilichboy va Bekmir Qozoq madrasalarigina saqlanib qolgan, xolos. Islom dini O ’ rta Osiyoga kirib kelgach Nasafdan juda ko ’ plab din peshvolari, hadisshunoslar, fiqhshunos, alloma-yu ulamolar voyaga yetishgan. Bu allomalar ichida tariximizning boy merosiga «Nasafiy» 47

taxallusi ostida qalam tebratib katta hissasini qo ’ shgan, o ’ zining sara asarlari bilan dong taratgan ilm homiylari bisyordir. Bu ko ’ hna diyorda ko ’ plab «Nasafiylar» yetishib chiqqan. Ularning har biri o ’ z davrining yetuk dorulg ’ alari bo ’ lgan. Zero, atoqli shoirimiz Barot Boyqobilov ta‘kidlab o ’ tganidek: Nodir zotlar yurti ekan, bilsam Nasaf, Ne asrdir boshi uzra toju-sharaf. Kishilikning ummonida g ’ avvos kabi, Durlar sochib hamon shahri sadaf. Xiromiy dostonnavis shoir sifatida ham nom qoldirgan. Uning «CHor darvesh» (1834), «To ’ tinoma» (1854), «Ra‘no va Zebo» (1856), «Yusuf va Zulayho» (1862) singari asarlari mashhur bo ’ lgan. Xiromiy adabiy merosi salkam 30 ming misrani tashkil etadi. Bugungi kunda Toshkent va Kitob shaharlaridagi ko ’ chalarga, Shahrisabz tumanidagi maktablardan biriga shoir nomi berilgan. Nisoriy Nasafiy-XIX asrda yashab, ijod etgan shoir. Hayoti va ijodiy faoliyat haqida ma‘lumotlar kam. Vozeh Buxoriyning «Tuhfat ul ahbob fi tazkirat-il-ashob» asarida Nisoriy Nasafiy iste‘dodli shoir sifatida ta‘riflangan. 5 0 . Nazar Muhammad An-Nasafiy- «Ta‘rixi Vali» nomli asar muallifi. 1834 yili yozilgan bu asarida u tasavvufning Qodiriya tariqati vakillari, ularning hayoti va karomatlari haqida hikoya qilgan, vafoti ta‘riflarini she‘riy yo ’ l bilan bayon etgan. 1 6 «Ta‘rixi Vali» asarining 1835 yilda ko ’ chirilgan qo ’ lyozma nusxasi O ’ zFA Sharqshunoslik instituti Qo ’ lyozmalar jamg ’ armasida saqlanmoqda. Qarshi shahrida o ’ tmishda o ’ ziga xos xattotlik maktabi shakllangan edi. 50 16 Ravshanov P. Qarshi tarixi.T. 2006 48

Mavlono Soyiliy, Saidnazar Nasafiy, Arab Nasafiylar shu maktabning yetakchi namoyondalaridan bo ’ lgan. Xattot Arab Nasafiy nomini alohida qayd etish lozim. Arab Nasafiy ko ’ chirgan «Farhangi Zafango ’ ya va Jahonpo ’ ya» (Jahonni kezuvchi va o ’ rnatuvchi) deb ataluvchi yetti qismdan iborat lug ’ atda 5170 so ’ zning ma‘nosi izohlab berilgan. Qo ’ lyozmaning so ’ nggi yettinchi qismida 500 dan ortiq o ’ zbekcha so ’ zning lug ’ ati keltirilgan. 5 2 . Nasaflik xattot mulla Muhammad Amin ibn Mulla Muhammad ham yetuk qalamravlardan bo ’ lgan. U 1882 yilda ko ’ chirgan «Riyozan nasixin» hozirgi kunlarga qadar yaxshi saqlanib qolgan. Saidnazar Nasafiy-Qarshi xattotlik maktabining yirik vakillaridan biri, XIX asrning ikkinchi yarmida yashagan. U Inoyatullo Buxoriyning «Hoshiya»si, Yusuf Qorabog ’ iyning «Taxtal hoshiya» asari, Mullo Ahmadning «Hoshiyai qutbiya»si, Asomiddinning «Hoshiya al favodul ziyoiya» singari asarlarini yuksak saviyada ko ’ chirgan. «Markaziy Osiyo hattotlik san‘ati tarixidan» asarida Saidnazar haqida jumladan shunday deyiladi: «qarshilik Saidnazar bilimli va kuchli kotiblardan bo ’ lib, ko ’ chirgan kitoblari o ’ quvchilarga dastur bo ’ lar edi» . Yoshligida yaxshi bilim olib, o ’ zi ham maktab ochgan. Mumttoz adabiyotni puxta o ’ rganib, g ’ azallar yozgan. U zullisonayn (ikki tilli) shoira bo ’ lib, o ’ zbek va tojik tillarida mahorat bilan she‘rlar bitgan. Shoira hayotining so ’ nggi yillarida Termizda yashagan va shu yerda vafot etgan. Tohira Nasafiy. XIX asrning birinchi yarmida Qarshida yashab ijod qilgan shoira Tohira Nasafiy merosi ham adabiyotimiz tarixidan munosib o‘rin olishga loyiqdir. Tohira Nasafiy XIX asrning oxirlarida Qarshida tug ’ ilgan. Bu shoira haqida tojik adabiyot shunosi Toji Usmon o‘zining “Bismu adiba” asarida muhtasar mu’lumot berib o‘tadi. Shoiraning hayoti va ijodi haqida juda kam narsalarni bilaman. XIX asrning oxiri-XX asrning boshlarida Buxoro va Farg ’ onaga safar qilib, mashhur o ’ zbek shoirlari bilan uchrashadi, mushoiralarda qatnashgan Uning farg‘onaga, bu joyga yashab ijoq qilgan Fayzi bibi, Layli Xonim,Nozik bibi 49

Xo‘qondiy, Mohzoda Begim, Hadiya Bibi, Nodira singari shoiralar, fozila ayollar bilan yaxshi aloqalar bog’langanligi ma’lum. Tohira Nasafiy zullisonayn shoira edi. U ham o‘zbek tilida, ham tojik tilida birdek go‘zal she’rlar yaratgan. Adabiyotshunos Ergashali Shodiyev o‘zining “Zullisonayn shoirlari” nomli maqolasida Tohira Nasafiy g‘azallarining badiyatiga yuksak baho beradi. Asli qarshilik bo’lgan iste’dodli shoira Tohira Nasafiy o‘zining ko‘pchilik she’rlarini tojik tilida yozgan. Bu ajoyib fozila shoiraning quyidagi satrlari uning yuksak iste’dodi va mahoratidan darak barib turibdi. Gar ba tu aftodan nazar chehra-ba chehra, ro‘-baru Sharq dihan g‘ami xudro nuqta-banuqta, mo‘balaj. Bu xildagi pishiq, san’atkorona yozilgan g‘azal shoira iste’dodidan bir uchqun deyishiga asos beradi. Tohira Nasafiy umrining so‘ngi yillarini Termizda kechirgan va shu yerda vafot etgan. Afsuski shoiraning vafot etgan yili ham aniqlangan emas. Yuqorida hayoti va ijod yo ’ li qisqa tahlil etilgan nasaflik allomalar nafaqat Qashqadaryo vohasi, balki, hozir Turon diyorining iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, diniy, mafkruaviy va ma‘naviy tarixiy-badiiy taraqqiyotiga ulkan hissa qo ’ shishgan. Nasaf (Qarshi) yirik ilm-fan markazi hisoblangan. Agar qadimda, Kesh shahri «Ilm val adab qubbasi» deb nom qozongan bo ’ lsa, Nasaf shahri hadis va fiqh sohasida nafaqat Movarounnahrda, hatto uzoq olis yurtlari olimlari ham kelib fikrlashadigan, bahs-munozara yuritadigan «majlis-tadris» (dars yig ’ ini), xalqaro ilmiy kongresslar o ’ tkaziladigan shahar hisoblangan. Xullas, Naxshab-Qarshi shahrida ilm-fan va badiiyat ancha ravnaq topib, Markaziy Osiyodagina emas, balki Sharq olamida ham o ’ z salohiyatiga ega ekanligi bilan alohida ajralib turgan. 50

XULOSA O ’ rganilgan mavzuning tarixiy manbalar va adabiyotlar orqali o ’ rganish, ulardan olingan ma‘lumotlarni ilmiy jihatdan tahlil qilish asosida umumiy yakun yasalib, bir qator xulosalarga kelindi. Mazkur xulosalar quyidagilardan iborat: Birinchidan, XIX asrda Qarshi bekligining amirlikda mavqei oshib, siyosiy va iqtisodiy jihatdan amirlikda ikkinchi shahar darajasiga yetadi; Ikkinchidan, Qarshi bekligi aholisining etnik tarkibi xilma-xil bo ’ lib, o ’ troq va yarim o ’ troq urug ’ lar yashagan. Qarshi bekligining Buxoro amirligini boshqa hududlar bilan bog ’ lovchi savdo yo ’ li ustida joylashganligi beklikdagi iqtisodiy hayotga ijobiy ta‘sir ko ’ rsatgan; Uchinchidan, Amirlikning barcha bekliklarida bo ’ lgani kabi bu yerda ham dehqonchilikda mahsulot yetishtirish asosan qo ’ l mehnatiga asoslangan bo ’ lib, mehnat qurollarini oddiyligiga, keng tarmoqli sug ’ orish inshootlari katta mehnat va kuch talab etishiga qaramasdan, asrlar davomida to ’ plangan tajribalar hamda hosildor yerlarning mavjudligi sababli, bu soha mahsulotlari ichki bozorni to ’ liq ta‘minlar va qisman tashqi bozorga ham chiqarilar edi; To’rtinchidan, Qishloq xo ’ jaligining yana bir muhim tarmog ’ i bo ’ lgan chorvachilik vohaning tog ’ va tog ’ oldi hududlarida, adirlar va dashtliklarda rivojlangan bo ’ lib, bu hududlarda yashovchi o ’ zbeklar va arablar qo ’ ychilik, yilqichilik, tuyachilik, shuningdek qorako ’ l teri yetishtirishga ixtisoslashtirilgan xo ’ jalik turlarini rivojlantirishga katta hissa qo ’ shgan; Beshinchidan, XIX asrda ham Qarshi bekligida asriy-ijodiy an‘analarni davom ettirgan, «Nasafiy» taxallusli allomalar samarali ijod qilishgan. Ularning nomlari nafaqat amirlikda, balki butun Sharq olamida ham ma‘lum va mashhur bo ’ lgan; Yettinchidan, Oltinchidan, XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi tomonidan Buxoro amirligining bir qancha hududlarini bosib olinishi, amir Muzaffarxonning qat‘iyatsizligi va taslimchilik siyosati 52

oqibatida Qarshi bekligida amirning to ’ ng ’ ich o ’ g ’ li Abdumalik To ’ ra boshchiligida milliy ozodlik harakati vujudga kelgan; Sakkizinchidan, Qarshi bekligi tarixini o ’ rganish o ’ zbek davlatchiligi tarixining o ’ ziga xos jihatlarini, milliy xususiyatlarini siyosiy tahlil asosida o ’ rganishga imkoniyat yaratadi. 53

TAVSIYALAR Mazkur tadqiqot ishining yakunida ushbu muammo bo ’ yicha quyidagi taklif va tavsiyalar bildirildi: -respublikamiz viloyatlari tarixini o ’ rganish va yoritishga e‘tiborni kuchaytirish, mutasaddi rahbarlar, ilmiy jamoatchiligi va o ’ lkashunoslik muzeylari faoliyatini oshirish zarur; -viloyatlarda yetishgan allomalar, ma‘rifatparvarlar, san‘at arboblari, mutafakkirlarning nomlarini abadiylashtirishga ko ’ maklashish; -Buxoro amirligi bekliklari tarixiga doir ilmiy izlanishlar natijalari asosida ilmiy-ommabop monografiya va risolalar chop etish, ilmiy-amaliy anjumanlarni muntazam o ’ tkazib turish tavsiya etiladi. 54

FOYDALANILGANADABIYOTLAR 1. Islom Karimov “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q”. Sharq. Toshkent. 1998. 2. Islom Karimov Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. 7-tom. T.: «O‘zbekiston», 1999. 3. Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch”. Ma’naviyat. Toshkent. 2008. 4. Islom Karimov Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. T., 2010. 5. Islom Karimov “Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir”. Toshkent. 2015 6. Murodov A. Markaziy Osiyo hattotlik san’ati tarixidan. T.,1971. 7. Mavlonov O‘., Mahkamova D. Madaniy aloqalar va savdo yo‘llari. T.: «Akademiya», 2004. 8. Muhammad Ali Boljuvoniy. Tarixi nofeiy. T.: «Akademiya», 2001. 9. Nosir Muhammad. Nasaf va Kesh allomalari. T., 2006. 10. Nasridinov Q. Qarshi qal’asi. Qarshi, 2006. 11. Ravshanov P. Naxshab va Kesh tarixi manbalari. Qarshi, 2005. 12. Ravshanov P. Qarshi tarixi.T. 2006. 13. Rajabov Q . Buxoroga qizil armiya bosqini va unga qarshi kurash . T.,2002. 14. Sayyid Olimxon. Buxoro xalqining hasrati tarixi. T.: «Fan», 1991. 15. Hasanov A. XVI-XIX asrlarda shaharsozlik va me’morchilik (Qashqadaryo vohasi misolida). Nomzodlik dissertatsiyasi . T . 2008. 16. Axmedov B. “ O’zbekiston xalqlari tarixi manbalari”. Toshkent, 1991. 17. Axmedov B. “O’zbekulusi” . Toshkent, 1991. 18. Muhammad Solih Shayboniynoma. Toshkent 1961, Toshkent 1989. 19. Muhammadjonov A. R. “Shayboniyxon suv ayirg’ich ko’prigi”. Toshkent 1969. 20. Ravshanov P. “Qashqadaryo tarixi”. ’’Fan” Toshkent 1995. 21. Ravshanov P. “Maliku Kenagas oyim yoxud Amir 55

Nasrulloning o’limi qissasi”. ’’Sharq” Toshkent 2000. 22. Jo’raqulov O. “Qashqadaryo mang’itlari”. ’’Fan”. Toshkent 1993. 23. Herman Vamberi “Buxoro yoxud Movarounnaxr tarixi”. Toshkent 1990. 24. Hofiz Tanish ibn Mir Muhammad Buxoriy “Abdullanoma” Toshkent. 1966. 25. Shamsiddinov R. Karimov Sh. "Vatan tarixi” “Meros”. Andijon 1998. 26. Shoniyozov K. “O’zbek xalqining shakllanish jarayoni” ’’Sharq”. Toshkent 2001 yil. 27. Internet saytlari www.zivonet.uz www.google.uz . www.kardu.uz 56

QARSHI SHAHRI YILNOMASI (TADQIQ ETILGAN DAVRDA) 1842 y. Rus sayyohi N.Hanikovning Qarshida bo ’ lishi. 1863 y. Mejer sayyohi H.Vamberining Qarshiga tashrifi. XIX asr. Nisoriy Nasafiy, Nazar Muhammad an-Nasafiy, Tohira Nasafiylar yashagan. 1868 yil Abdumalik to ’ ra boshchiligidagi vatanparvarlar harakatining general-mayor Abramov tomonidan tor-mor etilishi. XIX asr oxiri. Turli sayyohlar ma‘lumotiga ko ’ ra Qarshida 60 ming kishi yashagan. 1896 y.Sayyid Olimxonning Qarshida hokim bo ’ lishi. 57

68 52

O'xshashlar

Sovet hokimiyati yillarida Koson tumanining siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy hayoti

XX asrning 20-60 – yillarida Qashqadaryo viloyati qishloqlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti

XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayoti

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiyaning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzumi

Fransiyaning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotining o’ziga xos xusiyatlari (XVII – XVIII asrlar)