Sovet hokimiyati yillarida Koson tumanining siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy hayoti - Tarix - Diplom ishlar

Sovet hokimiyati yillarida Koson tumanining siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy hayoti

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2666 KB

Ko'chirib olish

“5120300 Tarix (Mamlakatlar va mintaqalar bo‘yicha)” ta`lim yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr darajasini olish uchun Sovet hokimiyati yillarida Koson tumanining siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy hayoti mavzusida yozgan Qarshi shahri - 201 8 1

MUNDARIJA Kirish........................................................................................................................3 I bob. Sovet hokimiyati yillarida Koson tumanining siyosiy-ijtimoiy hayoti. 1.1. Koson tumanida sovet boshqaruv tizimining tashkil etilishi va uning faoliyati......................................................................................................................5 1.2. Sovet hukmronligi yillarida Koson tumani qishloq xo‘jaligidagi muammolar va uning oqibatlari ……………….......................................................................... 2 4 II bob. Sovet hokimiyati yillarida Koson tumani madaniyati. 2.1. Koson tumanida sovet maktablarining tashkil etilishi va uning natijalari................................................................................................................... 3 4 2.2. Sovet hukmronligi yillarida Koson tumanining madaniy hayoti..................... 4 4 Xulosa..................................................................................................................... 5 2 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati..................................................................... 5 4 KIRISH 2

Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasida davlat mustaqilligini qo‘lga kiritish bilan o‘zbek xalqi tarixida tub burilish sodir bo‘ldi. Milliy istiqlol o‘zbek xalqining o‘z huquqini, milliy o‘zligini tiklashiga, ijtimoiy iqtisodiy va ma`naviy taraqqiyot sari yuz tutishiga cheksiz imkoniyatlar yaratdi. O‘zbek xalqini haqqoniy tarixini tiklash va xalqni shu tarix bilan qurollantirish zaruriyati kun tartibidagi dolzarb vazifaga aylandi. O‘zbek xalqining o‘zligini anglatish, milliy g`ururini ko‘tarish, shuningdek, Ona-Vatanga bemisl sadoqat hissini kuchaytirishda millat tarixini tarixiy haqiqat ruhida bilishi katta ahamiyatga egadir. Shu nuqtai-nazardan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tariximizni o‘rganish, xalqimizni tarbiyalashdagi tariximizning o‘rnini quyidagicha ta`kidlab o‘tadi: “ Biz ajdodlarimizning donishmandlik an‘analariga amal q ilib, teran anglagan h olda, q at‘iy islo h otlarni amalga oshirmo q damiz, mamlakatimizning yangi q iyofasini shakllantirish y o‘ lidan bormo q damiz ” 1 . Sovet tuzumining O‘zbekistonda 20-30 yillarda, ikkinchi jahon urushidan keyingi 50-60 yillarda paxta yakka hokimligini barpo etishga qaratilgan siyosati Koson tumanida ham izchillik bilan olib borildi. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad sovet tuzumining manfaatlarini ta`minlash edi. Ushbu asrni ilmiy jihatdan to‘laqonli o‘rganish bitiruv malakaviy ishining mavzusini naqadar dolzarbligini belgilab beradi. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Mazkur ishda milliy istiqlol g`oyasi nuqtai nazaridan Koson tumani sovet hokimiyati yillaridagi ahvolini tadqiq etish va umumlashtirishni bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi qilib belgiladik. Ushu maqsaddan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalar belgilandi: - Koson tumani xalq ommasining iqtisodiy turmush sharoitini ro‘y-rost ochib berish; 1 O‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning BMT Bosh assambleyasining 72-sessiyasidagi nut q i. 2017 yil 19 sentyabr . 3

- Koson tumanida sovet hokimiyatining yurg`izgan mustamlakachilik siyosatining mafkuraviy asosini yoritish; - Tuzumga xizmat qiluvchi xalq maorif tarmoqlarining faoliyatini ko‘rsatish; - Madaniy-ma`rifiy muassasalar ishini sinfiylik, partiyaviylik asosida tashkil qilinishining mohiyatini tahlil qilish; - O‘rganilayotgan tarixiy materiallarga asoslangan holda to‘plangan ma`lumotlarni umumlashtirish va unga tanqidiy munosabatda yondoshish; - Koson tumani tarixini yoritishda muayyan xulosaga kelish va ayni paytda amaliy takliflarni o‘rtaga qo‘yish. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy-amaliy ahamiyati. Bu ishda hozirgi davr talablari asosida sovet tuzumi hukmronligi yillarida Koson tumanida moddiy va tabiiy boyliklarni o‘zlashtirilishi, tuman hududida paxta yakkahokimligining qaror topishi va uning oqibatlari, sovet tuzumning tuman aholisining madaniy -ma`naviy merosiga bo‘lgan huquqlarini cheklab qo‘yishlari haqidagi ma`lumotlar umumlashtirilib, ilmiy muomalaga kiritildi. Mazkur bitiruv malakaviy ishida bayon etilgan ilmiy xulosalar Qashqadaryo viloyatining sovet tuzumi davri tarixini umumlashtiruvchi, mukammal asar yozishga qo‘l keladi. Tadqiqot materiallari Qashqadaryo o‘lkasi tarixini o‘rganishda, amaliy mashg`ulotlar o‘tishda, o‘lka to‘garaklari darslarida foydalanish mumkin. Ishning aprobatsiyasi. Bitiruv malakaviy ish Qarshi Davlat universiteti “Tarix” kafedrasi qoshidagi “Yosh o‘lkashunos” to’garagida ma’ruza qilingan, hamda 2017-2018 o’quv yili davomida “Tarix” kafedrasida muhokama qilingan. Bitiruv malakaviy ishning strukturasi va hajmi . Bitiruv malakaviy ish kirish, ikkita bob, to‘rtta paragraf, xulosa, foydalanilgan abadabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat. I bob. Sovet hokimiyati yillarida Koson tumanining siyosiy-ijtimoiy hayoti 4

1.1. Koson tumanida sovet boshqaruv tizimining tashkil etilishi va uning faoliyati Buxoro amirligining yetakchi o‘lkalaridan biri bo‘lgan Qashqadaryoda ijtimoiy-iqtisodiy ahvol nochor bo‘lib, iqtisodiy tanazzulni boshidan kechirayotgan edi. Buxoro amirligining sovet hokimiyati siyosati voha aholisini mazlum hayotida chuqur salbiy iz qoldirdi. Iqtisodiyotda qoloq holda qolib ketishga olib keldi. Zahmatkash xalq ochlikka, xorlikka mahkum etildi. Aholining ko‘pchiligi qishloqlarda xaroba go‘shalarda kun kechirardi. Rossiyada 1917 yil fevralida bo‘lib o‘tgan inqilob podsho Nikolay II ning toju taxtini yer bilan yakson qildi. Bu xabarni Buxoro amirligi hamba mahalliy bekliklar iloji boricha chekka o‘lkalarga yetkazmaslikka, hech bo‘lmaganda kechroq yetib kelishiga harakat qildilar. Nihoyat, fevral inqilobining iliq va umidli shamollari Buxoroga ancha kechikib, aprel oyining boshlarida yetib keldi. Buxoro hukumati Nikolay II ning fojiasiga yo‘liqishdan qo‘rqib, sal vaqtdan keyin, hech bo‘lmaganda islohot yo‘li bilan bo‘lsada, o‘z toj va taxtining muhofazasini ta‘minlash fikriga tushdi. Shuning uchun u Petrogradga yuborilgan Tabrik telegrammasida “Homiymizga taqlid qilib, biz ham islohotga hozirmiz”,- deb eslatdi. 1917 yil 7 aprelda Buxoro amirining islohot manifesti loyihasi e‘lon qilindi. Manifestda islohot maqsadlari, amirlikni boshqarishni yaxshilash, feodallar o‘zboshimchaligiga barham berish, aholidan olinadigan soliqlarni kamaytirish, sanoat va savdoni rivojlantirish, amaldorlar maoshini qat‘iy belgilash, mamlakatda fanlar va bilimlarni rivojlantirish to‘g`risida fikr yuritilgan, poytaxtda shahar o‘z- o‘zini boshqarishni ta‘sis etishga sha‘ma qilingan islohotlar ijobiy rol o‘ynashi va Buxoro amirligi jamiyatini demokratiyalashtirishga yordam berishi lozim edi. Buxoroda islohot farmoni e‘lon qilingan kuni viloyat hokimlariga ham farmonning nusxasi yuborildi. Ammo, nima ishlar qilmoq to‘g`risida bekliklarga ko‘rsatma berilmadi. 5

Amirlikning sharqiy qismi bo‘lgan Qarshi, Shahrisabz, Koson hokimlari, “farmon” haqida xalqqa ochiq ma‘lumot bermadilar. G‘uzor hokimi bo‘lgan amirning amakisi Akromxon to‘ra G‘uzordan o‘tadigan har bir yo‘lovchini “in jaded” deb, qamay berdi, xalqning mol-mulkini talon-taroj etib, sabr kosalarini toshirdi. Natijada norozilik harakatlari boshlandi. 1918 yilning kuzida Shahrisabzda hunarmandlarning norozilik harakatiga qishloqdagi chorikor, kambag‘al dehqonlar ham qo‘shildi. Bu harakat asta-sekin kuchayib, qo‘zg`olon tusini oldi. Qo‘zg‘lonni bostirish uchun Buxoro amiri o‘zining ishonchli vakillaridan biri Nizomiddin Xo‘jani Shahrisabzga yubordi. U hiyla ishlatib, bek Saidkarimxon chiqargan soliqlarni bekor qilaman, deb xalqni aldadi va qo‘zg‘olonchilardan o‘ch oldi. Qo‘zg‘olon ishtirokchilaridan 26 kishi zindonga tashlandi. Ular orasida G.Rahmonov, Azizov, A.Alimov kabi faollar bor edi. 1919 yil aprel oyida Qarshida ham xalq qo‘zg‘oloni bo‘ldi. Qo‘zg‘olonga asosan hunarmandlar, dehqonlar qisman mulkdorlar qatnashdi. Ular tillo to‘lanadigan soliqni bekor qilishni bekdan talab qildilar. Bu harakat aprel oyining oxiriga kelib, haddan tashqari keskinlashdi. Koson atrofidagi aholining bir qismi qo‘liga qurol olib, qo‘zg‘olonni bostirish uchun yuborilgan amirning 200 kishilik sarboziga qarshi chiqdi. Lekin qo‘zg‘olonchilar yengildi. “1920 yilning avgust oyida Kosonda besaranjom, tashvishli kunlar boshlandi. Bu bejiz emasdi. Kosondan Buyuk Ipak yo‘li, qolaversa, 1914 yilda bu hududdan temir yo‘lning o‘tganligi sababli Buxoroda bo‘layotgan voqealarning tafsiloti Kosonga tez yetib kelardi”, - deb yozadi N.Muhamedov “Koson: tarix sahifalarida” kitobida. 1920 yil 24-Samara-Ulyanov diviziyasining 208 o‘qchi polki 7-Turkiston polkiga aylantirilib, 28 avrustda Qashqadaryoga keldi. S.Ya.Avrov va harbiy komissar Koshevoy hamda Ya.A.Melkumov Samarqanddan yo‘lga chiqib, Taxtaqoracha dovonidan oshib, 3 kun ichida Kitob, Shahrisabz, Yakkabog‘, G‘uzor bekliklarini bosib, Qarshiga qarab hujum qildi 1 . Qarshi stansiyasi va Qashqadaryo ko‘prigi ustidan 1920 yil 1 sentabrda qo‘rg‘onga qarata o‘qlar uzildi. Qarshi begi Tog‘aybek 600 kishilik jangchisi bilan jangga kirdi. Ammo, kuchlar teng emas edi. U o‘z jangchilari bilan Pattakesar 1 Alimova D., Golovanov A. O’zbekiston mustabid sovet tuzumi davrida siyosiy va mafkuraviy tazyiq oqibatlari. - T., 2000. B.21. 6

tomonga chekindi. 1920 yil 2 sentabrda esa Buxoro amirligi ham ag‘darildi. 3 sentabrda Qarshida, 1920 yil 5 sentabrda Kosonda sovetlar hokimiyati o‘rnatildi. 1920 yilning 6 sentabrida Buxoro respublikasi ma‘muriy tuzishi viloyat, tuman, kent va qishloqlardan iborat bo‘lishi belgilandi. Qashqadaryo hududida Qarshi, Shahrisabz, G‘uzor viloyatlari tashkil etildi. Yer umumxalq mulki deb e‘lon qilindi. Sho‘rolar hokimiyati amirlikning to‘lov va soliqlarini bekor qildi. Armiya tarqatildi. Amirning hali tor-mor qilinmagan kuchlari amirlikni qayta tiklash niyati bilan kurash boshladi. Amir Olimxon Qarshi, G‘uzor viloyatlariga o‘z ta‘sirini o‘tkazishga harakat qildi. Shahrisabz, Kitob, Yakkabog`da yosh respublikaga qarshi chiqishlar boshlandi. Sovet hokimiyati 1920 yil 17 dekabrda Qarshida “Hisor ekspeditsiyasi otryadi” tashkil etdi. Uning asosiy vazifasi amirning qolgan kuchlarini yo‘q qilishdan iborat edi. Shu maqsadda otryad Said Olimxonning 3 ming kishilik armiyasiga qarshi jang boshladi. 1921 yil 14 fevralda amir to‘dalari tor-mor keltirildi. Butun Sharqiy Buxoro bosib olindi. 5 martda sobiq amir Panj daryosi orqali Afg‘onistonga o‘tib ketdi. Ammo amirning qolgan kuchlari Qarshi, Koson, G‘uzor, Shahrisabzni bir necha marta egallab olishga harakat qildi. O‘lkada ahvol og‘irlasha bordi. Mamlakatda ocharchilik boshlandi. Shuningdek, yuqumli kasalliklar tarqaldi. Qashqadaryo viloyatidagi yirik yer egalari qo‘lidan qariyb 1300 tanob yer (bir tanob - 0,08194 ga) tortib olindi. Biroq, Buxoro davlat kontrol komissiyasi tomonidan iyun oyida o‘tkazilgan tekshirishda, 1921 yilda viloyatdagi dehqonlar uchun yuborilgan 16019 arshin faktura, bir qancha xalta shakar va qand, necha yuz pud g‘alla omborlarda yashirin suratda saqlanayotgani ma‘lum bo‘ldi yoki bo‘lmasa amirning musodara qilingan bir necha o‘n minglab bosh mollaridan 200 boshidan ortig‘i dehqonlarga tekkan, xolos. Buxoro Xalq Respublikasi davlat reja qo‘mitasi davlat bankining rasmiy ma‘lumotiga ko‘ra, bank kreditining 70 foizidan ko‘prog‘i boylarga, 23 foizi savdogarlarga, faqat 5 foizi kooperatsiyaga, 1,85 foizi 7

davlat korxonalariga berilgan. Dehqonlar esa ajratilgan kreditlarning faqat 2 foizini olganlar. 1924 yilga kelib, Qashqadaryo viloyatining umumiy ekin maydoni 319,000 tanobni tashkil etdi. Shundan 1500.00 tanobi sug‘oriladigan, 169,200 tanobi lalmikor yerlarga to‘g‘ri keldi. 1923 yilda viloyatning 80.000 tanoblik yeriga ekinlar ekilgan bo‘lib, asosiy qismiga g‘alla, arpa, tamaki ekilgan. Bog‘dorchilik turlaridan uzumchilik keng rivojlangan bo‘lib, 8.000 tanob yerni uzum ishkomlari egallagan. Ulardan har yili 100.000 pud uzum va 25.000 pud kishmish olingan. O‘sha paytda viloyat o‘zining daromadi bilan xarajat qismini to‘liq qoplay olish imkoniyatiga ega bo‘lmasada, qariyb 900 ming so‘mlik miqdorda daromad qilishni belgilagan. Sovet davlati rahbarlari esa Rossiyaning O‘rta Osiyodagi mustamlakachilik siyosatini takomillashtirishga urinib, boshqarishning o‘ziga xos va mos uslubini o‘ylab topib, “bo‘lib tashla va hukmronlik qil” shioriga amal qilgan holda Turkistonda milliy davlat chegaralanishi siyosatini amalga oshirishga kirishdilar. O‘rta Osiyoda Sho‘rolar hokimiyatining o‘zini oqlamagan milliy davlat chegaralanishi to‘g‘risidagi qaroriga asosan 1924 yil oktabrida O‘zbekiston SSR tashkil topdi. Mazkur siyosatning tadrijiy davomi sifatida O‘zbekiston Respublikasi tarkibida bir qator viloyatlar, shu jumladan, Qashkadaryo viloyati 1924 yil birinchi noyabrda tashkil etildi. 1926-1927 yillarda O‘zbekiston Respublikasida rayonlashtirish ishlari amalga oshirildi. O‘zbekiston Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi beshinchi sessiyasining 1926 yil 26 sentabr qarori bilan Beshkent, Koson, Kitob, Shahrisabz, Yakkabog‘, Chiroqchi, G‘uzor, Tangixaram (Dehqonobod) tumanlari tashkil etildi. Mahalliy xalqning boshqaruv siyosatiga to‘g‘ri kelmagan, ruslarga xos idoraviy tizimning tez-tez o‘zgartirilishi yangicha ijtimoiy-iqtisodiy davrda ilk qadam tashlayotgan davlat uchun qo‘shimcha tashvish bo‘lib, uning butun og‘irligi mehnat ahli zimmasiga tushdi. 8

1927 yilda Qashqadaryo viloyati okrugga aylantirildi. Oldingi 3 uyezd: G‘uzor, Behbudiy, Shahrisabz uyezdlari o‘rniga Beshkent, Koson, Chiroqchi, Kitob, Shahrisabz, Yakkabog‘, G‘uzor, Tangixaram (Dehqonobod) tumanlari tashkil topdi. Okrugning hududi 26,239 kv.verst bo‘lib, shahar aholisining 95,5 foizini o‘zbeklar, 0,6 foizini tojiklar va arablar tashkil etdi. Qishloqlarda esa o‘zbeklar 80,7, tojiklar 11, arablar esa 4,7 foizni tashkil etdi. Oradan 10 yil o‘tib, 1937 yil oxirida okruglar tugatildi. 1938 yilda esa Qashqadaryo hududi Buxoro viloyati tarkibiga qo‘shildi. 1943 yil 20 yanvarda Qashqadaryo alohida viloyat sifatida yana qayta tiklandi. Biroq, 1960 yil 25 yanvarda markazdagi rahbarlarning aybi bilan Qashqadaryo viloyati tugatilib, Surxondaryo viloyati qayta tiklandi 1 . Butun Qashqadaryo viloyatida bo‘lganidek, zo‘ravonlik bilan hokimiyat tepasiga kelgan Lenin partiyasining Koson tumanida olib borgan milliy siyosati chor Rossiya rahbariyati uchun xos bo‘lgan imperiyacha asoslarni saqlabgina qolmasdan, shu bilan birga, ularni barcha sohalarda jiddiy ravishda chuqurlashtirishdi, mustamlakachilik asosida mahalliy joylarda kommunistik ta‘limot bilan birga qo‘shib olib bordi. Bu ta‘limot Koson tumani aholisining ijtimoiy ongini yalpisiga karaxt qilishga xizmat qildi. Sovet hokimiyatining 20-30 yillarda Qashqadaryo viloyati tumanlari qatorida Koson tumanida olib borgan milliy siyosati avvalboshidanoq “buyuk davlatchilik” siyosatiga asoslangan edi. Chunki jamiyat milliy negizlarini yo‘q qilish mafkurasining halokatli poydevorini marksizm asoschilari barpo etgan edilar. O‘tmishning ayanchli tajribasi shundan yaqqol dalolat beradiki, sho‘ro tuzumining mustamlakachilik tabiati ushbu tuzumning dastlabki 20-30 va 40- yillarida ham, shuningdek, sovet tarixining keyingi aynish davrlarida ham asosan o‘zgarmasdan qoldi. Buni biz Koson tumani negizida yaqqol ko‘ramiz. Tumandagi Bo‘lmas, Guvalak, Obidida kabi qishloqlarida boshlang‘ich partiya yacheykalari 1 Alimova D., Golovanov A. O’zbekiston mustabid sovet tuzumi davrida siyosiy va mafkuraviy tazyiq oqibatlari. - T., 2000. B.27. 9

tomonidan olib borilgan milliy-madaniy oqartuvchilik ishlari bu sohada mavjud ahvol mutlaqo qoniqtirmasligi arxiv hujjatlarida qayd etilgandir. Demak, bu narsa sovet hokimiyatining imperiyacha davlatchiligi xususiyati bilan chambarchas bog‘liqdir. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov ilmiy jihatdan aniq-rav shan ta‘kidlab o‘tgan edi: “...sovet sotsialistik davlati xalqimiz hayotiga chetdan zo‘ravonlik bilan joriy etilgan edi. Bu davlatning shakli va mohiyati xalqimizning axloqiy, ma‘naviy va ruhiy qadriyatlariga to‘g‘ri kelmaydigan tizimga asoslangan edi. Bu tuzum o‘z xalqining tarixini, uning ruhi va urf-odatlarini, o‘z avlod-ajdodlarini bilmaydigan manqurtlarga tayanar edi. Shuning uchun eski sovet tuzumining bayroqlarida va shiorlarida bayon qilingan g‘oyalar amaldagi ishlaridan nihoyatda uzoq edi. Xuddi shu bois bu davlatning ijtimoiy tuzumi va xalq ehtiyojlari o‘rtasida jarlik paydo bo‘ldi” 1 . Lenincha sovet hukumati tomonidan Koson tumanida “milliy taraqqiyotning sho‘rocha andozasini” o‘rnatish sohasidagi chora-tadbirlari aynan shunday ta‘limotni mustahkamlashning tayanch bo‘g‘inini tatsikil etdi. 1931 yil 14-15 yanvar kunlari bo‘lib o‘tgan Koson tumani ijroiya ishlari qo‘mitasi yig‘ilishi hujjatlarida tumandagi Mudin, Sariko‘l, Meset, Arabxona, Xaratmahalla kabi qishloq sovetlarida mahalliy aholi bilan ishlash tartibi qoniqarsiz ahvoldaligi Koson tumani ijroiya qo‘mitasining raisi Rahmatovning hisobotida alohida ko‘rsatildi. Mazkur hisobotning muhokamasi bo‘yicha so‘zga chiqqan Abdalov, Malax, Anderson, Saluyanovlar ham Kasbi, Maymanoq, Po‘lati kabi qishloq sovetlarida mazkur sohada qilingan ishlar talabga javob bermasligi, buning uchun aholi orasiga ko‘proq kirib borish kerakligi, qishloqlardagi mahalliy aktivlar ishini jonliroq olib borish kerakligi xususida to‘xtalib o‘tilgan. Shunday qilib, Koson tumani ham markaz yo‘lboshchilarining irodasi bilan keng avj oldirilgan sotsialistik rivojlanish oqimiga yo‘naltirildi. Davlat boshqaruvida sinfiy yondoshuv ustun darajaga ko‘tarildi. Koson tumani hayotining 1 Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. Asarlar, 3-jild., T.: O'zbekiston. 1996. B.7. 10

hamma jabhasida Markazning davlat yo‘li bilan aralashuvi keng ko‘lam kasb etdi. Koson tumanini jadallik bilan sovetlar yo‘liga solish maqsadida tumandagi mutasaddi tashkilot rahbarlari tez-tez almashinib turildi. Bunday holat tuman aholisining turmush tarziga salbiy ta‘sirini ko‘rsatib turdi, milliy qadriyatlar oyoqosti qilindi. Sovet hokimiyatining butun Qashqadaryo viloyatida bo‘lganidek, Koson tumanida o‘tkazgan millatchilik siyosatining fojealaridan biri shu bo‘ldiki, ular 1925-1929 yillarda yer-suv islohoti o‘tkazish bahonasida tumandagi barcha qishloqlarda yangi ijtimoiy ziddiyatlar keltirib chiqarishga intildilar. Bu islohot tufayli yer-suv, ishlab chiqarishning boshqa vositalari, mahalliy boy qatlamlarga qarashli yerlar, mol-mulklar musodara qilindi. Sovetlar bu mulklarni tumandagi kambag‘allarga bo‘lib berib, qishloq xo‘jaligidagi feodal qoldiqlarga barham bermoqchi bo‘ldi. Bu siyosatdan ko‘zlangan tub maqsadga erishish yo‘lida tumandagi mutasaddi tashkilot rahbarlari bor kuch-g‘ayratlarini ishga solishdi. Ma‘muriy tazyiq, oshkora zo‘ravonlik usullaridan keng foydalanildi. Tuman partiya tashkiloti rahbarlari tumanda kolxoz qurilishi sur‘atlarini sun‘iy ravishda avj oldirishga, tuzilgan kolxozlarni esa “sotsialistik asosda mustahkamlash”ga harakat qildilar. Bu yo‘lda qishloq faollaridan unumli foydalanishdi. Yuqoridan tazyiq o‘tkazishning kuchayishi, tumandagi o‘ziga to‘q oilalarni quloq qilishning faol tus olishi, mehnatkash dehqonlarga ma‘muriy-iqtisodiy siquvning qattiqlashuvi Koson tumani tarixining 1920-1930 yillaridagi holatida to‘liq aksini topdi. Yer-suv islohoti, majburiy jamoalashtirishlar, quloqlashtirish siyosati bir- biriga bog‘liq ravishda Koson tumanida ham olib borildi. Butun O‘zbekiston bo‘ylab amalga oshirilgan yer-suv islohotining asosiy strategiyasi O‘zbekiston kompartiyasining II qurultoyida qabul qilindi. “Yer islohoti haqida”gi pezolyutsiyada o‘zbek qishloqlarida quloqlarning borligi zo‘rma-zo‘raki e‘tirof etilib, “yerga xususiy mulkchilikning mavjudligida ifodalanadigan shahar va qishloqning kichik bir guruh pomeshchiklari va boy – 11

quloq elementlari qo‘lida ekin ekiladigan butun yerning 1/3 qismi jamlanishiga va qishloqdagi kambag‘al, o‘rta hol tabaqalarning asoratga solinishiga olib keluvchi feodal munosabatlarning qoldiqlari qishloqda hanuzgacha barham topmagan” degan fikr ilgari surildi. Shunday qilib, O‘zbekiston KP II qurultoyining mafkuraviy yo‘l- yo‘riqlariga muvofiq 1925 yil 2 dekabrdayoq O‘zbekiston SSR MIQ ning favqulodda sessiyasida “Yer va suvni natsionalizatsiya qilish to‘g‘risida” dekret qabul qilindi. Ushbu dekretda yerni torib olish shart-sharoitlari va jamoalashtirish bosqichlari belgilab berildi. Mazkur hujjatni to‘la amalga oshirish uchun Koson tumanida ham norozi bo‘lgan aholi qatlamini qo‘llab-quvvatlash, boylardan dehqonlar qarzini olib berish bahonasida ularning boyligi va yerini davlat tasarrufiga olish ishlari boshlab yuborildi. “Tumanda inqilobiy o‘zgarishlar va frunzechilar olib borayotgan bolshevik siyosati boylarni esankiratib qo‘ydi. Boylar mol-mulklarini tashlab, bola- chaqalarini olib har tomonga qochib ketishga majbur bo‘ldi. Ko‘plari qo‘shni Afg‘onistonga, bir guruhi azob-uqubatlar bilan Termizga, ayrimlari Yakkabog‘ tomonlardan pana topdilar 1 ”,- deb yozadi N.Muhammedov. 1925-1930 yillarda tuman qishloqlaridagi dehqonlarning kambag‘al qatlamlari yuqoridagilarning tazyiqi ostida o‘z qishlog‘idagi badavlat guruhlarga qarama-qarshi qo‘yildi, ularning sinfiy nafratlarini avj oldirishga intildilar. Yuqoridagi islohotni g‘oyaviy-tashkiliy jihatdan ta‘minlash uchun, Qashqadaryo viloyati va tumanlarida yer-suv islohotini o‘tkazish maqsadida respublika partiya markaziy komitetidan Melentev degan shaxs mas‘ul vakil etib tayinlangan. Koson tumanida ham mutasaddi tashkilot rahbarlari boshchiligida yer-suv islohotini o‘tkazish komissiyasi tuziladi. 1 Muhamedov N. Koson tarix sahifalari. Qarshi, “Nasaf”, 1997. B.77. 12

Koson tumani ijroiya qo‘mitasining raisi B.Habibov ushbu missiya ishini boshqargan. Har bir qishloq fuqarolar yig‘inidan ham bu komissiyaga vakil saylangan. Hazratqul Turdiyev, Jo‘raqo‘l Umarovlar a‘zo ushbu komissiya dastlabki ishni Koson tumani markazidan boshlagan. “Yer islohoti komissiyasining qaroriga muvofiq Koson markazida yerlarni o‘z mulki deb hisoblab yurgan O‘rinboy Hoji, Fozilboy, Jo‘raboy, Xoliqov, Yusuf Hoji, Qoraxon Eshon, Solihjon Eshon va boshqa yer egalarining yerlari tortib olinib, dehqon batraklarga berilgan edi. Shu munosabat bilan ularning yerlari va mol-mulklari hisobga olindi va umumxalq mulki deb e‘lon qilindi. Shodi batrak, Bo‘ri batrak Rajabov, Aliqul Shirinov, Sharif Izatullayev, Abdurahmon Xo‘janov, Bekmurod Shonazarovlar ularga boshliq qilib tayinlangan” 1 . Yersiz dehqonlardan iborat bo‘lgan bu yacheykalar islohotni to‘la-to‘kis o‘tkazishga ko‘maklashishdi. Ular yordamida tumandagi boylarning ro‘yxatlari tuzildi, yerga muhtoj bo‘lgan batraklar aniqlandi, boylar qo‘lidagi mol-mulklar hisobga olindi. Xullas, sovet tuzumi Koson tumanida yangi tuzilgan sovet hukumatiga qarshi bo‘lgan tabaqani, bu hukumatga xayrixoh bo‘lgan kambag‘al dehqonlar tabaqasi qo‘li bilan yo‘qotishga harakat qilishdi. Koson tumanida 1924 yilda ushbu islohotni amalga oshirishga ko‘maklashuvchi “Batrakion” yacheykasi tuziladi. Bu yacheyka ishiga Bahrom Qurbonov, Hamro Qurbonovlar raislik qildi. O‘z e‘tibori bilan bu yacheyka kambag‘al dehqonlar uchun ishonchli tayanch yoki uning himoyasi bo‘lib ko‘rinsada, yig‘ilgan mablag‘ “Batrakion” soyuzi hisobida to‘plangan. Shuningdek, ular boylarning xo‘jaliklarini tintuv qilib, zo‘ravonlik bilan ortiqcha mahsulotlarini, hatto urug‘ligigacha tortib olishga, ish hayvonlari, mehnat qurollarini musodara qilishga yuqori tashkilotlarga yaqindan yordam berishgan. Shuni ham qayd etish kerakki, 1926 yilda O‘zSSR Sovetlari 1 Muhamedov N. Koson tarix sahifalari. Qarshi, “Nasaf”, 1997. B.42. 13

MIQ Jinoyat kodeksining 80-moddasiga qo‘shimcha kiritgan, unda yer maydonini yashirgan yoki qishloq xo‘jalik asboblari soni haqida noto‘g”ri ma‘lumot berganligi uchun 3 yilgacha muddat bilan ozodlikdan mahrum etilib, mol-mulki musodara etilishi nazarda tutilgan edi 1 . 1926 yilda Koson tumanida yer-suv islohotini amalga tadbiq etish, tuman qishloqlarida jamoalashtirishni o‘tkazish maqsadida maymanoqlik Bozor Qosimov raisligida “Qo‘shchi” qo‘mitasi tuziladi. Mazkur “Qo‘shchi” tashkilotining vazifasi qishloqlardagi kambag‘al va o‘rtahol dehqonlarni shu tashkilotga a‘zo qilib, qishloqlarda ularning yacheykalarini tuzish, dehqonlarni yirik dehqonchilik jamoasiga (kooperativga) birlashtirishga tayyorgarlik ko‘rish va shu nuqtai-nazardan tashviqot-targ‘ibot ishlarini avj oldirishdan iborat edi. Shu yilning o‘zida “Qarz shirkati” tuziladi. Bu shirkatning vazifasi, o‘ziga a‘zo qabul qilish va shirkat a‘zolariga o‘z xo‘jaligini tiklash uchun pul va g‘alla qarz berishdan iborat edi. Ayni shu yillarda tumanda “Azia xleb” tashkiloti tuziladi. Bu tashkilotga A.S.Popov, keyinchalik Abdalov degan shaxslar raislik qilgan. Bu tashkilotning vazifasi inqilobiy komitet va hokimiyat tomonidan yuborilgan oziq-ovqat mahsulotlari guruch, yog‘, g‘alla va yana har xil matolarni kambag‘al dehqonlarga davlat narxida sotishni tashkil etish, to‘g‘ri taqsimlash va adolat o‘rnatishni nazorat qilib borish edi. 1927 yilda Oston Jabborov raisligida tuzilgan “Yordam qo‘mitasi” qishloqlarda boy qatlamlar tashlab ketgan mol-mu lklarni hisobga olib, kambag‘al dehqonlarga berish bilan shug‘ullandi. Tuman hududida mazkur yillarda tashkil topgan bunday tashkilotlar qishloqlardagi kambag‘al dehqonlarni huquqini himoya qilish bayrog‘i ostida jamoa xo‘jaliklarni tuzishga ruhan va iqtisodiy jihatdan tayyorlanish edi. 1 O‘zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida. T.: “Sharq”, 2000. B.333. 14

1928-1929 yillarda butun viloyatda bo‘lganidek, Koson tumani hududida ham yoppasiga jamoalashtirish avj oldi. Kolxozlashtirish harakati keng doiraga ko‘chdi. Tuman partiya qo‘mitasi qaroriga muvofiq Koson, Po‘lati, Jenov qishloqlarida birinchilar qatorida jamoa xo‘jaligini tuzishga kirishildi. Koson qishloq sovetiga kolxoz tuzish ishlariga vakil etib Hazratqul Turdiyev, Jo‘ra Umarov, Qodir Niyozovlar, Jenov qishloq sovetiga Xidiraliyev, Po‘lati qishloq sovetiga Hamro Qurbonovlar vakil etib tayinlandi. Ushbu vakillar yordamida mazkur joylarda kolxozga ixtiyoriy ish printsiplari qo‘pol ravishda buzilib, ommaviy, majburiy ravishda kolxozlarga kirish holatlari qayd etildi. Koson tumanida Quyiturkon, Nartibaland mahallalarini o‘z ichiga olgan Stalin nomidagi kolxoz tuziladi. Kolxoz raisi etib Hamro Badalbv saylandi. Po‘lati qishlog‘i hududida Pirmat Boboqulov raisligida “Qizil O‘zbekiston” kolxozi, Jeynov qishlog‘ida “Baynalmilal” nomidagi dastlabki kolxozlar tashkil topdi. Shunday qilib, 1929 yilning kuzigacha Koson tumanida 30 ta jamoa xo‘jaligi tuzildi. Qishloq sovetlarining soni 14 taga yetdi. “Kolxozlashtirish paytida ko‘plab kishilar qamab qo‘yildi. Ularga “odob” o‘rgatilgach, 10-15 kunda ochiqqa chiqarildi. Hokimiyat xo‘jaliklarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlar edi. Kolxoz xo‘jaligining afzalligini ko‘rsatish va ko‘plab kishilarni kolxozga qiziqtirish maqsadida moddiy yordam ko‘rsatilar edi. Yakka xo‘jaliklar esa davlat tomonidan beriladigan yordamdan mahrum edilar. Bu esa yerdan olinadigan hosilga o‘z ta‘sirini o‘tkazdi. Agar kollektiv xo‘jalik belgilangan hosilni hisob-kitob bilan to‘la olgan bo‘lsa, yakka xo‘jalik esa o‘sha hosilning yarmini olar edi” 1 . Tumanda jamoalashtirishni yoppasiga avj oldirish maqsadida tuman kolxoz soyuzi tuziladi. Bu tashkilotga rais etib namanganlik H.Shokirova saylanadi. 1931 yil 11 yanvarda Koson tumani ijroiya qo‘mitasining navbatdagi yig‘ilishida bu tashkilot rahbarining hisoboti eshitiladi. 1 N.Muhamedov. Koson: tarix sahifalarida. Qarshi, “Nasaf”, 1997. B.37. 15

Mazkur hisobotda Koson qishloq sovetiga qarashli “Stalin”, “Dehqon”, “Ohunboboyev”, “A.Ikromov” nomidagi kolxozlar tuzilgani, Po‘lati qishloq sovetiga qarashli Bo‘lmas, Guvalak, Po‘lati, Mullali, Qo‘zi-Qo‘chkor qishloqlarida “Qizil Oktabr”, “Lenin”, “F.Xodjayev” nomidagi kolxozlar, Maymanoqda, Komilon, Qatag‘on, Sariq qishloqlarida “Qizil Bayroq”, “Voroshilov”, “Qizil Oktabr”, “Ikromov” nomidagi kolxozlar, “F.Xo‘jayev” nomidagi kolxozlar, Jeynovning “Xo‘ja-Xayron” qishlog‘ida “Qizil kuch”, Azizobod qishlog‘ida “Birlashgan kuch” nomidagi kolxozlar tashkil topganligi qayd etilib, 1931 yilgi bahorgi ekin mavsumida bu kolxozlar o‘rtasida ekin kompaniyasini muvaffaqiyatli yakunlash, kolxozdagi yot qatlam, unsurlarni tezroq tozalash, hosil ko‘rsatkichi uchun kolxozlar o‘rtasida sotsialistik musobaqa tashkil etish, rayon kolxoz soyuzi tomonidan kolxozlardagi mavjud partiya apparatini qaytadan ko‘zdan kechirish haqida to‘xtaldi. Qashqadaryo viloyati Davlat arxivining Qarshi filialida 74 -jamg‘arma ostida saqlanayotgan 1-ishda ushbu kolxozlarning 1931 yilgi ekin rejasi to‘liq aks etgandir. Mazkur kolxozlar soyuzining tashabbusi bilan boylarning chorva va boshqa mol-mulkini umumlashtirish boshlandi. Tuman partiya qo‘mitasining byurosi qarori bilan bu tashabbus to‘la ma‘qullandi va yoppasiga amaliy ish boshlanib ketadi. Sovet apparatining butun qudrati qishloqlardagi boylarga qaratildi. 1931 yil 25 martda Xo‘janazar Jumanazarov, Aliqul Sharipov, Hilola Saidmurodova, Hadicha Shokirovalardan tuzilgan ishchi guruhi mahalliy boylardan Azimboy, Qoraboy, Rahmonboylarning Maydayobuda yashirgan katta sonli chorva mollarini umumlashtirishga yuborilgan. Shunday qilib, Koson tumanida ham markazdan yuborilgan stalincha direktivalarga asosan olg‘a qarab borish uchun yoppasiga kolxozlashtirishni amalga oshirishga va quloqlarni sinf sifatida tugatishga kirishildi. Vaholanki, ikki yil avval jamoa lashtirishni asta-sekin o‘tkazish lozim, buning uchun iqtisodiy, moliyaviy, madaniy, siyosiy tadbirlar ko‘rish, katta mablag‘ zarur deb chiqqan 16

katta “og‘amiz” 1929 yil dekabriga kelib, jamoalashtirish uchun moddiy baza bor deb e‘lon qildi. Bunga asosan, Koson tumanida jamoalashtirish va uning asosida quloq qilish masalasi atrofida kurash ancha og‘ir kechdi. Rayon partiya apparatidagilar markazning chizib bergan yo‘l-yo‘rig‘idan chetga chiqa olmay, yuqori tashkilot nimaniki ma‘qul ko‘rsa, uni itoatkorlik bilan darhol qo‘llab-quvvatlab, yuqoridan tushgan ko‘rsatmalarni hayotga ko‘r-ko‘rona tadbiq etdilar. Po‘lati qishlog‘iga quloqlarni sinf sifatida tugatish uchun yuborilgan ishchi guruhlarga qishloq faollaridan Nazar Xolmonov, Megli Xolmonovlar yordam berishib, qishloqlardagi 10 nafar boyning mol-mulki musodara qilinib, Po‘lati qishloq kengashiga qarashli “Qizil O‘zbekiston” kolxoziga, Qoraqum davlat xo‘jaligiga topshirishgan. 1931 yilning 5 iyuniga qadar Koson tumanida 34 ta “quloq” xo‘jaligi tugatilib, ularga tegishli 1884 bosh qo‘y, 560 bosh tuya, 46 ot tortib olindi. Shu bilan birga bu xo‘jaliklarga tegishli qimmatbaho buyumlar, uy-ro‘zg‘or buyumlari ham musodara qilinib, o‘zlari hisobga olingan. Iyun oyining o‘rtalarida qamoqqa olinganlar soni tuman bo‘yicha 44 taga yetdi 1 . Koson tumanida qatag‘on qilingan quloq xo‘jaliklari ro‘yxatidan ko‘rinib turibdiki, 500-800 qo‘yga ega bo‘lgan xo‘jaliklar, atigi 30-40 ta qo‘yi bor xo‘jaliklar ham bo‘lgan. Quloq qilishdq ma‘lum bir mezon o‘lchovlariga rioya qilinmagan. Tadbir davomida tumanda barcha chorvador xo‘jaliklar 7811 ta bo‘lgan. Bu xo‘jaliklardan 91 tasi “quloq” xo‘jaligi sifatida tugatilib, ulardan 10504 bosh chorva hayvonni musodara qilib olingan. Xullas, Koson tumanida ham sovet tuzumining “quloq” qilish siyosati hech qanday mantiqqa to‘g‘ri kelmagan holda o‘tkazilgan. Bu siyosatdan tuman aholisining barcha qatlamlari jabr ko‘rgan. Nafaqat moddiy, balkim ruhan ezilgan, o‘z tug‘ilgan yurtlaridan judo qilingan. 1 Shamsutdinov R. O‘zbekistonda quloqlashtirish siyosati va uning fojeali oqibatlari. T.: “Sharq”, 2000. 17

1932 yilning fevral oyida Koson qishloq sho‘rosiga qarashli Ohunboboyev nomli, F.Xo‘jayev nomli, Stalin nomli kolxozlarda tozalash ishlarini olib borish uchun Hazratqul Turdiyev, Jo‘raqul Umarov, Umir Toshboyevlar yuborilib, ular tomonidan 45 nafar oqsoqollar topilib quloq qilindi, mol-mulki esa musodara etildi. Shunday qilib, sovet tuzumi tomonidan keyingi yilda ham quloq qilish siyosati yana davom etdi. Yangi tuzilgan kolxozlarni “tozalash” tuman bo‘ylab keng jabhada olib borildi. Elga tanilgan malakali kadrlar badarg‘a etildi. Tumandagi Koson, Mudin, Bo‘lmas, Guvalak, Po‘lati, Mullali, Maymanoq, Kamolon, Sariq, Obdida, Xo‘ja Xayron, Azizobod kabi qishloq sovetlarida rahbar kadrlar tez-tez almashib turdi. Bunday noxush holat tuman iqtisodiga o‘z ta‘sirini o‘tkazdi. Butun viloyatda bo‘lganidek, Koson tumanida jamoalashtrish, quloq qilish majburiy, zo‘ravonlik qonunsizlik bilan amalga oshirildi. Dehqonlar yerdan mahrub etildi, ya‘ni ular yerga va ishlab chiqarishga egalik tuyg‘usini, ming yillardan buyon singib kelgan mehnatsevarlik fazilatlarini yo‘qotib bordilar. Sovetlar olib borgan siyosatga ozgina bo‘lsa-da, norozilik bildirgan shaxslar esa o‘z qishloqlaridan surgun qilindi. Ikkinchi jahon urushining boshlanishi bilan ko‘pgina surgun qilinganlar dom-daraksiz ketdi. Sovet tuzumi amalga oshirgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma‘naviy tadbirlar Koson xalqining ma‘naviy turmush tarzini tubdan o‘zgartirib yubordi. 1941-1945 yillardagi urush Sovet Ittifoqi tarkibidagi barcha xalqlar singari o‘zbek xalqining boshiga ham mislsiz og‘ir sinovlarni soldi, butun turmush tarzida tub o‘zgarishlar yasashni talab etdi. Sovet hukumatining 1941 yil 30 iyundagi qaroriga ko‘ra, ona Vatanga xiyonatkorona hujum qilgan dushmanga zarba berish xalqning butun kuchini tez vaqt ichida safarbar etish maqsadida Davlat Mudofaa Qo‘mitasi tuzildi. 1941 yilda 6,5 million aholiga ega bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasidan bir million 433.230 ming jumladan, Qashqadaryo viloyatidan 40 ming kishi 18

dushmanga qarshi jang qilishga safarbar etildi. Bilagida kuchi, belida quvvati bor barcha erkaklar vijdon amri bilan qo‘liga qurol olib frontga otlandi. Koson tumanidan 10 mingga yaqin kishi safarbar etildi 1 . Urushning birinchi kunlaridanoq mamlakat iqtisodiyotini harbiy izga ko‘chirish, armiyani mustahkamlash, butun mamlakatni jipslashgan harbiy lagerga aylantirish, sanoat, qishloq xo‘jaligi, ishlab chiqarishni yuksaltirish kabi murakkab vazifalar hal qilina bordi. Qashqadaryo mahalliy sanoat korxonalari front uchun kiyim-kechaklar tayyorlashga kirishdi. Urushning dastlabki yilidagi chekinishlar, talofatlar, og‘ir judoliklar Qashqadaryo xalqi ruhiyatiga ham kuchli ta‘sit etsada, hammasiga bardosh berib, frontga oziq-ovqat mahsulotlari yetkazib berish vazifalarini uzluksiz bajarib bordilar. 1941 yil Koson tumanida (1926-1927 yil o‘zgarmas bahosida) 312 ming so‘mlik sanoat mahsuloti ishlab chiqarildi. Tumanda 12 ming so‘mlik kiyim- kechaklar tikildi, 2450 tonna un chiqarildi, 30 ming so‘mlik metall buyumlari sozlash, 12 ming so‘mlik tikuv ishlari bajarildi. Koson tumani markazidagi “Qizil bolg‘a” artelining jami 6 sexida: yog‘ochsozlik, ko‘nchilik, tikuvchilik, qurilish materiallari, metall ishlov berish sexlarida mahalliy xom ashyolar hisobidan xalq xo‘jaligiga zarur mahsulotlar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Og‘ir qo‘l mehnatini talab etuvchi bu sexlarda asosan yosh bolalar, qariyalar, qizlar mehnat qildilar, qiyinchiliklarni yengib ishning uddasidan chiqdilar: 1941 yilda 426.500 so‘mlik qurilish materiallari, 112,500 so‘mlik metall buyumlari, 70 ming so‘mlik sopol buyumlari, 58 tonna ishqor, 7,500 tonna yelim tayyorlanib, xalqqa yetkazdilar. “Kommuna”, “Qizil Naqliyot” artellarining jamoasi urushga yoru-birodarlari uchun kechayu-kunduz ish joylarini tark etmas, kunlik topshiriqlarni ortig‘i bilan bajardilar. “Kommuna” arteli 1941 yil 495,2 ming so‘mlik, 11-chorakda 399,4 ming so‘mlik, iyul oyida 1331 ming so‘mlik mahsulot ishlab chiqardi. 1 Muhamedov N. Koson: tarix sahifalari. Qarshi, Nasaf. 1997. B.53. 19

1941 yilda Qashqadaryodagi 48 ta yirik sanoat korxonalarida 3015 kishi mehnat qildi. (1926-1927 yil qat‘iy bahosida) 27763 so‘mlik yalpy mahsulot ishlab chiqarildi. Kosonliklar urushning og‘ir qiyinchiliklarini mardona yengib, har bir mehnat jabhasida front manfaati uchun xizmat qildlar. 1942 yil Kosonda non va konditer mahsulotlari ishlab chiqaradigan sexlar, tegirmonlarda tortilran bug‘doylardan aholi uchun non mahsulotlari ishlab chiqarildi. Yoqilg‘i yo‘qligidan g‘o‘zapoya, quruq o‘tinlar, daladagi yantoqlardan foydalandi. Kosonda 2 ta sut qabul qiluvchi punktlar ishladi. Ushbu punktga Komilon qishloq sovetiga qarashli “Oxunboboyev” kolxozidan 327 litr, “Qizil O‘zbekiston” kolxozidan 376 litr sut mahsuloti topshirildi. Kombinatda avtoulov yo‘qligi sababli joylardan sut mahsulotlari tuya, otlarda tashib olib kelindi. Urush sharoitida yog‘ kombinati ish faoliyati to‘la nazoratga olingan, 1940 va 1941 yillarda kombinatda taftish ishlari olib borilmaganligi uchun yilning oxirida taftish o‘tkazilganda, 1940 yil hisobidan 75,7 sentner yog‘, 1,5 senner qo‘y yog‘i, 8,1 sentner brinza kamomadi aniqlandi. Qabul punktidagi rahbarlik ishlari to‘g‘ri yo‘lga solindi, o‘g‘irlikka barham berildi, kamchiliklarga chek qo‘yildi. Natijada 1942 yilda 13.900 kg yog‘, 14.000 kg brinza, 30.000 kg pishloq ishlab chiqarildi. Evakuatsiya qilingan harbiy gospital va aviatsiya maktabini 1942 yilning IV-choragida 897,3 kg kuydirilgan yog‘, 24 kg sariyog‘, 28,3 kg qo‘y yog‘i, 12111 kg sigir suti bilan ta‘min etdi. 1943 yil 25 martda O‘zbekiston SSR Oliy Kengashining 5 sessiyasi qaroriga asosan 1943 yil 26 aprelda Qashqadaryo viloyatida urushga ketgan jangchilarning oilalariga moddiy yordam berish bilan shug‘ullanuvchi tashkiliy qo‘mita tuzildi. Qo‘mita raisi qilib viloyat partiya tashkilotining ikkinchi kotibi V.P.Shumakov, a‘zolari qilib, viloyat ijroiya qo‘mitasining rais o‘rinbosari I.M.Dvinov, viloyat harbiy komissari Qo‘qonboyev, viloyat yoshlar qo‘mitasining kotibi N.X.Akramova va meditsina xodimlari kasaba uyushmasining raisi A.N.Somova tasdiqlandilar. 20

Koson tumani Po‘lati qishloq sovetiga qarashli “Qizil O‘zbekiston” kolxozidan Umar Ismoilov tank koloniyasiga 2000 so‘m, Koson qishloq sovetiga qarashli M.Gorkiy nomidagi kolxozdan Juma Xaitov 3000 so‘m, Sariq qishloq sovetiga qarashli “Qizil Oktabr” kolxozidan Italmas Saidov 2035 so‘m moddiy yordam berdilar. Iqtisodiy ahvolning og‘irligiga, viloyatning o‘zida ishchi kuchi yetishmasligiga qaramasdan hukmron sovet tuzumi ko‘rsatmasi asosida viloyat mehnatkashlari respublika hududidan chetga front manfaatlari uchun ishlayotgan sanoat korxonalariga ishga ham yuborildi. Chunonchi, O‘zbekiston Oliy Kengashining Qashqadaryo bo‘yicha tuzilgan tashkiliy qo‘mitasi 1943 yil 6 avgustda Ural o‘rmonlarida yog‘och tayyorlash uchun kishilar yuborish haqida qaror qabul qildi. 1943 yil 24 noyabrda esa qishki mavsumda Farxod GESi qurilishiga 3000.000 kub metrli qazish ishlarini bajarish uchun viloyatdan 3 ming kishi safarbar etildi. Kosondan 290 kishi yer qazish ishlariga yuborildi. Bundan tashqari 1943 yilda Alachaobod qishloq sovetiga qarshli Kirov nomidagi kolxoz raisi Olim Xo‘jayev o‘z xo‘jaligi hisobida ozod bo‘lgan hududlarga 6 juft ot, 3 ta tuya, 15 ta qo‘y, 95 ta echki kabi qoramollar jo‘natishdi. 1943 yilning dekabr oyiga kelib Koson tumani 74,22 ming so‘mlik sanoat kombinati yalpi mahsulot ishlab chiqardilar. Ammo keyingi yillarda Koson sanoat kombinatlarida sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish pasayib ketdi. Ocharchilik, qahatchilik, vayronaliklar tuman iqtisodiyotini ham zo‘riqtirib yubordi. Ko‘plab korxonalar to‘la quvvat bilan ishlay olmay, yillik rejarini bajara olmadilar. Buning ustiga stalincha ma‘muriy tuman rahbariyati oldiga “oziq-ovqat bilan o‘zini-o‘zi ta‘minlash” vazifasini qo‘yar ekan, also paxta ekishni kamaytirishni istamasdi. Chunki urush sharoitida paxta mudofaa sanoati uchun g‘oyat muhim xom ashyo hisoblanardi. 21

Koson tumani Alachaobod qishloq soveti Kirov nomidagi kolxoz jamoasi 1942 yilda har gektardan 1,9 sentner, 1943 yilda 1 gektardan 1,7 sentnerdan, Mullali qishloq soveti “Bolshevik” kolxozi jamoasi esa 1942 yilda gektardan 1,8 sentner, 1943 yilda 1 gektardan 1,2 sentnerdan hosil olishdi. Frontga ketgan jangchilarning oilalariga moddiy yordamlar uyushtirildi. Koson tumanidagi “Qizil Bolg‘a” arteli ishchi-xizmatchilari urush bo‘lguncha, jangchilarning oilalariga yordam uchun uch foiz oylik maoshlarini to‘lab borishga qaror qildilar. Urush yillarida viloyatning boshqa tumanlarida bo‘lganidek, Koson tumanida ham agrar ishlab chiqarishning moddiy-texnika bazasi zaiflashib qolgandi. Bu holat, ayniqsa, MTSlar misolida yaqqol namoyon bo‘ldi. Traktorlar va boshqa qishloq xo‘jalik mashinalari yetkazib berilishi amalda to‘xtatildi. MTSlarning transport vositalari izchillik bilan qisqarib bordi. 1944 yilda tumandagi 1 MTSda 165 ta haydovchi o‘rniga, 120 ta, 35 ta kombaynchi o‘rniga bor-yo‘g‘i 25 ta, 2-MTSda 130 ta haydovchi o‘rniga 100 ta, 32 ta kombaynchi o‘rniga 16 ta kombaynchi mutaxassis tayyorlandi, xolos. Alachaobod, Mullali, Koson, Sariq kabi qishloq sovetiga qarashli ko‘pgina kolxozlarda qo‘l mehnatining ulushi haddan tashqari ortib ketdi ot-ulov bilan bajariladigan ishlar ko‘lami kengaydi. Shunday qilib, qiyinchiliklarga qaramasdan Po‘lati, Jeynov, Qatag‘on, Koson qishloq sovetiga qarashli ko‘pgina kolxoz mehnatkashlari front va mamlakat ichkarisining paxtaga bo‘lgan ehtiyojlarini ta‘minlashga harakat qildilar. 1418 kechayu-kunduz davom etgan urushda O‘zbekistonlik jangchilar afsonaviy va mislsiz qahramonliklar ko‘rsatdi. O‘zbek xalqining o‘zi og‘ir va qiyin sharoitlarda yashayotgan bo‘lsada, dushmandan ozod etilgan tuman, viloyatlar aholisiga beg‘araz va baynalminal yordam ko‘rsatdi. Fashizm ofatini yo‘q qilishda respublikamizning 263,005 kishisi halok bo‘ldi. 132,670 kishi bedarak yo‘qoldi, 60,452 kishi o‘lkaga nogiron bo‘lib qaytdi. Mash‘um urush tufayli kamida 400 oila bevasi ayriliq azobiga duchor bo‘ldi. 22

Qashqadaryo viloyatidan 46 ming kishidan 24,046 kishi urush janggohlarida shahid bo‘ldi. Koson tumanidan 10 mingga yaqin kishi safarbar etilgan bo‘lsa, shundan 2000 ga yaqin kishi jang maydonida qolib ketdi. “2700 kishi urushda fashistlar bilan qahramonlarcha olishib, orden va medallar bilan qaytdi. Asad Karimov, Mustafo Vohidov, Yarash Suyarov, Boyahmad Shirinov, Maqsud Mahmudov, Ochil Avazov, Mirzo Otanazarov, R.Qurbonov, B.Rasulov, guvalaklik T.Doniyorov, mudinlik Qodirov, bo‘lmaslik Berdinazarov, ravotlik Sharof Haqqulov, temirchilik Rizvon Xudoyqulov, maymanoqlik “Sotsializm” gazetasi muharriri Rizvon Rahmonov, nartichuqurlik Xudoyqul Mo‘minov va boshqalar qo‘sh ordenlar bilan qaytdilar” 1 . O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov aytib o‘tgan edilarki, “Mamlakat ichkarisida urush yillarida mehnat qilgan yuz minglab vatandoshlarimiz chekkan zahmatlarini, keksa-yu yosh onalarimiz, opalarimiz qish qahratonida diydirab, saraton olovida yonib, o‘zi yemasdan, o‘zi kiymasdan topgan nasibasini frontga jo‘natganini, azob-uqubatlar chekib fidoyilik ko‘rsatganini esdan chiqarib bo‘lmaydi 2 ”. 1 Muhamedov N. Koson: tarix sahifalarida. Qarshi. Nasaf. 1997. B.53. 2 Qashqadaryo haqiqati gazetasi. 1997, 9 may. 23

1.2. Sovet hukmronligi yillarida Koson tumani qishloq xo‘jaligidagi muammolar va uning oqibatlari Ikkinchi jahon urushi O‘zbekiston hududidan o‘tmagan bo‘lsa ham, uning buzg‘unchilik girdobi viloyatdagi barcha tumanlar iqtisodiyotiga ulkan ziyon- zahmat yetkazdi. Ayniqsa, qishloq xo‘jaligi og‘ir ahvolni boshdan kechirdi. Frontga va mamlakat icharisida oziq-ovqat mahsulotlari, odam va moddiy resurslar etkazib berilishi tumandagi mavjud ishlab chiqaruvchi kuchlarga jiddiy putur yetkazdi. Tumandagi birinchi va ikkinchi MTSlarning moddiy texnikaviy bazasi juda zaif edi, qishloqlarda og‘ir jismoniy mehnat hukm surardi, yetishtirilgan don mahsulotlari qo‘lda o‘rib olinardi, ularni yanchish esa hayvonlar tuyog‘i bilan bajarilardi. Shuning uchun ham 1946 yilda bo‘lib o‘tgan Koson rayoni ijroiya ishlar qo‘mitasining navbatdagi yig‘ilishida rayonda traktorlar, kombaynchilar, mexanizator kadrlar tayyorlash ishlarining borishi to‘g‘risidagi masala ko‘rib chiqildi. Raykom sekretari Kamolov o‘z hisobotida rayonda mexanizator kadrlar tayyorlash ayniqsa, traktorchilar, kombaynchilar, shofyorlar tayyorlash ishlari yomon ahvolda ekanligini, armiya safidan qaytib kelgan mutaxassislar, o‘z mutaxassisliklari bo‘yicha ishlamay, kolxozning boshqa ishlari bilan shug‘ullanayotganligini qayd etdi. Shuning uchun tumanda traktor haydovchilar yetishmasligi hisobga olinib, rayispolkom prezidiumi qaror qabul qildi. Rayonda yetarli haydovchilar tayyorlash maqsadida 1-MTS oldida 85 kishilik, 2-MTS oldida 78 kishilik kurs ochildi. Kolxozlar bo‘yicha taqsimot ro‘yxati tasdiq qilindi. Ushbu kurs uchun kerakli o‘qituvchi rahbarlarni tanlab ajratish, ularni yaxshi o‘qib, ilm olishga sharoit to‘g‘dirish, o‘qituvchilar ichida tarbiyaviy ishlarni yo‘lga qo‘yish MTS direktori Vasiymanga va Isakovga, direktor o‘rinbosari Usmonovga va Po‘latov o‘rtoqlarga yuklatildi. Shunday qilib, qishloq xo‘jaligini yuksaltirish uchun sarmoya sarflash talab etilardi. Biroq bunday sarmoya amalda yo‘q edi. Davlatning jamoa xo‘jaliklariga “yordami” asosan texnika yetkazib berishdan iborat bo‘lib, u 24

mashina-traktor stantsiyalarda to‘plangan edi. “Urushdan oldingi tartiblar saqlab qolindi, ular kolxozchilarning bir joydan ikkinchi joyga ko‘chib borish erkinligini cheklab qo‘ygan edi. Ular, avvalgidek pasportga ega bo‘lish huquqidan mahrum edilar, vaqtincha mehnatga layoqatsizlik uchun haq to‘lash, mehnat ta‘tili, pensiya ta‘minoti ularga tadbiq etilmasdi, o‘zbek qishlog‘ining ijtimoiy sohasi butunlay e‘tiborsiz holatda edi. Qishloq aholisining bir qismi yarim xaroba binolarda, yerto‘lalarda, chaylalarda yashardi. Maishiy va tibbiy xizmat ko‘rsatish tizimi nihoyatda past darajada edi” 1 . Ushbu yuqoridagi holat Koson tumaniga ham taalluqlidir. Darhaqiqat, bunday munosabatda bo‘lish qishloq xo‘jaligining xatarli tarzda izdan chiqishi, qishloq mehnatkashlarining yanada qashshoqlashib borishi, mehnat unumdorligining keskin pasayib ketishi xavfini tug‘dirardi. O‘zbekiston SSR Oliy Kengashining 1946 yil avgustda chaqirilgan sakkizinchi sessiyasi “O‘zbekiston SSR xalq xo‘jaligini tiklash va rivojlantirishning 1946-1950 yillarga mo‘ljallangan besh yillik rejalari to‘g‘risidagi qonuni”ni qabul qildi. Mazkur qarorda xalq xo‘jaligini rivojlantirish, ishlab chiqarish texnologiyasini joriy etish, yuqori mehnat unumdorligiga erishish, mahalliy xalq vakillaridan malakali mutaxassislar yetishtirish kabi balandparvoz gaplardan iborat vazifalar belgilandi. Vaholanki, mamlakatimiz xalq xo‘jaligi bir tomonlama rivojlantirilib, uni markaz uchun xom-ashyo yetkazib beruvchi bazaga aylantirish asosiy maqsad qilib qo‘yildi. Binobarin, urushdan keyin partiyaning yakkaboshchilik tazyiqi ostida yuqoridan tuzilgan besh yillik rejalari surunkali bajarilmasdan qolganini Koson tumani misolida tahlil etamiz. Urushdan keyingi 50-60 yillarda Koson tumani partiya tashkilotiga Nabi Xo‘jayev, Musulmonov, O‘sar Suyarov, Jalil Haqqulov, Mannon Samadov, Dilshod To‘laganovlar rahbarlik qilishgan. Shuni ta‘kidlash kerakki, urush tamom bo‘lgandan keyin markazning paxta yetishtirishni ko‘paytirish sohasidagi siyosati nihoyatda tajovuzkorlik tusini oldi. 1 O‘zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. T.: “Sharq”, 2005. B.534. 25

“Bu yillarda tumanda paxtachilikni rivojlantirishga katta e‘tibor berildi. Yangi yerlar o‘zlashtirila boshlandi. Urushdan keyingi dastlabki yillarda tumanda 2000 tonna paxta yetishtirish rejalashtirildi. Lekin, bu maqsadga erishib bo‘lmadi. Hali bunga suv, texnika vositalari, ishlab chiqarish kuchlari yetarli emasdi” 2 . 50-60 yillarda davlatga don yetkazib berish dolzarb masala qilib qo‘yildi. Qashqadaryo viloyati ijroiya ishlari qo‘mitasining 6 yil 8 mart qaroriga asosan Koson tumanida ham g‘alla yetkazib berish masalasi asosiy o‘rin egalladi. Mudin qishloq sovetidan 10 kishi, Po‘lati qishloq sovetidan 16 kishi, Bo‘lmas qishloq sovetidan 8 kishi, Qatag‘on qishloq sovetidan 6 kishi, Koson tumani g‘alla punktiga doimiy ishlash uchun yuborildi. Tuman bo‘yicha bahorgi g‘alla ekish rejasi ushbu bahor mavsumida 51 foizga bajarildi, xolos. Bahorgi yer haydash rejasi ham 30 foizga bajarildi. Ushbu ishlarni qattiq nazoratga olish tuman mutasaddi rahbarlariga yuklatildi. Koson tumanida don ekinlarini ekish, tariq va yog‘li ekinlarni ekishni borishi masalasi viloyat ijroiya ishlari qo‘mitasi raisi Kamolov tomonidan qattiq nazoratga olindi. “Don yetishtirish juda dolzarb masala qilib qo‘yildi, - deb yozadi N.Muhamedov. - dehqonlar o‘zlari yetishtirgan biron kilogram g‘allani uylariga olib borolmasdilar. Hatto yerga tushgan boshoqlarni terib olish ham hisobda edi. Bu masalada hukumatning juda qattiq qarori chiqarilgandi. Bir kilodan 3 kilogacha g‘alla bilan qo‘lga tushgan odamni 3-5 yilgacha qamoq jazosi kutardi. Mehnat intizomi, davlat va jamoa mulkiga nisbatan talab qat‘iy qilib qo‘yildi. Urush tamom bo‘lishi bilan maxsus kartochka (zaburniy deb atalardi) bilan avvaliga 200, keyin 300 va 1948 yillardan keyin 400 grammdan jon boshiga non beriladigan bo‘ldi. Koson tumani soveti ijroiya komitetining raisi Qo‘ziboyev, tuman partiya komitetining birinchi kotibi Nabi Xo‘jayev, keyinchalik Karim Muqimovlar o‘z faoliyatlari davomida tuman markazidagi bog‘larni obod qilish, bog‘larni ko‘kalamzorlashtirishga alohida e‘tibor berishdi. Tumandagi mavjud bog‘lar 2 N.Muhamedov. Koson: tarix sahifalarida. Qarshi, “Nasaf”, 1997. B.54. 26

Koson selposiga, “Kommuna” arteliga, Kirov nomli maktab jamoasiga, “Kolxoz” ixtiyoriga berildi. Tuman markazidagi yo‘llar tartibga solindi. Kolxoz bozorlarining obodonchiligiga alohida e‘tibor berildi. Bozorlarda madaniy savdoni yo‘lga qo‘yish, yangi savdo shaxobchalarni ochish uchun 65059 so‘m mablag‘ ajratildi. Bozor direktori Zubaydullayevga, raytorg boshlig‘i Abdullayevga ushbu sohadagi ishlarni nazorat qilish ishlari topshirildi. 50-yillarning o‘rtalariga kelib kanallar qurish, eskilarini ta‘mirlash, ariqlarni tozalash ishlari hashar yo‘li bilan amalga oshirildi. Eski Anhor kanalining qazilishi va “Chimqo‘rg‘on” suv omborining qurilishi Koson tumani uchun katta ahamiyatga ega bo‘ldi. 1955 yildan 1964 yillargacha Koson tumani partiya komiteti birinchi kotibligiga O‘sar Suyarov, Olim Jo‘rayev, Ro‘zi Nurqulov, Yusuf Xushvaqtov, Rasul Eshonqulovlar ishlashdi. Bu davrda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yana orqaga ketdi. Suv taqsimotida boshboshdoqlik yuzaga keldi. 1956-1958 yillarda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish sohasidagi rejalar bajarilmadi. Rahbarlarning yuqoridan tez-tez almashinishi iqtisodiyotga o‘z ta‘sirini ko‘rsatdi. Qashqadaryo viloyatining 1960 yil 25 yanvardan 1964 yil 7 fevralgacha Surxondaryo viloyati tarkibiga qo‘shib yuborilishi bu parokandalikni kuchaytirdi. Koson tumani 1959 yilda rejadagidan 2000 tonna kam paxta hosili yetishtirdi. 1960 yilda xo‘jaliklar 15 ming tonna gektar maydonga chigit ekib, davlatga 30 ming tonna paxta, 5,7 ming tonna g‘alla, 630 tonna sabzavot, 690 tonna poliz mahsulotlarni yetkazishni zimmalariga olishdi. Ammo, Lenin sovxozida “Partiya 22-s‘yezdi”, “Sharq yulduzi”, “Lenin kolxozi”, “Moskva”, “Koson” sovxozidagi ko‘pgina maydonlar ajriq va gumoy ildizlari bilan ifloslangan bo‘lib, bunday yerlar rayon bo‘yicha 5 ming gektarni tashkil etdi. Mineral o‘g‘itlardan tartibsiz foydalanish hollari Lenin nomli sovxozning 1- 3 bo‘limlarida, “Partiya 22-s‘yezdi” kolxozining Mangitov, G‘ofurov brigadalarida 27

uchradi. Tuman xo‘jaliklari bo‘yicha 168 ming tonna mahalliy o‘g‘it tayyorlash topshirig‘iga asosan jami 66 ming tonna mahalliy o‘g‘it tayyorlandi. Tuman xo‘jaliklari 541 km. ichki sug‘orish shaxobchalarini tozalab, 254, 500 m 3 tuproq o‘rniga, 723 km ichki sug‘orish shaxobchalarini tozalab, 435600 m 3 tuproq ishini bajardilar. Ammo ayrim xo‘jaliklarda tuproq va tozalash ishlari yomon ahvolda bo‘lib, Engels kolxozida 60 km o‘rniga 40 km ariq qazilgan. “Sharq yulduzi” kolxozida 55 km o‘rniga 40 km tozalagan. Xo‘jaliklar o‘rtasidagi magistral kanallar, ya‘ni Po‘lati-Bo‘lmas-Koson kanallarida o‘tkazilgan ishlar qoniqarsiz ahvolda bo‘lgan. 1965 yilga kelib g‘alla o‘rimi kechikib boshlandi. Bu ahvol “Lenin”, “Engels” kolxozlarida “Moskva”, “Lenin”, “Chorvador” sovxozlarida yuz berdi. Chunki kombaynlar remontdan to‘liq chiqarilmay, g‘alla o‘rimiga tushirilmadi. Tumanda bor bo‘lgan 124 ta kombayndan 68-70 tasi g‘alla o‘rimida ishlagan. “Koson”, “Bolshevik”, “Chorvador” sovxozlarining bosh injenerlari Fayziyev, Vasilyev, Shukurovlar kombaynlarni ishga jalb etishda faoliyatsizlik qilishdi. “Koson” sovxozida 13 kombayndan 9 ta, “Bolshevik” sovxozida 25 kombayndan 9 ta, “Chorvador” sovxozida kombayndan 21 tasi ishlagan, xolos. “O‘zselxoztexnika” tuman bo‘limi boshlig‘i Jo‘rayev, bosh injener Erdonovlar ushbu holatga mas‘uliyatsizlik bilan yondoshishgan. “Qoraqum” davlat naslchilik zavodi direktorining o‘rinbosari Sergeyeva tumanda qorako‘lchilikni rivoji uchun yem -hashak taqchilligiga to‘xtalib, yoppasiga yantoq o‘rish boshlanishi lozimligini ta‘kidladi. 1968-1970 yillarga kelib, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini tayyorlash rejasi quyidagicha tasdiqlandi: 1.1-jadval Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini tayyorlash rejasi 28

M a h sulot nomi O‘ lchov bi rl igi 1968 1969 19 7 0 Paxta Tonna 28000 28000 28000 G‘alla Tonna 2000 1850 1850 K a r t o s h k a Tonna 50 50 50 Sabzavot Tonna 8 7 5 850 1350 Poliz mahs. Tonna 600 600 800 Ho‘l meva Tonna 40 45 60 Beda Tonna 50 50 50 Pilla Tonna 7 8,5 85 90 Go‘sht Tonna 257 4 2656 2950 Sut Tonna 1 7 09 1933 2319 Jun Sentner 6340 6500 64 7 0 Tuxum M i n g 2200 2300 2300 Qorako‘l teri D o n a 11630 0 116100 117 500 1965 yilda tuman chorvadorlari davlatga 2038 tonna go‘sht, 1511 tonna sut, 1960 ming dona tuxum, 660 tonna jun, 104100 dona qorako‘l teri, 100 boshdan cho‘chqa bolasi olish rejalashtirildi. Shu yilning birinchi yarmida davlatga 841 tonna o‘rniga 1062 tonna go‘sht sotilib, reja 126 % ga bajarildi. 774 tonna sut o‘rniga 849 tonna sut sotilib, reja 110 % ga bajarildi. 694 ming dona tuxum o‘rniga 20660 ming dona sotildi (122%), 372 t. jun o‘rniga 372,3 t jun (100%) sotildi. Qorako‘l teri sotish 104100 yillik reja bo‘lib, undan 51 dona sotilib, reja 94,7 % ga bajarilgan. Davlatga teri sotishni Qoraqum sovxozi 126 %, Muborak sovxozi 117 %, Chorvador sovxozi 121 % ga, Bolshevik 102 % ga bajardi. Makkajo‘xori ekish rejasi rayonda 1833 gektar edi. Uni o‘rniga 896 gektar ekilib reja 48 % ga bajarildi. Masalan: 1.2-jadval Makkajo‘xori ekish rejasi 29

N o m i Re j a Bajardi Foiz P a r t i y a X X I I s ‘ y e z d i k o l x o z i 160 100 6 2 Le nin nomli kolxoz 240 7 2 30 Engels nomli kolxoz 85 60 30 Sha r q yulduzi kolxozi 182 105 5 7 Le nin nomli kolxoz 4 7 0 250 53 Kos on sovxozi 431 205 4 7 Mo skva sovxozi 2 7 0 104 3 8 Tuman ijroiya qo‘mitasi tomonidan tuman qishloq xo‘jalik boshqarmasi, tuman ijroiya qo‘mitasining joylardagi organlari, kolxoz-sovxoz rahbarlari zimmasiga har bir fermada, otarda, chorva qishloviga tayyorgarlikning qanday ahvolda ekanligini ko‘rib va mollarning to‘qligini va issiq qishlovini ta‘minlashga bo‘lgan barcha ishlarni tugallash vazifasi yuklatildi. Qishlov boshlangunga qadar hamma mollarni o‘rtadan yuqori va o‘rtacha semizlikda bo‘lishini ta‘minlash uchun qo‘ylarni yaylovlarda haydab boqish, kechasi o‘tlatish va vaqtida sug‘orib turish kolxoz va sovxoz rahbarlariga va zooveterinariya mutaxassislari zimmasiga mollardan bola olishni yaxshilash bo‘yicha qo‘shimcha tadbirlar ko‘rish, O‘zselxoztexnika tuman birlashmasi (Jo‘rayev) zimmasiga sovxozlarni kigiz o‘tovlari, asbob-uskunalari, maxsus kiyim - boshlar bilan o‘z vaqtida ta‘minlash, tuman matlubot soyuzi zimmasiga kolxozlardagi chorvachilik fermalarining xodimlarini kiyim-bosh, o‘tov, oziq- ovqat mahsulotlari kabi eng zarur tovarlar bilan ta‘minlash vazifalari belgilandi. 1971-1975 yillarga mo‘ljallangan to‘qqizinchi besh yillik davrida ham tuman xalq xo‘jaligining ahvoli nomutanosib ahvolda edi. Rahbarlik va boshqaruvning hukmron, bir qolipdagi ma‘muriy buyruqbozlik usullari, kolxoz va sovxozlar o‘rtasidagi noteng ayirboshlash, qishloq mehnatchilari ishlab chiqarish faoliyatining sog‘lom moddiy asosda rag‘batlantirilmasligi, hamma sohada yalpi cheklashlar og‘ir oqibatlarga olib keldi. 30

1971-1973 yillarda Koson tumaniga qarashli Taloqtepa, Olato‘n, Kattasoy hududlari Chiroqchi tumani tarkibiga kiritildi. Hilol qishlog‘i Qarshi tumaniga qo‘shildi. Kosonning g‘arbiy janubida Ulyanov (hozirgi Kasbi) va Bahoriston tumanlari tashkil topishi munosabati bilan Qatag‘on, Oqjangal, Komilon, Mesit, Qirq eshik, Maymanoq, Qarliq qishloqlari ular tarkibiga kirdi 1 . 1971-1973 yillar mobaynida Koson tumani davlatga 112 ming tonna paxta yetkazib berdi. Uning 62 ming 754 tonnasini ingichka tolali paxta tashkil etdi. 9 besh yillikda Koson tumani davlatga 6,1 ming tonna go‘sht, 11,2 ming tonna sut, 6 million dona tuxum, 43,5 ming dona qorako‘l teri, 4700 sentner jun yetkazib berdi. 1976-1980 yillarni o‘z ichiga olgan o‘ninichi besh yillikda va 1981-1985 yillarga mo‘ljallangan o‘n birinchi besh yilliklarda Koson tumani bo‘yicha 163,5 million so‘mlik kapital mablag‘ o‘zlashtirildi. Asosiy e‘tibor qishloq xo‘jaligining chorvachilik sohasiga qaratildi. Jumladan, 2880 boshga mo‘ljallangan molxona, 8160 boshga mo‘ljallangan cho‘chqaxona, 80.000 tovuqqa mo‘ljallangan tovuqxona, 120.000 o‘rdak ketadigan o‘rdakxona, 40.000 o‘rinli quyonxonalar tashkil etildi. Lekin shunga qaramasdan jamoa xo‘jaliklarining yalpi rentabellik ko‘rsatkichlari ushbu yillarda tushib bordi. O‘ninchi besh yillikda Koson tumani paxtakorlari davlatga 60,4 ming tonna, jumladan, 26.488 ming tonna ingichka tolali paxta yetkazib berdi. 1983-1985 yillarda qishloq xo‘jaligi mahsulotlaridan 71,8 ming tonna paxta, 42,2 tonna pilla, 3560 tonna don, 5628,3 tonna go‘sht, 7169 tonna sut, 7 million 778 ming dona tuxum, 71106 dona qorako‘l teri, 246 tonna jun, 13.226 tonna sabzavot, 8919 tonna poliz, 1804 tonna meva va 325 tonna kartoshka mahsulotlari yetkazib berildi. Ammo, shunga qaramasdan tuman iqtisodiyotining mustamlaka yo‘nalishda bo‘lishi, mehnat unumdorligining pasayib ketishi, zarar ko‘rib ishlayotgan xo‘jaliklar sonining ortib borishi tuman xalq xo‘jaligiga o‘z ta‘sirini o‘tkazmasdan 1 N.Muhamedov. Koson: tarix sahifalarida. Qarshi, “Nasaf”, 1997. B.62. 31

qolmadi. Oziq-ovqat masalasi butun mamlakatda bo‘lganidek yildan yilga keskinlashib bordi. 1982 yil 30 sentabrda Xalq deputatlari Koson tumani ijroiya qo‘mitasining XVIII chaqiriq II sessiyasida tuman ijroiya komitetining raisi J.G‘afforovning “KPSS XXVI s‘yezdi va O‘zbekiston Kompartiyasining XX s‘yezdi qarorlari hamda partiyaning oziq-ovqat programmasini amalga oshirish asosida oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta‘minlashni yaxshilash choralari haqida”gi 1981 yil 28 sentabr qarorining bajarilishi haqidagi hisoboti eshitildi. Jumladan, tumanda 1982 yilda o‘tgan 1981 yilga nisbatan 12,5 o‘sishni ta‘minlagani holda Lenin nomli, “Leningrad”, “Koson”, Engels nomli, A.Ikromov nomli sovxozlarda 1,5 % o‘sish bo‘ldi. “Partiya XXII s‘yezdi” kolxozi 8 oyda 1981 yildagidan 12000 dona, Ulyanov nomli kolxoz 14000 dona, Voroshilov nomli kolxoz 7000 dona kam tuxum tayyorlashdi. “Partiya XXII s‘yezdi” kolxozi, “Koson”, “Lenin”, “Y.Ohunboboyev” nomli sovxozlarda go‘sht ishlab chiqarish rejasi ado etildi. Tuman bo‘yicha har bir sigirdan sog‘ib olingan sut miqdori 1981 yilning 8 oyidagidan 58 kg, “O‘z SSR 50 yilligi” kolxozida 133 kg, “Partiya XXII s‘yezdi” Voroshilov nomli kolxozlarda 77 kg. ga ko‘paydi. Shular hisobidan tumanda o‘tgan 1981 yilga nisbatan 1982 yilning 8 oyida 440 tonna ko‘p sut ishlab chiqarishdi. 1981 yilda rayonda ishlab chiqarilgan go‘sht jon boshiga 29 kg ni, sut 71 kg. ni, tuxum 52 donani tashkil etdi. Zotli mollar soni 4581 boshga yetkazildi. Bu ko‘rsatkich 1981 yilga nisbatan 1210 boshga ortiqdir. Rayonda qo‘ylar soni esa 90.000 boshga yetkazildi. Chorvadorlar qoramollar tuyoq sonini yillik rejaga nisbatan 160 boshga, 1981 yildagidan 829 boshga, sigirlarni 204 boshga, qo‘ylarni 2700 boshga, ona qo‘ylarni 362 boshga ko‘paytirdilar. Tumanda mavjud 18 ta tashkilot, korxona va muassasalar o‘z yordamchi xo‘jaliklarida 485 bosh qoramol, 3800 bosh mayda shoxli mollar, 400 bosh cho‘chqa, 3400 ta quyon boqishdi. Koson tumanida o‘ninchi besh yillikda o‘n birinchi besh yillikda 163,5 mln. so‘mlik kapital mablag‘lar o‘zlashtirildi, shu davr ichida tuman aholisi 32

quruvchilardan umumiy hajmi 44810 metr 2 turar-joy binolarini, shundan 10720 metr 2 kooperativ binolarni, 8640 qirq o‘quvchiga mo‘ljallangan maktab, 1200 o‘rinli bolalar bog‘chasi, 2880 boshga mo‘ljallangan molxona, 8160 boshga mo‘ljallangan cho‘chqaxona, 80.000 tovuqqa mo‘ljallangan tovuqxona, 120000 o‘rdakka mo‘ljallangan o‘rdakxona, 40000 quyonga mo‘ljallangan quyonxona va boshqa madaniy-maishiy binolarni qabul qilib oldilar. 1977-1984 yillarda Koson tumani partiya komitetining birinchi kotibligiga Dilshod To‘laganov, 1984-86 yillarda N.Begmatov, 1986-1993 yillarda Qo‘chqor To‘ychiyevlar rahbarlik qilishdi. Shunday qilib, Koson tumani xalq xo‘jaligining asosiy tarmog‘i paxta yetishtirishga yo‘naltirilganligi jamiyat hayotining barcha sohalarida og‘riqli jarayonlarni kuchaytirdi. Xalqimizning boyligi hisoblangan paxta uning uchun tashvishga aylandi. Dehqonlarning tomorqa uchastkalari qisqartirilib, ularga paxta ekildi. Xalq o‘rtasida yuqumli kasalliklar ko‘paydi. Ekologiya holati buzildi. Paxta yetishtirish sur‘atlari sun‘iy ravishda oshirildi. Davlat tomonidan og‘ir mehnat evaziga etishtirilgan paxtaning narxi ongli ravishda pasaytirildi. II bob. Sovet hokimiyati yillarida Koson tumani madaniyati 33

2.1. Koson tumanida sovet maktablarining tashkil etilishi va uning natijalari Sovet hokimiyati yillaridagi iqtisodiy-ijtimoiy qiyinchiliklar, ma‘naviy va madaniy sohani rivojlantirishdagi nuqsonlar Koson tumani ta‘lim yo‘nalishiga ham o‘z ta‘sirini o‘tkazdi. Qishloq va sovxozlardagi ko‘plab maktablar zarur jihoz va kadrlar bilan yaxshi ta‘minlanmasdi. Koson tumani xalq ta‘limining 20-30 va 40 yillardagi faoliyati Bahrom Mahmudovning “Qashqadaryo xalq ta‘limining taraqqiyot yo‘li’ deb nomlangan risolasida qisqacha bayon etib berilgan. Biz ushbu mavzuni tadqiqotning keyingi 40- 50-70 va 80-yillardagi taraqqiyot yo‘lini arxiv materiallari asosida ochib bermoqchimiz. Tarixiy hujjatda qayd etilishicha, Koson tumanida 1925 yilda 3 ta maktabda 3 ta o‘qituvchi 90 bolaga ta‘lim bergan bo‘lsa, 1944 yilda tumanda 41 ta maktab bo‘lib, 9.850 ta o‘quvchiga 320 ta o‘qituvchi ta‘lim bergan. Koson tumanida 194-1948 yillarda mavjud maktablarda mehnatkashlarning 9434 ta farzandi ta‘lim olib, ulardan 7316 tasi ushbu ta‘lim muassasalarini to‘liq bitirib chiqishdi. Keyingi 1948-1949 o‘quv yilida 1032 ta bola qabul qilish rejalashtirildi. Maktabdagi 1-4 sinflariga tuman bo‘yicha 8405 ta bola, 5-7 sinflarga 1625 ta, 8-10 sinfgacha 319 ta bola ta‘lim olishdi. Ushbu o‘quv yili davomida tuman bo‘yicha 43 ta maktabda ta`lim jarayoni bo‘ldi. Shundan 2 tasi 10 yillik hajmda edi. Mazkur maktablarda ahvol talabga to‘liq javob bermasdi. Shuning uchun ham qishloq joylardagi Leninizm, Mayakovskiy kabi maktablarda davomat past ko‘rsatkichni tashkil qildi. Mazkur maktablarda o‘qituvchi xodimlar masalasi eng jiddiy muammolardan bo‘lib qoldi. Chunki malakali o‘qituvchilar yetishmas edi. Xalq maorifi sohasida kadrlar 100 foizga ta‘min etilgan bo‘lsa-da, maorifda ishlayotgan 331 o‘qituvchidan faqat 6 tasi oily ma‘lumotli, 133 tasi to‘liqsiz o‘rta ma‘lumotli bo‘lgan. Ko‘pchilik o‘qituvchilar tegishli ma‘lumotga ega bo‘lmagan. Tumandagi 43 ta maktabda jami 10648 ta bola ta‘lim olgan. Ushbu maktablardan 2 tasi o‘rta, 26 tasi to‘liqsiz o‘rta, 16 tasi boshlang‘ich maktablarni tashkil etgan. 34

Koson tumani bo‘yicha madaniy-ma‘rifiy yo‘nalishni yaxshilashda xotin-qizlar bilan ishlash muammosi partiya tashkilotlari tomonidan hal etila bordi. Rayon markazida 2 ta yasli, 3 ta bolalar bog‘chasi, kolxozlarda mavsumiy ishlaydigan 58 ta bolalar bog‘chasi tashkil etildi. Maktabdagi yuqori sinfda o‘qiydigan o‘quvchilar orasida 10-sinf bo‘yicha 20 ta, 8-9 sinf bo‘yicha 286 tasi qiz bolalar edi. Shuningdek, tumandagi 2015 ta ko‘p farzandli onalar davlat nafaqasi bilan ta‘minlandi. Ular har oyda davlatdan 90.276 so‘m nafaqa olishdi. 340 ta ona davlat ordeni va medallar bilan taqdirlandi. 5 tasi “Qahramon ona” unvoniga sazovor bo‘lishdi. 1950 yil 8 iyunda Koson tumani partiya komitetining ikkinchi plenumida birinchi kotib Musulmonov rayondagi xalq maorifining ahvolini bayon qildi. Jumladan, 1949-1950 o‘quv yili davomida 500 ta bola maktabga jalb etilmadi, ta‘lim maskanlaridan 204 o‘quvchi darslardan ketib qoldi, o‘quv yili oxirida 1163 ta bola sinov imtihonlariga kiritilmagan, 220 o‘quvchi kuzgi sinovga qoldirilgan. Plenumda so‘zga chiqqan tuman xalq maorifi bo‘limining mudiri Boboyev Sariq qishloq sovetiga qarashli U.Yusupov, Alachabob qishloq sovetiga tegishli Turg‘unov nomli maktablarda davomat juda past bo‘lib, o‘quvchilar hatto 2 oylab maktabga kelmagan hollari qayd etilganligini ta‘kidlagan. Tuman komsomol komitetining sekretari Boymurodov tumandagi Kirov nomli maktabda o‘quvchi qizlar hamon paranjida qatnayotganligini qayd etdi. Tuman aholisi orasida madaniy-ma‘rifiy, targ‘ibot ishlarini olib borishda 1932 yildan buyon nashr etib kelinadigan “Sotsializm chorvachiligi” nomli gazetaning o‘rni katta bo‘ldi. Haftasiga 2 marta chiqadigan bu gazetaga Norqul Mardonov muharrirlik qildi. 1951 yil 31 yanvarda bo‘lib o‘tgan Koson tumani partiya tahskilotining VI konferentsiyasida nashriyot faoliyati qattiq tanqid qilindi. Tuman gazetasi “Sotsializm chorvadori”ga rahbarlik yomon ahvoldaligi, o‘rtoq Mardonov o‘zining siyosiy bilimini oshirish, jamoada ishni yaxshilashga e‘tiborsizlik qilayotganligi qayd etilib, tuman sekretari Suyarov va tuman bo‘lim mudiri Usmonovlar gazeta ishini yaxshilashga mas‘ul ekanligi ta‘kidlandi. 1952 yilga kelib tumandagi mavjud umumta‘lim muassasalar ta‘mirga muhtoj bo‘lib qoldi. Boshlang‘ich partiya tashkiloti va maktab direktorlarining aybi bilan 35

Alachabob qishloq sovetidagi Muqimiy, Hamza, Po‘lati qishloq sovetidagi Lomonosov, Mullali qishloq sovetidagi Jdanov nomidagi maktablar to‘lig‘icha ta‘mir etilmadi. Koson qishloq sovetidagi Budenniy nomli, Komilon qishloq sovetidagi Kirov nomli boshlang‘ich maktab, Kirov, Maymanoq qishloq sovetidagi 7 yillik maktablarda bilim saviyasi past o‘qituvchilar faoliyat yuritdi. Misol uchun, Leninizm maktabida biologiya fani o‘qituvchisi Avazov o‘quvchilar tomonidan berilgan savollarning ayrimlariga hatto javob berolmagan. Bunday holatlarni qishloq joylardagi boshqa maktab jamoalarida ham uchratish mumkin edi. 1954 yilda tumandagi Sariq qishloq soveti hududida Qurbon Durdi nomli 7 yillik maktab uchun qo‘shimcha yangi binolar qurildi. 1955-1957 yillar davrida madaniy-ma‘rifiy ishlarni yaxshilash choralari ko‘rildi. 1958 yilga kelib rayon madaniyat bo‘limida jami 9 ta klub, 24 kutubxona, 7 ta kinoustanovka bo‘lib, ular tomonidan tumandagi Bolshevik, Xrushchev sovxozlari, Voroshilov nomli kolxoz ishchilariga va cho‘ponlariga madaniy hordiq chiqarishga yaqindan yordam berdi. Mazkur yillarda tumanda 7 ta o‘rta, 28 ta yetti yillik, 13 ta boshlang‘ich maktab bo‘lib, ularda 9908 ta o‘quvchi ta‘lim oldi. 1957 o‘quv yilini 440 ta o‘quvchi bitirib, bitiruvchilardan 64 tasi oily o‘quv yurtlariga hujjat topshirishdi. Xalq maorifi bo‘limi tarkibida o‘qituvchilar 533 ta bo‘lib, ko‘plab maktablarda chet tili, fizika, rus tili fanlaridan malakali o‘qituvchilar yetishmasdi. Aksar hollarda o‘qituvchilar o‘z mutaxassisligiga kirmagan fanlardan dars berardilar. Sovetlar davrida maktablarning o‘quv-tarbiya ishlarida katta nuqsonlar mavjud edi. 50-yillarda butun mamlakatda bo‘lganidek, Koson tumanida ham tibbiyot muassasalarini ko‘paytirishga oz-moz e‘tibor berildi. 1959 yilga kelib Koson tumani hududida 6 ta shifoxona punkti, 24 medpunkt faoliyat yuritdi. Ularda 10 ta oliy ma‘lumotli shifokor, 86 ta feldsher akusherlar xizmat qildi. Keyingi yillarda ham tibbiyot xizmatini yaxshilash borasida ko‘p ishlar amalga oshirildi. Son jihatdan ancha ishlar qilingan bo‘lsa-da, tumanda aholining sog‘ligini saqlash saviyasi mehnatkashlar talabini qondirib qolaverdi. 36

1960 yilda 5 ta o‘rta, 2 ta 11 yillik, 22 ta yetti yillik va 14 ta boshlang‘ich maktab bo‘lib, bu maktablarda 8651 ta o‘quvchi ta‘lim oldi. Partiya va hukumat maktabni turmush bilan bog‘lash to‘g‘risidagi qaroriga amal qilib, tumandagi maktablarning hammasi bir smenaga ko‘chirildi. Xalq maorifi sistemasida 123 oliy, 181 to‘liqsiz oliy, 145 o‘rta pedagogik ma‘lumotga ega bo‘lgan o‘qituvchilar faoliyat yuritdi. Tumanda 5 ambulatoriya, 22 medpunkt, 5 ta kasalxona ishlab turdi. Bularda 14 oliy ma‘lumotli vrach, 71 feldsher va akusher-gin ekologlar xizmat qildi. 1960 yilga kelib kasalxonalardagi o‘rinlar soni 235 taga yetdi. 1960 yilda Engels nomli kolxozda 75 o‘rinli, Voroshilov nomli kolxozda 25 ta o‘rinli, “Bolshevik” kolxozida 15 ta o‘rinli kasalxonalar tashkil qilindi. Bu son o‘tgan yilga nisbatan 120 ta ortdi. Shunday bo‘lsada, uzoq yaylovlarda yashayotgan cho‘pon-cho‘liqlar va molboqarlar o‘rtasida tibbiyot xizmati talabga javob bermadi. 1963 yil 9 dekabrda Koson kolxoz-sovxoz ishlab chiqarish boshqarmasi partiya tashkilotining XIX konferentsiyasida Koson kolxoz-sovxoz ishlab chiqarish boshqarmasining 1963 yil yanvardan dekabr oyigacha ish faoliyati yuzasidan partiya komitetining sekretari Rasul Eshonqulov hisobot qildi. Unda KPSS Markaziy komitetining iyun plenumi eskilik sarqitlari, ayniqsa, diniy-odat va qoldiqlariga qarshi kurash ideologiya xodimlarining asosiy vazifasi deb ko‘rsatildi. Lekin shuni qayd qilish kerakki, tumanda diniy qoldiq va urf-odatlarni tarqatadigan shaxslar mavjud bo‘lib, partiya “XXII-s‘yezdi”, “Moskva” kolxozlarida, “Partiya XX s‘yezdi”, “Koson” sovxozlarida ayrim shaxslar “muqaddas” joylarni ilohiylashtirib diniy aqidalar orqasidan tekinxo‘rlarcha kun kechirdilar, deb qayd etildi. Ammo ushbu xo‘jaliklarda rahbarlik qilayotgan partiya komitetlari shunday kishilarni fosh qilishda ilmiy ateistik propagandani kuchaytirish ishlariga yetarli e‘tibor bermadilar. Xotin-qizlarga boy-feodallarcha munosabatda bo‘lish, yosh qizlarni turmushga chiqarish faktlari hamon mavjudligi hisobotda aytib o‘tildi. Shuningdek, 1962 o‘quv yilida ko‘pgina maktablar ancha yaxshi natijalarga erishdilar. Bunga Chernishevskiy, Ulug‘bek, Pananin sakkiz yillik maktablari, Navoiy, Pushkin, Engels, Kirov nomli o‘rta va o‘n bir yillik maktablarning 37

direktorlari Saidov, Hamroyev, Boboyev, Uzoqov, Mustafoyevlar misol qilib ko‘rsatildi. Ammo ayrim maktablarning rahbarlari har xil bahonalarni ro‘kach qilib o‘quv tarbiya ishlariga e‘tibor bermadilar. Bunga Karl-Marks maktabida (direktori X.Mirzayev) o‘zlashtirish 67 foiz, Muqimiy nomli 8 yillik maktabda (direktori Amaniyozov) o‘zlashtirish 18 %, Mendeleyev nomli o‘rta maktabda (direktori To‘raqulov) o‘zlashtirish 70 %, Popov nomli boshlang‘ich maktablarda mudiri (Farmonov) o‘zlashtirish 72% ekanligini misol qilib ko‘rsatish mumkin. Bu esa shu maktablar kollektivlarining va unga rahbarlik qilayotgan maorif apparati (Tursunov, Sherqulov, Gizatullinlar)ning katta xatosi ekanligi ko‘rsatib o‘tildi. Tuman madaniyat uyi xodimlari paxtakorlarga madaniy xizmat ko‘rsatishni ancha yaxshiladi. 56 ta biblioteka, 5 ta klub, 17 ta qiroatxona, 8 kolxoz-sovxozlardagi radiouzellar mehnatkash ning hayotiy talablarini qondirib keldi. Ammo kutubxonalarda konferentsiyalar, savol-javob kechalari yetarli o‘tkazilmadi. Keyingi vaqtda kino ko‘rsatish ishlari ancha yaxshilandi 1 . Hisobot davrida 3690 kinofil‘mlar ko‘rsatildi. Ularda 351365 ta tomoshabinlar qatnashdilar. Matbuot partiyaning o‘tkir quroliga aylandi. Boshqarma partiya komiteti va mehnatkash deputatlari sovetini organi “Sharq yulduzi” gazetasi (redaktori o‘rtoq O.Mo‘minov) tashkil topganiga uncha ko‘p vaqt bo‘lib o‘tmagan bo‘lsada, mehnatkashlarning sevimli gazetasi bo‘lib qoldi. 1962 yilda rayondagi kechki yoshlar maktabining ishi ham jonlanib ketdi. 2 sinfdan 532 o‘quvchi ishlab chiqarishdan ajralmagan holda o‘qidi. Tumanning barcha maktablarida Lepetsk oblasti o‘quvchilarining yangi metodlari joriy etildi. 1964 o‘quv yilida 772 o‘quvchi o‘z sinfida qoldi. 1966 o‘quv yili uyushqoqlik bilan boshlandi. O‘quvchilar ro‘yxati puxta o‘tkazilganligi sababli berilgan kontingent rejasi oshig‘i bilan bajarildi. 18448 o‘quvchi o‘rniga 18618 o‘quvchi tortildi. Faqatgina 1 sinfga 2912 o‘quvchi o‘qishga tortildi. V-VIII sinflar bo‘yicha 43 o‘quvchi kam tortildi. 1 Alimova D., Golovanov A. O’zbekiston mustabid sovet tuzumi davrida siyosiy va mafkuraviy tazyiq oqibatlari. - T., 2000. B.64. 38

1964-65 o‘quv yilida tumanda 72 ta umumta‘lim maktabi ishladi. Shundan o‘rta maktablar 13 ta, 8 yillik maktablar 35 ta, la.ngich maktablar 24 tani tashkil etdi. Bu maktablarda 16968 ta o‘quvchi ta‘lim oldi. Shundan 7808 tasi o‘quvchi- qizlardir. O‘tgan o‘quv yilida tumanning maktablarida 856 nafar o‘qituvchilar kollektivi ishladi. Oliy ma‘lumotlilar 304 ta, to‘liqsiz oliylar 214 ta, o‘rta ma‘lumotlilar 338 tani tashkil etdi. Yil oxirida 16968 ta o‘quvchidan 16186 nafari sinfdan sinfga ko‘chirildi. 752 tasi ikkinchi yil o‘z sinfiga va 30 tasi kuzgi imtihonga qoldirildi. O‘quv yili 95% o‘zlashtirish va 96 % davomat bilan yakunlandi. Rayon maktablariga reja asosida 16242 o‘quvchi tortilishi o‘rniga 16968 nafar o‘quvchi tortilib, 726 nafar o‘quvchi rejadan ortiqcha maktablarga tortildi. Tuman maktablaridagi iqtidorli o‘qituvchilari “Kirov” o‘rta maktabining ona tili va adabiyot o‘qituvchisi Shoyimov, rus tili o‘qituvchisi Fyodorova, “Kutuzov” o‘rta maktabining o‘qituvchilari Gruzinova, Zaimkina, “Pushkin” nomli boshlang‘ich maktab o‘qituvchisi To‘rayev, “Kuybishev” o‘rta maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi Idiyev, “Komsomol” o‘rta maktabining o‘qituvchilari Rashidov, Ravshanovlar o‘quv yilida o‘z bilimlari bilan ajralib turishdi. 1965-66 o‘quv yilida esa tumanda 72 ta maktab ishladi. Shundan o‘rta maktablar 13 ta, 8 yillik maktablar 35 ta, boshlang‘ich maktablar 24 ta bo‘lib, bu maktablarda 18618 nafar o‘quvchi ta‘lim olishi kerak edi. Tumandagi kechki qishloq yoshlari maktabida o‘qish yaxshi yo‘lga qo‘yilmadi. 1964-65 o‘quv yilida reja bo‘yicha 970 o‘quvchi ta‘lim olishi kerak edi, amalda 18 sinf ochilib, o‘quv yili boshida 332 nafar o‘quvchi o‘qishga olindi. Bu sinflarda mashg‘ulotlar muntazam olib borilmadi, davomat past bo‘ldi. Yil oxirida 339 o‘quvchidan 317 nafari sinfdan sinfga ko‘chirilib, 22 nafar o‘quvchi ikkinchi yil sinfiga qoldirildi. Yangi o‘quv yilida 46 ta sinf ochilib, 828 nafar o‘quvchi ta‘lim olishi rejalashtirildi. Amalda 27 ta sinf ochilib, unda 510 ta qishloq yoshlari o‘qidi, xolos. Koson tumanida 1966-67 o‘quv yilida 1420 o‘quvchi 8 sinfni, 653 o‘quvchi X sinfni bitirdi. X sinfni bitirganlardan faqatgina 240 o‘quvchi Qarshi shahridagi o‘quv yurtlariga jo‘natildi. Kolxoz va sovxozlararo lagerlar tashkil qilindi. Bu lagerlarda 424 bola dam oldi. Maktab maydonchalarida 600 bola o‘rniga 621 bola dam olishdi. 39

Tumandagi tarixiy yodgorliklarni o‘rganish uchun tashkil qilingan ekskursiya va poxodlarga 5 ming o‘quvchi ishtirok etdi. Buxoro, Shahrisabz, Navoiy, Dushanbe shaharlariga sayohat uchun ekskursiyalar tashkil qilindi. Sayohatchilar tekin avtoulov bilan ta‘minlandi. “Moskva” sovxozidagi 4000 o‘quvchi bo‘lsada, atigi 50 bola dam oldi, xolos. Tuman maktablari uchun 175 ta doska, 209 ta parta sotib olindi. O‘qituvchilar uchun 1000 tonna ko‘mir yetkazildi. O‘quvchi soni ko‘p bo‘lib, sinf xonalari yetishmasligi bois, “Moskva” sovxozidagi “Mendeleyev” maktabida uch smenada dars o‘tilish xavfi paydo bo‘ldi. Shuningdek, kitob savdosi tuman matlubot jamiyati tomonidan yomon tashkil qilindi. Rejada keltirilishi lozim bo‘lgan kitoblardan I-IV sinflar uchun o‘zbek tilida 47097 dona kitob keltirilishi lozim bo‘lsa- da, 22200 dona kitob keltirilgan yoki tojik tilida I-IV sinflar uchun 5494 kitob keltirilishi o‘rniga 1508 dona keltirilgan. Shu sinflar uchun rus tilida 2045 dona o‘rniga 1477 dona keltirilgan. IX-sinflar uchun 95 dona kitob o‘rniga 47288 dona kitob keltirilgan, xolos. 1965 yilga kelib tuman markazi va qishloqlarining qiyofasi o‘zgardi. Tuman aholisiga madaniy-maishiy xizmat qilish birmuncha yaxshilandi. 1965 yilda 112 kv. metr uy-joy qurilib, foydalanishga topshirildi. Sovxoz va kolxozlarda kolxozchilar, sovxoz ishchilari, qishloq xo‘jalik mutaxassislari uchun 23 tipovoy turar joy-uylar quilishi boshlandi. Tuman markazida, kolxoz va sovxozlarda kolxozchilar, sovxoz ishchilari va xizmatchilari hisobida 112 uy-joylar qurildi. 1965 yil davomida “Moskva”, “Koson”, “Lenin” nomli sovxozlarda 18 ta tipovoy dala shiyponlari, 3 ta markazlashgan bolalar bog‘chasi va jamoat ishlab chiqarish binolari qurilib bitkazildi. Rayonda yo‘l qurilish ishlariga birmuncha e‘tibor berildi. Rayonda davlat hisobidan 89 km lik avtomobil yo‘li qurilib asfalt yotqizildi. Koson-Muborak, Koson- Komilon yo‘llari bundan tahqari kolxoz va sovxozlar hududidagi 37 km lik yo‘llar ham qurildi. Rayon aholisini elektr energiyasi bilan ta‘minlash bir muncha yaxshilandi. Rayon kolxoz va sovxozlarida va rayon markazida elektr energiyasi ishlab chiqarish o‘tgan yilga nisbatan 1,5 barobar ko‘paydi. Aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish sohasida ham birmuncha ishlar qilindi. 40

7-yil mobaynida faqat tuman markazining o‘zidagina 1185 kv.metr turar uy- joylar qurildi. 1700 kv.metr asfalt yotqizildi. Faqatgina 1966 yilning o‘zida 518 kv.metr uy-joy foydalanishga topshirildi. Maishiy xizmat ko‘rsatish kombinatida aholiga xizmat ko‘rsatish shoxobchalarini soni 1959 yildagi 18 tadan 1965 yilda 54 taga yetkazildi. Bularda ishlaydigan usta-mutaxassislar shu davr ichida 22 tadan 98 taga yetdi. Yangi besh yillikda tochkalar soni 180 taga, ishchilar soni 270 taga yetkazildi. Rayongaz tashkiloti 1962 yilda tashkil etilgan edi. 1966 yilda bu tashkilot 1777 xo‘jalik uylarini gaz yoqilg‘isi bilan ta‘minlab turdi. 1967 yilda yana 500 xonadon gaz bilan ta‘minlanishi rejalashtirildi. 7 yil ichida 3145 xo‘jalikning xonadoni radiolashtirildi, 7 yilda 6700 xo‘jalik uylari radiolashtirildi. 1968 yilda yana 240 xonadon radiolashtirilishi rejalashtirildi. Tuman kasalxonalaridagi o‘rinlar soni 1959 yildagi 160 tadan 5 yilda 500 taga yetkazildi. Tumanda 7 yil ichida 21 km. asfalt yo‘li qurildi. 1965 yilda km.1966 yilda 11 km.asfalt yo‘llar qurildi. Yangi 5 yillikda 40 km asfalt yo‘llar quriladigan bo‘ldi. 1968 yilga kelib tumanda 74 ta ommaviy kutubxonalar, 15 ta klub, 27 ta kino ustanovkalar ishladi. 11 ming 124 ta radio tochka, 5 ta radiopriyomnik, 1400 dan ortiq televizor va 11 ta radiouzel mehnatkashlar ixtiyorida bo‘ldi. Tumandagi kutubxonalarda 195420 dona kitob mavjud bo‘lib, ularda 17878 dan ortiq kitobxonlar foydalandilar. Tuman aholisiga tibbiy xizmat ko‘rsatishda 550 o‘ringa mo‘ljallangan 11 ta kasalxona va dispanser, 47 ta feldsher akusherlik qishloq punktlari, 3 ta maktablar qoshidagi meditsina punktlari va 1ta san.epid.stansiyasi ishlab turdi. Shu meditsina muassasalarida 36 oliy ma‘lumotli vrach va 224 ta o‘rta maxsus ma‘lumotli tibbiyot xodimlari aholiga xizmat qildi. 1967-1968 o‘quv yilida 71 ta umumiy ta‘lim maktablarida mehnatkashlarning 22259 o‘g‘il-qizlariga 996 nafar o‘qituvchilar tomonidan bilim berildi. Tuman “Paxtakor” sport jamiyati va DOSAAF tashkilotlari (rahbarlari Karimov, Alaberganovlar) o‘zlariga yuklatilgan vazifani bajarmadilar. Shuning uchun rayonning o‘rta va sakkiz yillik maktablarida olib borilgan fizkultura va sport ishlari ko‘ngildagidek natija ko‘rsatmadi. 41

1968 yilda rayonda 41 ta vrach va 260 ta o‘rta malakali meditsina xodimlari mehnat qildi. Ushbu tumandan 50 ga yaqin kishi oliy meditsina o‘quv yurtida, 112 ta yigit-qiz Qarshi tibbiyot bilim yurtida ta‘lim olishdi. Tumanda 150 o‘rinli rayon kasalxonasi, 50 o‘rinli bolalar kasalxonasi, 100 o‘rinli tuberkulyoz dispanser, 25 o‘rinli traxomatoz dispanser, 25 dan 75 o‘ringacha bo‘lgan uchta uchastka kasalxonalari, 50 ta feldsher akusherlik punktlari, 3 ta maktab med punktlari va san- epidstansiya aholiga xizmat qildi. 1970 yil 26 noyabrda Koson tumani ijroiya komitetining XII chaqiriq XII sessiyasida tuman kolxoz va sovxozlardagi maktabgacha tarbiya bolalar muassasalarining ishini tubdan yaxshilash masalalari ko‘rib chiqildi. Keyingi 4 yil davomida kolxoz va sovxozlarning mablag‘i hisobidan 840 o‘rinli 6 ta maktabgacha bolalar muassasasi qurilib ishga tushirildi. Kolxoz va sovxozlarda 10 ta doimiy bolalar muassasalari mavjud bo‘lib, ularda 850 bola, 200 mavsumiy bolalar muassasalari bo‘lib, 5 mingga yaqin bola tarbiyalandi. Po‘lati qishloq sovetidagi Engels nomli kolxozda 90 o‘rinli bog‘cha foydalanishga topshirilib, 25 bola tarbiyalandi. “Partiya XXII-s‘yezdi” kolxozida 90 o‘rinli bolalar bog‘chasi foydalanishga topshirildi, unda 21 bola tarbiyalandi. Tumanda 20000 dan oshiq maktabgacha yoshdagi bola bo‘lib, shulardan 7800 tasi qishloqlarda yashaydi. Maktabgacha bolalar muassasalariga atigi 850 bola jalb etilgan bo‘lib, bu umumiy bolalarning 4,3 foizini tashkil qiladi. Kolxoz va sovxozlardagi doimiy va mavsumiy bolalar bog‘cha va yaslilariga 5850 bola tarbiyalanib, bu esa faqat 29 foizni tashkil etgan, xolos 1 . Tuman kolxoz va sovxozlarida 1970 yilgi mavsum davrida 290 ga yaqin mavsumiy bolalar bog‘chasi va yaslilari tashkil qilindi, bularga 5000 ga yaqin bola tarbiyalandi. “Sharq yulduzi”, “Ulyanov”, “Lenin” kolxozlari va “Koson” sovxozining rahbari mavsumiy bog‘chalarga yetarli e‘tibor bermadilar. Har bir bola uchun 60 tiyinlik ovqat berish o‘rniga 25-30 tiyinlik ovqat berilgan, xolos. Tuman kolxoz va sovxozlaridagi bolalar muassasalarida ishlab kelayotgan 48 tarbiyachidan 33 kishi maxsus o‘rta, 12 kishi o‘rta, 3 kishi to‘liqsiz o‘rta ma‘lumotga ega bo‘lgan. 1 Alimova D., Golovanov A. O’zbekiston mustabid sovet tuzumi davrida siyosiy va mafkuraviy tazyiq oqibatlari. - T., 2000. B.52. 42

1970 yilga kelib tuman maktablarida 12 ta fizika-matematika, 30 ta chet tillari va 25 ta jismoniy tarbiya o‘qituvchilari yetishmadi. Shu yillarda aholiga savdo xizmati ko‘rsatish ancha yaxshilandi. Uch yilda 11 ta yangi magazin, tuman markazida yangi gastronom, 2 ta nonvoyxona qurib ishga tushirildi. Umumiy ovqatlanish shohobchalari 4 taga ko‘paydi. 1970 yilda yangi kioskalar qurildi. 50 ta magazin yangi uskunalar bilan jihozlandi. O‘tgan 3 yil davomida 50 dan ortiq fan kabinetlari jihozlantirildi. Hamma maktablarda laboratoriya ishlari joriy qilindi. 4 ta maktabda texnika vositalari kabinetlari ishga tushirildi. Shular ichida Kirov, Pushkin nomli o‘rta, Zoya Kosmodemyanskaya nomli sakkiz yillik maktablari va 1-sonli bolalar bog‘chasi binosi bug‘ bilan isitishga ko‘chirildi. 16 ta maktabga gaz o‘tkazildi. O‘quv tarbiya ishlari yaxshilandi. Agar 1967-68 o‘quv yilida tuman maktablarida 22259 o‘quvchi ta‘lim olgan bo‘lsa, 1970-71 o‘quv yilida o‘quvchilarning soni (Ulyanov tumaniga o‘tgan “Moskva” sovxozini hisobga olmasa) 23838 taga yetdi. O‘quvchilar soni har yili o‘rtacha 2300 kishiga ko‘payib bordi. Shunday qilib, mazkur yillarda Koson tumanida xalq ta‘limi qator jiddiy qiyinchiliklarni yengib o‘tishga to‘g‘ri keldi. 1955 yildan boshlab tuman ijroqo‘mi huzurida madaniyat bo‘limi tashkil etildi. Majburiy yetti yillik maktablar faoliyat yuritdi. 70-80 yillarda tuman maktablarida moddiy, ma‘naviy ahvol sifat jihatdan o‘zgarmay qolaverdi. Sovet hokimiyati madaniy-ma‘rifiy sohani ham sovet tuzumini mustahkamlash va uni takomillashtirish uchun safarbar qildi. 43

2.2. Sovet hukmronligi yillarida Koson tumanining madaniy hayoti XX asrning 70-80 yillarda Qashqadaryo viloyatining boshqa tumanlarida bo‘lganidek, Koson tumanida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish muammolari ularning hal qilinishidan ko‘ra tezroq ko‘payib, keskinlashib bordi. Boshqaruvning ma‘muriy-buyruqbozlik usullari va iqtisodiyotni qattiq rejalashtirish prinsipi vaziyatni yanada murakkablashtirdi. Ushbu davrda Koson tumani partiya komitetining birinchi kotibi bo‘lib Mannon Samadov, Dilshod To‘laganov, N.Begmatov va Qo‘chqor To‘ychiyevlar faoliyat yuritishdi. O‘sha davrda “partiya nomenklaturasi” deb atalgan tartib-qoida ustunlik qildi. Tumandagi sanoat qurilishi sohasidagi vazifalar rayon partiya komiteti konferensiya qarorlarida belgilab berildi. Tumandagi ko‘plab mazkur qurilishlarning aholi manfaatlarini ko‘zlamasdan qurilganligi tuman iqtisodiyotiga o‘z ta‘sirini o‘tkazdi. Ammo ushbu yillarda tuman hududida obodonlashtirish ishlarini olib borishda, aloqa xizmatini yaxshilashda, yo‘l qurilishi, yangi maishiy xizmat binolarini barpo etishda samarali ishlar amalga oshirildi. 1970-1973 yillarda tumanda jami 131 kilometr masofada yangi yo‘llar ta‘mirlandi. 54 km yo‘lga tosh va asfalt yotqizildi. 8,7 km yo‘lga esa issiq asfalt yotqizildi. 1971-73 yillarda 34 ming 290 m 2 yoki avvalgi 3 yillikka nisbatan 22 ming 728 m 2 dan ziyod uy-joy qurildi. 6 ming 136 o‘quvchiga mo‘ljallangan 10 ta yangi maktab, 16 ta tipovoy dala shiyponlari, 320 o‘rinli bolalar muassasasi, 3 ta uchastka kasalxonalari va shahar markazida 2 qavatli tug‘ruqxona, 2 ta ikki qavatli kolxozning ma‘muriy binosi foydalanishga topshirildi. Ushbu yillarda: shaharda 1000 o‘rinli avtomat telefon stansiyasi qurildi. 1971-1973 yillar mobaynida rayon aholisi 27 mln. 828 ming kilovatt soat elektr quvvati oldi. 3710 xonadon gaz bilan ta‘minlandi. 1974 yilga kelib ular soni 9054 taga yetkazildi. 7243 ta gaz plitalari qishloq xonadonlariga o‘rnatildi. Ushbu yillarda suv ta‘minotiga alohida e‘tibor berildi. 44

Tumanda mavjud 32 km masofadagi kanallarga beton yotqizildi. Ichki suv yo‘llari tartibga keltirildi. 1974 yilda 30 m 3 suv oqadigan 4,5 km masofadagi yangi Koson kanali qurilishi davom etdi. To‘qqizinchi besh yillik davrida kolxozlararo qurilish tashkiloti, 28 - mexanizatsiyalashgan ko‘chma kolonna, SU-6 kabi yirik qurilish tashkilotlarining kuchi bilan 64950 m 2 uy-joy, 8022 o‘quvchiga mo‘ljallangan 18 ta maktab, 100 o‘rinli kasalxona, 360 ta bolaga mo‘ljalangan bolalar bog‘chasi, 47500 parrandalarga mo‘ljallangan tovuqxona, 7500 o‘rinli cho‘chqaxona, 200 tonna pillani qayta ishlayligan pillaxonalar foydalanishga topshirildi. Birgina “Buxorogazpromstroy”ga qarashli 6-qurilish boshqarmasi 1971-75 yillar davomida 27846 ming so‘mlik qurilish montaj ishlari bajardi. Boshqarma shu davr ichida 41500 m 2 uy-joy qurib berdi. Mehnatkashlarga aloqa xizmati ko‘rsatish 1975-1978 yillarda 1,3 barobar o‘sdi. Ulyanov kolxozida 50 tochkali, “O‘zSSR 50 yilligi” va “Leningrad” sovxozlarida 100 tochkali avtomat telefon stansiyalari qurildi. Shu yillar ichida tumandagi mutasaddi qurilish tashkilotlari tomonidan 16,2 ming m 2 turar joy, 5,7 ming o‘rinli kasalxona, 4,5 ming boshga mo‘ljallangan chorvachilik, quyonchilik va 50 quti qurt boqiladigan ipakchilik komplekslari, 800 o‘rinli klub, 50 ishchi o‘rinli maishiy xizmat uyi, hammom va boshqa ob‘yektlar foydalanishga topshirildi. 54 km masofadagi, 100 km masofadagi yo‘llar sifatli remontdan chiqarildi. 1978 yilda tuman aholisiga 20 kinoustanovka, 39 klub va kinoteatr, 190 ming nusxadan ortiq kitob fondiga ega bo‘lgan 42 ta kutubxona, 20 ta badiiy havaskorlik to‘garagi va 2 ta ansambl xizmat ko‘rsatdi. 1980 yilga kelib tumanda 1200 dan ziyod yirik sanoat korxonalari ishga tushirildi. Besh yil ichida aholi taxminan yarim mlrd m 2 uy-joy oldi. Uzunligi 55 km keladigan kanallarga beton yotqizildi. 3 ming 784 gektar yangi yer o‘zlashtirilib, 4670 gektar yer kapital planirovka qilindi, 22 km yangi kanallar qazildi. Pistali kanali 20 m 3 suvga mo‘ljallab rekonstruktsiya qilindi. 45

Elektr bilan ishlaydigan “O‘zSSR 50 yilligi” va “Hilol” nasos stansiyalarining birinchi navbati ishga tushirildi. Aholiga pochta, aloqa xizmati ko‘rsatish 1980 yilga kelib 1,5 barobar o‘sdi, o‘tgan 5 yillik mobaynida 1200 xonadon telefonlashtirildi, Nuroniylar choyxonasi foydalanishga topshirildi. Tuman markazi yo‘llarida 3 km masofaga issiq asfalt yotqizildi, 2 km yo‘lak chiqarilib, ular asfalt qilindi. 1983 yilda Koson yog‘-ekstraksiya zavodi, yiliga 1 mln. so‘mlik mahsulot beradigan milliy shirinliklar sexi, sut zavodining kefir sexi qurilib foydalanishga topshirildi. Avtobuslar uchun alohida avtopark qurildi. Avtobus marshrutlarining uzunligi 462 km ga yetkazildi. Temir yo‘l stansiyasi kengaytirildi. Tumanda eng yirik “Shirin” savdo markazi, savdo zali, 1,5 ming m 2 ga teng bo‘lgan 9 ta boshqa savdo tarmoqlari ishga tushdi. 1983-85 yillar ichida 7 ming 898 m 2 uy-joy qurildi. 386 oila yangi kvartiralarga ko‘chdi. 1206 xonadonga tabiiy gaz o‘tqazildi. Koson shahrida 10 km, qishloq joylarda 4,2 km masofaga vodoprovod o‘tkazildi. Tumanni sotsial rivojlantirishning 1986 yilgi davlat rejasining asosiy ko‘rsatkichlari quyidagi jadvalda aks etgandir: 2.1-jadval Sotsial rivojlantirishning 1986 yilgi davlat rejasi Mahsulot nomi O‘lchov birligi 1986 yil rejasi Aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish Ming so‘m 1370 Kooperativ savdo tovar oboroti Ming so‘m 37350 Umumiy ovqatlanish Ming so‘m 1210 Maktablar Soni 56 Kuni uzaytirilgan maktablar va gruppalardagi o‘quvchilar Soni 6430 Hunar texnika bilim yurtlarida tayyorlab chiqariladigan ishchilar Soni 1140 Kasalxonalardagi o‘rinlar Soni 775 1987 yilda tumandagi qurilish tashkilotlari 8,5 mln. so‘mlik kapital mablag‘ni o‘zlashtirdilar va 9,5 mln. so‘mlik qurilish- montaj ishlarini bajardilar. 46

33730 m 2 turar-joy, 1545 o‘rinli maktab, 230 o‘rinli bolalar bog‘chasi va ko‘plab madaniy-maishiy ob‘yektlari qurilib foydalanishga topshirildi. 1988 yilga kelib esa tumanda aholi uchun 4,0 mln. metr 2 turar joylar, 3002 o‘rinli maktab, 280 o‘rinli bolalar bog‘chasi, magazin va oshxonalar qurilib ishga tushirildi. O‘tgan ikki o‘quv yilida 4593 o‘rinli 11 ta maktab qurilib foydalanishga topshirildi. Tuman quruvchilari 1988 yilda “Partiya XXII s‘yezdi” kolxozida 624 o‘rinli Bobur nomli maktab, “Leningrad” sovxozida 417 o‘rinli Navoiy maktabining qo‘shimcha binosi, Engels nomli sovxozda 417 o‘rinli X.Daminov nomli maktablarni qurib foydalanishga topshirdilar. Qurilish ishlari keyingi yillarda ham tinimsiz davom etdi. 1989 yilga kelib aholi uchun 55,15 ming m 2 turar joylar, 3152 o‘rinli maktab, 370 o‘rinli bolalar bog‘chasi, 400 o‘rinli klub, 6 ta magazin va oshxonalar qurilib ishga tushirildi. 1971-1973 yillarda shahar va tumandagi 69 maktabda mehnatkashlarning 28 ming 787 farzandi ta‘lim oldi. 3 yilda o‘qituvchilar soni 257 kishiga ko‘paydi. Maktablarda dars berayotgan 1 ming 337 o‘qituvchining 908 tasi oliy, 128 tasi to‘liqsiz oliy ma‘lumotli edi. Mazkur yillarda shahar markazida 100 o‘rinli ikki qavatli yangi tipovoy tug‘ruqxona, Muborak posyolkasida 100 o‘rinli kasalxona, stomatologiya poliklinikasi, sanitariya-epidemologiya stansiyasining yangi binosi, yuqumli kasalliklar kasalxonasi, bolalar sut kuxnyasi qurib foydalanishga topshirildi. 15 ta maktabda feldsher-akusherlik va tish davolash punktlari ishlay boshladi. Tumanda jami 750 o‘rinli 9 ta kasalxona, 2 ta poliklinika, sanitariya- epidemologiya stansiyasi va dispanserlar, 50 ta feldsher-akusherlik punktlari, 7 ta dorixona va davolash muassasalari faoliyat yuritdi. Ularda 77 vrach, 382 ta meditsina xodimlari xizmat qildi. Ushbu davrda vrachlar soni 22 taga, o‘rta maxsus ma‘lumotli meditsina xodimlari soni 158 taga ko‘paydi. 1971-1975 yillarda Koson shahri markazida 400 o‘rinli, Muborak shahrida 360 o‘rinli, Engels nomli kolxozda 800 o‘rinli, Ulyanov nomli kolxozda 250 o‘rinli kinoteatrlar qurilib foydalanishga topshirildi. 1976 yilda kolxoz va 47

sovxozlarda 173384 ta kitob fondiga ega bo‘lgan 76 ta kutubxonalar xizmat qildi. 1971 75 o‘quv yillarida 14212 o‘quvchi, o‘rniga ega bo‘lgan 31 maktab qurildi. 724 ta sinf xonalar qurildi. Kolxoz va sovxozlar mablag‘i hisobidan qurilgan maktablar 15 tani tashkil qildi. Mazkur yillarda “Paxtakor” ko‘ngilli qishloq sport jamiyati ham o‘z ishini ancha yaxshilashga harakat qildi. Sport jamiyati o‘z safida 18 ta fizkultura kollektivini birlashtirib, bularning 16 tasi kolxoz va sovxozlarda mavjud bo‘lib, o‘z saflarida 4680 fizkulturachilarni birlashtirdi. Shuningdek, kolxoz va sovxoz va jamoat tashkilotlarida 122 ta boshlang‘ich DOSAAF tashkilotida jami 22035 a‘zo bo‘lib, 1974-75 yillarda 210 ta uchinchi klass, 240 ta ikkinchi klass haydovchilar tayyorlandi. 1976 yilda tumanda ishlayotgan ommaviy kutubxonalar xodimlarining atigi 20 foizi o‘rta maxsus kutubxonachi ma‘lumotiga ega bo‘lib, birorta oliy ma‘lumotli xodim yo‘q edi. Tuman madaniyat bo‘limida ishlayotganlarning 50 foizini xotin-qizlar tashkil etardi. Po‘lati, Koson, Alachabob qishloq sovetlarining raislari har 5-6 oyda o‘zboshimchalik bilan klub va kutubxona mudirlarini almashtirib turganlar. Ko‘p qishloq sovetlarida klub va kutubxonalar uchun berilgan shtatlardan noto‘g‘ri foydalanish faktlari ham uchradi. Masalan: Bo‘lmas qishloq sovetida klub mudiri shtatidan qishloq soveti qorovuli, klub farroshi shtatidan soliq teruvchi, badiiy rahbar shtatidan kutubxonachi o‘rinlarida, Po‘lati qishloq sovetida klub mudirligi shtatidan kassir, musiqa rahbari shtatidan haydovchi o‘rinlarida foydalanilgan. Shuningdek, shahar va rayon matlubot jamiyatlari ixtiyorida hammasi bo‘lib, 5 ta kitob do‘koni mavjud bo‘lib, kitob magazinlari kam bo‘lishiga qaramasdan keyingi 6-7 yil ichida faqat 2 ta kitob magazini qurildi, xolos. Tuman mehnatkashlari 1970 yilda 55238 nusxa gazeta va jurnallarga yozilgan bo‘lib, jon boshiga obuna bo‘lish 1 so‘mu 88 tiyinni tashkil etgan bo‘lsa, 1976 yilda 75766 nusxa gazeta-jurnallarga obuna qilindi. Har bir kishi hisobiga yozilgan gazeta jurnallar 2 so‘mu 26 tiyinga yetgan. Gazeta-jurnallar tarqatish 48

bilan rayonda 19 ta aloqa bo‘limi va 50 nafardan ortiq aloqa xodimlari mashg‘ul bo‘lganlar. 1980 yilda tumanda 17 klub, 14 kinoteatr, 9 ko‘chma kinoustanovka, 504 ming kitob fondiga ega bo‘lgan 91 kutubxona, 3 ta ansambl va ko‘plab badiiy havaskorlik to‘garaklari faoliyat yuritdi. Koson shahrida 280 kolxoz va sovxozlarda 600 o‘rinli bolalar bog‘chalari ishga tushirildi, 560 o‘rinli bolalar bog‘chasi qurilishi boshlandi. 40 ta doimiy bolalar bog‘chalari bo‘lib, ularda mehnatkashlarning 5280 o‘g‘il-qizi tarbiyalandi. Ushbu yillarda 695 o‘rinli 6 ta kasalxona va tug‘ruqxona, 8 ta poliklinika va dispanser, 1 ta epidemiologiya stansiyasi, 44 ta feldsher- akusherlik punktlari va 7 ta dorixona mehnatkashlarga xizmat qildi. 1983 yilda tumanda 3668 ko‘p bolali va yolg‘iz onalarning bolalariga nafaqalar to‘langan. 1982 yilda esa bolali onalarga jami 676 ming 500 so‘m miqdorda nafaqa puli to‘langan. 1982 yilda 932 nafar ko‘p bolali onalar Sovet hokimiyatining orden va medallariga taqdim etilgan bo‘lib, shulardan 83 ona “Qahramon ona” faxriy unvoniga taqdim etildi. 1984 yilda tumanda mavjud bo‘lgan 48 ta umumta‘lim maktablari, 4 ta maktabdan tashqari muassasalar, 5 ta maktablararo o‘quv ishlab chiqarish kombinati, 33 ta maktabgacha tarbiya muassasalari va 3 ta hunar-texnika bilim yurtlarida mehnatkashlarning 25869 nafar o‘g‘il-qizlariga ta‘lim va tarbiya olishdi. Sport sohasida esa rayonda bitta kompleks stadion (15000 o‘rinli) 61 ta futbol, 73 ta voleybol maydonchalari, 7 ta sport zallari, 13 ta qo‘l to‘pi va 28 ta basketbol maydonchalari mavjud bo‘lib, 1984 yilda tuman bo‘yicha 7 kishi sport masterligiga nomzod, 4 kishi 1 razryadli sport normalarini bajardilar, 3634 ta ommaviy razryadli sportchilar va 5735 kishi GTO nishondorlari bo‘ldilar. Rayon mehnatkashlaridan 22200 kishi doimiy ravishda fizkultura va sport bilan shug‘ullandi, fizkultura kollektiv lari soni 70 tani tashkil etdi. “Paxtakor” ko‘ngilli qishloq sport jamiyati, “Yosh kuch” maktab o‘quvchilari sport jamiyati va 1 ta bolalar va o‘smirlar sport maktabi ish olib bordi. 49

1985 yilga kelib tumanda tovar oboroti 1980 yildagiga nisbatan 1 mln 557 ming so‘mlikka yoki 6 foiz ga o‘sdi va 33 mln 665 ming so‘mlikni tashkil etdi. Aholi jon boshiga tovar yetkazish 1980 yildagi 375 so‘mlikdan 436 so‘mlikka yoki 17 foizga ko‘paydi. O‘tgan to‘rt yilu 5 oyda 10 dan ortiq savdo tarmoqlari qurilib, foydalanishga topshirildi. Chakana savdo tarmoqlarining maydoni 28 foizga kengaydi, umumiy ovqatlanish tarmoqlarida o‘rinlar soni 28 foizga kengaydi. Koson shahar markazida 4 o‘rinli “Tabiat sahovati” magazini qurilib foydalanishga topshirildi. Koson matlubot jamiyatiga qarashli kooperativ, savdoning 15 ta, Lenin nomli matlubot jamiyatida 21 ta, jami 36 ta magazin shahar va qishloq aholisiga meva-sabzavot, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari sotildi. Bu korxonalarning 1 yillik tovar oborot rejasi 2 mln. 400 ming so‘mni tashkil qildi. Savdo tarmoqlarini kadrlar bilan ta‘minlash ishlari, ya‘ni keyingi 4 yil ichida savdo xodimlari soni 86 kishiga ko‘paydi. Bu sohada 712 dan ziyod kishi mehnatkashlarga savdo xizmatini ko‘rsatdi. Ulardan 26 tasi oliy, 188 kishi o‘rta maxsus ma‘lumotga ega xodim edi. Savdoda ishlayotganlardan 172 tasi xotin- qizlar vakili bo‘lib, shunga qaramasdan, rayonda savdo xizmat ko‘rsatish darajasi mehnatkashlarning o‘sib borayotgan ehtiyojlariga to‘la javob bermasdi. O‘tgan 1980 yili tumanda 43 ta magazin yoki jami magazinlarning 44 foizida reja bajarilmadi. Ularning aybi bilan 2 mln.185 ming so‘mlik tovarlar kam realizatsiya qilindi. Lenin nomli matlubot jamiyatiga qarashli 10 kundalik ehtiyoj mollari magazinida un, non, oq qand, ro‘mollar, bolalar oyoq kiyimlari, kalishlar kabi kundalik mahsulotlar yetishmasdi. Bunday kamchiliklar Koson matlubot jamiyatiga qarashli Obron qishlog‘ida joylashgan 8-; 13-; Boyg‘undi qishlog‘idagi 5-; “Bahor” va Mudin qishlog‘idagi 14-; Qorabayirdagi 12-aralash mollar magazinlarida oziq-ovqat mahsulotlari va sanoat mollarini saqlash, xaridorlarga sotish ham kuzatildi. Mustafo Izzatullayev mudirlik qilayotgan 8-magazinda 1981 yilda chiqarilgan goroxovoy sup, Asliddin Nusurov, Uzoq Qahhorov mudirlik 50

qilayotgan 3-; 14- magazinlarda 1981 yilda chiqarilgan sifati past mahsulotlar sotish uchun peshtaxtaga terib qo‘yilgan edi. Maktablarda o‘quvchilarga savdo xizmati ko‘rsatishda ham jiddiy nuqsonlar bor edi. Rayondagi 50 ta maktabning faqat 33 tasidagina oshxona va bufetlar mavjud bo‘lib, maktab oshxonalarida har ming o‘quvchiga 250 o‘ringa 48 o‘rin to‘g‘ri kelgan, xolos. Tumanda 1988 yilda 33.039 m 2 turar joy, 4442 o‘rinli 8 ta maktab, 510 o‘rinli 4 ta bolalar bog‘chasi, 2 qishloq vrachlik ambulatoriyasi, 27 ta madaniy- maishiy binolar qurilib ishga tushirildi. 1990 yilga kelib esa 6092 o‘rinli 10 ta maktab, 1440 o‘rinli 2 ta hunar- texnika bilim yurti, 390 o‘rinli qo‘shimcha sinf xonalari va 370 o‘rinli 2 ta bolalar bog‘chasi, 280 o‘rinli sport maktabi qurish rejalashtirildi 1 . Shunga qaramasdan, 1989 yilning oxiridan e‘tiboran xalq xo‘jaligining yetakchi tarmoqlarini rivojlantirishdagi nomutanosibliklar ko‘zga yaqqol tashlana boshlandi. Yuqoridagi raqamlardan ko‘rinib turibdiki, barcha jabhalarda faqat son ketidan quvildi. Ish sifatiga kam e‘tibor berildi. Sovet davlatida qaror topgan ijtimoiy -iqtisodiy ishlab chiqarish munosabatlari Koson tumani kapital qurilishning yuqori samarada rivojlanishiga ob‘yektiv ravishda to‘siq bo‘ldi. Markazning amriga bo‘ysungan tuman mutasaddi rahbarlari mahalliy aholining tub manfaatlarini hisobga olishmasdan, faqat son ketidan quvdilar. 70-80 yillarda Koson tumanida amalga oshirilgan “sotsialistik” qurilish ishlari oxir-oqibat tanazzulga uchradi. Ularning miqdor jihatdan o‘sishida sifat o‘zgarishlari tabiiy o‘sishdan orqada qoldi, bu hol ishchi kuchining ancha ortiqcha bo‘lib qolishiga olib keldi. XULOSA 1 Alimova D., Golovanov A. O’zbekiston mustabid sovet tuzumi davrida siyosiy va mafkuraviy tazyiq oqibatlari. - T., 2000. B.81. 51

Qariyb 74 yil hukm surgan sovetlar hokimiyati Qashqadaryo viloyatining barcha tumanlari kabi Koson tumanida ham o‘zining ma‘muriy buyruqbozlikka asoslangan siyosatini to‘la-to‘kis namoyon etdi. Bitiruv malakaviy ishda tadqiq etilgan asosiy masalalarni umumlashtirib, quyidagi xulosalarga kelindi. 1. Sovet davlati o‘zining dastlabki yillaridanoq Koson tumanida mahalliy hokimiyat organlarining partiyaviy yacheykalarini vujudga keltirdi. Ular tomonidan o‘tkazilgan barcha ma‘muriy-hududiy islohotlar mazkur tuzumni qaror toptirish, ularni mahalliy xalqqa tobora yaqinlashtirish, tuman hayotining barcha jabhalarida partiya apparatining cheksiz hukmronligini mustahkamlash maqsadida amalga oshirilar edi. 2. Tadqiq etilayotgan yillarda bolsheviklar partiyasi o‘z mavqeini mustahkamlash maqsadida madaniy-ma‘rifiy muassasalar faoliyatini yo‘lga qo‘ydi. Ularning oldiga sovet davlati siyosatini qo‘llab-quvvatlash, aholi o‘rtasida tashviqot ishlarini olib borish kabi vazifalar qo‘yildi. O‘zbek xalqi milliy urf- odatlari, qadriyatlari, diniy e‘tiqodlari eskilik sarqiti sifatida qoralandi. 3. Butun mamlakatda bo‘lganidek, Koson tumanida ham davlat mablag‘ining yetishmasligi, qurilish materiallari, texnik xodimlarining yo‘qligi sharoitida faqat aholining kuchi bilan ta‘mirlash va suvdan foydalanishni tartibga solish borasidagi katta ishlarni amalga oshirib bo‘lmasdi. Shu sababli sug‘oriladigan yerlarning qisqarib borish tamoyili saqlanib qoldi. Shuningdek, sovet imperiya tuzumining tayanch tuzilmasini tashkil etgan jamoa xo‘jaliklariga asoslangan sotsial tuzumning tarkib topishi uzoq muddatli fojeali oqibatlarga olib keldi. 4. Koson tumanida 1929 yildan boshlab jamoalashtirish siyosati kuchayib ketdi. Quyi turkon, Nartibaland mahallalaridan tashkil topgan “Stalin” nomli, Po‘lati qishloq sho‘rosiga qarashli “Qizil O‘zbekiston” kolxozi, Jeynov qishlog‘ida “Baynalmilal” nomli kolxozlar tashkil topgandi. Tumandagi keng batrak kambag‘allari ommasini sovetlarning “buyuk burilish” harakatiga jalb qilish maqsadida 1924 yilda “Batrakion” soyuzi, 1926 yilda “Qo‘shchilar qo‘mitasi”, “Aziya xleb” tashkilotlari tuzildi. 52

5. Tadqiq etilayotgan mazkur yillarda Koson tumani partiya tashkilotini Nabi Xo‘jayev, Karim Muqimov, O‘sar Suyarov, Olim Jo‘rayev, Ro‘zi Nurqulov, Xushvaqtov, Rasul Eshonqulov, Jalil Haqqulov, Mannon Samadov, Dilshod To‘laganov, N.Begmatov, Qo‘chqor To‘ychiev kabi mahalliy kadrlar boshqardi. Ushbu rahbarlarga markazdan kelgan rejalarning bajarilishini ta‘minlash mas‘uliyati qo‘yildi, 1968-1970 yillarda Kosonda sanoatni rivojlantirish, savdo, maishiy xizmat, tibbiyot, xalq maorifi tizimi sohasida talaygina ijobiy ishlar amalga oshirildi. Bu ezgu ishlarning amalga oshishida shu yillarda tuman rahbari bo‘lgan Jalil Haqqulovning xizmati katta bo‘ldi. 6. Mazkur yillarda sovetlarning “madaniy inqilob” tadbiri tuman hayotining barcha jabhalarini, ayniqsa madaniyatni o‘ta mafkuralashtirib, uning har bir sohasini qamrab oldi. Kommunistlar tarbiyaning dastlabki va ta‘sirchan o‘chog‘i bo‘lgan xalq ta‘limini birinchi kunidanoq mafkura tizmiga solish uchun butun imkoniyatini ishga soldi. Maktablarda siyosiy tarbiyani yo‘lga qo‘yishga va uni takomillashtirib borishga e‘tibor berdi. Tavsiyalar Sovet hokimiyati yillarida Koson tumaninng siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy hayoti tarixini o'rganish quyidagi taklif va mulohazalarni bayon etish imkonini berdi: 1. Koson tumanida Sovet tuzumi boshqaruv tizimini tahskil etish xususiyatlarini o‘rganish. 2. Koson tumani qishloq xo‘jaligidagi salbiy oqibatlarni o‘rganib, tahlil etish. 3. Koson tumani tarixi bilan qiziquvchi kitobxonlar ommasiga mazkur bitiruv malakaviy ishi yanada kengroq ma‘lumotlar beradi. 4. Ishni dastlabki ko‘rinishlarini yangi manba va adabiyotlarda tahlil qilib, ma‘ruzalar tayyorlashda foydalanish. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O‘zbekiston, 2014. 53

2. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutq. Toshkent: ”O‘zbekiston”, 2016. 3. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Toshkent: O‘zbekiston, 2017. 4. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2017. 5. Mirziyoyev M.Sh. Milliy taraqqiyotimizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. T.: O‘zb ekiston . 2017. 6. Mirziyoyev M.Sh. Milliy taraqqiyotimizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. T.: O‘zb ekiston . 2017. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 22 dekabr 2017 yil. Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2018. 8. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. 6-tom. -T.: O’zbekiston, 1997. 9. Karimov I.A. Xalq bizdan amaliy ishlarni kutmoqda. Xalq deputatlari Qashqadaryo viloyati Kengashining sessiyasida so’zlangan nutq. 1998 yil 3 iyun. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. 7 - tom. - T.: O’zbekiston, 1999. 10. Karimov I.A. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. - T.: O’zbekiston, 2009. 11. Karimov I.A. Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini ta‘minlash – bizning oliy maqsadimiz // Ma‘rifat, 2008 yil 6 dekabr. 12. Abdullaev M. Qarshi cho’li qahramonlari. T.:O’zbekiston, 1980. 13. Alimova D., Golovanov A. O’zbekiston mustabid sovet tuzumi davrida siyosiy va mafkuraviy tazyiq oqibatlari. - T., 2000. – 118 b. 54

14. Alimov I., Rajabov Q. O’zbekiston mustabid sovet davlati tarkibida (1925- 1991 yy.). O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. 12-jild. -T.: O’zbekiston milliy entsiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2006. 15. Аминова Р.Х. Из истории «коллективизации в Узбекистане» // История СССР. -М.,1991. -№4. 16. Aminova R. X. Kollektivlashtirish-qashshoqlashtirish demak // Sharq yulduzi, 1992. - № 12. 17. Аминова Р.Х.История совхозов Узбекистана (1917-1960 гг). - Т.:Фан, 1993. 18. Usmonov I . Koson yog ‘- ekstraksiya ochiq hissadorlik jamiyati taraqqiyotining nurli yo ‘ li . T .: A . Navoiy nomidagi O ‘ zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti . 2005. 19. Ravshanov P . Qashqadaryo tarixi . T . : Fan, 1995. 20. Nafasov T . Qashqadaryo qishloqnomasi . T.: Muharrir, 2009. 21. Nabiyev A. Tarixiy o‘lkashunoslik. (O‘lkani o‘rganishning asosiy manbalari). T.: O‘qituvchi, 1996. 22. Yangiboyev M. Qashqadaryo viloyati geografiyasi. Qarshi, 1993. 23. Geldiev M. Sahovatli yillar. -T., 1991. 24. Jo’raqulov O. Qashqadaryo mang’itlari. -T.:Fan, 1993. 25. Muxamedov N. Koson tarix sahifalari. Qarshi, Nasaf. 1997. 26. O‘zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida. T.: Sharq, 2000. 27. Shamsutdinov R. O‘zbekistonda quloqlashtirish siyosati va uning fojeali oqibatlari. T.: Sharq, 2000. 28. O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi. T.: 5-jild. 2003. Internet ma‘lumotlari: 1. www. history.ru 2. www.denemetr.uz 3. www.bibliotekar.ru 4. www.Ziyonet.uz 55

ILOVALAR Kollektivlashtirishnihg boshlanishi 56

Kolxozga chorva hayvonlarini topshirish Sobiq Sovet hukmronligi davrida qishloq hayoti 57

O'xshashlar

XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayoti

XX asrning 20-60 – yillarida Qashqadaryo viloyati qishloqlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti

Qarshi shahrining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti

Qashqadaryo vohasida Yakkabog‘ tumanining tarixi (XIX asr oxiri XX asr boshlarida)

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiyaning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzumi