XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiyaning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzumi - Tarix - Diplom ishlar

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiyaning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzumi

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6380 KB

Ko'chirib olish

Mundarija Kirish………………………………………………………2. I-bob. Rossiya imperiyasi-yirik mustamlakachi davlat I.1 Rossiyaning O’rta Osiyoda olib borgan mustamlakachilik siyosati........................................................5. I.2 Rossiyaning Bolqon yarim orolida olib borgan siyosati. Rossiya-Turkiya urushi..........................................................25. I.3 Rossiyaning Uzoq Sharqdagi siyosati va rus-yapon urushi.......................................................................................31. II-bob. Rossiyaning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining o’ziga xos xususiyatlari . II.1 XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiyaning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti.........................................................38. II.2 XX asrning boshlarida Rossiyadagi inqilobiy harakatlar...............................................................................46. Xulosa......................................................................................54. Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati.....................58. Ilovalar ....................................................................................61.

Kirish Mavzuning dolzarbligi. XIX asr oxirlariga kelganda Rossiya Yevropadagi eng yirik davlatlardan biri bo‘lib qoldi. Uning territoriyasi (taxminan 16 mln. kv.km) shimolda Barens dengizidan tortib, januda Kavkaz va Qora dengizgacha, g‘arbda Baltika dengizidan tortib, sharqda Tinch okengacha bo‘lgan yerlarni o‘z ichiga olgan edi. Rossiya imperiyasi jahonning qudratli davlatlari Buyuk Britaniya, Fransiya va Germaniya imperiyalari qatori katta mustamlakachi davlat bo‘lib qoldi. Boltiq bo‘ylaridan Kavkaz tog‘larigacha, Ukraina dashtlaridan Uzoq Sharq va O‘rta Osiyo hududlarigacha cho‘zilgan yerlarda imperiyaning ikki boshli burgut tasviri tushirilgan oq-yashil bayrog‘i o‘rnatilib, Rossiya Polsha, Finlyandiya, Boltiqbo‘yi mamlakatlari, Kavkaz o‘lkasi, Boshqirdiston, Sibir va qalmoqlar yurti uning taxti tasarrufiga muhrlandi va bu hududlarni mustamlaka asoratiga solgan salobatli va shafqatsiz imperiya edi. 1864-1885 yillarda 20 yildan ortiq vaqt davomida Rossiya imperiyasining uzoq vaqt davom etgan harbiy tayyorgarligi natijasida bosqinchilik urushlari olib borildi.O’rta Osiyo xonlikrai hududining katta qismini 1.583.255 kv.km bosib olinib, mustamlakaga aylantirildi. Yevropaning ilg’or jamoatchiligi XIX asr oxirida Rossiyani “beadad miqdordagi mulk o’g’risi”, deb ta’riflab, “hisob-kitob vaqti kelganda,u bu mulklarni o’z egalariga qaytarishga majbur bo’ladi” deb bashorat qilgan edi. Shu o’rinda Prezidentimiz I.A. Karimov ta’kidlaganidek: “Biz bugun bir tarixiy davrda-xalqimiz o’z oldiga qo’ygan ezgu va ulug’ maqsadlar qo’yib, tinch-osoyishta hayot kechirayotgan, o’z kuchi va imkoniyatlariga tayanib,demokratik davlat va fuqarolik jamiyati qurish yo’lida ulkan natijalarni qo’lga kiritayotgan bir zamonda yashamoqdamiz” 1 Shunday ekan Rossiyaning XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy ahvolini, Rossiyaning Bolqon yarim oroli va Uzoq Sharqda olib brogan 1 I.A.Karimov. “Inson manfaati, huquq va erkinliklarini ta`minlash, hayotimizning yanada erkin va obod bo`lishiga erishish- bizning bosh maqsadimizdir.T.,2013, 3-bet 2

tashqi siyosat hamda XX asr boshlarida Rosssiyada ro`y bergan inqilobiy harakatlarning tarixini o`rganish tarix fanining dolzarb masalalaridan biri bo`lib qolmoqda. Mavzuning dolzarbligi sifatida Rossiya imperiyasining XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzumi tarixini o`rganilishi ularni yangi adabiyotlardagi talqinini tizimlashtirish va tahlil qilish asos qilib olindi. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari Mazkur ishning maqsadi XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiyaning siyosiy,iqtisodiy va ijtimoiy tuzumini o’rganish va tahlil qilishdan iborat. Asosiy maqsaddan kelib chiqib, mazkur ishda quyidagi vazifalar asosiy vazifalar tarzida belgilab olindi: - Rossiyaning O’rta Osiyoda olib borgan mustamlakachilik siyosati mohiyatini ochib berish; - Rossiyaning Bolqon yarim orolida olib borgan siyosati, Rossiya- Turkiya urushining boshlanish sabablari va urushning natijalarini tahlil qilish; - XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiyaning ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini yoritib berish; - XX asr boshlarida Rossiyada ro’y bergan inqilobiy harakatlarning sabablarini ochib berish. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi Ushbu bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi avvalo shundan iboratki, mazkur mavzu ilk bor bitiruv malakaviy ish sifatida ilmiy adabiyotlar bilan qiyoslab tahlil qilish asosida izchil tadqiq etildi. Turli tarixiy manbalar va adabiyotlarga tayangan holda o’z fikr-mulohazalarimizni bildirishga harakat qildik: - Rossiyaning O’rta Osiyoda olib borgan mustamlakachilik siyosati tahlil qilindi; - Rossiyaning Bolqon yarim orolida olib borgan siyosati tasnif qilindi; - Rossiyaning Uzoq Sharqdagi siyosati va rus-yapon urishi natijalari tahlil qilindi; 3

- XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiyaning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti ochib berildi; - XX asr boshlarida Rossiyada ro’y bergan inqilobiy harakatlarning boshlanish sabablari va natijalari tahlil qilindi; Bitiruv malakavi ishning amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishning tadqiqot va xulosa qismida keltirilgan ma’lumotlardan umumiy o‘rta ta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida tarix fani darslarida va ma’ruza matnlari tayyorlashda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning aprobatsiyasi. Bitiruv malakaviy ish Qarshi Davlat universiteti “Jahon tarixi va arxeologiya” kafedrasi qoshidagi “Yosh tarixchi” to’garagida ma’ruza qilingan, hamda 2012-2013 o’quv yili davomida “Jahon tarixi va arxeologiya” kafedrasida muhokama qilingan. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi. Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki bob, besh fasl, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovadan iborat. Bitiruv malakavi ishning umumiy hajmi _________ betni tashkil etadi. 4

I– bob. ROSSIYA IMPERIYASI – YIRIK MUSTAMLAKACHI DAVLAT I.1. Rossiyaning O‘rta Osiyoda olib borgan mustamlakachilik siyosati XIX asr o xirlariga kelganda Rossiya Yevropadagi eng yirik davlatlardan biri bo‘lib qoldi. Uning territoriyasi (taxminan 16 mln. kv.km) shimolda Barens dengizidan tortib, januda Kavkaz va Qora dengizgacha, g‘arbda Baltika dengizidan tortib, sharqda Tinch okengacha bo‘lgan yerlarni o‘z ichiga olgan edi. Rossiya xalqlari o‘zlarining mehnati va qahramonona kurashi bilan qudratli davlat barpo qildilar, ilgari hech kim yashamagan ko‘p yerlarni o‘zlashtirdilar, jahon tarixi va madaniyatiga buyuk hissa qo‘shdilar. Rossiya territoriyasida iqlim sharoiti juda xilma-xildir. Mamlakat Yevropa qismining shimolida hamda Sibirda sovuq qutb iqlimi hukum suradi, ya’ni qish qattiq va uzoq vaqt davom etadi, yoz esa juda qisqa bo‘ladi. Rossiyaning o‘rta mintaqasida iqlim mo‘tadil bo‘lib, janubiy rayonlarda esa iliqdir. Rossiyada o‘rmonlar, daryo va ko‘llar juda ko‘p. Janubda bepoyon cho‘l-adirlar cho‘zilib ketgan bo‘lib, bu yerlarda aholi kam yashaydi. Rossiyaning aholisi XIX asr davomida ko‘paya borib, 11 million kishidan 36 million kishiga yetdi. Rossiya aholisining yer jihatidan Yevropadagi yirik mamlakatlardan biri bo’lib qoldi.Bu vaqtda Fransiyada 27 million kishi, Angliyada esa mustamlakalarni hisoblamaganda) 16,4 million kishi yashardi. Lekin Rossiyada aholining zichligi juda kam bo‘lib, 1 kv. km ga 1,25 kishi to‘g‘ri kelardi 1 . Rossiya – ko‘p millatli davlat. Uning tarkibiga turli xalqlar (ruslar, ukrainlar, beloruslar, polyaklar,finlar, litvaliklar, chuvashlar, marilar, mordvalar, buryatlar, yoqutlar, evenklar va boshqa ko‘pgina xalqlar) kirgan bo‘lib, ular ijtimoiy taraqqiyotning turli bosqichlarida turar edilar. Aholining asosiy qismi ruslardan iborat bo‘lib, ular butun aholiga nisbatan 60-70 foizini tashkil etar edi 2 . 70- yillarda rus hukumati bilan ingliz hukumati o‘rtasida O‘rta Osiyodagi ta’sir doiralarini aniqlash uchun muzokaralar boshlandi va 1873- yili bitim tuzish 1 История России ХХ век. Минск, РИВШ,2005,стр-19 2 Фомченко А Русские население в Туркестанском крае Т., 1983,с-37 5

bilan yakunlandi. Bunga muvofiq, Rossiya Afg‘onistonni o‘z ta’siridan tashqari deb topdi. Angliya esa Xivani da’vo qilmaydigan bo‘ldi. Bu bitim O‘rta Osiyodagi kurashni vaqtincha susaytirdi, ammo Qo‘qon xonligining Rossiyaga qo‘shib olinishi inglizlar siyosatini faollashtirib yubordi va rus-ingliz munosabatlarining keskinlashuviga olib keldi. Bu narsa, chunonchi, 1878- yilda boshlangan ingliz-afg‘on urushida va “Sharq inqirozi” davomida Angliyaning Rossiyaga nisbatan dushmanlik siyosatini olib borganligida na-moyon bo‘ldi. 1878-yilda Angliya Afg‘oniston ustiga bosqinchilik harakatlarini boshladi. Afg‘on qo‘shinlari inglizlarning qattiq zarbalaridan katta talafot ko‘rdilar. Afg‘oniston amiri SHeralixon mamlakatning shimoliy hududlariga qarab qochdi. SHeralixonning merosxo‘ri Hirot hukmdori Yoqubxon Gandamak shartnomasiga qo‘l qo‘yishga majbur bo‘ldi va shu bilan Rossiyaning mustamlakasi bo‘lgan Buxoro va Xiva kabi barcha huquqlardan mahrum bo‘lib qoldi. 1 Bunday mustamlakachilik siyosatidan norozi bo‘lgan afg‘on xalqi qo‘zg‘olon ko‘tardi. Bu qo‘zg‘olon natijasida Afg‘onistonning Kobul shahrida joylashgan ingliz harbiy qarorgohi vayron qilindi. Shunday voqealar yuz berayotgan bir paytda Turkiston general-gubernatori N. Kaufman 1856-yildan Toshkent shahrida yashab, rus hukumati homiyligida bo‘lgan SHeralixonning jiyani Abdurahmonni Afg‘onistonga jo‘natdi. Uni yuborishdan maqsad ingliz qo‘shinlariga qarshi kurashda undan foydalanish edi. Rahbarsiz qolgan afg‘on xalqi uning atrofida birlashdi. Ammo afg‘on xalqi uning rus manfaatlarini himoya etayotganligini anglab yetmagan edi. 1880-yilda Abdurahmon boshchiligidagi qo‘zg‘olonchilar inglizlar ustidan g‘alaba qozondilar. Shundan so‘nggina ingliz hukumati Abdurahmonni Af g‘oniston amiri deb tan oldi. Afg‘oniston masalasida ana shunday aralashuvdan so‘ng o‘zining strategik maqsadlariga erishgan Rossiya Turkmaniston hududini bosib olishga kirishdi. 1880-yil iyul oyida Rossiya qo‘shinlari general Skobelev boshchiligida Turkmaniston tomon yurish boshladi. Bu yurish tarixda o‘zining butun mazmun-mohiyati bilan “qora iz” qoldirdi. 1881-yil 1- yanvardagi shiddatli janglardan keyin Ko‘ktepa qal’asi chor qo‘shinlari tomonidan qo‘lga kiritildi. Turkman xalqi o‘z mustaqilligini saqlab qolish 1 M.Lafasov,E. Xoliqov, D. Qodirova. Jahon tarixi T. , 2002, 125-bet 6

yo‘lida qahramonona, jonini ayamasdan kurashdi. Lekin turkman qabilalari o‘rtasidagi o‘zaro kelishmovchiliklar ularga yagona kuch bo‘lib kurashish imkonini bermadi. Bunday vaziyatdan rus diplomatiyasi tezkorlik va uddaburonlik bilan foydalanib, Skobelevning harbiy bosqinchilik yurishlarini tezlashtirish va tugallash yo‘lini tutdi. 1881-yil 9-dekabrda Tehronda fors-turkman chegarasi to‘g‘risidagi maxfiy bitim imzolanib, bunda Rossiya tarkibiga yangidan kiritilgan hudud chcgaralari aniqlandi. Bu hududlar hozirda Turkmaniston va Eron chegaralari bo‘lib hisoblanadi. Shu yili Rossiya va Xitoyning Turkiston general-gubernatorligi va Xitoy o‘rtasida chegara chizig‘ini o‘tkazish bo‘yicha shartnoma imzolandi. 1884- yili Rossiya Marini egallab, Kushkaga chiqdi. 1885-yil 26-martda Kushkada afg‘on harbiy qismlari mag‘lubayatga uchradi. Rossiya Kushkani bosib olib, asosiy punkt –Hirot va Qandahorni qo‘lga kiritdi. Shundan so‘ng Angliya va Rossiya o‘rtasidagi Afg‘onistonning taqdiri va uning chegarasini belgilash masalasi kun tartibiga qo‘yildi. 1885–1887- yillarda bu masala rus-ingliz komissiyasi tomonidan hal etildi. 1 1891- yili Rossiyaning tasarrufiga kirgan O‘rta Osiyo hududi va Afg‘oniston o‘rtasidagi chegara Pomirdan o‘tkazildi. Bu bitim O‘rta Osiyo masalasi bilan bog‘liq Angliya va Rossiya o‘rtasidagi kelishmovchilikni tugatdi. Lekin shunga qaramasdan ziddiyatlar, manfaatlar to‘qnashuvi saqlanib qoldi. O‘rta Osiyodagi o‘zaro manfaatlarni tartibga solish va munosabatlardagi “sovuqlikni” yo‘qotish maqsadida Rossiya va Angliya bu yerdagi o‘z ta’sir doiralarini bo‘lib olishga qaratilgan konvensiyani imzoladilar. Chunki bu paytda ikkala davlat uchun ham Yevropada Germaniya xavf tug‘dirayotgan edi. Shu bois, Rossiya va Angliya O‘rta Osiyo masalasini vaqtinchalik to‘xtatib, kuchayib borayotgan Germaniya davlati bilan siyosat maydonida kurash boshladilar 2 . O‘rta Osiyo istilosidan so‘ng, Rossiya, Pyotr I vasiyatini bajarib, jahonning eng yirik imperiyalaridan biriga aylandi. Yevropaning ilg‘or jamoatchiligi XIX asr oxirida Rossiyani “beadad miqdordagi mulk o‘g‘risi”, deb ta’riflab, “hisob-kitob vaqti 1 M. Lafasov, E. Xoliqov, D. Qodirova Jahon tarixi. T.,2002, 128-bet 2 D .Abdurahmonova, G.Rustamova XIX asrning ikkinchi yarmi-XX asr boshlarida mustamlaka hokimiyati tizimi T.,1999 82-bet 7

kelganda, u bu mulklarni o‘z egalariga qaytarishga majbur bo‘ladi” deb bashorat qilgan edi. Rossiya imperiyasi jahonning qudratli davlatlari Buyuk Britaniya, Fransiya va Germaniya imperiyalari qatori katta mustamlakachi davlat bo‘lib qoldi. Boltiq bo‘ylaridan Kavkaz tog‘larigacha, Ukraina dashtlaridan Uzoq Sharq va O‘rta Osiyo hududlarigacha cho‘zilgan yerlarda imperiyaning ikki boshli burgut tasviri tushirilgan oq-yashil bayrog‘i o‘rnatilib, Rossiya Polsha, Finlyandiya, Boltiqbo‘yi mamlakatlari, Kavkaz o‘lkasi, Boshqirdiston, Sibir va qalmoqlar yurti uning taxti tasarrufiga muhrlandi. O‘z mustamlakalari hududi jihatidan endi Rossiya Buyuk Britaniya, Fransiya va Germaniyani orqada qoldirib ketdi. Angliya mustamlakalari 13 million kvadrat kilometr, Fransiyaniki II million kvadrat kilometrni tashkil qilsa, Rossiyaning birgina Sibir mustamlakasi hududi 13 million kvadrat kilometrni tashkil qilardi. 1 Rossiyaning Turkiston general-gubernatorligi hududi esa kengligi jiha-tidan Fransiya, Germaniya va Avstro-Vengriya imperiyalari maydoniga teng bo‘ldi. Podsho Rossiyasi O‘rta Osiyoni bosib olgach, bepoyon hududlarga ega bo‘ldi. U dunyoning eng yirik mustalakachi mamlakatiga aylandi. Shuning uchun ham o‘sha vaqtlar Rossiya to‘g‘risida “ulkan miqdordagi mulk o‘g‘risi” 2 degan haq gaplar aytilgan edi. Rossiyaning ikki boshli burgut tasviri tushirilgan mudhish mustamlakachilik bayrog‘i Boltiq buylaridan Kavkaz cho‘qqilarigacha, Ukraina dashtlaridan O‘rta Osiyo kengliklari va Uzok, Sharq tizmalari kadar hilpirab turdi. Polsho Rossiyasi Polsha, Finlyandiya, Kavkazorti, Boshqirdiston, Sibir va qalmoqtar yurtini mustamlaka asoratiga solgan salobatli va shafqatsiz imperiya edi 3 . Sankg-Peterburg hukmron doiralari Buyuk Britaniyaning Hindistondagi va Fransiyaning Tunis hamda Jazoirdagi mustamlaka tartiblarini, tajribalarini o‘rgangan holda o‘zlarining ulardan tubdan farkli, aynan ruscha mustamlakachilik tizimlarini yaratdilar. Uni Turkistonda zo‘ravonlik yo‘li bilan amalga oshirdilar. Rossin imperiyasining O‘rta Osiyodagi tartiblari Polsha, Finlandiya va Kavkazdagidan ham 1 Turkiston Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida. 1-kitob.T.,2000, 190-bet 2 J . Raximov. O‘zbekiston tarixi. T. , 1999, 125-bet 3 Исхаков Ф Националъная политика царизима в Туркестание (1867-1917) Т.,1997 с- 7 8

tafovutli xususiyatga ega edi. Bu xususiyat mahalliy xalqlarga mutlaqo ishonmaslik, ularga bepisandlarcha qarash kabi shovinistik ruh va kayfiyatlardan iborat edi. Bu harbiy-komendantlik boshqaruvi mashinasining ruli o‘taketgan makkor, razil, O‘rta Osiyo xalklarining ashaddiy dushmanlari qo‘liga topshirilgan edi. Rossiya imperiyasi tashqi siyosatida o‘z chegaralarini sharqqa tomon kengaytirish uchun dastlab Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklari bilan har tomonlama aloqala o‘rnatishga harakat qildi. Bunda, eng avvalo xonliklar to‘g‘risida ko‘proq ma’lumotlar to‘plash maqsadida o‘z elchilarini bu yerlarga jo‘natdi. Pyotr I hukmronligi davridayoq Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi harbiy ekspeditsiya jo‘natilgan edi. Ammo bu ekspeditsiya muvaffaqiyatsizlikka uchragandan so‘ng podsho hukumati harbiy istehkomlar qurishga kirishdi. 1718-yilda Irtish daryosi sohilida shunday istehkomlardan yettitasi qurib bitkazildi. Sayyoh, savdogar, elchilar sifatida yuborilgan ayg‘oqchilar tomonidan O‘rta Osiyoning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va harbiy ahvoli, suv va quruqlikdagi yo‘llari to‘g‘risida ma’lumotlar yig‘ib borildi. XIX asrda Rossiya imperiyasining sanoat xomashyosiga bo‘lgan ehtiyojining ortishi, ishlab chiqarilgan mahsulotlari uchun qo‘shimcha istemol bozorlarining zarurligi, to‘qimachilik sanoati uchun arzon paxta tolasi yetkazib beradigan hududga ega bo‘lish muammolari O‘rta Osiyoni bosib olinishi yanada tezlashtirdi. Shuning uchun XIX asrning o‘rtlalarida bu hududni bosib olish Rossiya imperiyasining birinchi navbatdagi vazifasiga aylandi. Bundan tashqari, xalqaro doirada ingliz tovarlarining O‘rta Osiyoga kirib kelishi Angliyaning bu hududga nisbatan qiziqishining ortib borishi Rossiya imperiyasi hukumatining istilochilik harakatlari yanada tezlashtirdi. Buyuk Britaniyaning Ost- Indiya kompaniyasi XIX asrdan boshlab strategik ahamiyatga ega bo‘lgan xonliklarning tabiiy boyliklari. Xomashyo mahsulotlariga qiziqishi ortib bordi. O‘rta Osiyoga 1825- yilda M. Murkroft Angliya bilan aloqalarni yo‘lga qo‘yish uchun yuboriladi. U Buxoroga kclib, qaytib ketayotganda ikki hamrohi bilan halok bo‘ladi. 1832-yilda Buxoroga A.Byorns, 1844-yilda mayor I.Volf, 1843-yilda Xiva va Buxoroga kapitan J.Abbot yuborilgan. 1 1 S. Till a boyev, A.Zamonov O‘zbekiston tarixi, T. , 2010, 21-bet 9

O‘rta Osiyo davlatlariga harbiy sohada yordam berish va ularga Rossiya iperiyasiga qarshi harbiy ittifoq tuzish taklifi bilan Buxoroga kclgan Angliyaning Ost-Indiya kompaniyasi vakillari Ch. Stoddart va A.Konnoli 1842-yilda amir tomonidan qatl qilindi. Bunga javoban Angliya hukumati Buxoroga qarshi Afg‘oniston bilan sulh tuzib, ularni qurollantiradi. Shundan keyin, Afg‘oniston Buxoro amirligi hududining bir qismini bosib oldi. Natijada 1855-yilda o‘zbeklar va tojiklar yashay-digan Amudaryoning janubiy sohilidagi hududlar Afg‘oniston viloyatiga aylantirildi 1 . XIX asrning o‘rtalariga kclib Angliyaning O‘rta Osiyoga nisbatan olib borayotgan bunday siyosati va podsho hukumatining Qrim urushidagi (1853 1856) mag‘lubiyati Rossiya imperiyasini Buxoro amirligi, Qo‘qon va Xiva xonliklarini bosib olish harakatlarini tezlashtirishga undadi. Buning uchun, u eng avvalo unga olib boradigan yo‘llar ayniqsa, Rossiya imperiyasini O‘rta Osiyo bilan bog‘lovchi savdo yo‘llarini to‘liq o‘z qo‘liga olishga harakat qildi. Buning natijasida asosiy yo‘l hisoblangan Toshkentga boradigan Orenburg yo‘lida harbiy istehkomlar qurdi. Sirdaryoning Orolga quyilish joyida 1847-yilda Raim qal’asi bunyod etildi. Chcgara hududlarida yashaydigan Rossiya imperiyasi fuqarolari bo‘lgan aholiga talonchilik va bosqinchilik qilib turuvchi guruhlarning hujumlarini bartaraf etish podsho hukumatining O‘rta Osiyodagi harbiy yurishlarini boshlashiga bahona bo‘ldi. Bundan tashqari, to‘qimachilik sanoati uchun xomashyo bo‘lgan paxtaning yetishmasligi O‘rta Osiyoni bosib olishga bo‘lgan harakatlarini tezlashtirdi. Bu davrda AQShda shimol va janub o‘rtasida boshlangan fuqarolar urushi (1861-1865) tufayli Rossiyaning to‘qimachilik sanoati uchun paxta xomashyosiga taqchillik vujudga keldi. XIX asrning birinchi yarmida O‘rta Osiyo xonliklari o‘rtasidagi uzoq vaqt davom etgan o‘zaro urushlar ularning iqtisodiy va harbiy jihatdan zaiflashib ketishiga olib koldi. Shunday vaziyat oxir-oqibat xonliklarning istilyo qilinishlarini osonlashtirdi. 1 Хидоятов Г.Из история англо-русских отнашений в Средней Азии в конце Х I Х в. Т., 1969,стр-102 10

Shunday qilib, XIX asrning o‘rtalariga kelib xonliklar o‘rtasidagi o‘zaro urushlar, ichki nizo va ziddiyatlar, davlat boshqaruvining uzoqni ko‘zlab ichki va tashqi siyosat olib bormaganliklaridan ahvolga tushib qoldi. Shunday vaziyatda Rossiya imperiyasi hukumati o‘zining siyosiy, iqtisodiy va geopolitik manfaatlarini ko‘zlab O‘rta Osiyoga harbiy mustamlakachilik harakatlarini boshlaydi. O‘rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olnishi to‘rt bosqichda amalga oshirildi. Birinchi bosqich 1847 -1865-yillarda Rossiya imperiyasi tomonidan Qo‘qon xonligining shimoliy-g‘arbiy viloyatdan va Toshkent shahri istilo qilindi. Istilo etilgan hududlarda Orenburg general-gubernatorligi tarkibiga kiruvchi Turkiston viloyati tashkil etildi. Ikkinchi bosqich 1865-1868-yillari qamrab olgan bo‘lib, bunda Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligiga qarshi istilochilik harakatlari amalga oshirildi. Uchinchi bosqich –1873 -1879-yillar davomida Xiva va Qo‘qon xonligi yerlarini bosib olishdan iborat bo‘ldi. To‘rtinchi bosqich - 1880-1885- yillarda turkmanlarning bo‘ysundirilishi edi. Shunday qilib, 1864 - 1885- yilarda 20 yildan ortiq vaqt davomida Rossiya imperyasining uzoq davom etgan harbiy tayyorgarligi natijasida bosqinchilik urushlari olib borildi. O‘rta Osiyo xonliklari hududining katta qismini (1583255kv. km) bosib olinib, mustamlakaga aylantirildi. 1 Rossiya mustabid hokimiyati Turkistonni o‘z ichki mustamlakasiga aylantira oladigan ma’muriy va siyosiy tizimni yaratishga zamin hozirlagan edi. Bu narsa o‘zining to‘liq harbiy hukmronligini qaror toptirishni, o‘lka iqtisodiy va siyosiy hayoti ustidan yalpi nazorat o‘rnatishni, Rossiya hukumatiga kelgusida qarshi turuvchi kuch sifatida islom dinini siqib chiqarib tashlashni anglatar edi. Bu tizimning boshqa bir jihati Turkiston — Xiva, Buxoro va Qo‘qonni tashqi dunyodan tamomila yakkalab qo‘yishda, Rossiya imperiyasi tashqi 1 S. Tillaboyev, A. Zamonov O‘zbekiston tarixi T ., 2010, 22-bet 11

davlat chegaralarini barpo etish yo‘li bilan har qanday iqtisodiy, madaniy va siyosiy aloqalarni to‘xtatishda edi. Ingliz imperialistlari bilan shartnomaga ko‘ra 1869–1872-yillarda Panj daryosi bo‘ylab mahalliy xalqni ikkiga ajratib tashlab, sun’iy chegara o‘rnatildi. 1881-yilda Skobelev Turkmanistonni bosib olishi natijasida Eron bilan hozirgi chegaralar belgilandi. Xuddi shu yili Sharqiy Turkistonning lliy o‘lkasidagi qo‘zg‘olon chor qo‘shinlari tomonidan bostirilgandan so‘ng Rossiya va Xitoy imperatori hozirgi /Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Xitoy o‘rtasidagi/ chegaralarni belgilab shartnomani imzolagan edilar 1 . Nihoyat, 1885–1887 yillarda va 1891-yilda inglizlar bilan kelishuv bitimlari tuzilishi bilan O‘rta Osiyo xalqlarini naqd yuz yilga bo‘lib tashlagan chegaraning oxirgi bo‘laklari o‘tkazilgandi. O‘rta Osiyo halqlari o‘z tashqi siyosatini yuritishda suveren huquqlaridan mahrum etildi, bu esa davlatchilikning nurab yemirilishini, iqtisodiy va madaniy taraqqiyot barbod etilishini hamda ulkan davfatning qoloq bir quyrug‘iga aylanib qolishni anglatar edi. Rossiya mustamlakachilik tizimining uchinchi xususiyati mintaqada rus aholisining ma’lum bir foizini joylashtirish edi. Markaziy Rossiyadan ochlik va yersizlikdan qochgan rus dehqonlarini ko‘chirib kcltira boshladilar. Ammo shaharlarda rus aholisini shakllantirish siyosati ahamiyatga ega edi. XIX asrning ikkinchi yarmida Toshkent shahri rus aholisi hisobiga shitob bilan kengayib bordi. Bu aholining katta qismi iste’foga chiqqandan keyin shaharda yashash uchun qolgan askarlar, davlat boshqaruvi amaldorlari, Rossiya armiyasi ofitserlari, Rossiya firmalari xizmatkorlari, jazo manziliga jo‘natilgan jarimaga tortilgan xizmatchilar, xizmatdan bo‘shatib yuborilgan ofitserlar edi. Anhor shaharni qoq ikki qismga ajratgandi: Eski shaharda mahalliy aholi. Yangi shaharda esa rus aholisi yashardi. Shaharning bu ikki qismi o‘z 1 История и истография националъно-осовободителън ы х движеней второй половин ы Х I Х-начала ХХ вв.Средней Азии и Казахстана.Т., 1989, стр-14 12

iqtisodiy va ma’naviy hayotini boshdan kechirar bir-biri bilan kamdan-kam aralashigan holda yashalar edi. Rossiya fransuz mustamlakachilaridan o‘rgangan, bu tizim “plantatsion model" deb yuritilar edi. Bu tizimga ko‘ra Turkiston aholisining bir qismi etnik ruslardan iborat bo‘lishi, ular asosan shaharlarlarda yashashi, shahar qishloq ustidan hukmron bo‘lishi kerak edi. Turkiston o‘lkasining 14 % aholisi shaharlarda yashardi. 1 Mu st am l a ka ch i l i k ni ng pl an t a t s i o n m o de l i i s hg a oi d b ar ch a h uj j a t l ar n i r us t i l i d a y ur i t i sh ni na za r d a t u t ar di , b uyr uq l ar va f ar m o yi sh l a r h am r u s t i l i d a ber i l ar d i , ul ar ni n g m oh i y at i n i m ah al l i y a ho l i ga m a ha l l i y am al do r l a r t u sh un t i r i b b er ar ed i . I s hl ab c hi qa r i s hd ag i i c hk i qoi da l a r ha m r us t i l i d a y oz i b qo‘ yi l ar va i j r o et i l a r e di . B u nar sa o‘ z i g a x os sh ah ar l a sh t i r i sh sa ql an i b q ol i s hi ni r a g‘ b at l a nt i r d i : r us s ha hr i v a o‘ z be k qi sh l o g‘ i m a ha l l i y a ho l i s av od si zl i g i va m al ak as i pa st l i gi s aq l a ni b qol di . Mi l l i y a ho l i f aq at y or d am ch i i sh l a r d a m e hn at q i l ar di , i s hc hi l a r , t e xn i k zi yo l i l ar q at l a m i e sa R os si ya da n y ol l a sh hi so bi ga t o‘ l d i r i l i b bor i l a r d i 2 . Ro ss i y a hu km r on do i r a l a r i ni n g T u r ki st on y er l ar i g a g‘ ar az l i m a qs ad l a r d a k o‘ z ol ay t i r i s hl ar i ha l i o‘ l k ad a sh ay bo ni yl ar hu km r on l i gi da vo m et ay ot ga n d avr l a r d an b os hl an ga n. K av ka z, Vo l g ab o‘ y i , S i bi r va O‘ r t a O si yo us t i da n h uk m r o nl i k qi l i sh r us po ds ho l a r i ni ng a za l i y v a as r i y or z us i b o‘ l ga n. “Gr oz no ‘ y ” l a qa bi bi l an m a sh hu r bo‘ l g an I v an I V ni ng Mo sk va u ch i n ch i R i m , t o‘ r t i nc hi R i m ni ng es a b o‘ l i s hi m u m ki n em as , de ga n s o‘ zl ar i da an a sh u m aq sa d r o‘ y- r o st a ks e t g an di . Sh u or z un i am al ga os hi r i sh ni I va n “G r o zn o‘ y ”n i n g o‘ z i b os hl ab ber ad i , 1 55 3- yi l i Qo zo n va 15 56- yi l d a A sh t a r x on x onl i k l a r i n i b os i b o l a di . M os kv a d av l a t i 15 81- yi l d a Si bi r da gi m us ul m o n po ds ho l i gi ga hu j u m qi l i b , un i za bt et ad i . Ru s da vl at i O‘ r t a O si yo m i n t a qa si ga k o‘ z ol a yt i r i b, b u ye r d ag i m a vj ud xo nl i k l ar ha qi da k en g k o‘ l am da j o su sl i k m a’ l u m o t l ar i ni t o‘ pl ay bo sh l a yd i . B u ho l a t “ Mo sk va s av do k om pa ni ya si ” de b at al ga n 1 G. Hidoyatov, V. Kostetskiy O‘zbekiston tarixi, T ., 2002, 49-bet 2 А. Гинзбург Русское население в Туркестане М., 1991,стр-88 13

t a sh ki l o t n i n g v ak i l i A nt on i Je nk i n so n bo sh ch i l i g i d ag i e l c hi l a r n i n g f a ol i ya t i da y aq qo l n am oy on bo‘ l a di . I n gl i z sa vd og ar l a r i An t o ni Je nk i n so n R i c ha r d v a R ob er t J on so nl ar 15 58- 15 59- yi l l a r d a, Mo sk va sa vd o e l c hi si I v an D an i l ov i c h Xo xl ov 1 62 1- yi l da Xi va , Bu xo r o v a Sa m ar qa nd ga as os an o‘ l ka ni o‘ r ga ni sh va j o su sl i k m a ’ l u m o t l ar i ni t o‘ pl as h m aq sa di da k el ga n ed i l ar . L ek i n T ur ki st on ni Ro ss i y ag a q ar am q i l i sh uc hu n t o‘ g‘ r i d an- t o‘ g‘ r i am al i y oc hi q h ar ak at Py ot r I da vr i d an bo sh l a na di . U o ‘ z i n i n g Sh ar qq a ni sb at an t aj ov uz ko r l i k si yo sa t i ni , O‘ r t a Os i y o va Hi nd i s t o n yer l a r i ga su ql an i b qa r a yo t g an l i gi ni ya sh i r i b ha m o‘ t i r m ay di . “S har q bi l a n al oq ad a Qo zo g‘ i s t o n t as ar r uf i k al i t va da r v oz a hi s ob l a na di . Sh un i n g u ch un m i l l i on l a b m a bl ag ‘ sa r f l as a ha m Qo zo g‘ i s t o nn i bo ‘ y su nd i r i sh yo ki h ec h bo‘ l m as a u yer da R os si ya t a ’ s i r i ni o ‘ r n at i s h z ar ur d i r ” deydi Pyotr I. Harbiy tarixchi KAbaza “Zavoevaniye Turkestana” (SPb, 1902) asarida yozishicha, Pyotr I Hindiston boyliklariga suqulib qarayotgan edi. U faqat qulay vaziyatni ko‘tardi. Bunday vaziyatni 1714-yilda turkman zodagonlarining vakili Xo‘ja Nafas Peterburgga borib Amudaryoda oltinli qumlarning ko‘pligi to‘g‘risida bergan ma’lumoti tezlashtiradi. Oltin va boylik vasvasasi bilan Pyotr I tajovuzkorlik siyosatini amalga oshirish maqsadida O‘rta Osiyoga 1717-yilda biz yuqorida tilga olgan knyaz Bekovich-Cherkasskiyni 1 ka tta qo‘shin bilah yuboradi. Ammo Xiva xoni SHerg‘ozixon tomonidan bu qo‘shin batamom qirib tashlanadi. Rossiya bilan Xiva xonligi o‘rtasida dushmanlik vaziyati kuchaydi. Pyotr I O‘rta Osiyo yerlariga bo‘lgan o‘z tajovuzkorligidan voz kechmadi. U Buxoroga josuslik maqsadlarida elchi qilib italiyalik Florio Benevenini jo‘natadi. Bu safar ham muvaffaqiyatsiz chiqadi va Benevenining o‘zi zo‘rg‘a jon saqlab qoladi va faqat Pyotr I o‘limidan so‘ng 1725-yilda Rossiyaga qaytadi. Florio Beneveni hali Buxoroda bo‘lgan chog‘idayoq josuslik ishlari bilan shug‘ullanadi va rus podshosiga yozgan xatlarining chetlarida shifrovka bilan maxfiy xabarlarni yuboradi. Ana shu xildagi xatlardan birida bunday xabar beriladi: “Amudaryo 1 R .Shamsutdinov, Sh.Karimov, O’.Ubaydullayev. Vatan tarixi.T., Sharq, 2010, 149-bet 14

Samarqand tog‘laridan boshlanadi va ayniqsa, oltinga boy qumlari Badahshondan Gioqcha daryosiga oqib keladi. Yerli xalq tog‘lardagi yirik oltinlarni qazib oladi. Shuningdek ular loyqa soy suvlariga qo‘y terisini yoyib qo‘yib, so‘ngra oftobda quritadilarda, sof oltin zarralarini terib oladilar. Bu tog‘larda oltin va kumush izlash man etilgan, ularni maxsus sarbozlar qo‘riqlaydi. Buxoro yerlarida mis, achchiqtosh, ruh va temir ham topiladi. Xivaning Shayxjayli tog‘larida kumush ma’danlar mavjud. Mazkur kondan xabar topgan Xiva xoni Arokxon qo‘rqib ketib bir konchini tiriklayin ko‘mdirib yuborgan. Chunki xazina daragi qo‘shni xonliklarga yetib borsa yana g‘animlik boshlanishi mumkin, edi”. Xususan, rus elchisi o‘z shohiga shunday maslahat beradi: “Agar Siz o‘z xazinangizni yana boyitish niyatini hosil qilsangiz bu joylarga tadorlik ko‘ring. Chor atrofdan ko‘p xavf tug‘ilmasligi ayon. Chunki, Xiva, Buxoro o‘zbeklari, shuningdek Paytxon (atxoy)lar ham bir-birlari bilan urushib turadilar. Faqat hindlar tinch, ammo ularning ham knyazlari o‘zaro urishishadi. Toshkentliklar, qirg‘izlar, qoraqalpoqlar va qozoqlar hech qachon Sizga xalaqit bermaydilar”. 1 «Aytishlaricha, - deb yozadi A.S.Pushkin, - Pyotr I o‘limi oldidan ikki narsani amalga oshira olmagani uchun armon bilan ketayotganini aytgan; Prut yonidagi jangda Turkiyadan yengilganini va Bekovichning o‘limi uchun Xivadan o‘ch ololmagani uchun qattiq afsus chekkan.» 2 O‘rta Osiyoni bosib olish maqsadida Pyotr I zamonidayoq Qozog‘istonning zabt etilgan hududlarida harbiy qafalar va istehkomlar qurila boshlangan edi. 1717-yilda Omsk, 1718-yilda Semipalatinsk, 1720-yilda Ust-Kamenogorsk, 1742-yilda Orenburg qal’alari quriladi. Faqat XVIII asrning o‘zida Chor ma’murlari yovuz niyat bilan hozirgi Qozog‘iston hududlarida 46 ta katta va 96 ta kichik harbiy qal’a va istehkomlar qurganlar. XVIII asrning boshlarida har uchala Juzning qozoqlari qalmiq (jungar)larning doimiy bosqini ostida og‘ir ahvolga tushib qoladi. 1723- yilda ro‘y bergan og‘ir ocharchilik qozoqlarning o‘z mustaqilliklarini saqlab qolishlarini xavf ostiga solib qo‘yadi. Oqibatda katta Juz jungarlarga siyosiy qaram 1 “Fan va turmush”, 1992 yil, 3-4-sonlari, 27-bet 2 Зияев Х. Средняя Азия и Сибиръ Х VI - Х I Х вв. Т.,1962 стр-52 15

bo‘lib qoladi. O‘rta Juz Buxoroga ko‘chib borib Buxoro xonligiga, Kichik Juzning bir qismi esa Xiva xonligiga tobe bo‘ladi. Bunday og‘ir vaziyat Katta va Kichik Juzning xoni Abulxayrxonni o‘z hokimiyatini saqlab qolish va qalmiqlar xataridan saqlanish ilinjida chor hokimiyati bilan yaqinlashuvga majbur etadi. Ana shu tariqa 1731-yilda Kichik Juz, 1731-1740-yillarda esa Katta Juz qozoqlarining aksariyati rus davlatining tobeligiga o‘tadi. 1 Bu Pyotr I orzu-armonlarining ro‘yobga chiqishining boshlanishi edi. Qozoqlarning rus fuqaroligini qabul qilishlari chor mustamlakachi ma’murlarining Turkiston yerlarini egallash borasidagi bosqinchilik harakatlariga qulay shart-sharoitlar yaratadi. Biroq Yevropadagi davlatlar o‘rtasidagi vaziyatning tobora taranglashib va chigallashib borishi, rus-turk urushi (1806- 1812), rus-shved urushi (1808-1809), rus-fors urushi (1805-1813) va nihoyat Napoleonga qarshi 1805-1812-yillardagi to‘qnashuv va urush, qolaversa, chor samoderjaviyasiga qarshi dekabristlar nomini olgan dvoryanlar qo‘zg‘oloni va uni bostirish chor hukumatining Turkistonga nisbatan bosqinchilik siyosatini ma’lum muddatga ortga cho‘zilishiga sababchi bo‘ladi. Biroq 1830-yillardan ma’lum darajada Yevropadagi janjalli voqealardan qo‘li bo‘shagan chor hukumati yana o‘zining ayg‘oqchilik va yovuzlik niyatlarini O‘rta Osiyo hududlariga qaratadi. 1839-1840-yillarda podsho Nikolay I ning homiyligi va fatvosi bilan Orenburg harbiy gubernatori V.A.Perovskiy katta qo‘shin bilan Xivani bosib olish niyatida yo‘lga chiqadi. Maqtanchoq va bosar-tusarini bilmaydigan Perovskiy qo‘shini tarkibida 2 ta zambarak, 40 arava, 5325 askar, 10 ming tuya bor edi. Ammo og‘ir obi-havo sharoiti, yoqilg‘ining yo‘qligi, oziq- ovqat tanqisligi, kiyim-kechaklarning yaroqsizligi natijasida Perovskiy qo‘shinlari yo‘l-yo‘lakay katta talofatlar berib Xivaga yurishni to‘xtatib orqaga qaytadi 2 . Chor hukumati XIX asrning o‘rtalaridan boshlab o‘zbek xonlikiarining yerlarini bosib olishga astoydil kirishadi. Buning sabablari avvalo shundaki; 1 Ziyoyev H. O’zbek xonliklari chorizm tomonidan bosib olinishi tarixiga doir.T., 1990 b-28 2 “Sharq yulduzi” 1990 yil, 8-son, 184-bet. 16

Birinchidan, o‘zbek xonliklari o‘zaro mol-dunyo, davlat va yer talashib bir- birlarining tinka-madorlarini shu darajada quritgan edilarki, ular tashqi dushmanga qarshi birlashib kurashish u yoqda tursin, hatto o‘zlarini biror bir darajada himoya qilishga ham qodir emas edilar. Bu hol chor ma’murlariga juda qo‘l kelar edi. Ikkinchidan, chor Rossiyasining harbiy-siyosiy va iqtisodiy ahvoli shuni talab qilar ediki, rivojlanayotgan rus kapitalistlari uchun yangi-yangi bozorlar, foyda manbalari kerak edi. Rossiya sanoat korxonalariga esa tabiiy yer osti boyliklari, xom ashyo bazalari; paxta, ipak, qorako‘l teri va boshqalar zarur edi. 1861-1862- yillardagi fuqarolar urushi tufayli Amerikadan keladigan paxtaning kamayib ketishi o‘zbek paxtasiga bo‘lgan talabni haddan tashqari oshirib yubordi. Uchinchidan, O‘rta Osiyo masalasida ingliz-rus munosabatlarining keskinlashib borishi Rossiya bosqinining tezlashishiga sabab bo‘ldi. Rossiya hukmronlik doiralari XIX asrning boshidanoq ingliz josuslarining o‘zbek xonliklaridagi xatti-harakatlarini ziyraklik va shubha bilan kuzatib bordilar. Darhaqiqat, Hindistonni Angliyaning mustamlakasiga aylantirgan Ost-Hindiston kompaniyasi oltinga boy, hamda iqtisodiy va strategik ahamiyati katta bo‘lgan Turkiston o‘lkasidagi voqealarni anchadan beri diqqat bilan kuzatib borar va bu o‘lkani o‘z tasarrufiga olish uchun qulay paytni poylardi. Buni Ost-Hindiston kompaniyasining O‘rta Osiyoga bir necha marta o‘z razvedkachilarini yuborganliklaridan bilsa bo‘ladi. Jumladan, 1824-yilda mazkur kompaniya ayg‘oqchisi Murkfort Buxoroda bo‘ladi biroq u qaytish chog‘ida yo‘lda halok bo‘ladi. 1831-yilda Buxoroga A.Byorns tashrif buyurdi. 1843-yilda 33 yashar kapitan Ebbot Xivaga yuborildi. o‘sha yili Volf Buxoroga kelgan edi. U 1838- yildan buyon Buxoro amiri Nasrulloxon zindonida saqlanayotgan polkovnik Stoddart bilan mayor Konollini (bular 1842-yili qatl etilgan) qutqarish niyatida edi 1 . Ost-Hindiston kompaniyasi Buxoro amirligi va Xiva xonligiga Rossiyaga qarshi ittifoq tuzishni taklif qiladi va birlashib Rossiya tajovuziga qarshi kurashishni tavsiya etadi. Lekin bu takliflar amalga oshmaydi. Inglizlarning O‘rta 1 Халфин Н Политика России в Средней Азии (1857-1868), М., 1960, стр-102 17

Osiyoni bosib olishdan iborat rejasining amalga oshuviga Hindiston bilan o‘zbek xonliklari o‘rtasida joylashgan Afg‘oniston to‘siq bo‘ladi. Hatto 1838-1842- yillarda va 1878-1880-yillarda inglizlar bilan Afg‘oniston o‘rtasida ikki marta urush ham kelib chiqadi. Ammo inglizlar afg‘on xalqining qarshiligini bostira olmaydilar, o‘z milliy mustaqilligi uchun kurashga otlangan xalqni yengib bo‘lmasligini o‘sha davr ingliz-afg‘on urushlari ochiq-oydin ko‘rsatadi. Albatta, Rossiya hukumati inglizlarning ishtahasi karnay bo‘lib O‘rta Osiyoga intilayotganligiga befarq qaray olmasdi va bu hududlarni tezroq egallash ishtiyoqida yonardi. Chor Rossiyasining Turkistonni bosib olishi podsho Aleksandr II hukmronligi davrida nihoyatda tezlashdi. Chor Rossiyasining Turkistonni bosib olishi to‘rt bosqichga bo‘linadi. Birinchi bosqich 1847-yildan boshlanib 1865-yilga qadar davom etadi. Bu bosqichda Qo‘qon xonligiga qarashli hududlar bosib olinadi. Ikkinchi bosqich 1865-yildan boshlanib 1868- yilga qadar davom etadi. Bu davrda Toshkent va Buxoro amirligi hududlari bosib olinadi. Uchinchi bosqich 1873-1879-yillarni o‘z ichiga olib, bu davrda Xiva va Qo‘qon xonligi hududlari chor qo‘shinlari tomonidan zabt etiladi. To‘rtinchi bosqich 1880-1885-yillar bu davrda hozirgi Turkmaniston yerlari bosib olinadi. Rossiya davlatining Turkiston yerlarini bosib olishga intilishining yangi to‘lqini 1847-yilda boshlandi. Shu yili Sirdaryoning Orol dengiziga quyiladigan joyi - Raim egallanib, Orol harbiy qal’asi barpo qilinadi. Orenburgda “Nikolay” va “Konstantin” degan kemalar qurilib, ular bo‘lak-bo‘lak holga keltirilib Orol dengiziga tushiriladi. Oq masjid (Qizil o‘rda), Turkiston, Chimkent, Avliyoota, Pishpek, To‘qmoq va boshqa shaharlarda Qo‘qon xonligining harbiy istehkomlari mavjud edi. 1852-yilda chor qo‘shinlari Oq masjidga hujum qiladilar, lekin uni qo‘lga kirita olmaydilar. 1853-yilda general Perovskiy boshchiligida ikki ming askardan ortiq qo‘shin Oq masjidga ikkinchi marta hujum uyushtiradi. 22 kunlik qurshov va jangdan so‘ng chor askarlari istehkomni egallaganlar. Qal’a himoyachilaridan 74 kishi tirik qolgan xolos. Chor qo‘shinlaridan bor yo‘g‘i 25 kishi halok bo‘lgan va 46 kishi yarador qilingan. Istehkomga “Perovskiy forti” nomi berilgan. Oq masjiddagi mag‘lubiyat Qo‘qon 18

xonligini qattiq tashvishlantirdi. Tezlik bilan Toshkentda kuch to‘planib hokim Sabdalxo‘ja boshchiligida 8 ming askarlik qo‘shin va ko‘ngillilar Oq masjidni qaytarib olish uchun yo‘lga chiqadi. Lekin ikki o‘rtadagi jangda ular yengiladilar 1 . Vatan himoyachilaridan 192 kishi halok bo‘ladi. Qo‘qon xonligi qo‘shinlari yaradorlarni 92 tuyaga ortib orqaga chekinishga majbur bo‘ladilar. 1853-yilning dekabr oyida Yoqubbek boshchiligidagi 13 ming kishilik qo‘shin Oq masjidga kelib yana dushman bilan to‘qnashdi. Yurt himoyachilaridan bu jangda mingga yaqin kishi o‘ldirildi va yarador qilindi. Bosqinchilar faqat 55 askarlarini yo‘qotdilar. Bunday ketma-ket mag‘buliyatlar Vatan himoyachilari ruhini tushirmadi. Ular 1855-yilda yana 1500 kishilik qo‘shin bilan Oq masjidga otlandilar. Ammo chor qo‘shinlariga yangi kuchlar kelib qo‘shilganini eshitib, orqaga qaytdilar. 1854-yilda Olmaota o‘rnida Verniy harbiy qal’asining qurilishi Turkistonni egallashda hal qiluvchi o‘rin tutgan istehkomlardan bo‘ldi 2 . 1855-1857-yillardagi Qrim urushi munosabati bilan chor ma’murlari O‘rta Osiyoni zabt etish bo‘yicha katta miqiyosdagi harbiy harakatlarni olib borolmaydilar. Qrim urushidagi mag‘lubiyat O‘rta Osiyoning Rossiya uchun siyosiy va strategik jihatdan qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatdi. Rossiya o‘rta Osiyo uchun olib boriladigan raqobatli kurashda Buyuk Britaniya qirolligini nafaqat siyosiy-iqtisodiy va strategik jihatdan balki harbiy jihatdan ham mag‘lubiyatga uchratish va Qrim urushidagi mag‘lubiyat tufayli xalqaro maydonda bo‘shashib qolgan obro‘sini tiklashi ham mumkin edi. Chunki hind xalqining butun mamlakatni qoplab olgan va inglizlar tomonidan zo‘rlik bilan bostirilgan 1857-yilgi qo‘zg‘oloni Buyuk Britaniyaning Hindistondagi mavqeyi uncha mustahkam emasligini ko‘rsatdi. Shu boisdan Rossiya hukmron doiralari o‘rtasida O‘rta Osiyo muammosini tezroq hal qilishga chorlovchi xat, da’vat va takliflar 1860-yillarda tez-tez ko‘zga tashlanadigan bo‘lib qoldi. Jumladan, Orenburg general-gubernatori Katenin tashqi ishlar vaziriga yozgan xatida “O‘rta Osiyo mulkiga hukm-ronligimizni o‘rnatishimiz uchun albatta Turkiston va 1 ХХ asr boshlarida Turkiston: Milliy istiqlol ildizlari tarixiga doir. T., 2000, 12-bet 2 Muhammadjonov A. Ne’matov G Buxoro va Xivaning Rossiya bilan munosabatlari tarixiga oid ba’zi manbalar .T., “Fan” 1957, b-127 19

Toshkentni egallashimiz shart” deb ko‘rsatdi. Uning fikricha, Toshkentni qo‘lga kiritish Buxoro mulklariga qurolli kuchlar bilan borish uchun albatta zarurdir 1 . 1862-yilda “Russkiy vestnik” oynomasi sahifalarida ham Turkiston yerlarini bosib olishga da’vat etuvchi bir qator shovinistik g‘oyadagi maqolalar bosilib chiqarildi. “Golos” deb ataluvchi liberal oynoma esa Hindistonni mustamlakaga aylantirgan inglizlardan namuna olishga da’vat qiladi. “Kaspiyni rus dengiziga aylantirish, O‘rta Osiyoning ko‘chmanchi elatlarini o‘troq yashashga o‘rgatish, bu saxroyilar bilan pachakilashib o‘tirmay, ularni hattoki terror qilishga chaqirdi. Harbiy vazir D.A.Milyutin harbiy yurishlarning doimiy tarafdori edi. Shu bois u 1864-yil oktabrida tashqi ishlar vazirligi tomonidan podshoh uchun tayyorlangan agressiv xarakterdagi ma’ruza matnini batamom ma’qulladi. Bu matnda Rossiyaning Sharqqa intilishi oqlanadi, “Yarim yovvoyilar” qabilalari bilan to‘qnashib qolgan damlarda o‘ta tinchliksevar siyosatni saqlab qolishning imkoni yo‘qligi xususida, Qo‘qon xonligining tabiiy boyliklari bo‘lmish paxta, ipak, qimmatbaho ma’danlar to‘g‘risida gap boradi 2 . Xullas, oltmishinchi yillar boshlarida Turkistonni bosib olish bo‘yicha g‘oyaviy tayyorgarlik ko‘riladi. Endigi asosiy vazifa bu g‘oyani amalga oshirishdan iborat edi. 1860-yilda polkovnik Simmerman qo‘shini Qo‘qon xonligining 5 ming kishilik qo‘shinini tor-mor keltirib, To‘qmoq va Pishpak qal’alarini egalladi. Iliorti vodiysi Alatov okrugi deb o‘zgartirildi. Xuddi shu yili 21-oktabrda polkovnik Kolpakovskiy otryadi Qora Kostek daryosi yon bag‘ridagi Uzun yog‘och soyidagi jangda Qo‘qon xonligining 20 ming qo‘shinini batamom qirib tashladi. 1861-1863-yillarda chor qo‘shinlari Qo‘qon xonligiga bir necha zarbalar berdi. Bu davrda Qo‘qon xonligiga qarashli Yangi Qo‘rg‘on, Din Qo‘rg‘on, Merka va ikkinchi marta Pishpek egallanadi. 1863-yil yozida polkovnik Chernyayev Orenburg general-gubernatori Bezakning roziligi bilan Sirdaryo yoqasidagi So‘zoq qal’asini qo‘lga kiritdi va uni tevarak-atrofdagi aholisi bilan birga “Rossiyaning mulki” deb e’lon qiladi 3 . 1 Ravshanov P, O’roqov R .Ajdodlarimiz qadri. T . “ Sharq ” 1999, 83- bet 2 Рожкова М Экономические связи России со Средней Азии 40-60 год ы Х I Х в.М., 1963, стр-54. 3 Mukminova R, Bobobekov H. O’zbekiston tarixi. T, 1994, 86-bet. 20

1864-yil boshida Verniy (Olmaota) istehkomidan chiqqan 2500 kishilik Chernyayev boshchiligidagi chor qo‘shinlari 4-iyunda Avliyootani egallaydi. Shahar ostonasidagi jangda vatanparvar kuchlarning 1500 kishilik qo‘shinlari va xalq qasoskorlari mag‘lubiyatga uchradilar. Himoyachilardan 307 kishi o‘ldiriladi va 390 vatanparvar yarador bo‘ladi. Chernyayev bilan izma-iz Perovskiy otryadidan chiqqan polkovnik Veryovkin guruhi esa Turkiston qal’asiga yurish qiladi va uni 12 kunda bosib oldi. 1864-yil 16-iyulga qadar chor armiyasi qo‘shinlari ikki yo‘nalish bo‘yicha mustaqil harakatlarni davom ettiradi. Sibir-Yorkend tomonidan 8-G‘arbiy Sibir, 21-Sibir kazak armiyasi batareyasi, Orenburg - Xiva yo‘nalishi bo‘yicha esa 4- Orenburg liniya bataloni, 1864-yildan boshlab 2-Orenburg liniya bata-lonining 1 -vzvodi; 1865-yildan 6- va 9-Orenburg liniyalari bataloni, 4-G‘arbiy Sibir bataloni janub tomondan o‘z harakatini davom ettirib, shahar va qishloqlarni birin-ketin egallab boradi. Avliyoota va Turkistonning dushman tomonidan zabt etilishi butun Qo‘qon xonligini oyoqqa turg‘azdi. Toshkent shahri chorizm bosqinchilariga qarshi kurashning markaziga aylandi. Bu yerga Marg‘ilondan, Yusufbek, Xo‘janddan Mirza Ahmad Qushbegi qo‘mondonligida qo‘shinlar, Andijon, Namangan, O‘sh va boshqa joylardan harbiy qismlar keltiriladi. To‘plangan qo‘shin va xalq qasoskorlariga Qo‘qon xonligining lashkarboshisi mulla Alimqul boshchilik qiladi. 1 Vatanparvar kuchlar to‘plangach duo fotiha olib Chimkent tomon ravona bo‘ladilar. Chimkentda bir kecha-kunduz qattiq jang bo‘ladi. Muhammad Solih o‘zining “Tarixi jadidi Toshkand” asrida yozishicha: “So‘ngra to‘rt tomondan askarlar otdan tushdi va karnay sadolari ostida rus askarlariga qarshi hujumga o‘tiladi. Himoyachilar 2-3 ming qadam yugurgach, dushmanning to‘p va miltiqlaridan yomg‘irdek yog‘ilgan o‘qlar ostida qoldilar”. Oqibatda 12 ming kishi halok bo‘ladi va yaralanadi 2 Ammo general Chernyayev boshchiligida chor qo‘shinlari urushni davom ettira 1 Amir lashkar Alimqul tarixi. Alimqul jangnomasi. Nashrga tayyorladi: R.T. Shamsuddinov. P. Ravshanov. T., 1998: Habibullo Rustambek Shamsutdinov. “Yolqin”. Tarixiy roman. T., “Sharq”, 2001 62-bet 2 Кастелъская З Из зстории Туркестанского края (1865-1917) М ., 1980,стр 44 21

olmay Turkistonga qaytishga majbur bo‘ladi. Jinay degan joyda bo‘lgan jangda ham vatanparvarlarning qo‘li baland kela-di. Vatan himoyachilari Iqon qal’asi uchun bo‘lgan jangda ham g‘alabaga erishadilar. Alimqul boshchiligida yurt himoyachilari urushni davom ettirish maqsadida tayyorgarlik ko‘rayotgan bir paytda Buxoro amiri Muzaffarxonning Qo‘qonga hujum qilganligi to‘g‘risida xabar oladi. Natijada lashkarboshi Alimqul qo‘shinning katta bir qismini Chimkentda qoldirib o‘zi Qo‘qonga qaytishga majbur bo‘ladi. Albatta bu hol dushmanga qo‘l keladi va Chernyayev 1864-yil 21-sentabrda Chimkentni jang bilan egallaydi. Shahar mudofaachilaridan ko‘p kishi qirib tashlanadi 1 . Shu paytga qadar ikki yo‘nalishda mustaqil harakat qilib kelgan chor armiyasining ikki qo‘shini Chimkent shahrida tutashadi. Istilyo qilingan yerlar hisobiga 1865-yilda Orenburg general-gubernatorligi tarkibida Turkiston viloyati tashkil etiladi; uning tepasiga general Chernyayev qo‘yiladi. Rossiya olib borgan tinimsiz urushlar uning shundog‘am cheklangan moliyaviy zaxiralarini kasodga uchratdi. 187-yilda Rossiya Sharqiy turkistondagi Yoqubbek qo‘zg‘olonini bostirish uchun katta qo‘shin tashladi. Rossiya 1877—1878-yillarda Turkiya bilan olib borgan urush San-Stefan sulh shartnomasi bilan yakunlanishi, imperiyaga juda qimmatga tushdi. 1878-1880-yillarda ingliz- afg‘on urushi ro‘y berishi tufayli Afg‘onistonga yurish qilishga mo‘ljallangan rus armiyasining soni Turkistonda qariyib 40 mingga yetgandi. Rossiyaning harbiy xarajatlari yangi mustamlaka mamlakatlarini ezish hisobiga qoplandi. 1877-yilda Toshkentda shahar Nizomi joriy etilgan, unga muvofiq shahar boshqaruvi Dumaga o‘tgan edi. Duma a’zolarining 1/3 qismi shaharning “Osiyo” bo‘lagidan 2/3 qismi esa “yangi” Toshkent aholisi tomonidan saylangan edi. Natijada shaharning 80 ming mahalliy aholisidan bo‘ldi. Shahar xo‘jaligini yuritishga oid barcha ishlar ana shu Duma qo‘liga o‘tdi. Duma ustidan rahbarlik qiluvchi shahar boshlig‘ini gneral-gubernator taqdimiga ko‘ra Harbiy vazirning o‘zi tasdiqlar edi. 1 Исхаков Ф. Ц ентралъная Азия и России в Х VIII -нач. ХХ вв. Т, 2009, стр-107 22

Joylarda boshqaruv apparati vazirligining bir qismi mahalliy rus ma’muriyati nazorati ostida ish yuritgan mahalliy oqsoqollar va volostnyolarga o‘tkazildi. Ular aholidan “soliqlarni qurutday sanab olar edi” 1 . 1886-yil 12-iyulda imperator Aleksandr III tasdiqlagan Turkiston o‘lkasini idora qilish to‘g‘risidagi yangi Nizom arzimas o‘zgarishlar bilan 1917-yilga qadar amal qildi. Nizom to‘rtta asosiy bo‘limdan iborat bo‘lgan: o‘lkaning ma’muriy tuzilishi, sud tuzilishi, yer tuzilishi soliqlar va yig‘imlar. Bu "nizom" general-gubernatorlik hududiy birliklari nomlarini o‘zgartirishni va ularni bundan buyog‘iga ham birxillashtirib borishni nazarda tutar edi. Zarafshon okrugi Samarqand viloyatiga aylantirildi. Xo‘jand, Jizzax, Kattaqo‘rg‘on, Samarqand uyezdlari uning tarkibiga kiritildi. Amudaryo bo‘limining bir qismi Sirdaryo viloyatiga o‘tkazib yuborildi, Qurama uyezdining nomi Toshkent uyezdi deb qayta nomlandi. Farg‘ona viloyati o‘zgarmasdan qoldi. Turkiston general-gubernatorligining umumiy yer maydoni 1,7 million kv. km. bo‘lib, bu Fransiya va Germaniya hududini birga qo‘shib hisoblaganda ikki baravar ko‘p, ayni mahalda aholisi esa jami 5,2 million kishini tashkil etar edi. O‘zbeklar va boshqa tub millatlar 1897-yilda aholidan 5 millionini, 1911-yilda eda qariyb millionni tashkil etgan. Rus aholisining umumiy soni ukrainlar beloruslarni ham qo‘shib hisoblaganda 1897-yilda 197min kishini 1911-yilda esa 400 minng kishini tashkil etgan, ya’ni 14 yil davomida mahalliy aholi soni 20% ga aholiniki esa ikki baravar ko‘paygan.2 Bu Rossiya mustamlakachiligi “plantasion modeli"ning real natijasi edi. Rus aholisi mustamlakachiligi apparatining jonli kuchini tashkil etgan. Chorizm armiyasi rus aholisining o‘lkada hukumron mavqe kafolati edi. “1886-yilgi Nizom” ga muvofiq turkiston general-gubernatorligining ma’muriy-tuzilmasi yangi idora–Turkiston general-gubernatorligining Kengashi bilan to‘ldirilgan edi. Viloyatlar harbiy gubernatorlari, general- gubernator devoni boshqaruvchisi, Turkiston harbiy okrugi shtabi boshlig‘i bu Kengashning doimiy a’zolari bo‘lishgan. Bu idoradan ko‘zlagan maqsad 1 Mullo Olim Mahmud Hoji Tarixi Turkiston Qarshi, “Nasaf”, 1992, 42-bet 2 G. Hidoyatov, V. Kostetskiy O‘zbekiston tarixi, T ., 2002, 50-bet 23

hokimiya qonunchilik asoslarini yaratish bo‘lgan. Kengash o‘lkani idora qilishga talluqli masalalarga qonun chiqarish huquqiga ega edi 1. “1889-yilgi Nizom” Buxoroda Rossiya siyosiy agentligi va siyosiy agentini ta’sis etdi, uning ruxsati va roziligisiz Buxoro amiri ham tashqi ham ichki siyosat masalalaida biror-bir ishni hal qila olmasdi. Siyosiy agent shuningdek Buxoroning haqiqiy hukumdoriga aylandi 2.1 Якунин А . Народы Средней Азии и России М., 1964 стр-92 2 Юлдошев А. Аграрн ы е отношения в Туркестане.Т., 1969,стр-134 24

I.2. Rossiyaning Bolqon yarim orolida olib borgan siyosati. Rossiya– Turkiya urushi XIX asr oxirida Rossiyaning G‘arb davlatlar bilan munosabatlar ancha yomonlashdi. Rossiyaning tashqi siyosatdagi obro‘siga putur yetgan va harbiy qudrati zaiflashgan edi. Xalqaro munosabatlarda, Yevropa siyosati masalalarini hal etishda Rossiyaning roli pasaya boshladi. Rossiyaning diplomatik mag‘lubiyati Bolqon yarimorolidagi ustunlikdan mahrum bo‘lish demak edi. Qora dengizning daxlsiz qilinishi mamlakat janubini dushman hamlasi xavfidan himoyasiz qoldirdi va shu bilan birga dvoryanlar hamda sanoat doiralarini ochiq dengizga chiqish yo‘larini qo‘lga kiritish maqsadida istilochilikni amalga oshirish imkoniyatidan mahrum qilib qo‘ydi. Rus diplomatiyasi yangi sharoitda o‘zining ish usullarini takomillashtira boshladi. U sof diplomatik vositalardan foydalanish bilan birga jamoatchilikning yordamiga suyanishga urinar, matbuot orqali Rossiya va boshqa davlatlarning jamoatchiligi fikriga murojaat qilardi. Parij kongressida Avstriya bilan Fransiya o‘rtasida bir qadar ziddiyat borligi va shu bilan birga Fransiyaning Rossiya bilan yaqinlashishga mayli borligi aniq bo‘ldi. Sulh tuzilgandan keyin Fransiyaning Rossiya bilan do‘stona munosabatda bo‘ ishga intilishi yanada kuchaydi. Qora dengiz va Bolqon masalasi Rossiya–Turkiya munosabatlaridagi ziddiyatlarning bosh sababi edi. Serbiya – Turkiya urushi (1876 –1877) tugab, 1877- yil fevralida Turkiya bilan tuzilgan sulh shartnomasiga Serbiya qo‘l qo‘ydi. Chernogoriya esa urushni davom ettirdi. Mart oyida G‘arb davlatlari Rossiyaning tashabbusi bilan Turkiyaga armiyada demobilizasiya va islohotlar o‘tkazishni taklif qildilar. Rossiya aynan bir vaqtda demobilizasiya o‘tkazish haqida muzokara boshlash uchun Peterburgga Turkiyadan o‘z vakillarini yuborishni so‘radi. Ammo Turkiya bu taklifni rad qildi. 1877-yilning 12- aprelida Aleksandr II Turkiyaga qarshi urush e’lon qilish haqidagi manifestga qo‘l qo‘ydi. 1 1 M. Lafasov, E. Xoliqov, D. Qodirova Jahon tarixi. T.,2002, 122-bet 25

Angliyaning qutqusi bilan Turkiya Rossiyaning slavyan xalqlari bilan bo‘lgan janjalni tinch yo‘l bilan hal etish to‘g‘risidagi taklifini rad etdi. Chor hukumati 1977 yilning aprelida urush boshlashga majbur bo‘ldi, chunki bundan keyingi ikkilanishlar Rossiyaning taslim bo‘lganligini bildirar va Bolqondagi slavyan xalqlari orasidagi obro‘sini butunlay yo‘qotib qo‘yar edi. May oyida Ruminiya ham Turkiyaga qarshi urush boshladi. Mamlakatning butun ichki hayotini qayta qurish davom etib turgan bir sharoitda rus hukumati uzoqqa cho‘ziladigan urushga tayyorlana olmagan edi. Uning moliyaviy ahvoli hanuz og‘ir edi. Harbiy islohotlar va armiyani qayta qurollantirish ishlari tugamagan edi. Armiyaning jangovar tayyorgarligi hali ham yangi zamon talablaridan juda orqada qolib kelmoqda edi. Nikolay rejimi sharoitida tarbiyalangan juda orqada qolib kelmoqda edi. Nikolay rejimi sharoitida tarbiyalangan yuqori komanda sostavining ko‘pchiligi yangi taktika qo‘llanishiga qarshilik qilardi. Ammo o‘z birodarlari bo‘lgan slavyanlarga chuqur xayrixoxlik bildirgan rus armiyasining jangovorlik ruhi juda baland edi. Soldatlarning jasurligi va fidokorligi, slavyanlarning milliy ozodlik uchun olib borayotgan kurashida ularga yordam berish ishtiyoqi rus soldatlari va ofitserlarining yuksak ma’naviy xislatlarini belgilar edi. Urush harakatlari Bolqonda va Zakavkazyeda avj olib ketdi. Rus qo‘mondonligining planiga ko‘ra, Dunay daryosidan kechib o‘tib, shiddatli hujum bilan Bolqon tog‘laridan oshib o‘tilishi va Turkiya poytaxti–onstantinopolga qarab borilishi kerak edi. Bu planni bajarish uchun ancha ko‘p qo‘shin talab qilinardi. Lekin Bolqondagi urush harakatlari uchun ajratilgan kuchlar yetarli emas edi. Turklar o‘z qal’alaiga tayanib, rus qo‘shinlarini Dunaydan o‘tkazmaslikka ishongan edilar. Biroq turk qo‘mondonligining mo‘ljallari puchga chiqdi. 1877 yilning yozida rus armiyasi Dunaydan muvaffaqiyat bilan jang qilib o‘tdi. Gneral I.V. Gurko qo‘mondonligdagi oldingi otryad tezlik bilan Bolgariyaning qadimgi poytaxti bo‘lgan Tirnovo shahrini ishg‘ol qildi. So‘ngra Bolqon tog‘laridan o‘tadigan asosiy yo‘l–Shipka dovonini egalladi. Biroq kuch yetishmasligi natijasida bundan keyin oldinga siljish to‘xtab qoldi. 26

Bolgarlar rus jangchilarini o‘z xaloskorlari sifatida xursandchilik bilan kutib oldilar. Bolgarlar xalq lashkari otryadlari tuzdilar, tog‘dan o‘tiladigan yo‘llarni tozaladilar, yo‘l ko‘rsatuvchi bo‘lib xizmat qildilar, chiqish qiyin bo‘lgan joylarga o‘q-dori va oziq-ovqat yetkazib berib turdilar. Rus armiyasining Bolqon tog‘larining bu tomonidan keng ko‘lamda harakat boshlab yuborish uchun urinishi natija bermadi, chunki Gurko otriyadida odam juda oz edi, rus armiyasining asosiy kuchlari esa Turkiyaning Plevna qal’asini qamal qilish bilan band edilar. Turkiya qo‘mondonligi bu yerga Chernogoriyadan katta kuch yubordi. Saralangan bu qo‘shin Shipka dovonini shtrum qila boshladi. Shipka himoyachilari son jihatidan o‘zlaridan besh baravar ko‘p bo‘lgan dushman hujumini uch kun davomida qahramonlarcha qaytarib turdilar. O‘qlar tugagach, soldatlar nayza va toshlar bilan jang qildilar. Shipka pozitsiyalari ruslar qo‘lida qoldi, lekin ularning janubga boradigan yo‘li berkitilgan edi. Qish kirdi. Tog‘larda juda qattiq sovuq boshlanib ketdi. Qorbo‘ron ko‘z ochirgan qo‘ymas, hamma yoqni qalin qor bosib, yo‘llarni ko‘mib yuborgan edi. Oziq-ovqat yetishmas edi. Rus qo‘shinlari haddan tashqari qiyin sharoitda jasorat va matonat mo‘jizalarini ko‘rsatib, 1878 yilning yanvarigachi dovonni mudofaa qilib turdilar. Rus qo‘shinida sovuq urib va muzlab halok bo‘lganlarning o‘zigina 9,5 ming kishi edi 1 . Armiyaning g‘arbiy qanotidagi rus qo‘shinlarining Plevna (hozirgi Pleven) yonidagi urush harakati muvaffaqiyatsiz bordi. Turklar bu yerda rus qo‘shinlarining katta kuchlarini to‘xtatib qo‘yishga muvaffaq bo‘ldi. Rus qo‘shinlari Plevnani uch marta shtrum qildi, juda ko‘p talofatlar berilgan bu hujumlar har safar ham muvaffaqiyatsiz chiqdi. Shunda qo‘mondonlik Plevnani qamal qilib olishga qaror berdi: shahar batamom o‘rab olindi, madad kuchlarining kelishi hamda oziq-ovqat va o‘q-dori olib kelinishi to‘xtab qoldi. Turk armiyasining qurshovi yorib chiqish uchun urinishi natija bermadi. 1877 yil noyabr oyining oxirida 40 ming kishilik Plevna garnizoni taslim bo‘ldi. Plevnaning taslim bo‘lishi slavyanlarning ozodlik harakatini yuksaltirib yubordi. Serbiya qaytadan urushga kirdi. Turkiyaning kuchlari holdan toydirilgan edi, shuning uchun endi u qattiq qarshilik ko‘rsata olmay qoldi. Gneral Gurko 1 История Россия. ХIХ век. М . , АСТ, 2000, стр-74 27

otryadi og‘ir sharoitida Bolqon tog‘laridan oshib o‘tdi, bir qancha janglarda turklarni tor-mor keltirib, Sofiyani ishg‘ol qildi. Gurko o‘z bo‘yrug‘ida soldatlarga murojaat qilib, mana bunday deb yozgan edi: “Bolqon tog‘laridan oshib o‘tildi. Nimaga ko‘proq taxsin o‘qishni bilmaysan kishi: sizlarning dushmanga qarshi olib borilgan janglarda ko‘rsatgan mardlik va jasurligingizgami yoki tikka tog‘larga, izg‘irin sovuqqa va qalin qorlarga qarshi kurashda boshingizdan kechirgan og‘ir mashaqqatlarga chidab berishingizga va sabot- matonatingizgami! Yillar o‘tar va bizning kelgusi avlodlarimiz bu notanish tog‘larga kelib ko‘rib, g‘urur va tantana bilan:”Bu joylardan rus qo‘shinlari o‘tib, suvorovchi va rumyansevchi ajoyib bahodirlarning shon-shuhratini qaytadan ko‘rsatib berganlar”–deb aytishadi. Rus armiyasi saflarida bolgar xalq lashkarlarining askarlari ham qahramonlarcha jang qildlar. Ularning qahramonliklari hammani qoyil qoldirdi. “Bolgar drujinalari sherdek olishardi – deb yozgan edi shu urushda qatnashganlardan biri.–Ular shiddat bilan hujumga otilar, chekinganda esa mahkam turib, qo‘lidan qurolini qo‘ymagan holda dushmanga tik boqib orqaga chekinar edi. Ular to‘g‘risida to‘qilgan hamma hikoyalar zavq va hayratga to‘la, 20 ming turk qurshovida qolgan 3 ming bolgar o‘z postini bermay qo‘lida saqlab qoldi. Ularning hujumi mislsiz jasorat bilan qilinar edi”. Bolgar xalq lashkarlari bilan rus soldatlarining 1877-1878 yillardagi urushda birgalashib olib borgan kurashi rus-bolgar jangavor hamkorligining ajoyib namunasidir. 1878 yilning yanvarida rus qo‘shinlarining asosiy kuchlari Bolqon tog‘laridan oshib o‘tdilar. Rus qo‘shinlarining umumiy hujumi boshlandi. Turklar Fillippopol (hozirgi Plovdiv shahri) yonida tor-mor qilindi, so‘ngra esa ular Adrianopol (Endirne) ni jangsiz tashlab chiqdilar. Konstantinopolga yurish uchun yo‘l ochilgan edi. Kavkazda ham rus qo‘shinlari turklarning armiyasini mag‘lubiyatga uchratdi va Boyazid, Ardaxon, Qors qal’alarini ishg‘ol qildilar 1 . Turkiya batamom tor-mor bo‘lish xavfi ostida qoldi. Bu hol Angliya va Avstriya Vengriyani qo‘rqitib yubordi, chunki Turkiyaning tor-mor qilinishi Rossiyaning kuch-qudratini yanada kuchaytirgan bo‘lar edi. Angliya o‘z flotini 1 Орлов А. Георгиев В, Георгиева Н, Сиховина Т. История России. М., 2001 стр -125 28

Marmara dengiziga olib kirdi va Konstantinopol ishg‘ol qilingan taqdirda Rossiya bilan diplomatik munosabatlarni uzajagini bildirib tahdid qildi. Avstriya-Vengriya urush harakatlarining davom ettirilishiga qarshi qat’iy norozilik bildirdi. Rossiyaning hukumron doiralari oldida Yevropa davlatlari bilan bo‘ladigan katta urush sharpasi kndalang bo‘ldi. Rossiya esa bunday urushga tayyor emas edi. Qo‘mondonlik qo‘shinni San-Stefano qishlog‘ida (Konstantinopol yaqinida) to‘xtatadi va 1878 yil fevralida shu yerda preliminar (datlabki) sulh shartnomasi imzolandi. Tuzilgan sulh shartlari Rossiya va slavyan xalqlari uchun foydali bo‘ldi. Yangi yirik davlat–Bolgariya tashkil topdi. Turkiya Chernogoriya va Serbiyaning mustaqilligini tan oldi. Ularning teritoriyasi ancha kengaydi. Ruminiya mustaqil davlat deb e’tirof qilindi. Uning territoriyasi ham kengaydi: u Shimoliy Dobrujani oldi. Turkiyaning xristianlar yashaydigan hamma oblastlarida sulton hukumati xalqning ahvolini yaxshilaydigan reformalar o‘tkazish majburiyatini oldi. Janubiy Bessarabiya va Kavkazdagi Qors oblasti Rossiyaga o‘tdi. Rossiya katta kontributsiya (tovon) oldi. Angliya va Avstriya-Vengriya Bolqonda Rossiya mavqeining mustahkamlanishidan hamda yirik slavyan davlati – Bolgariyaning tashkil topishidan norozi edi. Ular San-Stefano shartnomasini Yevropa kongressiyada qayta ko‘rib chiqishni talab qildilar va urush ochamiz, deb Rossiyani qo‘rqita boshladilar. Bunday sharoitda chor hukumati shartnomani qayta ko‘rib chiqish uchun rozilik bildirishga majbur bo‘ldi. 1878 yilning yozida shu masalaga bag‘ishlangan Berlin kongressi bo‘ldi. Rus delegatsiyasi ancha yon berishga majbur bo‘ldi. 1878 yilgi Berlin traktati (shartnomasi) ga ko‘ra, Bolgariya uch qismga bo‘lindi va faqat Shimoliy Bolgariyagina o‘z davlat mustaqilligini oldi. Chernogoriya va Serbiya territoriyalariga qo‘shilgan yerlar kamaytirildi. Bosniya bilan Gersegovaniyani Avstriya-Vengriya okkupatsiya qildi. Munofiqlik bilan Turkiyani himoya qilish shiori ostida chiqqan Angliya undan Kipr orolini tortib oldi. Berlin shartnomasi Rossiya g‘alabasining natijalarini kamaytirdi. 29

Shunga qaramay Rossiya-Turkiya urushi Bolqon xalqlari uchun juda katta ijobiy ahamiyatga ega bo‘ldi. Serbiya, Chernogoriya va Ruminiya to‘la mustaqillikka erishdi. Rus armiyasi bolgarlarni ko‘p asrlardan buyon davom etib kelgan turklar zulmidan ozod qildi. Bolgarlar ozod fuqaro bo‘lib oldilar va o‘z davlatini barpo etdilar. Bolgar xalqi rus armiyasini haqli ravishda o‘z xalaskori deb biladi. 30

1.3. Rossiyaning Uzoq Sharqdagi siyosati va rus-yapon urushi Rossiyaning Uzoq Sharqdagi siyosati ham turli maqsadlarga yo‘naltirilgan edi. Qrim urushi Uzoq Sharqni mudofaa qilish va unda jiddiyroq mustahkamlanib olish zarurligini ko‘rsatdi. Rus savdo-sanoat doiralari ham Uzoq Sharqning qo‘lga kiritilishidan manfaatdor edilar. Amurbo‘yi va Primore tuprog‘i Xitoy hududiga kirar edi. Ammo unda Xitoy aholisi deyarli yo‘q edi. Amurbo‘yi bilan Ussuri o‘lkasini bosib olganligi munosabati bilan Rossiya uchun bu o‘lkalarni mudofaa qilishda Saxalin g‘oyat muhim o‘rin kasb etgan edi. Bu davrda Rossiya bilan Yaponiya yaxshi munosabatda edilar. Rossiya AQSH, Angliya, Fransiyaning Yaponiyaga qarshi qaratilgan harbiy ekspeditsiyalarida ishtirok etmadi. 1872- yilda Yaponiyaga doimiy vakil tayinlanib, unga Yaponiya bilan bo‘ladigan munosabatlarda bu mamlakatning ichki ishlariga mutlaqo aralashmaslik haqida ko‘rsatma berilgan edi. Yapon hukumati 1875- yilda Fransiya bilari Germaniya o‘rtasida urush xavfi paydo bo‘lganligidan va Rossiyaning Uzoq Sharqda zaifligidan foydalanib, Janubiy Saxalinga bo‘lgan da’vosidan voz kechish sharti bilan Kuril orolarini Yaponiyaga berish to‘g‘risida shartnoma (1875- yil 25-aprel Peterburg shartnomasi) tuzishga muvaffaq bo‘ldi 1 . 1904 yil 27 yanvarga o‘tar kechasi Yaponiya floti urush e’lon kilmay turib, Port- Arturdagi rus eskadrasiga hujum kildi va uch kemaga shikast yetkazdi. O‘sha kuniyoq yapon eskadrasi Koreyaning Chemulpo portini kurshab oldi, shu portda “Varyag” kreyseri va “Koreyets” kichkina harbiy kemasi turgan edi. Yapon qo‘mondonligi ularga betaraf portni tashlab chikib ketishni taklif etdi, aks xolda reydda o‘t ochamiz, deb tahdid soldi. “Varyag” kapitani V. F. Rudnev yapon kemalarining safini yorib o‘tishga ahd qildi. U matroslarga qarata so‘zlagan nutqida bunday dedi: “Eskadra qancha kuchli bo‘lmasin, biz uni yorib o‘tishga ketyapmiz va u bilan jang kilamiz... Biz kemalarni ham, o‘zimizni xam dushman qo‘liga topshirmaymiz va bir tomchi konimiz qolguncha jang kilamiz”. Kreyser ekipaji zo‘r kahramonlik ko‘rsatdi. Hatto yarador, bo‘lgan matroslar va ofitserlar xam to‘plar yonidan nari ketmadilar, o‘z o‘rtoqlariga yordam berib 1 M. Lafasov, E. Xoliqov, D. Qodirova Jahon tarixi. T.,2002, 124-bet 31

turdilar. Boshidan yaralangan “Varyag” kapitani kema ko‘prikchasidan ketmasdan o‘z mardligi bilan matroslarni ruhlantirib turdi. Birok, Port-Arturga yorib o‘tishning iloji bo‘lmadi. Ikkala kema ham qattiq shikastlandi. To‘plar ishdan chiqarilgan edi. Komandalar o‘z kemalarini dushman ko‘liga topshiriishi istamay, “Koreyets” kemasini portlatdilar va “Varyag” kemasini cho‘ktirib yubordilar. Admiral S. O. Makarov Tinch okean flotining qo‘mondoni etib tayinlanadi. Stepan Osipovich Makarov kambag‘al dengiz ofitseri oilasida tug‘ilgandi. U dengiz ishini juda yaxshi bilar, iste’dodli injener va olim edi. Rossiya-Turkiya urushidayok (1877—1878) Makarov o‘z mardligi bilan shuhrat qozongan edi. Port-Arturda S.O.Makarov shikastlangan kemalarni remont qilishni tashkil etdi va flotni Port-Arturni kurshab olgan yapon dengiz kuchlariga qarshi kurashga tayyorladi. 1904 yil 31 martda, Makarov dushmanga qarshi jang qilish uchun eskadrani dengizga olib chikkanida ko‘mondon o‘z shtabi bilan suzib borayotgan flagman kema minaga duch kelib portladi va bir necha minutdan keyin cho‘kib ketdi. Admiral Makarov halokatidan so‘ng podsho qo‘mondonligi dengizda aktiv harakatlar kilishdan voz kechdi 1 . Quruklikdagi urush harakatlari ham rus armiyasi uchun muvaffaqiyatsiz bo‘ldi. Uzoq Sharkdagi qurolli kuchlar bosh ko‘mondoni admiral YE. A. Alekseyev mug‘ombir saroy ayoni va fitnachi, lekin uquvsiz ko‘mondon edi. Manjuriya armiyasiga general A.N.Kuropatkin ko‘mondonlik qilardi. Zamondoshlarining fikricha, u nari borganda faqat ikkinchi darajali rollarni bajarar, chunki jur’atsiz va irodasi zaif edi. Yapon qo‘shinlari hech monesiz avval Koreyaga, so‘ngra Manjuriyaga kelib turdilar. Kuropatkin dushman kuchlariga teng keladigan kuchga ega bo‘lsa-da, chekinishga buyruk berdi. 1904 yil may oyida Port-Artur asosiy armiyadan ajratib qo‘yildi, keyin esa qal’a garnizoni kuchidan ancha ko‘proq kuchga ega bo‘lgan yapon ko‘shinlari tomonidan qamal kilindi. 1904 yil avgustida Lyaoyan yonida katta jang bo‘ldi. Rus soldatlari mardona turib himoyalandilar va dushmanning tinkasini kuritdilar. Yapon qo‘shinlari maglubiyatga uchray deb turganda g‘alabaga ishonchini yo‘qotgan Quropatkin yana 1 История Россия. ХIХ век. М . , АСТ, 2000, стр-109 32

chekinishga buyruk, berdi. Port-Artur o‘z holiga tashlab qo‘yilgandi. Uning garnizoni yolg‘iz o‘zi og‘ir, tengsiz kurash olib borishga majbur bo‘ldi. Port-Arturda kurshovda kolgan soldat va matroslar ustun bo‘lgan dushman kuchlarining hujumini yetti oydan ko‘proq vaqt davomida qahramonona kaytarib turdilar. General Nogi armiyasi to‘rt marta- kal’aga umumiy hamla qildi. Ularning kuruklikdagi va dengiz artil-leriyasi shaharni muttasil o‘kqa tutib turdi, lekin Port- Artur himoyachilar qattiq turib mudofaa kildilar vi har safar dushmanni uloktirib tashladilar. General Roman Isidorovich Kondratenko Port-Artur mudofaasining joni- tani edi. Bu iste’dodli harbiy boshliq o‘z harbiy burchini oxirigacha ado etib, qahramonlarcha halok bo‘ldi. Qal’a himoyachilari dushmanga ancha talafot yetkazdilar, Yaponlar Port-Artur yaqinida o‘ldirilgan va yarador qilinganlar hisobida 110 mingdan ortiq kishisini yo‘kotdi. Podsho qo‘mondonligi qamaldagilarga yordam berish u yokda tursin, hatto yaponlarning ko‘pgina kuchlari Port-Arturda band bo‘lganligidan ham foydalana olmadi. 1904 yil oktabrda Shaxe daryosida katta jang bo‘lib, u ikki xaftaga yaqin davom etdi. Notanish tog‘li joy, tog‘ artilleriyasining yo‘kligi, o‘k-dori yetishmasligi rus qo‘shinlarining manyovrlarini qiyinlashtirdi. Qo‘mondonlik dadil ish ko‘rmadi. Dushmanni yakson kilish imkoni bo‘lgani xolda, Kuropatkin g‘alaba qozona olmadi. Jang natijasiz tugadi. Port-Arturdan yaponlarning kuchini chetga tortishdagi birdan- bir imkoniyat boy berildi 1 . O‘sha yilning dekabrida qal’ani himoya kilishni davom ettirish imkoni bo‘lsada, Port-Artur dushmanga topshirildi. Port-Arturning taslim bo‘lishi butun urushning borishiga katta ta’sir ko‘rsatdi: Yaponiya floti dengizda tanho hukmron bo‘lib koldi, ilgari qal’ani qamal kilish bilan band bo‘lgan yapon qo‘shinlari esa rus armiyasining asosiy kuchlariga karshi tashlandi va harakat kila boshladi. Qal’aniig top-shirilishi rus soldatlari, matroslarining ruhiga yomon ta’sir qildi. No‘noq podsho qo‘mondonligining jinoyatkorona hatti-harakatlari butun mamlakatda nafrat ko‘zg‘atdi. 1 История Россия. ХIХ век. М . , АСТ, 2000, стр-82 33

1905 yilning fevralida Mukden yonida o‘sha zamondagi eng katta janglardan biri bo‘ldi. Unda ikki tomondan 550 ming kishi katnashdi. Podsho ko‘mondonligining qoniqarsiz harakatlari, ko‘shinlarni boshqarishda hech qanday tartib bo‘lmaganligi natijasida rus armiyasi qattiq mag‘lubiyatga uchradi. Ruslar 89 ming kishini, yaponlar esa 71 ming kishini yo‘kotdi. Rus armiyasi ezilib jang kilish qobiliyatini yo‘kotgan edi. Unda inqilobiy g‘alayon kuchayib bordi. Urushda butunlay yutqazilgan edi. Burjua-liberal doiralar sulh tuzishni talab kilmoqda edilar. Yaponlarning xarbiy kuchlari xam holdan toygandi. Fevral oyidayoq yapon hukumati AQShga sulh tuzishda vositachilik qilishni iltimos kilib murojaat etdi. Susima jangi urushning oxirgi sadosi bo‘ldi. 1904-yildayoq podsho Boltiq floti kemalaridan tuzilgan 2-Tinch okean eskadrasini Uzoq Sharkqa yuborgan edi. Port- Artur topshirilgach va Tinch okean flotining asosiy kuchlari halokatga uchragach, dushmanga teng kelolmaydigan eskadra- ning Uzoq Sharqqa kelishi behuda bo‘lib qoldi. Lekin Niko- lay II so‘zida turib oldi. U o‘jarlik kilib rus dengizchila- rini halokat tomon yo‘lladi. 1904 yil may oyida Susima oroli yonida dengiz jangi bo‘ldi. Rus matroslari va ofitserlari mardona kurashdilar. Rus kemalarining ko‘p kismi halok bo‘ldi, boshqalari yaponlar quliga tushdi yoki betaraf portlarga jo‘nab ketdi va faqat uchta kema Vladivostokka yorib o‘ta oldi. Eskadradan omon qolgani shu edi, xolos. Urushda yutib chiqish mumkin emasligini tushungan podsho hukumati 1905 yil avgustida sulh shartnomasini imzolashga rozi bo‘ldi. Bu shartnomaga muvofiq Yaponiya Koreyada o‘rnashib oldi. Lyaodun yarim orolini ijaraga olish huquqiga ega bo‘ldi va Saxalin orolining janubiy qismini bosib oldi. Yaponiya yanada kattaroq yerlarni qo‘lga qiritmoqchi edi-yu, ammo urushni davom ettirishga kuchi yetmadi 1 . 1 Орлов А. Георгиев В, Георгиева Н, Сиховина Т. История России. М., 2001 стр -79 34

Rus xalqiga chorizmning bu avantyurasi juda qimmatga tushdi: 400 ming kishi o‘ldirildi, yarador qilindi va asir olindi, urushda juda ko‘p mablag‘ sarflandi, deyarli butun Tinch okean floti halok bo‘ldi. Urush xavfi tobora ravshanroq ko‘rina boshlagan sari, chor hukumati yon berish, shu jumladan, Manjuriya masalasida ham yon berish yo‘lini tutdi. Chor hukumati Yaponiyaning va boshqa davlatlarning Manjuriya bo‘yicha Xitoy bilan tuzgan shartnomasini tan olishga rozilik bildirdi. Lekin yaponlar ruslarning murosa tomon intilishini tan olmay, urushni tezroq boshlash maqsadida edilar. 1904- yil 24- yanvarda muzokaralari to‘xtatib, urush e’lon qilmasdan jang boshladilar. Rus-yapon urushi Rossiya bilan Yaponiya o‘rtasidagi, shuningdek, Yaponiyaning Rossiyaga qarshi urushini o‘zlari uchun manfaatli deb hisoblagan boshqa davlatlar o‘rtasidagi ziddiyatlarning keskinlashib ketishi natijasida bo‘ldi. Bu urush o‘z xarakteriga ko‘ra har ikki tomondan ham adolatsiz urush edi. Bu urush shuningdek, xomashyo manbalari va bozorlar uchun, Xitoyni taqsimlash uchun kurash olib borgan davlatlar o‘rtasidagi ziddiyatlar natijasida boshlangan urush ham edi. Urush Xitoy va Koreya hududida avj olib ketdi. Yaponiya o‘zining asosiy kuchlarini Vladivostokka va Rossiyaning Uzoq Sharqdagi chekka o‘lkasiga qarshi qaratishga botina olmadi. Birinchi zarba Rossiyaning Tinch okeanda, Port-Arturda joylashgan flotiga berildi. Chor Rossiyasi urushga yaxshi tayyorlanmagan edi. Urush boshlarida Uzoq Sharqda hammasi bo‘lib 100 mingga yaqin askar bor edi, xolos. 1 Qo‘shinlar tarqoq holda bo‘lib, Port-Artur va Vladivostok garnizonlarida taxminan bittadan diviziya bor edi. Yaponiya ham iqtisodiy jihatdan zaif davlat edi, biroq Angliya va AQSH yordamida u urushga yaxshi tayyorgarlik ko‘rdi. 1904-yil 27-yanvarga o‘tar kechasi yapon harbiy kemalari Port-Arturning tashqi reydida yetarli darajada qo‘riqlanmay turgan rus kemalariga to‘satdan hujum qilib, ikki bronenosets va bitta kreyserni portlatdilar. Ertasi kuni ertalab yapon flotining asosiy kuchlari admiral Togo qo‘mondonligida eskadra va shaharni bombardimon qildi. Xuddi o‘sha kuni yapon kemalarining boshqa bir otryadi Chemulpoga yaqin kelib, u yerdagi rus kemalariga hujum qildi. 1 M. Lafasov, E.Xoliqov, D.Qodirova. Jahon tarixi. T.,2002, 128-bet 35

1904- yil 17- iyulda Port-Artur qal’asi uchun bevosita kurash boshlandi. Bu kurash 157 kun davom etdi. Qal’aning quruqlikdagi mudofaasiga general R. I. Kondratenko rahbarlik qildi. 3-avgustda yaponlar qafani bo‘shatishni talab qildilar. Rad javobidan keyin yaponlar hamla boshladilar. Lekin bu barbod bo‘ldi. Bu birinchi hamla edi. 6- sentabrda general Nogi ikkinchi hamlani boshladi. 9-sentabrda shiddatli janglardan keyin hujum to‘xtatildi. Yapon qo‘shinlari Port-Artur ostonalarida muvaffaqiyatsizlikka uchragan bir vaqtda, ular Manjuriyaning Shoxe daryosidagi jangda yangi yutuqlarga erishdilar. Port-Arturga 17-oktabrda uchinchi, 13-noyabrda to‘rtinchi hujum boshlandi. Janglar shiddatli tarzda bordi. Kuchlar teng emas edi. 22-noyabr kechqurun yaponlar Visokaya tog‘ini bosib oldilar. Port-Artur mudofaasining bosh tashkilotchisi R. I. Kondratenko bir guruh ofitserlar bilan birga 2- dekabrda halok bo‘ldi. 20-dekabrda qal’a yaponlarga taslim bo‘ldi. Qal’a garnizonining umumiy talafoti o‘lganlar va daraksiz ketganlar bo‘lib, 17 ming kishini tashkil qildi. Port- Arturning qo‘ldan ketishi urushning hal qiluvchi davri bo‘ldi. Yaponlar Port- Artur yonidagi Nogi armiyasi hisobiga kuchayib, 1905-yil fevralda Mukdenga hujum boshladilar. Har ikki tomonning kuchlari teng edi. Lekin bu jangda ruslar mag‘lubiyatga uchradilar. Chor hukumati mag‘lubiyatga uchrashi aniq bo‘lishiga qaramay, bunday holga ko‘nikkisi kelmadi va Tinch okeandagi 2-eskadraga so‘nggi umidini bog‘ladi. Bu eskadra vitse-admiral Rojdestvenskiy qo‘mondonligi ostida edi. 1905-yil 14-mayda rus floti Koreya bo‘g‘oziga kirdi. Jang boshlandi. Jangning birinchi soatlaridanoq ruslarning mag‘lubiyati boshlandi. 15- mayda esa jang yapon floti g‘alabasi bilan yakunlandi. Ruslarning Susima yonidagi mag‘lubiyatidan butun dunyo xabar topdi. Mamlakat ichida esa norozilik chiqishlari boshlandi. Urush vaqtida Rossiyaning tashqi siyosiy ahvoli nihoyatda yomonlashib ketdi. Chor hukumati Germaniya bilan yanada yaqinlashishga intildi. 1904- 36

yilning oktabrida Rossiya, Angliya baliq ovlovchi kemasini yanglishib, yaponlarniki deb portlatgan edi. Bundan ikki mamlakat munosabatlariga “sovuqchilik” tushdi. Chorizm siyosiy jihatdan zaiflashganligi va harbiy mu- vaffaqiyatsizliklarga uchraganligi tufayli Rossiya–Fransiya ittifoqi Fransiya uchun o‘z ahamiyatini birmuncha yo‘qotib qo‘ygan edi. Ana shunday bir vaziyatda Fransiya bilan Angliya “til topishdilar”. 1904- yil 8- aprelda ular o‘rtasida “samimiy kelishuv” (Antarita) degan bitim tuzildi. Bu bitim asosiy janjalli masalalarni hal qildi va Afrikadagi ta’sir doiralarini tartibga soldi. 1905-yil mayda Nikolay II Amerika elchisini qabul qildi. Elchi AQSH Prezidenti T.Ruzveltning Rossiya bilan Yaponiya o‘rnasida sulh muzokaralarini boshlash to‘g‘risidagi takliflarini yetkazdi. Sulh tuzish to‘g‘risidagi muzokaralar Portsmutda (AQSH) olib borildi. 1905-yil 23-avgustda sulh imzolandi. Rossiya Koreyadagi ta’siridan mahrum bo‘ldi va uni iqtisodiy, siyosiy va harbiy jihatdan Yaponiya manfaatlari doirasi deb e’tirof qildi, o‘zining Port-Artur va Dalniy hamda bu joylarda bo‘lgan barcha mol-mulkini ijaraga berish huquqidan batamom voz kechdi. Xuanchenzi stansiyasi bilan (Sharqiy Xitoy temir yo‘lida) Port-Artur o‘rtasidagi temir yo‘lni barcha parovoz va vagonlari, toshko‘mir konlari bilan birga Tokioga berdi. Yaponiya Saxalinnipg 50° shimoliy kenglikkacha bo‘lgan janubiy qismini ham oldi. 1 Yaponiyaning baliq ovlash to‘g‘risidagi talablari maxsus bitim bilan tartibga solindi. Rossiya katta miqdorda o‘lpon to‘ladi. 1 M. Lafasov, E.Xoliqov. D.Qodirova. Jahon tarixi. T.,2002, 130-bet 37

II-bob. ROSSIYANING IJTIMOIY-IQTISODIY TARAQQIYOTINING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI II.1.XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiyaning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti XIX asrning oxirlarida yuz bergan jahon agrar inqirozi Rossiya qishloq xo‘jaligiga qattiq ta’sir etgan bo‘lsa-da, mamlakat xalq xo‘jaligi 80–90-yillarda yana asta-sekin rivojlana boshladi. Og‘ir sanoat tezlik bilan ilgariladi. Mayda sanoat ishlab chiqarish va manufaktura o‘sa bordi. Temir yo‘llarning uzunligi oshib bordi. Sanoat o‘zgarishi tugallangan edi, binobarin, bu vaqtda mexanizatsiyalashgan fabrika ishlab chiqarishining xalq xo‘jaligidagi salmog‘i 60–70- yillardagiga qaraganda ancha baland edi. Chet el kapitali mamlakatga juda tez va ko‘plab kira boshladi. Ishchilar soni o‘sdi. Sanoatning rivojlanishi bo‘yicha 80–90-yillarni ikki bosqichga bo‘lish mumkin. Birinchi bosqich 1881-1892- yillarni, ikkinchi bosqich 1893–1900- yillarni o‘z ichiga oladi 1 . Birinchi bosqichda qishloq xo‘jaligi jahon agrar inqirozidan katta zarar ko‘rgan edi. 1891–1892- yillarda ocharchilik yuz berdi. Temir yo‘l qurilishi qisqarib ketdi. Biroq, og‘ir sanoat o‘sdi. Donetsk havzasi va Krivoy Rog o‘rtasida bunyod qilingan temir yo‘l metallurgiyaning rivojlanishiga yordam berdi. Ikkinchi bosqichda Rossiya tarixida katta sanoat yuksalishi yuz berdi. Sanoatning barcha tarmoqlari, ayniqsa, og‘ir sanoat o‘sdi. 90-yillarda mamlakat xo‘jaligiga ko‘plab chet el kapitali jalb qilinganligi ham iqtisodiy taraqqiyotga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Bu davrda bank kapitalining roli oshib ketdi. 90- yillardagi sanoat yuksalishi davri umuman olganda Rossiya ijtimoiy-iqtisodiy tarixida yangi davrni boshlab berdi. 80–90- yillarda shuningdek, qishloq xo‘jaligi ham taraqqiy etdi. G‘alla narxining pasayishi to‘xtadi. Qishloq xo‘jaligi taraqqiyotining ikkita xususiyati bor edi. 1 Юлдашев М. К истории торгових и посолъских связей Средней Азии с Россией в Х VI -Х I Х вв. Т.,1964, стр- 32 38

Birinchidan qishloq xo‘jaligining rivojlanishi “prusscha yo‘l” dan borayotgan edi. Ikkinchidan, bu yillarda dunyo bozorida g‘alla narxining pasayib borishi Rossiya qishloq xo‘jaligiga qattiq ta’sir ko‘rsatgan edi. 70-yillarning oxirlaridan to 90-yillargacha Yevropa qishloq xo‘jaligining ahvoli tarixiy va iqtisodiy adabiyotlarda XIX asr oxirlaridagi agrar inqiroz deb nom olgan edi. Bu inqiroz asosan g‘alla narxining pasayishida ko‘ringan edi. Dunyo bozorida g‘alla narxining pasayishi 70-yillarning ikkinchi yarmida boshlanib 90-yillarning o‘rtalarigacha davom etdi. Yigirma yil ichida g‘alla narxi taxminan ikki barobar pasaydi. Rossiya qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini chetga chiqarish o‘sa bordi. Biroq, g‘alla asosiy chetga chiqariladigan qishloq xo‘jaligi mahsuloti bo‘lib qolaverdi. Agar 1876–1880- yillarda chetga 291 mln. rubllik 277 mln. pud g‘alla, 56 mln. rubllik 10 mln. pud zig‘ir chiqarilgan bo‘lsa, 1896–1900- yillarda 323 mln. rublik 444 mln. pud g‘alla, 51 mln. rubllik 13 mln. pud zig‘ir chiqarildi. 1 Hukumat chetga ko‘proq g‘alla chiqarishni qo‘llab-quvvatlardi, chunki buni chet ellar bilan savdo-sotiq ishida balansni saqlashning asosiy vositalaridan biri deb bilardi. 80-yillarning oxiri–90-yilarning boshlarida moliya vaziri bo‘lgan I. A. Vishnegradskiy: “o‘zimiz kamroq yesak ham, chetga chiqaraylik”, degan edi. 80–90-yillarda Qozog‘iston cho‘llariga asosan rus va ukrain dehqonlari ko‘chib kela boshlaganligi tufayli dehqonchilik rivojlandi. Yerli aholining ham ekin maydonlari kengaydi. Ammo ko‘chmanchi chorvachilik hali ham Qozog‘istonda asosiy o‘rin tutar edi. 1909- yil ma’lumotiga qaraganda, bu yerdagi aholining to‘rtdan uch qismini ko‘chmanchilar tashkil etardi. Chor Rossiyasi istilyosi O‘rta Osiyo qishloq xo‘jaligiga albatta o‘z ta’sirini o‘tkazmasdan qo‘ymadi. 80- yillarda O‘rta Osiyodan Rossiyaga chiqariladigan paxta hali uncha ko‘p emas edi, ammo 1900-yilda O‘rta Osiyo paxtasi (Buxoro va Xivada yetishtirilgan paxta bilan birga) Rossiya fabrikalarida ishlatiladigan paxtaning 36 foizini tashkil etardi. 80–90-yillarda bir qancha tarmoqlardagi mayda korxonalar manufakturaga aylana bordi. Mayda sanoat XIX asr oxirlariga borib beradigan mahsulotning 1 M. Lafasov, E. Xoliqov, D. Qodirova Jahon tarixi. T. , 2002, 116-bet 39

qiymati jihatidan yirik sanoatdan kcyingi o‘rinda tursa ham, o‘zida band bo‘lgan ishchilar soni jihatidan undan ustun turardi. 70-yillarning oxirida sanoat jiddiy yuksalish darajasiga yetmasdan 1882–1886-yillardagi uzoq muddatga cho‘zilgan depressiyaga (turg‘unlikka) uchradi. 1893-yilda qaytadan boshlangan sanoat yuksalishi o‘n yillikning oxirigacha davom etdi. Bu yuksalish mamlakat ichida kapital jamg‘arishning o‘sishi, ayniqsa hukumatning temir yo‘l qurilishiga g‘oyat katta mablag‘ sarflashi hamda katta hajmda chet el kapitalining kirishi natijasida yuz berdi Rossiya qisqa vaqt davomida (1898–1901-yillar) neft qazib chiqarishda AQSH dan o‘zib ketib, dunyoda birinchi o‘rinni egalladi. Chet elga asosan kerosin chiqarilardi. Yuksalish yillarida cho‘yan eritish salkam uch barobar oshdi. Bunga asosan Rossiyaning janubida metall eritishni 5 barobardan ziyodroq ko‘paytirilishi sabab bo‘ldi. Janub 1895-yildayoq Uraldan o‘zib ketdi. 1900- yilda esa Janubda eritilgan cho‘yan Uralda eritilgan cho‘yandan ikki barobar ortiq edi. Sanoat yuksalishi yillarida Rossiyaning butun dunyo qora mctallurgiyasidagi salmog‘i ancha o‘sdi, chunonchi, 1900.- yilda -cho‘yan eritishda Rossiyaning hissasi 7,1 foizni tashkil etdi. Metall eritishda Rossiya dunyoda to‘rtinchi o‘rini egaladi – Fransiyadan o‘zib, Germaniyadan keyingi o‘ringa chiqdi. Metall iste’mol qilishda temir yo‘llarga talabning o‘sishi juda katta rol o‘ynadi. Ammo Rossiyada jon boshiga metall iste’mol qilish Germaniyadagiga qaraganda besh barobar kam edi. Sanoat yuksalishi yillarida mashinasozlik juda taraqqiy etdi. 80-yillarda mashinasozlik ko‘mir qazib chiqarish va metallurgiyaga nisbatan ancha tez o‘sib borgan edi. 90-yillardagi yuksalish davrida ham uning rivojlanish sur’ati past bo‘lmadi. Parovoz va vagonlar ishlab chiqaradigan eski zavodlar o‘z ishlarini jadallashtirib yubordi. 40

90- yillarda qishloq xo‘jalik mashinasozligi katta qadam tashladi. Ammo shu bilan birga chet mamlakatlardan qishloq xo‘jalik mashinalari keltirish ham ancha ko‘paydi. Sanoat uchun asbob-uskunalar ishlab chiqarish ishlari olg‘a qarab siljidi, ammo mamlakat ichkarisida ishlab chiqarilgan asbob-uskunalar rus sanoati ehtiyojining taxminan yarmini ta’min etardi, xolos. Qolgan asbob-uskunalar chet eldan keltirilardi. Peterburg mashinasozlikning yetakchi markazi bo‘lib qolaverdi. Rossiya mashinasozligida Ukrainaning salmog‘i juda oshdi. 90-yillarda iste’mol buyumlari ishlab chiqarish og‘ir sanoatdan ko‘ra sekinroq sur’at bilan oladi. Ammo sanoatning bu tarmoqlari ham umuman ancha taraqqiy topdi. 1892-yili butun dunyodagi ip gazlama dug‘alarning 44 foizi Rossiyada(Polshani ham qo‘shganda) edi. 1 90-yillarning oxirlariga kelganda Rossiya dug‘alarning soni jihatidan Germaniya va Fransiyaga tenglashdi, ishlab chiqarish hajmi jihatidan esa, ulardan o‘tib ham ketdi, chunki Germaniya va Fransiyada bir smenada ishlanar, Rossiyadagi juda ko‘pchilik fabrikalarda esa kunduzi ham, kechasi ham ish tinmas edi. Bu davr Rossiya tarixida uning xalq xo‘jaligiga chet el kapitali eng ko‘p sarf qilingan davr bo‘ldi. Buning sababi shuki, bu vaqtda G‘arbiy Yevropada ortiqcha kapital ko‘p bo‘lib, Rossiyadan ko‘proq foyda olardi. Bu davr ichida Rossiya xalq xo‘jaligiga solingan chet el kapitali deyarli to‘rt barobar o‘sdi va XX asr boshiga kelib, mavjud ma’lumotlarga qaraganda, 911 million rublga yetdi. Chet el kapitali ayniqsa, Fransiya bilan Belgiyadan juda ko‘p miqdorda kirib keldi. Shuningdek, ingliz va german kapitalistlari ham anchagina kapital sarfladilar. Chet el kapitali asosan og‘ir sanoatga, ayniqsa Janubning ko‘mir, metallutgiya, neft sanoatlariga va mashinasozlikka sarf etildi. Rossiyada mineral yoqilg‘i bilan ishlaydigan va mamlakatning metallga bo‘lgan ehtiyojini tola qondira oladigan metalluigiya sanoati vujudga keltirildi. Sanoat va transport uchun zarur bo‘lgan mineral yoqilg‘i bazasi ham shu davrda yaratildi. 1 M. Lafasov, E. Xoliqov, D. Qodirova Jahon tarixi. T. , 2002, 118-bet 41

Har bir mamlakat sanoatida bo‘lgani singari Rossiya sanoatida ham ishlab chiqarishning yiriklashish jarayoni yuz berdi. Bu jarayon, ayniqsa, ip-gazlama sanoati va Janubdagi qora metallurgiya singari texnik jihatdan yaxshi jihozlangan korxonalarda juda kuchayib ketdi. Rossiyada sanoatning yuqori darajada konsentratsiyalashishi ishlab chiqarishning turli tarmoqlarida bir xil bo‘lmadi. Ishlab chiqarish konsentratsiyasining o‘sishi korxonalar aksiyali shaklining keskin rivojlanishiga sabab bo‘lib, katta-katta fabrika va zavodlar qurish hamda ulami ishga solish uchun kapital yetishmay qolgan edi. Rossiyada korxona egalarining birinchi Sindikat bitimlari 80-yil harning boshida paydo bo‘la boshladi. 1882-yilda-rels ishlab chiqarish bitimi, 1886-yilda mix ishlab chiqarish bitimi tuzildi. Odatda bunday bitimlar ishlab chiqariladigan bu buyumlarni davlatga yetkazib berish vaqtida ularning narxini oshirish maqsadida tuzilardi. Qand va neft sanoatidagi sindikatlar ancha kuchli edi. Qand sindikati 1887-yilda tuzilgan bo‘lib, 1892-1893-yillarda butun qand zavodlarining 92 foizini o‘z ichiga olgan edi. Sindikat bitimlari qand narxini oshirish maqsadida har bir zavodning har yili ichki bozorda sotish uchun qancha qand ishlab chiqarishi lozimligini belgilab berardi. Agar zavod belgilangan miqdordan ortiqcha mahsulot ishlab chiqarsa, bu “ortiqcha” mahsulotni bitimga muvofiq chet elga chiqarib sotishga majbur edi, aks holda juda katta jarima to‘lashi lozim bo‘lardi. Sindikatning paydo bo‘lishi qandning narxini birdaniga keskin oshirib yubordi. Bu sindikat 1895- yilda tarqalib ketdi. Shunday qilib 80–90-yillarda Rossiyada sindikatlar ko‘p bo‘lmay, monopoliyalar o‘z taraqqiyotlarining eng dastlabki bosqichida edi. XX asr boshlariga kelib monopolistik birlashmalar tashkil topish jarayoni kuchaydi, bu birlashmalar xalq xo‘jaligining eng muhim tarmoq-larini o‘z ichiga oldi va mamlakat xo‘jalik hayotining asoslaridan biriga aylandi. Rossiya Janubining qora metallurgiyasida bu yillarda “Prodmet” degan yirik monopolistik tashkilot qaror topdi, bu tashkilot amalda bir qancha sindikatlarning birlashmasidan iborat bo‘lib, metallurgiya sanoatining eng asosiy mahsulot turlari: sortli temir va tunuka, balkalar, relslar va boshqa shu kabilar savdosini 42

monopoliya qilib olgan edi. Metallurgiya zavodlarining faqat ayrim xil mahsulotlari savdosinigina o‘z qo‘liga olgan monopolistik birlashmalar, masalan, “Truboprodaja”, “Krovlya” sindikatlari kabi monopolistik birlashmalar vujudga keldi. Rangli metallurgiyada mis prokati zavodlari sindikatlari (1903-y.) bilan “Med” jamiyati (1907-y.) hal qiluvchi mavqeni egallab oldi. Ko‘mir sanoatida “Produgol” sindikati vujudga keldi. Neft sanoatida “Nobel-mazut” karteli katta mavqega ega bo‘ldi. Temir rudasi sanoatida “Prodrud” sindikati tarkib topdi (1907- y.) Mashinasozlik sanoatida “Prodparovoz” (1901-y.), “Prodvagon” kabi monopolistik birlashmalar mavjud edi. 1909-yil 1-yanvarida Rossiyada 45 sanoat tarmog‘ida 140 ta monopolistik birlashma bor edi: Bu monopolistik brlashmalar ichida sindikatlar alohida o‘rin tutardi. Bu sindikatlarning eng yirigi “Prodmel” va “Produgol” jamiyatlari edi. Rossiyada sanoat yuksala boshlashi bilan chet el kapitalistlari yana qaytadan rus sanoati korxonalarining aksiyalarini ham sotib ola boshladilar, buni mablag‘ beradigan maxsus jamiyatlar tashkil qilish yo‘li bilan amalga oshirdilar. Shunday jamiyatlardan biri Londonda 1908- yili ta’sis etilgan “Lena Goldfilds” jamiyati Lena oltin sanoati shirkatining paylarini qo‘lga kiritib olgan edi. Birinchi jahon urushi arafasida Rossiya xalq xo‘jaligiga chet el kapitalining kirib kelishida ayniqsa muhim rol o‘ynagan muassasa rus banklari edi. Rus sanoatiga qo‘yilgan chet el kapitallari orasida fransuz kapitali birinchi o‘rinda turar edi. Angliya kapitali urush boshlanishi oldida ikkinchi o‘ringa chiqdi (rus sanoatiga qo‘yilgan barcha chet el kapitalining 24 foizi). Angliya kapitali neft, oltin, Uralning tog‘-kon sanoatida katta rol o‘ynadi. Rus sahoatiga qo‘yilgan chet el kapitali orasida uchinchi o‘rinda Germaniya kapitali bo‘lib, hamma chet el kapitalining 20 foizga yaqinini tashkil etardi. 1 Rus sanoatining hal qiluvchi tarmoqlari bo‘lgan kon sanoati va metallsozlik sandatida chet el kapitali eng ko‘p ishtirok etardi. Rossiyaning agrar tizimi va yer egaligida krepostnoylik qoldiqlari hukm surgan, millionlab dehqonlar qashshoq, huquqsiz va savodsiz bo‘lgan bir sharoitda kapitalizm taraqqiy qilib bordi. 1 M. Lafasov, E. Xoliqov, D. Qodirova Jahon tarixi. T. , 2002, 1 32 -bet 43

Kapitalistik taraqqiyotning xususiyatlaridan biri qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining yanada ixtisoslashuvi bo‘ldi. Don xo‘jaligi rayonlarida asosan savdoga yetishtiriladigan g‘alla monokulturasi hukmronlik qilardi. Ukrainaning janubi, Shimoliy Kavkaz, Zavolje va G‘arbiy Sibir uchun bunday monokultura bug‘doy bo‘lib qoldi. Dehqonchilikning tovar mahsulot yetishtirishi birmuncha tezroq o‘sib bordi, buning sababi dehqonlarning yangi-yangi ommasi bozor munosabatlariga tortilayotganligida edi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarining tovar muomalasiga kirishining o‘sishiga transport va aloqa vositalarining yanada taraqqiy qilishi ham yordam berdi. Bu davrga kelib mamlakatda agrar islohot boshlandi. Stolipin agrar siyosatining tarkibiy qismlari dehqonlar va bank siyosati, boshqa joylarga ko‘chirish, yer tuzilishi va boshqa tadbirlardan iborat edi. Chorizmning ko‘chirish siyosati ham inqilobiy harakatdan oldingi davrga nisbatan o‘zgardi. Hukumat ko‘chirishni cheklash siyosatidan dehqonlarni Sibirga, Uzoq Sharqqa, O‘rta Osiyo va boshqa joylarga ko‘plab ko‘chirish siyosatiga o‘tdi. Bu siyosatdan kuzatilgan maqsad markazda yer tanqisligini yengillashtirishdan, milliy chekka o‘lkalarga ko‘chib borgan ruslardan “ruslashtirish” siyosati va rus bo‘lmagan xalqlarni bo‘ysundirib turishda ommaviy baza sifatida foydalanishdan iborat edi. Keyinchalik podsho Davlat Kengashi qabul qilgan qonun loyihasini tasdiqladi va bu qonun tasdiqlanish vacjtiga ko‘ra, 1910- yil 14- iyun qonuni deb atala boshladi. Ushbu qonunning bevosita davomi tariqasida 1911- yilning mayida yer tuzilishi to‘g‘risida qonun qabul qilindi. 1906-yil 9-noyabridagi Farmon va 1910-yil 14-iyun qonuni 10 yil davomida amalga oshirildi va xalqning boshiga ko‘p ofatlar keltirdi. Chorizmning aholini bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirish siyosati vaziyatni keskinlashtirdi. Chorizm bu siyosati bilan bir necha maqsadni ko‘zlagan edi. 1906-yilda boshqa joylarga ko‘chirilganlarning soni 141 ming kishini, 1907-yilda 427 ming kishini tashkil qildi. 1908-yili eng ko‘p, ya’ni 665 ming kishi ko‘chirildi. Shundan so‘ng keskin pasayish boshlandi. 910-yildan boshlab qayta ko‘chish to‘lqini nihoyatda avj olib ketdi. Agar 1905-1908-yillarda qayta ko‘chib kelganlar 10 foizni, 1909- yilda 13 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, 1910-yilda qayta ko‘chib kelganlarning soni 36 foizga yetdi. 1911-yilda esa 44

ularning soni barcha ko‘chirilganlarning yarmidan oshib ketdi. Bu hol chorizmning boshqa joylarga ko‘chirish siyosatiga bog‘lagan barcha umidlarining barbod bo‘lganligini ko‘rsatdir. 1 Bu siyosat barbod bo‘lganligining ikkita asosiy sababi bor edi. Birinchi sababi shu ediki, asosan Sibirga, Uzoq Sharqqa va boshqa joylarga yaxshiroq hayot kechirishga umid bog‘lagan kambag‘al deqonlar ko‘chgan edi. Ular yerlari va mol- mulklarini sotib qo‘lga kiritgan, shuningdek, xazinadan yordamga berilgan ozgina pullarini yo‘l xarajatiga sarfladilar, yangi joyda esa mol-mulk olish uchun mablag‘lari qolmadi. Aldangan, xarob bo‘lgan kishilarning bir qismi eskidan o‘sha joylarda yashovchi boylar asoratiga tushdi, ko‘chirilganlarning ko‘p qismi esa mushkul ahvolda qolib, nafrat-g‘azabga to‘lib, o‘zlarining tug‘ilib o‘sgan joylariga qaytib bora boshladilar. Ikkinchi sababi esa aholini ko‘chirish ishining jinoyatkorona tashkil qilinganida edi. Ko‘p hollarda xo‘jalik uchun noqulay uchastkalar ajratildi, osudalar kam miqdorda berildi, ko‘chish yuk ortiladigan vagonlarda sanitariya jihatdan talabga javob bermaydigan holda amalga oshirildi. Natijada xonadonlar ko‘chirilgan joylarda vaziyat iqtisodiy va siyosiy jihatdan keskinlashdi. Bu joylar asosan eng ko‘p krepostnoylik qoldiqlari saqlanib qolgan dehqonchilik markazlari edi. Ikkinchi tomondan, bu siyosat Qozog‘iston va O‘rta Osiyodagi yerli aholiga qarashli eng yaxshi yerlarning talanishiga va yerli xalqlarning yeri yomon bo‘lgan yangi tumanlarga surib chiqarilishiga sabab bo‘ldi. Stolipin agrar islohoti qishloq xo‘jaligida kapitalizmning taraqqiyotini kuchaytirdi. II .2. XX asrning boshlarida Rossiyadagi inqilobiy harakatlar Mamlakatda bozor munosabatlarining tez o‘sib borishi natijasida yuz bergan ijtimoiy taraqqiyot jarayoni dvoryanlarning iqtisodiy ahvoliga putur yetkazdi. 1 M. Lafasov, E. Xoliqov, D. Qodirova Jahon tarixi. T. , 2002, 137-bet 45

Pomeshchiklar olgan vikup (ssudalar) tezda sarf bo‘lib ketdi. Dvoryanlar qo‘lida hali saqlanib qolgan yer mulklari yuzasidan ularning qarzdorligi ham ko‘payib bordi. Kambag‘allashayotgan dvoryanlar islohotgacha hukm surib kelgan tartiblarga qaytish bilan najot topmoqchi bo‘lardilar. Dvoryanlar monarxiya tartibining asosiy tayanchi bo‘lib qolaverdilar. Rossiya monarxiyasi esa hali ham feodal-dvoryanlar davlati edi. Korxonalarda ish kuni o‘rta hisobda 12–13 soat, to‘qimachilik sanoatida esa 13–14 soat va undan ham ko‘p vaqt davom etar edi. Masalan, Moskva gubernyasida uchta sanoat uyezdining fabrika va zavodlarida 80-yillarning o‘rtalarida o‘tkazilgan tekshirish ma’lumotlariga qaraganda, bu korxonalarning o‘ndan bir qismidagina ish kuni 12 soatdan kam, uchdan bir (29 foiz) qismida 12–12,5 soat, deyarli yarmida (44 foiz) 13–13,5 soat, nihoyat, hamma fabrika va zavodlarning oltidan bir qismida 14 soat va undan ham ko‘p bolib, 18 soatgacha yetar edi. 1 Ish kuni 90-yillarning oxirlarigacha, ya’ni hukumat uni qonun bilan cheklashga majbur bo‘lgunga qadar ana shunday uzaytirilganligicha qolaverdi. Bundan tashqari, sarmoyador fabrika do‘koni ochish yo‘li bilan ishchini asoratga solardi. Fabrikaga yollangan ishchi, xo‘jayin do‘konida o‘lchovdan ham, tarozidan ham “urib” qolishlariga, tovarning bahosi esa bozor bahosidan ancha yuqori va sifati juda yomon bo‘lishiga qaramay, ana shu do‘kondan nasiyaga olishga majbur edi. Do‘kon korxona egalari uchun ishchilarni qo‘shimcha ekspluatasiya qilish va o‘z foydalarini ko‘paytirish vositasi edi. Kavkazorti, Qozog‘iston va O‘rta Osiyoda ishchilar ayniqsa og‘ir va huquqsiz ahvolda edilar: ular odatda malaka talab qilmaydigan ishlarni bajarar va ancha kam haq olar edilar. Fabrika ishi ishchini mashinaning oddiy “murvat”iga aylantirib qo‘ygan edi. Bu davrda ijtimoiy harakat o‘sdi. G. V. Plexanov va uning “Mehnatni ozod qilish” guruhi Rossiyadagi ijtimoiy harakatning “pioneri” bo‘ldi. U tuzgan bu guruh, rus ijtimoiy fikrining yangi yo‘nalishini shakllantirdi, “Mehnatni ozod qilish” guruhi bilan deyarli bir vaqtda, lekin undan mustaqil ravishda Peterburgda ham sotsial-demokratik guruh vujudga keldi. Bu 1 M. Lafasov, E. Xoliqov, D. Qodirova Jahon tarixi. T.,2002, 120-bet 46

guruhni Bolgariyadan Peterburg universitetida ta’lim olish uchun kelgan Dmitriy Blagoev tashkil qildi. P. V. Tochisskiy tashkil qilgan va Peterburgda 1885–1888- yillarda ish olib borgan boshqa bir guruh ham mavjud edi. 1883- yilda Peterburgda avvalgilarga qaraganda ancha katta bo‘lgan sotsial- demokratik guruh tashkil topdi, bu guruh Brusnev guruhi edi. Shuningdek, 80- yillarda va 90- yillarning boshlarida milliy-ijtimoiy harakat Ukraina, Boltiqbo‘yi, Kavkazorti, Povolje, O‘rta Osiyoda ham rivojlandi. O‘rta Osiyoda vujudga kelgan bunday harakat jadidchilik edi 1 . Bu inqilobiy harakatning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni burjua-demokratik ruhda bo‘lib, uning asosiy vazifasi mamlakat iqtisodi va siyosiy tizimidagi barcha monarxistik, krepostnoylik qoldiqlarini tugatishdan iborat edi. XX asr boshlarida Peterburg shahrida 250 mingga yaqin sanoat ishchisi bor edi. Ijtimoiy harakat 1904-yilning kuzida “jonlana” boshladi. Uzluksiz ro‘y berib turgan miting va ish tashlashlar Rossiya – Yaponiya urushi davrida kuchayib ketgan iqtisodiy inqiroz tufayli xalq ahvolining yomonlashib borayotganligiga berilayotgan javob edi 2 . Pop Gapon "Sankt-Peterburg shahrining rus fabrika-zavod ishchilari yig‘ini” degan tashkilot tuzdi, shahar tumanlarida bu tashkilotning bo‘limlari bor edi. Bu bo‘limlar go‘yo politsiyadan mustaqil ravishda ish olib borar edi. Gapon xalq ommasida monarxistik xom xayollar tug‘dirishga harakat qilar va hukumat ishchilarning iqtisodiy talablarini qabul qiladi, deb ularni ishontirmoqchi bo‘lar edi. Unga ko‘pgina ishchilar ergashdilar. 1905-yil 3-yanvarida Putilov zavodi ishchilari Gapon tashkilotiga mansub bo‘lgan to‘rt ishchining ishdan bo‘shatilishiga qarshi norozilik bildirib ish tashladilar. Putilovchilar sakkiz soatlik ish kuni joriy qilish, ish haqini oshirish, korxona egalari bilan bo‘ladigan barcha bahsli masalalarni hal qilish uchun saylov yo‘li bilan tuziladigan doimiy ishchi komissiyasi tashkil etish talablarini ko‘tarib chiqdilar. Shahardagi eng yirik korxonalarning ishchilari putilovchilarni qo‘llab-quvvatladilar, 8- yanvardan boshlab esa ish tashlash umumiy tus oldi. 1 Rajabov Q, Haydarov M. Turkiston tarixi. T., 2002, 105-bet 2 История России ХХ век М., АСТ,2000, стр-109 47

Ish tashlash kunlarida Gapon podshoga iltimosnoma (petitsiya)ning dastlabki matnini tuzdi va u ishchilarning yig‘ilishlarida keng muhokama qilindi. lltimosnomaga Ta’sis majlisini chaqirish, demokratik erkinliklar berish, xalqqa qarshi urushni to‘xtatish va boshqalar to‘g‘risida siyosiy talablar kiritildi. Chor hukumati tinch namoyish bo‘lishini oldindan bilar, bunga qarshi tayyorgarlik ko‘rib qo‘ygan ham edi. 9-yanvar, yakshanba kuni shaharning turli burchaklarida 250 ming kishidan ko‘proq; bayramdagidek kiyingan ishchilar o‘z xotinlari va bolalari bilan Saroy maydoni tomon yo‘l oldilar. Ishchilar qon to‘kilishiga ishonmas edilar, lekin qo‘shinlar ularni o‘qqa tutdilar; piyoda va otliq askarlar xalq ommasiga qarshi hujumga tashlandi. Turli joylarda ommani yoppasiga otishlar bo‘ldi. Shu kuni Peterburgdagi kasalxonalarga 5 mingga yaqin yarador keltirildi. Ishchilar nihoyatda qattiq g‘azablandilar. “Qonli yakshanba” Rossiyada inqilobning boshlanishi bo‘ldi. 9-yanvardagi o‘qqa tutish faqat ilg‘or ishchilarnigina emas, balki siyosiy jihatdan qoloq bo‘lgan millionlab ommani ham chorizmga qarshi kurashga qo‘zg‘atdi. Peterburgdagi “qonli”, voqealarga javoban Moskva, Riga, Varshava, Boku va boshqa shaharlarning ishchilari ish tashladilar, namoyishlar boshlandi 1 . Ishchilarning eng ongli va uyushgan qismi bo‘lgan metallistlar kurashning oldingi safida bordilar. 1905-yilning birinchi choragida bo‘lib o‘tgan barcha ish tashlashlarda qatnashganlarning to‘rtdan uch qismi metallistlar edi. Rossiyaning milliy o‘lkalaridagi mehnatkash xalq ham kurashga qo‘zg‘aldi. Bu harakatlarga demokratik ziyolilar va mayda burjuaziyaning keng tabaqalari ham qo‘shildilar. Mamlakatda dehqonlar kurashi bilan bir qatorda qishloq xo‘jalik ishchilarining ham ommaviy chiqishlari boshlandi. 1905- yilning bahoridayoq Boltiqbo‘yi va Polshaning qishloq tumanlarida qishloq xo‘jaligi ishchilarining chiqishlari bo‘lib o‘tdi. 1-maydagi ish tashlashlar va namoyishlar davomida ko‘plab to‘qnashuvlar yuz berdi. 1905-yil 12-mayda Ivanovo-Voznesensk shahrida yirik ish tashlash bo‘lib o‘tdi. Unda 8 soatlik ish kuni, demokratik erkin-Hklar, Ta’sis majlisi kabi talablar o‘rtaga tashlandi. Ish tashlashga rahbarlik qilish uchun 151 deputatdan 1 История России. ХХ век. Минск , РИВШ , 2005, стр-117 48

iborat vakillar Kengashi saylandi. Bu Kengash majlislar erkinligini mustaqil tartibda amalga oshirdi, inqilobiy tartib o‘rnatdi, ish tashlagan ishchilarga va ularning oilalariga yordam uyushtirdi. Kengashning ishchi militsiyasi va saylangan sudi bor edi. Rus-yapon urushi davridagi Susima fojiasidan keyin soldat va matroslar orasida inqilobiy kayfiyat ayniqsa kuchaydi. 1905-yil yozida Qora dengiz flotining sotsial-demokratik tashkiloti – “Sevastopol matroslar markazi” qo‘zg‘olon ko‘tarishga tayyorlandi. Qo‘zg‘olon Qora dengiz eskadrasining mashqlar o‘tkazish vaqtiga mo‘ljallandi. Lekin, 14- iyunda “Knaz Potyomkin Tavricheskiy” bronenosetsida stixiyali yuz bergan qo‘zg‘olon belgilangan rejani buzib qo‘ydi. Matroslar kemani egallab oldilar. To‘qnashuvda qo‘zg‘olon rahbarlaridan biri matros G. N. Vakulenchuk halok bo‘ldi 14-iyun kuni kechqurun “Potyomkin” Odessaga keldi. Bu vaqtda shaharda ish tashlash harakati kuchayib, dastlabki barrikadalar kurashiga aylangan edi. Biroq, qo‘zg‘olon boshliqlarining sarosimaga tushib qolganligidan va Odessa garnizonining ikkilanib qolishidan shaharda hokimiyatni batamom qo‘lga olish uchun foydalanilmadi. 18-iyunda “Potyomkin” Qora dengiz eskadrasini kutib olish uchun portdan chiqdi. Eskadraga kemani qurolsizlantirish to‘g‘risida topshiriq berilgan edi, ammo matroslar kemani o‘qqa tutishdan bosh tortdilar. “Potyomkin”ga “Georgiy Pobedonosets” bronenotsesi qo‘shildi, lekin u xoin Botsman tomonidan atayin sayozlikka o‘tqazib qo‘yildi. “Potyomkin” og‘ir ahvolda Ruminiya tomon yo‘l oldi va 25- iyunda rumin ma’murlariga taslim bo‘ldi 1 . Rossiya sanoat shaharlarida, mustamlaka o‘lkalarning ko‘plab yerida umumiy harakatlar boshlanib ketdi. Moskvadagi sentabr ish tashlashi, butun Rossiya oktabr siyosiy ish tashlashlari ayniqsa uyushqoqlik bilan o‘tkazildi. Oktabr ish tashlashi natijasida Nikolay II aholiga demokratik erkinliklar, vijdon erkinligi, so‘z erkinligi, ittifoqlar tuzish va yig‘ilishlar erkinligi “berilishi” va qonun chiqaruvchi Duma chaqirilishi to‘g‘risida Manifest chiqardi. 1 M . Lafasov , Sh . Jo ’ rayev , D . Xoliqova Jahon tarixi , T ., 2006 , 101- bet 49

Oktabr ish tashlashi qizigan bir paytda Piter ishchilari mamlakatda birinchi bo‘lib o‘zlarining ishchi deputatlari Kengashini tuzdilar. Noyabr-dekabr oylarida Tver, Kostroma, Samara, Saratov, Yekaterinburg, Novorossiysk, Rostov-Don, Bokuda shunday Kengashlar tashkil qilindi. Inqilobiy harakat yuksalib borayotgan bir sharoitda mazlum xalqlarning o‘z milliy ozodligi uchun kurashi ommaviy tus oldi. Xalq ommasi milliy zulmni yo‘qotishni, maktablarda o‘z ona tilida o‘qitishni, madaniyat va tilni taraqqiy ettirish uchun erkinliklar berilishini talab qildi. Armiya va flot chorizmga qarshi kurashga tobora faolroq tortildi, 26–27- oktabrda Kronshtadtda matroslar va soldatlarning stixiyali qo‘zg‘oloni bo‘ldi. Qo‘zg‘olon tor-mor qilindi. 1500 matros va bir necha yuz soldat harbiy-dala sudiga berildi. Lekin Peterburg ishchilarining Kronshtadtda qo‘zg‘olon ko‘targanlarni himoya qilib birdamlik bilan ish tashlashi qo‘zg‘olon ishtirokchilarini o‘lim jazosidan qutqarib qoldi. Xalqning talabi bilan 1905-yil dekabrda yangi saylovlar to‘g‘risidagi qonun chiqdi. Unga ko‘ra, yer egalari 2 ming kishidan, ishchilar 90 ming kishidan bitta vakil yuborardilar. Davlat Dumasida hukmron sinf vakillarining ustunligi ta’minlangan edi. Qonunga ko‘ra xotin-qizlar, soldatlar, rnatroslar, o‘quvchilar, yersiz dehqonlar va batraklar saylov huquqidan mahrum qilingan edilar. 1906- yil 27- aprelda I Davlat Dumasi o‘z ishini boshladi. Unda 448 deputat qatnashdi. “So‘l” partiyalar Dumani boykot qilishi natijasida saylovda kadetlar g‘alaba qozondilar. Duma faoliyatidagi asosiy masala agrar masala bo‘ldi. 1906-yil 9- iyulda podsho Dumani tarqatish to‘g‘risida Manifest qabul qildi, 9- noyabrda esa agrar inqilob va dehqonlarni ko‘chirish haqida Farmon chiqardi. 1907-yil yanvarda Dumaga yangi saylov bo‘lib o‘tdi. Uning yangi tarkibiga 516 deputat saylandi. 1 20- fevralda II Davlat Dumasi ish boshladi. Agrar masala asosiy masala bo‘lib qolaverdi. 1 M. Lafasov, E. Xoliqov, D. Qodirova Jahon tarixi. T. , 2002, 136-bet 50

1907-yil bahorida Dumadagi sotsial-demokratik fraksiyaning taqdiri hal bo‘ldi. Agrar masalani hal qilishga erishish niyati “puchga chiqqan” Stolipin 1907-yil 3- iyunga o‘tar kechasi sotsial-dcmokratik fraksiyani davlat to‘ntarishi qilishga tayyorgarlik ko‘rishda ayblab, qamoqqa oldi. Duma tarqatib yuborildi. 1907-yil yoziga kelib inqilobiy harakat bostirildi. Mamlakatda “Stolipin reaksiyasi” nomini olgan rejim hukm sura boshladi, bu rejim uning asosiy ilhomchilaridan biri–Vazirlar Kengashining Raisi Stolipin nomi bilan atalgan edi. 1907-yil 3-iyunda joriy qilingan yangi saylov tizimi ishchi, dehqonlar, soldat, matroslar, xotin-qizlarga berilgan huquqlarni keskin cheklab qo‘ydi. Bundan tashqari, Rossiyaning Yevropa qismidagi 53 gubernasida saylovchi vakillar sonini pomeshchiklar va yirik burjuaziya foydasiga qat’iy tarzda qayta taqsimladi. Yirik pomeshchiklar barcha saylovchi vakillarning 49,4 foiziga ega bo‘ldilar. Rossiyaning milliy chekka o‘lkalaridagi, jumladan o‘rta Osiyo, Yoqutistondagi barcha xalqlar, Astraxan va Stavropol gubernalaridagi ko‘chmanchilar hamda Zabaykaledagi rus bo‘lmagan xalqlar Dumaga vakillar yuborishdan tamomila mahrum qilindilar. III Duma 1907-yil 1-noyabrda ochildi va Du-mada hukumatning chinakam hukmronligini saqlab qoldi. 1907-1914- yillardagi xalqaro vaziyatning xususiyati shundan iborat bo‘ldi-ki, mehnat bilan kapital o‘rtasidagi, rivojlangan davlatlar bilan ularning mustamlakalari va kapitalistik davlatlar o‘rtasidagi o‘zaro ziddiyatlar keskinlashib ketdi. Yaponiya bilan bo‘lgan urushda chorizmning mag‘lubiyatga uchraganligi uning Uzoq Sharqdagi bosqinchilik rejalarini barbod qildi va Rossiyaning Eron, Afg‘oniston va Turkiyadagi ta’sirini kamaytirdi. Rossiya o‘zining xalqaro mavqeidan mahrum bo‘lish xavfmi tug‘dirgan yakkalanib qolish darajasiga tushib qolmaslik uchun Yevropadagi bir-biriga dushman bloklardan biriga albatta qo‘shilmog‘i shart bo‘lib qolgan edi. Chor hukumati Angliya bilan bitimga kelishdan oldin Yaponiya–Rossiya o‘rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf qilib olmoqchi edi. Yaponiya hukmron doiralari Rossiya bilan sulh ertaroq tuzildi deb hisoblar, Uzoq Sharqda Rossiya hisobiga yangi hududlar bosib olishni istar edi. Lekin Yaponiya hukumatning qo‘yayotgan talablari 51

bitimga kelish yo‘lidagi asosiy to‘siq bo‘lib, bu talablar Portsmut shartnomasi doirasidan ancha chetga chiqib ketgan edi. Yaponiya, jumladan Amur va Sungarida o‘z kemalarining bemalol qatnash huquqini, Sibirga imtiyozli huquqlar bilan tovarlar keltirishni, Rossiyaning Uzoq Sharq sohillarida amalda cheklanmagan tarzda, erkin sur’atda baliq ovlash huquqini talab qilar edi. 1907-yil 15-iyulda Rossiya–Yaponiya savdo shartnomasi va baliq ovlash to‘g‘risida konensiva oradan bir kun o‘tgach, 17- iyulda umumiy siyosiy masalalar yuzasidan ham bitim imzolandi.1 1907- yil 18- avgustda Peterburgda Rossiya bilan Angliya o‘rtasida ularning Eron, Afg‘oniston va Tibetdagi manfaatlari doiralari chegaralarini belgilash to‘g‘risida bitim imzolandi. Eronning rus va ingliz sarmoyadorlari uchun “raqobat maydoni” hisoblangan “betaraf” zonasi ochiq qoldirildi. Bu zonada mulklarni ijaraga olish masalasida har ikki davlat ham teng huquqqa ega bo‘ldi. Rossiya bilan Angliya Eronning daromad manbalarini nazorat ostiga olish to‘g‘risida kelishib oldilar. Angliya Afg‘onistonning faqat o‘z nazorati ostida bo‘lishligiga erishdi. Shu bilan bir vaqtda Angliya Afg‘onistonda “Rossiyaga tahdid soladigan” tadbirlar ko‘rilishiga yo‘l qo‘ymaslik majburiyatini oldi. Savdo-sotiq sohasida rus savdogarlarining ingliz va hind savdogarlari bilan teng huquqli bo‘lishi tamoyili qabul qilindi. Buning evaziga Rossiya Afg‘oniston bilan bo‘ladigan siyosiy aloqalarni faqat Britaniya hukumatining vositachiligi orqali olib borish majburiyatini oldi. Chor hukumati Angliyaning Afg‘oniston ustidan protektoratini amalda e’tirof etish bilan o‘rta Osiyodagi o‘zining strategik mavqeini ancha zaiflashtirib qo‘ydi. Davlat Dumasining 1908-yil 27-fevraldagi majlisida Tashqi ishlar vaziri Izvolskiyning Angliya–Rossiya bitimi imzolanganligi to‘g‘risidagi bayonotidan faqat oshkora germanparastlargina norozi bo‘ldilar. Angliya—Rossiya bitimidan ko‘zlangan maqsadlardan biri Osiyo xalqlarining o‘sib borayotgan ozodlik harakatiga qarshi va eng avvalo, Eron inqilobiga qarshi kurashmoq uchun ingliz va rus kuchlarini birlashtirish edi. Bu bitim Yevropaning bir- biriga qarama-qarshi turgan ikkita harbiy-siyosiy blokka – “Antanta”ga (Rossiya - Fransiya – Angliya) va “Uchlar ittifoqi”ga (Germaniya–Avsriya-Vengriya –Italiya) 1 M. Lafasov, E. Xoliqov, D. Qodirova Jahon tarixi. T. , 2002, 139-bet 52

bo‘linishini tugalladi va binobarin, Birinchi jahon urushiga olib boradigan yo‘ldagi “muhim” bosqich bo‘ldi. XulosaO‘z mustamlakalari hududi jihatidan endi Rossiya Buyuk Britaniya, Fransiya va Germaniyani orqada qoldirib ketdi. Angliya mustamlakalari 13 million kvadrat kilometr, Fransiyaniki II million kvadrat kilometrni tashkil qilsa, Rossiyaning birgina Sibir mustamlakasi hududi 13 million kvadrat kilometrni tashkil qilardi. Bu davr tarixini tadqiq qilish jaroyonida qaytadan xulosalarga kelindi: Birinchidan, Rossiyaning Turkiston general-gubernatorligi hududi esa kengligi jihatidan Fransiya, Germaniya va Avstro-Vengriya imperiyalari maydoniga teng bo’ldi.Podsho Rossiyasi O’rta Osiyoni bosib olgach, bepoyon hududlarga ega bo’ldi.U dunyoning eng yirik mustamlakachi mamlakatiga aylandi. Shuning uchun ham o’sha 53

vaqtlar Rossiya to’g’risida “ulkan miqdordagi mulk o’g’risi” degan haq gaplar aytilib, uning mustamlaka imperiyasi salobatli va shafqatsiz imperiya ekanligi tahlil qilindi. Ikkinchidan, Qora dehgiz va Bolqon masalasi Rossiya-Turkiya munosabatlaridagi ziddiyatlarning bosh sababi edi. Serbiya-Turkiya urushi (1876-1877) tugab, 1877yil fevralida Turkiya bilan tuzilgan sulh shartnomasiga Serbiya qo’l qo’ydi. Chernogoriya esa urushni davom ettirdi. Mart oyida G’arb davlatlari Rossiyaning tashabbusi bilan Turkiyaga armiyada demobilizatsiya va islohotlar o’tkazishni taklif qildilar.Rossiya aynan bir vaqtda demobilizatsiya o’tkazish haqida muzokara boshlash uchun Peterburgga Turkiyadan o’z vakillarini yuborishni so’radi. Ammo Turkiya bu taklifni rad etdi. 1877 yilning 12-aprelida Aleksandr II Turkiyaga qarshi urush e’lon qilish haqidagi manifestga qo’l qo’ydi va Rossiya-Turkiya urushi boshlandi. 1878 yil fevralida San-Stefano qishlog’ida sulh shartomasi tuzilib, Janubiy Bessarabiya va Kavkazdagi Qors viloyati Rossiyaga o’tdi va Rossiyaning katta tovon (kontributsiya) olganligi yoritib berildi. Uchinchidan, Rossiyaning Uzoq Sharqdagi siyosati ham turli maqsadlarga yo‘naltirilgan edi. Qrim urushi Uzoq Sharqni mudofaa qilish va unda jiddiyroq mustahkamlanib olish zarurligini ko‘rsatdi. Rus savdo-sanoat doiralari ham Uzoq Sharqning qo‘lga kiritilishidan manfaatdor edilar. Amurbo‘yi va Primor y e tuprog‘i Xitoy hududiga kirar edi. Ammo unda Xitoy aholisi deyarli yo‘q edi. Amurbo‘yi bilan Ussuri o‘lkasini bosib olganligi munosabati bilan Rossiya uchun bu o‘lkalarni mudofaa qilishda Saxalin g‘oyat muhim o‘rin kasb etgan edi. Bu davrda Rossiya bilan Yaponiya yaxshi munosabatda edilar. Rossiya AQSH, Angliya, Fransiyaning Yaponiyaga qarshi qaratilgan harbiy ekspeditsiyalarida ishtirok etmadi. 1872- yilda Yaponiyaga doimiy vakil tayinlanib, unga Yaponiya bilan bo‘ladigan munosabatlarda bu mamlakatning ichki ishlariga mutlaqo aralashmaslik haqida ko‘rsatma berilgan edi. Yapon hukumati 1875- yilda Fransiya bilari Germaniya o‘rtasida urush xavfi paydo bo‘lganligidan va Rossiyaning Uzoq Sharqda zaifligidan foydalanib, Janubiy Saxalinga bo‘lgan da’vosidan voz kechish sharti bilan Kuril orolarini Yaponiyaga berish to‘g‘risida shartnoma (1875- yil 25-aprel Peterburg shartnomasi) tuzishga muvaffaq bo‘ldi. 54

1904 yil 27 yanvarga o‘tar kechasi Yaponiya floti urush e’lon kilmay turib, Port- Arturdagi rus eskadrasiga hujum kildi va uch kemaga shikast yetkazdi. 1905-yil 23-avgustda sulh imzolandi. Rossiya Koreyadagi ta’siridan mahrum bo‘ldi va uni iqtisodiy, siyosiy va harbiy jihatdan Yaponiya manfaatlari doirasi deb e’tirof qildi, o‘zining Port-Artur va Dalniy hamda bu joylarda bo‘lgan barcha mol-mulkini ijaraga berish huquqidan batamom voz kechdi. Xuanchenzi stansiyasi bilan (Sharqiy Xitoy temir yo‘lida) Port-Artur o‘rtasidagi temir yo‘lni barcha parovoz va vagonlari, toshko‘mir konlari bilan birga Tokioga berdi. Yaponiya Saxalinnipg 50° shimoliy kenglikkacha bo‘lgan janubiy qismini ham oldi. 1 Yaponiyaning baliq ovlash to‘g‘risidagi talablari maxsus bitim bilan tartibga solindi. Rossiya katta miqdorda o‘lpon to‘laganligi va uning yengilish sabablari ko’rsatib berildi. To’rtinchidan, XIX asrning oxirlarida yuz bergan jahon agrar inqirozi Rossiya qishloq xo‘jaligiga qattiq ta’sir etgan bo‘lsa-da, mamlakat xalq xo‘jaligi 80–90-yillarda yana asta-sekin rivojlana boshladi. Og‘ir sanoat tezlik bilan ilgariladi. Mayda sanoat ishlab chiqarish va manufaktura o‘sa bordi. Temir yo‘llarning uzunligi oshib bordi. Sanoat o‘zgarishi tugallangan edi, binobarin, bu vaqtda mexanizatsiyalashgan fabrika ishlab chiqarishining xalq xo‘jaligidagi salmog‘i 60–70- yillardagiga qaraganda ancha baland edi. Chet el kapitali mamlakatga juda tez va ko‘plab kira boshladi. Ishchilar soni o‘sdi. Sanoatning rivojlanishi bo‘yicha 80–90-yillarni ikki bosqichga bo‘lish mumkin. Birinchi bosqich 1881-1892- yillarni, ikkinchi bosqich 1893–1900- yillarni o‘z ichiga oladi. Birinchi bosqichda qishloq xo‘jaligi jahon agrar inqirozidan katta zarar ko‘rgan edi. 1891–1892- yillarda ocharchilik yuz berdi. Temir yo‘l qurilishi qisqarib ketdi. Biroq, og‘ir sanoat o‘sdi. Donetsk havzasi va Krivoy Rog o‘rtasida bunyod qilingan temir yo‘l metallurgiyaning rivojlanishiga yordam berdi. Ikkinchi bosqichda Rossiya tarixida katta sanoat yuksalishi yuz berdi. Sanoatning barcha tarmoqlari, ayniqsa, og‘ir sanoat o‘sdi. 90-yillarda mamlakat xo‘jaligiga ko‘plab chet el kapitali jalb qilinganligi ham iqtisodiy taraqqiyotga 1 M. Lafasov, E.Xoliqov. D.Qodirova. Jahon tarixi. T.,2002, 130-bet 55

ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Bu davrda bank kapitalining roli oshib ketdi. 90- yillardagi sanoat yuksalishi davri umuman olganda Rossiya ijtimoiy-iqtisodiy tarixida yangi davrni boshlab berdi. 80–90- yillarda shuningdek, qishloq xo‘jaligi ham taraqqiy etdi. G‘alla narxining pasayishi to‘xtadi. Qishloq xo‘jaligi taraqqiyotining ikkita xususiyati bor edi. Birinchidan qishloq xo‘jaligining rivojlanishi “prusscha yo‘l” dan borayotgan edi. Ikkinchidan, bu yillarda dunyo bozorida g‘alla narxining pasayib borishi Rossiya qishloq xo‘jaligiga qattiq ta’sir ko‘rsatgan edi. 70-yillarning oxirlaridan to 90-yillargacha Yevropa qishloq xo‘jaligining ahvoli tarixiy va iqtisodiy adabiyotlarda XIX asr oxirlaridagi agrar inqiroz deb nom olgan edi. Bu inqiroz asosan g‘alla narxining pasayishida ko‘ringan edi. Dunyo bozorida g‘alla narxining pasayishi 70-yillarning ikkinchi yarmida boshlanib 90-yillarning o‘rtalarigacha davom etdi. Yigirma yil ichida g‘alla narxi taxminan ikki barobar pasaydi. Rossiya qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini chetga chiqarish o‘sa bordi. Biroq, g‘alla asosiy chetga chiqariladigan qishloq xo‘jaligi mahsuloti bo‘lib qolaverdi. Agar 1876–1880- yillarda chetga 291 mln. rubllik 277 mln. pud g‘alla, 56 mln. rubllik 10 mln. pud zig‘ir chiqarilgan bo‘lsa, 1896–1900- yillarda 323 mln. rublik 444 mln. pud g‘alla, 51 mln. rubllik 13 mln. pud zig‘ir chiqarilganligi ochib berildi Beshinchidan, Rossiyada 1905 va 1907 yillarda bo’lib o’tgan inqilobiy harakatlar xalqning ozodligi va o’z erki uchun olib borgan kurashlari ekanligi tahlil qilindi. Zero, Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “Xalqlarning ozodlik, mustaqillik, baxt-saodatga azaliy intilishi, o’z taqdirini o’zi belgilashga azmu qarori hayotdagi chuqur o’zgarishlarni harakatga keltiruvchi kuchdir.” 1 1 Islom Karimov. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T., “O’zbekiston” NMIU 2011, 416-bet 56

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Karimov I.A. Inson manfaati, huquq va erkinliklarini ta’minlash, hayotimizning yanada erkin va obod bo‘lishiga erishish-bizning bosh maqsadimizdir. T.,2013. 2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat–yengilmas kuch. T., “Ma’naviyat” 2008 3. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., “Sharq” 1998 4. Abduraxmonova D, Rustamova G. XIX asrning ikkinchi yarimi–XX asr boshlarida mustamlaka hokimiyati tizimi. T., 1999 5. Гул я мов Х. Из истории дипломатических отношений Росси и с Бухарски м ханствам XVIII в. Т., “Фан”, 1992 6.Фомченко А. Русские поселение в Туркестанском крае. Т., “Фан” 1983 7. Гинзбург А. Русское население в Туркестане. М., 1991 8. Hidoyatov G. Kostetskiy V. O‘zbekiston tarixi. T., “O‘zinkomsentr” 2002 9. Х ид а ятов Г. Из истории англо-русских отношений в Средний Азии в конце XIX в. (60-70 гг) Т: 1969. 10. Исхаков Ф. Центральная Азия и Россия в XVIII -нач. XX вв. Т., “Ўзда в матбуоти”, 2009 11. Исхаков Ф. Н ациональная политика царизма в Туркестана (1867-1917) Т., “Фан” 1997 12. История и исторография национально-освободительн ы х движений второй половин ы XIX –начала XX вв. Средн ей Азии и Казахстана. Т.,1989 13. История России XX век. М., АСТ, 2000 14. История России XX век. Минск, РИВШ, 2005 15. Karimov Sh, Shamsutdinov R. Turkiston Rusiya bosqini davrida. Andijon, “Meros”, 1995 16.Кастельская З. Из истории Туркестанского края. (1865-1917) М. 1980 17. Lafasov M. Xoliqov E. Qodirova D. J axon tarixi. T., 2002 18.Mukminova R, Bobobekov N. O‘zbekiston tarixi. T.,1994 19.Mullo Olim Mahmud Hoji. Tarixi Turkiston Qarshi, “Nasaf” 1992 57

20. Muxammadjonov A, Ne’matov G. Buxoro va Xivaning Rossiya bilan munosabatlari tarixiga oid ba’zi manbalar. T., “Fan”, 1957 21.Орлов А. Георгиев В, Георгиева Н, Сиховина Т–История России М., “Проспект” 2001 22. Raximov J. O‘zbekiston tarixi. T ., “O‘qituvchi” 1999 23. Rajabov Q, Haydarov M. Turkiston tarixi. T., “Universitet” 2002 24.Ravshanov P, O‘roqov R. Ajdodlarimiz qadri. T., “Sharq” 1999 25.Raximov J. Turkistonning chor Rossiyasi tomonidan zabt etilishi. T.,1990 26.Рожкова М. Экономические связи России со Средней Азии 40-60 год ы XIX в. М. 1963 27.Садиков А. Россия и Хива в конце XIX –начала XX века Т.,1972 28. Tillaboyev S, Zamonov A. O‘zbekiston tarixi. T., “Sharq” 2010 29.Х а лфин Н. Политика России в Средней Азии (1857-1868) М., 1960 30.Юлдошев А. Аграрн ы е отношения в Туркестане. Конец XIX –начала XX вв. Т., 1969 31. Юлдошев М. К истории торгових и посольских связей Средний Азии с Росси ей в XVI – XIX вв. Т., “Фан” 1964 32.Якунин А. Народ ы Средней Азии и Россия М., 1954 33. Ziyoyev H. Turkistonda Rossiya tajavuzi va hukmronligiga qarshi kurash. T., “Sharq” 1998 34. Ziyoyev H. O‘zbek xonliklari chorizm tomonidan bosib olinishi tarixiga doir. T.,1990 35. Зияев Х. Средня я Азия и Сибирь XVI – XIX вв Т., 1962 36.Shamsutdinov R. Karimov Sh, Ubaydullayev O‘. Vatan tarixi. II-kitob. T., “Sharq” 2010 37. XX asr boshlarida Turkiston: Milliy istiqlol ildizlari tarixiga doir. T.,2000 38. “Fan va turmush” jurnali, 1992 yil 3-4 sonlar 39. “Sharq yulduzi” jurnali, 1990 yil 8-son. 40. www . ziyonet . uz 58

41. www.google.uz 42. www.edu.uz 59

ILOVALAR. Turkiya istibdodiga qarshi kurash olib borayotgan slavyanlar foydasiga Rossiyada mablag’ to’planmoqda Shipka. Burgut uyasining himoya qilinishi 60

Dehqonlar ish qidirib shaharga ketmoqdalar 1905 yil 9 yanvarda Qishki saroy oldida ishchilarning o’qqa tutilishi 61

O'xshashlar

XIX asr oxiri - XX asr boshlarida jahonda siyosiy ziddiyatlarning keskinlashuvi

Qashqadaryo vohasida Yakkabog‘ tumanining tarixi (XIX asr oxiri XX asr boshlarida)

XX asr oxiri – XXI asr boshlarida xalqaro munosabatlar diplomatiya tarixini kompleks tarzda tadqiq etish

XX asr birinchi yarmida Xitoy

Turkistonning chorizm tomonidan bosib olinishi tarixshunosligi