Turkistonning chorizm tomonidan bosib olinishi tarixshunosligi - Tarix - Diplom ishlar

Turkistonning chorizm tomonidan bosib olinishi tarixshunosligi

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5870.5 KB

Ko'chirib olish

Turkistonning chorizm tomonidan bosib olinishi tarixshunosligi 1

MUNDARIJA Kirish………………………………………………………….………………… 3 I BOB ROSSIYA IMPERIYASI MUSTAMLAKACHILIGI DAVRIDAGI TADQIQOTLARNING ASOSIY XUSUSIYATLARI. I.1. Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinshining umumjahon tarixiy jarayonidagi o‘rni……………………………………………………………...7 1.2 Mustamlakachilik davridagi rasmiy adabiyotlarda chorizm manfaatlarining himoya qilinishi……………………………………………...18 II BOB TURKISTONNI ROSSIYA ISTILO QILISHIGA DOIR SOVET TARIXSHUNOSLIGI. II.1. Sovet tarixshunosligida istilo etilish jarayonining soxtalashtirilishi………...25 II.2. 50-80 yillardagi tadqiqotlarda Turkistonni Rossiyaga “qo‘shib olinishi” iborasining ishlatilishi……………...………………………………………...31 III BOB ROSSIYA ISTIBDODINI TARIXIY JIHATDAN ILMIY TADQIQ ETISHNING YANGI DAVRI. III.1. Mustaqil O‘zbekistonda yangicha yondashuvlarning vujudga kelishi ………………………………………………………………………38 III.2. Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishi tarixini xolisona o‘rganilib, tadqiq etilishi…..……………………………………………………………43 Xulosa ……………….……………………………………………………………48 Tavsiyalar……………………………………………………………………….. .49 Adabiyotlar ro‘yxati …...…………………………………………………………50 Ilovalar………………………………………………………………………….... 52 KIRISH 2

Mavzuning dolzarbligi. XX asrdagi o‘zbek xalqi hayotidagi eng muhum voqea shubhasiz davlat mustaqilligini qo‘lga kiritish bo‘ldi. Xalqning asriy orzusi ushalib, mustaqillik tufayli o‘z e`tiqodi, urf-odatlari, qadriyatlari, tili o‘z faxriy o‘rniga qaytdi. Mamlakat rivojlanishining o‘zbek xalqiga xos bo‘lgan xususiyat, urf-odat, an`analarini hisobga olgan holda o‘ziga xos taraqqiyot yo‘lini tanlashi, boy madaniyati, bebaho ma`naviyati, e`tiqodini e`zozlash xalq manfaatlari va istiqboliga qaratilgan milliy mafkurani targ‘ib etish, Vatan tarixini holisona o‘rganish va tadqiq qilishni hayotiy zaruriyat qilib qo‘ ydi. Prezident I.A.Karimovning xalq va mamlakat taqdiridagi tarixning o‘ rni hamda ahamiyati, uning millat hayotida milliy g‘urur, o‘tmishdan fahrlanish, o‘zligini o‘rganishdagi o‘rni va vazifasiga, barkamol avlod ta`lim-tarbiyasidagi vatanparvarlik ruhini singdirishdagi tamomila yangicha yondashuv zaruriyati xususidagi “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” risolasida ta`kidlaganidek: “ Xaqqoniy tarixni bilmasdan turib o‘zlikni anglash mumkin emas” 1 Tarixni holisona, haqqoniy, milliy istiqlol g’oyasi vatanparvarlik ruhi asosida yoritish tarixchilar oldida turgan bosh vazifadir. Shu o‘rinda respublika tarixchilari oldida turgan sharafli vazifalardan biri – tariximizning eng dolzarb, kam o‘rganilgan qismlarini qayta o‘rganib, uni xalqimizga yangitdan taqdim e`tishdir. Shu bois ham, so‘ngi yillarda O‘zbekiston tarixining qator dolzarb masalalarini o‘rganishda aniq va haqqoniy tarixiy yondashuv masalasi muhim bo‘lib bormoqda. Zero, yurtboshimiz ta`kidlaganidek; ”Har qaysi xalq milliy qadriyatlarini, o‘z maqsad-muammolari, shu bilan birga, umumbashariy taraqqiyot yutuqlari asosida rivojlantirib, ma`naviy dunyosini yuksaltirib borishga intilar ekan, bu borada tarixiy xotira masalasi alohida ahamiyat kasb etadi” 2 . Ayniqsa, o‘zbek davlatchiligi, uning tarixiy taraqqiyot bosqichlarini chuqur o‘rganish va tahlil qilish tarixiy manbalardagi ma`lumotlarni ilmiy muomalaga kiritish maqsadida tadqiqotlar olib borish shu kunning dolzarb vazifalaridan biridir 1 Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T: SHarq, 1998, 29 b. 2 Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. T; Manaviyat, 2008. 97 b. 3

Shunday dolzarb masalalardan biri, O‘zbekiston tarixini buzib ko‘rsatilgan, noto‘g‘ri talqin e`tilgan muammolaridan biri Turkistonni chorizm tomonidan bosib olinishi tarixshunosligidir. Chunonchi, Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishi tarixi sovet tarixshunosligida noto‘g‘ri talqin e`tilib, soxtalashtirildi. Mustaqillik davrigacha yaratilgan tadqiqotlarda “qo‘shib olinishi” atamasi ishlatib kelindi. Yuqorida ta`riflangan omillarni hisobga olgan holda ushbu muammo bitiruv malakaviy ishining mavzusi sifatida tanlandi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Mazkur muammoning ba`zi jihatlari tarixchi olimlar tomonidan tadqiq e`tilgan bo‘lsada, mustaqillik yoritilmagan. Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davrida rus olimlarining aksariyati bu masalaga buyuk davlatchilik mavqeyi nuqtai nazaridan yondashganlar. Shuning uchun ham Turkistondagi chor ma`muriyatining rasmiy hujjatlarini, mahalliy amaldorlarning yozishmalarini, Turkistonda ma`muriy xizmatda bo‘lgan yohud istiqomat qilgan rus olimlarning ilmiy asarlari va memuar yodgorliklarini, mahalliy ziyolilarning, yozuvchi va shoirlarning asarlarini tanqidiy va qiyosiy o‘rganish muhim ahamiyatga ega. M.Terent'evning “ Россия и Англия в Средней Азии ”, V.Grigoriyevning “ Русская политика в отношении Средней Азии ”, K.Abazaning “ Завоевание Туркистана ” kabi asarlarda o‘lkadagi harbiy-siyosiy jarayonlarni, Rossiyaning O‘rta Osiyoga harbiy harakatlarini har tomonlama oqlab ko‘rsatishga, bu harakatlar go‘yoki yarim “yovvoyi” xalqlarni hayotini tubdan o‘zgartirib yuborishda muhim ahamiyat kasb e`tishi bo‘rttilib ko‘rsatilgan. Shunday qilib, Rossiya tomonidan Turkistonni istilo qilinishi XIX asrning 60 yillaridayoq, ayniqsa 70-80 yillarda rus matbuoti publistikasida qizg‘in muhokama qilingan dolzarb muammolardan biri yil ga aylangandi. Sovet davri tarixchisi N.A.Halfin tomonidan ham keng miqiyosli masalalar tadqiq e`tilgan bo‘lib, “O‘rta Osiyoning Rossiyaga qo‘shib olinishi” kitobida chorizmning butun Markaziy Osiyodagi bosqinchilik siyosati bilan bog‘liq 4

bo‘lgan nihoyatda katta bir davr - Rossiyaning O‘rta Osiyoga bosqinchilik yurishiga tayyorgarlik ko‘ra boshlagan 50-yillardan tortib, toki 1895-yilgacha bo‘lgan davr tadqiq e`tilgan. Bu davrda “bosib olindi”, “milliy zulm”, “mustamlakachilik” va boshqa shu kabi tushunchalar, baholar “qo‘shildi”, “qo‘shib olindi”, “qo‘shilishning progressiv oqibatlari” iboralari bilan almashtirildi. Nihoyat, O‘zbekiston mustaqillikka e`rishgandan keyingina tariximizdagi bunday “oq dog’lar” tozalanib, tarixiy haqiqat qaror topdi. Milliy istiqlol mafkurasiga tayangan holda ilmiy, yahlit va holisona baho berilgan tadqiqotlar o‘zbek tarixchi olimlarimiz tomonidan yaratildi. Ushbu tadqiqotlar mazkur ishimizning 3-chi bobida tadqiq e`tib borilgan. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Ishning asosiy maqsadi sifatida Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davridagi tadqiqotlarning hususiyatlarini, mazkur mavzuning sovet tarixshunosligida sohtalashtirilishini va mustaqillik yillarida Rossiya istibdodini tarixiy jiqatdan holisona tadqiq e`tilishi tarixini chinakam ilmiy yondashuvlar asosida yoritish belgilangan. SHunga ko‘ra hal e`tilishi lozim bo‘lgan qo‘yidagi vazifalar belgilandi: - Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishining umumjaqon tarixiy jarayonidagi o‘rnini ta`riflash; - Mustamlakachilik davridagi rasmiy adabiyotlarda chorizm manfaatlarini bir yoqlama himoya qilinishini yoritish; - sovet tarixshunosligida istilo e`tilish jarayonining o‘ta sohtalashtirilishi va siyosiylashtirilishini tahlil qilish; - Mustaqillik davrida Turkistonni istilo e`tilishi tarixini yangicha yondashuvlar asosida tadqiq e`tilishi jarayonini bayon qilish. Bitiruv malakaiy ishning nazariy va uslubiy asoslarini O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ma`ruza va nutqlarida ilgari surilgan O‘zbekiston tarixining dolzarb masalalari, milliy davlatchilik tarixi, milliy istiqlol g’oyasi to‘g’risidagi nazariy uslubiy ko‘rsatmalari, iyunda bir guruh tarixchi 5

olimlar bilan bo‘lgan uchrashuvda bergan metodologik va konseptual ahamiyatga molik bo‘lgan fikrlari tashkil qildi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining o‘zbek xalqi tarixi, uning milliy davlatchiligi, ma`naviyati va milliy qadriyatlariga taalluqli bo‘lgan qarorlari ham ushbu ilmiy tadqiqot ishida dasturulamal bo‘lib xizmat qildi. Mavzuni yoritishda tarixiy tadqiqotlarda doimo yetakchi o‘rinda turgan ilmiylik, tarixiylik, xolislik, haqqoniylik, umuminsoniylik, uzviylik, voqea- hodisalarga tarixiy- tadrijiy uslubiyat nuqtai nazardan yondashish va qiyosiy tahlil uslubiga tayanildi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi. Mazkur malakaviy ishda Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishi tarixshunosligi maxsus tadqiqot sifatida kompleks tarzda o‘rganildi va mazkur muammo tarixshunosligi davrlarga bo‘linib, o‘ziga xos xususiyatlari tahlil qilindi. Shuningdek, bu merosning kelajak avlod ma’naviy tarbiyasidagi ahamiyati bo‘yicha takliflar berildi. Bitiruv malakaviy ish natijalarining amaliy ahamiyati. Malakaviy ish natijalari va xulosalaridan tarix fanlari bakalavr yo‘nalishidagi talabalari keng foydalanish mumkin. Ishning aprobatsiyasi. BMI QDU Tarix fakulteti, O’zbekiston tarixi kafedrasining “yosh o’lkashunos” to’garagida muhokama etilgan. Bitiruv malakaviy ishning hajmi va strukturasi. Mazkur malakaviy ish kirish, 3-bob, xulosa, tavsiyalar, adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat. 6

I BOB ROSSIYA IMPERIYASI MUSTAMLAKACHILIGI DAVRIDAGI TADQIQOTLARNING ASOSIY XUSUSIYATLARI. I.1. Turkistonni Rossiya tomonidan istilo etilishining umumjahon tarixiy jarayonidagi o‘rni. Rossiya ko‘p millatli davlat sifatida yuzaga kelishida XIX asr muhim o‘rin tutadi. Bu yuz yillik harbiy-siyosiy, xalqaro ahamiyatga molik voqealarga boy bo‘lib, imperiyaning hududi Kavkazorti, O‘rta Osiyo, Sibir, Uzoq Sharqning yangi o‘zlashtirilgan maydonlari hisobiga huddi shu davrda ancha kengaydi. Rossiyaning Kavkazortida va O‘rta Osiyoda o‘z hukmronligini o‘rnatishidagi tafovut shundan iboratki, Kavkaz istilosining oxirgi asrning birinchi choragiga, O‘rta Osiyoniki esa oxiriga to‘g’ri keladi. Hududiy jihatdan bir-biriga yaqin turuvchi ikki mintaqa – Kavkaz va O‘rta Osiyo Rossiyaning tashqi siyosatidagi o‘zaro bog’liq bo‘lgan ikki yo‘nalishni belgilab berdi. Chunonchi, agar XIX asrning birinchi yarmida rus-ingliz ixtilofining sababchisi Kavkaz bo‘lgan bo‘lsa, asrning ikkinchi yarmiga kelib O‘rta Osiyo ana shunday omil bo‘lib xizmat qiladi. Taniqli tarixchilar N.S.Kinyapina, M.M.Bliyev, V.V.Degoyev e’tiborini tortgan muammo – Kavkaz va O‘rta Osiyoda Rossiya tajovuzining tarixshunosligida o‘zaro bog’liqlik xuddi shunday ko‘rinadi. O‘rta Osiyo bosib olinishidan oldin qanday mavqega ega edi? Bu vaqtda O‘rta Osiyoda Buxoro, Xiva va Qo’qon singari bir biridan mustaqil uchta xonliklar mavjud edi. U vaqtlarda Buxoro xonligiga Zarafshon va Qashqadaryo vodiysi, Turkmanistonning Mug’robgacha bo‘lgan qismi, shimolda esa Turkiston shahrigacha bo‘lgan yerlar kirgan. Shuningdek, ayrim vaqtlarda Buxoro xonligi Xo‘jand, O‘ratepa va Toshkentga egalik qilgan. 1 XVIII asrning boshlarida tashkil topgan Qo‘qon xonligi esa ishlab chiqarish kuchlarining o‘sishi va rivojlanishi asosida hududlari keng va mavqei ortib borayotgan davlatga aylangan edi. U ayniqsa XIX asrning birinchi choragida kuchayib ketdi. Bu vaqtlarda xonlikka Farg’ona vodiysi, Xo‘jand, Toshkent, 1 Hamid Ziyoev. O’zbek xonliklari chorizm asoratida (XIX asrning 50-70 – yillar), T.,”Xazina”, 1994,43-b. 7

Chimkent, Turkiston, Avliyo ota, To‘qmoq, Bishkek ayrim vaqtlarda O‘ratepa, Darvoz kirgan. Unga Yettisuvning bir qismi, Sirdaryo bo‘ylab ko‘chib yuruvchi qozoqlar va hozirgi Qirg’iziston ham qaragan. O‘zbek xonliklarining aholisi o‘zbeklardan, tojiklardan, qozoqlardan, turkmanlardan, qirg’izlardan va qoraqolpoqlardan tashkil topgan. O‘zbeklar son jihatdan salmoqli o‘rinni egallagan. Xonliklarning aholisi o‘troq, yarim o‘troq va ko‘chmanchi xalqlarni o‘z ichiga olgan. Har uchala xonlikda hokimiyat o‘zbek sulolalari qo‘lida bo‘lgan. U yerlarda feudal tuzum hukm surardi. Uchta mustaqil xonlikning mavjudligi o‘lkani siyosiy parokandalikka olib kelgan bo‘lsada, lekin ijtimoiy va madaniy jihatdan umumiylik mavjud edi. Chunonchi, xonliklar o‘rtasida o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar uzilmadi. Bunga u yoki bu xonliklarning hukmdorlari to‘sqinlik qilishini hayollariga ham keltirmadi. Biroq siyosiy jihatdan parokandalik o‘zaro aloqalarni uzviy ravishda ravojlanishiga katta to‘siq bo‘ldi. Ayniqsa, uzoq davom etgan o‘zaro taxt uchun urushlar minglab kishilarning yostig’ini quritib, o‘lkani ich- ichidan tobora zaiflashib bordi. Natijada mintaqada qoloqlik hukm surib mamlakat chuqur inqirozni boshidan kechirdi. Uning mudofaa voqealikning yana bir muhim tomoni bor. Uni Prezidentimiz I.A.Karimov ifoda etib bergan. Ya’ni, tarixiy nuqtai nazardan olganda, Markaziy Osiyo davlatni milliylik belgisiga qarab tashkil etish an’analariga ega emas edi. Bu yerda Rossiya tomonidan mustamlaka qilib olinguncha mavjud bo‘lgan hamma davlatlar asosan sulolaviy yoki hududiy (Buxoro, Qo‘qon, Xiva xonliklari) tamoyillar asosida tashkil topgan vaqtida bu hududda ko‘p sonli o‘troq va ko‘chmanchi qabilalar yashar edi. XX asr boshlarida Rossiya dunyodagi eng katta mamlakatlardan biriga aylangan edi. 1894 yilda uning umumdavlat bosh sarhadlariga Buxoro, Xiva, Butun O‘rta Osiyo qo‘shilganidan so‘ng xududiy maydoni ikki qit’aga yoyilib ketgan mamlakat 22,8 million kv km ni tashkil etardi. Bu esa butun yer yuzi maydonining 17 foizi degan gap. 1987 yildagi aholini ro‘yhatga olish natijalariga ko‘ra o‘sha vaqtda Rossida 125,6 mln aholi istiqomat qilardi. 8

O‘zining hududiga ko‘ra Rossiya dunyodagi ikkinchi mamlakat bo‘lib, faqat Buyuk Britaniyadan keyin tursa aholisining soni jihatidan Xitoy va Buyuk Britaniyadan keyin uchinchi o‘rinda turar edi. Biroq Rossiya yirik mustamlakachi davlatlarning birortasiga ham o‘xshamas edi. O‘z hududiy maydoni va aholisining miqdori Buyuk Britaniyadan orqada bo‘lsa mustamlakalari hamma qit’alarada sochilib yotgan ingliz istilochilariga nisbatan yaxlit umumiy mintaqaga egalik qilishi jihatidan Rossiya imtiyozga ega edi. Rossiyaning Turkistonni bosib olishi ham tarixiy nuqtai nazardan unchalik ko‘p vaqtga cho‘zilmadi. 1865-1895 yillar orasida kechgan istilochilik jarayoni o‘zaro sarhadlari aniq belgilab olinmagan Turkiston xalqlarini Chorizm nomli saltanatga mute bo‘linishiga olib keldi. Shu tariqa Turkistonni Rossiya tomonidan zo‘rlik bilan bosib olinishi XIX asr metropoliyaning sanoat taraqqiyoti avj olgan pallaga to‘g’ri keldi. 1 Turkistonning bosib olinishi va O‘rta Osiyoda Rossiya hukmronligining o‘rnatilishi tarixiy nuqtai nazardan ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan ma’lum siljishlarga tamomila g’ov – to‘siq bo‘la olmadi. Jumladan O‘rta Osiyoda mavjud bo‘lgan feudal tizimning ayrim nihoyatda og’ir va noraso shakllari yo‘qolib ketdi. Xonliklar o‘rtasidagi qonli urushlarga chek qo‘yildi, qulchilik unsurlari tugatildi, qoraqalpoq va turkmanlarda mavjud bo‘lgan patriarxal - urug’chilik munosabatlari barxam tobdi. Rus kapitalizmi bu yerga tez sur’atlari bilan kirib kela boshladi. Rus fabrikalarining maxsulotlari O‘rta Osiyo bozoriga yopirilib kirdi, Rossiyaga O‘rta Osiyo xom ashyosi – paxta, ipak, qorako‘lni olib chiqish tez o‘sib borar edi. 70 – yillar oxirida boshlangan temir yo‘l qurilishi O‘rta Osiyoni Rossiya markazi bilan bog’ladi. Bu esa milliy o‘lkalarning jahon tovar ayirboshlashuviga imkon berdi. Ammo, bularning hammasi mustamlaka mamlakatlarni talon - taroj qilishi, ularning boyliklarini suv tekinga olib chiqib ketishga asoslangani tufayli, ikki tomonlama zulm kuchaygandan kuchayib boraverdi. 1 Axmadjonov G’. Rossia impiriyasi Markaziy Osiyoda. T; 2003.57 b 9

Rossiya O‘rta Osiyoni bosib olishining oqibatlari haqida gap ketganda uning ikki tomonini ya’ni vaqt omilini va makon omilini nazarda tutish zarur. Vaqt omili deganda nimalarni tushunamiz. Bu demak, chorizm O‘rta Osiyoni bosib olishi rus ma’muriyatining tashkil topishi va Turkistonning istilo etilishi, yondosh mamlakatlar- Eron hamda Afg’oniston bilan chegaralarning belgilanishi nihoyatda – atiga 30-35 yilni egalladi. Qolgan vaqt 1917 yil oktyabr davlat to‘ntarilishiga qadar o‘tgan davr harbiy feudal imperializmning mustamlakachilik hukmronligini o‘rnatish va “tinch” sharoitda iqtisodiy o‘zlashtirishda sarflandi. N.S.Kinyapinaning yozishicha, rus hukumatining zo‘rlik bilan qo‘shib olingan yerlaridagi siyosati murakkab, ba’zan xatto ziddiyatli hususiyatga ega bo‘lgan. Chor amaldorlari aholi manfaatlari bilan hisoblashmagan holda birinchia navbatda Rossiyaning hukmron sinflariga mos keladigan tartib o‘rnatishga harakat qilishar edi. Ayni chog’da o‘z hukmronliklarini mustahkamlash uchun mahalliy zodagonlardan madad kutishar, O‘rta Osiyoga xos bo‘lgan ijtimoiy va milliy qarama qarshiliklardan ustalik bilan foydalanishga harakat qilishar edi. O‘rta Osiyoda chor samoderjaviyasi o‘rnatgan qonunlar nihoyatda og’ir bo‘lib, oddiy xalq ommasining ezib, qonini ichishga xizmat qilardi. Lekin, yuqorida qayd etilganidek, Rossiya bosqinchiligi o‘lkaning siyosiy va iqtisodiy jihatdan rivojlanishda ba’zi ijobiy natijalarga ham ega bo‘ldiki, jumladan qulchilikning va qullar savdosining yo‘qotilishi, Rossiya bilan umumiy sud yuritishning hamda boshqaruvning o‘rnatilishi, O‘rta Osiyoning markazlashuviga xonliklar o‘rtasidagi qonli urushlarning to’xtashiga olib keldi; mahalliy sanoat va savdoning taraqqiy etish uchun shart-sharoit vujudga keldi. Kapitalizmga xos bo‘lgan ijtimoiy qatlamlarining ko‘pchiligi hamda Rossiya imperiasidagi barcha millat mexnatkashlarining ozodlikka erishish yo‘lida manfaatlarning mos kelishi, ularning chorizmga qarshi kurashlarida birlashishlari uchun imkon yaratdi. Turkiston o‘lkasi, Buxoro va Xiva tobora bozor savdo aloqalariga hamda tovar-pul munosabatlariga jalb etilar, iqtisodiyot rivojlana borayotgan edi. XIX asrning 90 – yillardan rus burjuaziyasining O‘rta Osiyo o‘lkasiga munosabati ancha o‘zgargan, savdo bozori bilan xom-ashyo manbalari sifatida qarash kuchaya 10

borayotgan edi. O‘lkani iqtisodiy jihatidan zabt etish sur’ati borgan sayin kengayib borgan edi. Bu yerda xom-ashyoga birinchi ishlov korxonalari ishga tushirildi, paxtachilik iqtisodiyotining eng muhim sohasiga aylantirildi. Temir yo‘li O‘rta Osiyoni Rossiyaning markazidagi sanoat korxonalari bilan bog’lab, uni umumrossiya bozoriga, shu orqali jahon bozoriga jalb etilishiga imkon yaratdi. Rossiya kapitalizmi Turkiston aholisining ijtimoiy jihatdan ko‘p qatlamliligini yanada chuqurlashtirib yubordi. Bularning hammasi mustamlaka siyosatining yanada mustahkamlanishiga, yerli tub aholini har tomonlama ezilishi omil bo‘ldi. XIX asr oxiri XX asrning boshlarida kechgan an’ana Turkiston mehnatkashlarining kelgusi taqdirida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Chunki endi vaziyat o‘tkir siyosiy tus ola boshlagan. Ijtimoiy ziddiyatlar yanada keskinlashgan, progressiv va reaksion kuchlar o‘rtasidagi kurash avjiga chiqayotgan bir pallaga kirilayotgandi. Tarixiy manbalar ko‘rib chiqilar ekan, ularning O‘rta Osuyoning Rossiya tomonidan bosib olinishi muammosini tadqiq etishdagi ahamiyati masalasiga ham to‘xtalib o‘tish lozim. 1 Oktabrgacha Turkistonning ko‘pgina sharqshunos – tadqiqotchilari sovet davri sharqshunosligining tarkib topishi va rivojlanishiga ham munosib hissa qo‘shdilar. Ulardan bebaho manba hisoblanmish boy ilmiy meros qolgan. Rus sharqshunosligi namoyondalari orasida O‘rta Osiyo xalqlari hayotini, jumladan mustamlaka davrini ilmiy o‘rganishni boshlab bergan V.V.Bartold nomini eslab o‘tish joiz. Akademik I.Yu.Krachkovskiyning o‘rinlatib aytgan tabiri bo‘yicha, bunday kishilar “madaniyatimiz tarixida, jahon ilmi tarixida hech qachon unitilmaydi”. V.V.Bartold rus sharqshunosligining Turkiston va O‘rta Osiyo xalqlari tarixiy o‘tmishini yaratish uchun nihoyatda samarali mehnat qilibgina qolmay, shuningdek bu xalqlarning Rossiya tarkibiga ko’shib olinishi ustida ham muvofaqiyatli ish olib bordi. O‘rta Osiyo xalqlarining ilk feodal davri tarixini aks ettiruvchi fundamental asarlari bilan bir qatorda “inqilob”dan keyin uning markaziy Osiyo xalqlarining yangi tarixiga taalluqli o‘ziga xos ishlari chop etildi. 1 Saidqulov T. O’rta Osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligidan lavxalar. T. 1993.13b 11

Shulardan “rus hukmronligi davridagi o‘troq va ko‘chmanchi turmush”, “Maktablar”, “ruslarning ko‘chib o‘tishlik harakati” , “shahar hayoti”, “tub aholi va rus hukmronligi”, “boshqaruvning yevropalashtiruvi va tub aholi” bo‘limlarini o‘z ichiga olgan “Turkistonda rus hayoti tarixi” kitobini, “Rus ma’muriyati va xonliklar. Buxoro”, “O‘rta Osiyoda qadim zamonlardan to ruslarning kelishiga qadar paxtachilik”, “Tojiklar”, “Qirg’izlar”, “Turkman xalqlari tarixiy ocherki” kabi asarlarni ko‘rsatib o‘tish mumkin. V.V.Bartoldning asarlarida Markaziy Osiyo xalqlari tarixi va madaniyatining Rossiya tarkibiga kirguncha va qo’shib olingandan keyingi ahvolini o‘lkada paxtachilikning vujudga kelishi va rivojanishini o‘ganishga mintaqadagi har bir tarixini hamda ularning dunyo taraqqiyotiga qo’shgan hissasini tadqiq etishning umumiy va mavzulari rejasini aniqlash ishiga materealistik nuqtai nazardan yondashuvga ilk marta kirishilgan. Shahar hayotiga hunarmandchilik turli kasblarini rivojlanishiga uning tadqiqotlarida maxsus e’tibor ajratilgan. Rus sharqshunoslari tomonidan Rossiyani milliy o‘lkalari xalqlarini milliy- ma’naviy boyliklarini sinchiklab o‘ganish na’munasi ham V.V.Bartold o‘zining “Musulmon madaniyati”, “Ulug’bek va uning zamoni”, “Mir Alisher siyosiy hayoti”, “Shoir Nizomiy maqbarasi” asarlari orqali ko‘rsatib berdi. V.V Bartold o‘zidan avvalgi O‘rta Osiyo tarixi tadqiqodchilari V.V.Gregoriev, N.I.Veselovskiy boshlab bergan an’anani davom ettirdi. U O‘rta Osiyoda keng miqiyosli ilmiy-ijtimoiy faoliyati bilan shug’ullandi, o‘lkashunoslar bilan doimiy muloqotda bo‘ldi, Turkiston havaskor arxeologlari to‘garagi ishida (1895-1917) qatnashib turdi, “ Туркистанский ведомости ”, “ Украина ”, “ Русский Туркистан ”, kabi mahalliy nashrlari hamkorlik qildi. V.V.Bardolidning ilmiy tadqiqot ishlari tez sur’atlar bilan taraqqiy topib bordi. Faqat 1913 yilning o’zida enskilopidya uchun yozgan maqolalarini hisobga olmaganda, 150 dan ortiq ishlarini yolg’on qildi. V.V.Bardolidning nomi va asarlari O‘rta Osiyoning Rossiyada harbiy imperialistik davrida yaratilgan rus progressiv tarixnavisligi asosini tashkil etadi. Bu izlanishlar Oktabr to‘ntarishidan so‘ng takomillasha borib, 12

materialistik asosga ko‘chganligi bilan ajralib turadi. V.V.Bartolid O‘rta Osiyoning birinchi tarixnavisi sifatida o’zining yuksak insonparvarligi bilan ajralib turar, unga milliy maxdudlik, shovinizm, boshqa xalqlar xuquq va manfatlariga, ularning milliy madaniyti tarixiga nafrat bilan qarash kabi o‘sha paytda imperializmning qozoniga o‘t yoqqan xususiyatlari yot edi. Ammo, shuni ham nazarda tutish lozimki, V.V.Bartolid Markaziy Osiyoda mustabid tuzum o‘rnatgan Rossiya imperyasi hukumronlik tub manfatlarini aslida himoya etmasdan boshqa iloji yo‘q edi. Shu bois uning asarlari munozarali fikr-xulosalari va nuqsonlardan holi emas. O‘rta Osiyoni Rossiya bosib olishi va buning oqibatlari muammosi ustida olib borilgan tadqiqotlarning barcha ijobiy tomonlarini tan olgan holda, shuni ham aytish kerakki Oktabr to’ntarishi davr sharqshunoslari (V.V.Grigoriev,V.V.Bartolid, N.I.Veselovskiy, V.R.Rozen kabilar) “turli darajada” umuman aytganda, ilm fan va siyosat sohasida konservativ tamoyillarga moyil bo‘lgan, har holda rus ziyolilarining revolutsion g’oyalaridan ancha yiroq omillari qatoriga kirar edilar. Turkiston general-gubernatorlari tomonidan vaqti-vaqti bilan taqdim etilgan hisobotlar Turkiston tarixini o’rganishda muhim tarixiy manba sanaladi. Mazkur hisobotlar Turkistonning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotini boshqarishga doir masalalarni o’z ichiga olgan. Hisobotlar mustamlaka davridagi Turkiston hayoti haqida ko’plab ma’lumotlar beradi. 1885-1913 yillarda Sirdaryo viloyati, 1888-1910 yillarda Samarqand viloyati, 1888-1913 yillarda Farg’ona viloyati haqidagi hisobotlar ana shunday manbalardir. 1 Hisobotlar ichida Turkiston general-gubernatori K. P. Kaufmanning 1867- 1881 yilgi hisoboti ham Turkiston tarixini o’rganishda katta o’rin tutadi. Unda Turkistonni mustamlaka usulida boshqaruv tartibi, o’lka boyliklarini o’zlashtirish, temir yo’llar qurish rejalari, mahalliy aholining kasb-korlari, diniy tuzilmalar va xalqning turmushi haqidagi fikr-mulohazalar o’rin olgan. Mazkur hisobot hozirda Rossiya Davlat Tarixi Arxivida (Sankt-Peterburg) saqlanmoqda. 1 Tolibov R. Muxim tarixiy manbalar.// Moziydan sado. 2008. 1. 91b 13

Arxivlar tarkibida gubernatorlar N.O. Rozenbaxning (1885-1889), A.V. Vrevskiyning (1889-1898) boshqaruv davri haqidagi hisobotlari ham mavjud. Lekin bu hisobotlar qo’lyozma holiday bo’lib, faqat dastlabki nusxa holatidagina saqlanib qolgan. 1898-1900 yillarda gubernatorlik lavozimida ishlagan S.M. Duxovskiyning “Islam v Turkestane” deb nomlangan hisoboti o’z mohiyati jihatidan ulkan ilmiy ahamiyatga ega. Hisobotda nasroniylar va musulmonlarni bir- birlari bilan yaqinlashtirish, islom dinidagi ba’zi adabiyotlarni rus tiliga o’girish, barcha boshqaruv tashkilotlrini islom dini va shariati haqidagi ma’lumotnomalar bilan ta’minlash, musulmoncha nashrlarga senzura o’rnatish masalalari haqida takliflar berilgan. Hisobotlar Turkiston o’lkasida mustamlakachilikning o’rnatilishidan boshlab, undagi barcha boshqaruv tartiblari, siyosiy, iqtisodiy va madaniy sohalarda amalga oshirilgan ishlar haqida ma’lumot beradi. Ayniqsa, ularda Turkistonda mavjud temir yo’llar, firma va kompaniyalar, savdo-sotiq, Tovar ishlab chiqarish, xalqning turmushi, yer qimirlashlari, aholi soni, kasalxona, dorixona va ularning soni, madrasa, ta’lim muassasalari, gimnaziyalar, o’quvchilar soni, veterinariya, epidemiyalarga qarshi kurash, jinoyatchilarni jazoga tortish muassasalari va ularning faoliyati, 1892, 189, 1916-yillardagi jazo guruhlarining olib brogan faoliyati qayd etilgan. Hisobotlar tarkibida taftish komissiyalarining ma’lumotnomalari alohida o’rin tutadi. Turkiston chor rossiyasi tomonidan bosib olingach, podsho hukumati vaqti-vaqti bilan o’z senatorlarini o’lkani taftish qilishga yuborib turgan. Asosiy maqsad – Turkistonni Rossiyaga qaram qilib qo’yish, uni boshqarishda xarajatlarni kamaytirish, o’lkadan olinadigan daromadlarni oshirish, fuqarolarning talablari va yashash sharoitlarini o’rganish bo’lgan. Shunday taftish komissiyalaridan biri Turkiston general-gubernatori etib tayinlangan M. G. Chernyayev (1882-1884)ning taklifi va 1882-yil 8- mayday imperatorning farmoniga asosan ishga kirishgan. Ichki ishlar vazirligi kengashining a’zosi, Dasht komissiyasining sobiq raisi, maxfiy maslahatchi F. K. Girs taftish ishlarini olib borishga rahbar etib tayinlangan. U 1883-yilda taftish 14

ishlarini tugallab, imperatorga general-gubernatorlik va unga qarashli tashkilotlarning faoliyatlari to’g’risidagi hisobotni, “O’lkani boshqarish to’g’risidagi Nizom loyihasi”ni tushuntirish xati bilan birga taqdim qilgan. Ilmiy adabiyotlarni o’rganish va ularni tadqiq qilish natijalari shuni ko’rsatadiki, rus mustamlakachilarning Turkiston boyliklarini o’zlashtirish va o’lkani boshqarishga doir fikrlari hm turlicha bo’lgan. Dvoryan-pomeshchiklar rus burjuaziyasi vakillariga qarshi fikr bildirib, Turkiston o’lkasini rus mustamlakasiga aylantirish, o’lka aholisin esa qul qilib, rus krepostnoylari ahvoliga tushirishni yoqlab chiqqanlar. 1 Bu borada rus burjuaziyasi vakillarining fikri boshqacharoq edi. Ular Turkiston dehqonlarini “erkin yer egalari” deb e’lon qilishni, ularning o’z yerlaridan shaxsiy mulk sifatida foydalanishlarini, shu yo’l bilan Turkiston qishloq xo’jaligida kapitalistik munosabatlarga keng yo’l ochishni ko’zlaganlar. Garchi ularning Turkistonni boshqarishdagi shakl va uslublar haqidagi fekrlari o’rtasida ixtiloflar mavjud bo’lsa-da, maqsadi bir xil, ya’ni xalqni ezish va o’lkani talash edi. Mustamlakachilar shariat qonun-qoidalaridan o’z istibdod tuzumlarini mustahkamlashda foydalanishga harakat qilganlam. Chunki ular o’lkadagi din va qadriyatlar bilan hisoblashishga majbur edilar. Mahalliy sudlar (shariat va odat bo’yicha faoliyat yurituvchi sudlar)ning ishini tekshirish uchun Bosh shtab zobiti shtabs-kapitan Davletshin Turkistonga yuborilgan. Uning shu masaladagi hisobotini shaxsan podsho Nikolay II va harbiy vazir Kuropatkin o’qib, o’z fikr-mulohazalarini bayon qilganlar. Davletshinning hisobotida podsho amaldorlarining hadeb mahalliy xalq sudi ishlariga aralashayotgani, ularning bu xil o’zboshimchaliklari qozi va biylarni obro’sizlantirilayotgani haqida bayon qilinadi. Podsho hukumati bu masasalada ham uzoqni ko’zlab, mug’ombirona bilan ish yuritadi – Harbiy vazir Kuropatkinning ta’biri bilan aytganda, “shariatni joriy etmay, odatga rioya etish qo’llab-quvvatlanadi”. Shu tariqa, barcha vakolatlar rus ma’muriyati qo’lida 1 O’sha asar, 92b 15

jamlanib, mustamlaka istibdodi yil sayin kuchaya bordi. Agar “yuqori” ijtimoiy tabaqa vakillariga qonun-qoida chegarasida muomala qilingan bo’lsa, ma’murlar tomonidan quvg’in ostiga olingan musulmon ruhoniylariga, oddiy xalqqa nihoyatda sovuq munosabatda bo’lingan. Turkiston o’lkasini taftish qilish maqsadida 1908-1909 yilda yuborilgan yana bir komissiyaga senator K.K.Palen boshchilik qiladi. Bunga Imperatorning 1907 yil 3 iyundagi II Davlat Dumasini yangilash haqidagi farmoni sabab bo’lgan. Bu faronda “Davlat Dumasi ma’naviy jihatdan rus ruhida bo’lishi, begonalar esa sof rus masalalarini hal qilishda zinhor hakam bo’lmasliklari” uqdirilgan edi. K.K.Palenga ham Turkiston o’lkasini atroflicha o’rganib, o’lkani ruslashtirish ruslashtirish siyosatini kuchaytirish vazifasi yuklatilgan edi. Unga 26 chinovnik (amaldor xodim) hamroh bo’lgan. Uning rahbarligida yozilgan hisobot bosma holatda 15 kitob (daftar)ni tashkil qiladi. Ularda Turkiston o’lkasini siyosiyboshqaruv, uning iqtisodiyoti, huquqiy ahvoli, xalq ta’limiga oid statistic ma’lumotlar jamlangan. Chorizm ishlab chiqqan Turkistonga doir rejalarning mustamlakachilik xususiyatiga ega ekanligini senator K. K. Palen shunday ta’kidlaydi: “Turkistonni zabt etishdagi siyosiy sabablarni hisobga olmaganda ham, bu o’lka Rossiyaga qo’shib olingan dastlabki kunlardan e’tiboran rus hukumati uchun ikki tomonlama qiziqish uyg’otadi: 1) moliyaviy siyosat nuqtai nazaridan davlat daromadlari manbai va ichki ishlab chiqarish mahsulotlari uchun yangi bozor; 2) mustamlakachilik siyosati nuqtai nazaridan – markaziy guberniyalardan ortiqcha aholini joylashtirish uchun yangi viloyat bo’la oladi” 1 . Yuqoridagi keltirilgan fikrlarni umumlashtiradigan bo’lsak, podsho hukumati huquqiy va axloqiy an’analarning jamiyat hayotida tutgan ahamiyatini to’la tushunib yetgan va uni o’z manfaati tomon burib yuborishga harakat qilgan. Keyinchalik hatto mahalliy ruhoniylarga tegishli yerlar ham rus davlatining mulki deb e’lon qilingani ana shu fikrimizni tasdiqlaydi. 1 Tolibov R. Muxim tarixiy manbalar.// Moziydan sado. 2008. 1. 91b 16

Shunday qilib, yillar va zamonlar o‘tishi bilan ilmiy tadqiqotlar xususiyati ham o‘zgarib bordi. Faqat tadqiqotlardagi Turkistonning chorizm tomonidan bosib olinishining o‘zagini tashkil etuvchi muammolarga taalluqli muhim masalalargina o‘zgarishsiz qoldi. 17

I.2. Mustamlakachilik davridagi rasmiy adabiyotlarda chorizm manfaatlarining himoya qilinishi. XIX asrning 60-70 yillaridan boshlab chorizmning O‘rta Osiyoda olib borgan siyosati Rossiya jamoatchiligining fikr-e’tiborini o‘ziga jalb qila boshladi. Mazkur muammoning turli jihatlari Turkistonda va Rossiyada chiqadigan gazeta va jurnallarda e’lon qilingan ijtimoiy-iqtisodiy tahliliy materiallarda, maqola va tahrirlarda faol muhokama qilina boshlandi. Maqolalarning mavzu qamrovi ancha keng bo‘lib, ularda hukumat doiralarining O‘rta Osiyo xonliklarini bosib olish, ularni mustamlakaga aylantirish borasidagi chora-tadbirlari, u yoki bu qiyinchiliklarni hal qilishning harbiy usullari, Turkiston ma’muriyatining xalq ommasi noroziliklarini zo‘ravonlik bilan bositirish siyosati muhokama qilinar, Rossiya davlatchiligi asoslarini Turkiston jamiyatiga faol joriy etishning to‘g’riligi va maqsadga muvofiqligi yuzasidan munozaralar olib borilardi. Turkistonda chorizm ma’muriyatining ishchanligi haqida turli taxminlar aytilib, amaldor- byurokratik apparat tomonidan amalga oshirilayotgan “kulturtregerlik” va ma’rifiy tadbirlarning muvofaqqiyati hususida jiddiy shubha bildirilgan, bu apparatning poraxo‘rlikka, zo‘ravonlikka asoslanganligi va “yangi koloniyani ratsional” ekspluatatsiya qilishga noqobilligi haqidagi fikrlar ko‘plab keltirilgan. Chorizm Turkistonni “kapitalistik usullar” bilan o‘zlashtirishga imkon berishni istamaslikda ochiqdan ochiq ayblangan 1 . Turkiston ma’murlarini tanqid qilish kompaniyasi Turkistonni boshqarishga doir 1871-1873 yillardagi nizom loyihalari hukumatga tasdiqlash uchun taqdim etilganidan keyin, hamda amerikalik diplomat Y.Skaylerning O‘rta Osiyoga tashrifi (1873-yil martdan noyabrgacha) to‘g’risidagi hisoboti yolg’on qilinganidan so‘ng ayniqsa qizg’in tus oldi. Diplomatning hisobotidan Turkistondagi ahvol, rus ma’murlarining O‘rta Osiyodagi xonliklar va qo‘shni mamlakatlar bilan o‘zaro munosabatlari haqidagi masalalar sharhi bilan birgalikda, Turkiston ma’muriyatining “ishchan” sifatlarini xarakterlovchi materiallar ham berilgan edi. Y.Skayler rus ma’muriyati saflarida katta oylikka ega bo‘lish va mo‘may boylik orttirish niyatida bo‘lgan kishilar 1 1 Ziyoyov H. Tarix o’tmish va kelajak ko’zgusi. T; 2000. 142b 18

ko‘pligini alohida qayd etib o‘tadi; Perovs, Avliyoota va Qurama uyezdlarida qayd etilgan poraxo‘rlik va g’azna pulini o‘g’irlash holatlari hamda Xo‘jand, Verniy, Kopal va Perovsdagi ma’murlarning boshboshdoqliklaridan misollar keltiradi. Skaylerning fikricha, amaldorlarning noqonuniy yig’imlari, boshbohdoqligi, soliq tizimining tartibga solinmaganligi mahalliy aholining keng noroziligini keltirib chiqarishi va bu bilan chorizmning mintaqadagi hukmronligiga xavf tug’dirishi mumkin edi. Turkistonning tabiiy resurslariga va uni boshqarishga qiziqish kuchayishi bilan rasmiy yo‘nalishlarga bag’ishlab yolg’on qilingan ishlar ham paydo bo‘ldi. Bu ishlarning bir qismi O‘rta Osiyoni bosib olish, bir qismi esa ma’muriy va mustamlaka qurilishi maqsadlariga, Rossiyaning mintaqadagi mafkuraviy, iqtisodiy va savdo-sotiq imkoniyatlarini kengaytirish yo‘llariga, Rossiyaning bu sohalardagi gegemonligini ta’minlash usullariga, mustamlakachilikning Rossiya modelini “takomillashtirish” borasida chorizmning mintaqada yuritgan bosqinchilik siyosatining prinsipial asoslariga shubha bildirilmaydi, aksincha, u chorizmning tashqi siyosatdagi yutuqlari sifatida madh etiladi. Ushbu fikr mulohazalarga asos bo‘lgan tarixiy materiallar mualliflar tomonidan bir yoqlama va buzib ko‘rsatilganligi sababli, ularning ishlariga nisbatan tanqidiy yondashuvni talab qilishadi. Manbalarga murojaat etgan holda ushbu masalaga oydinlik kiritish mumkin. Masalan, mualliflarning fikricha go‘yoki, rus ma’murlari Turkistonda ma’muriy, moliyaviy, sudlov va boshqa xil “islohotlar”ni amalga oshirishda, eng avvalo, xayrli maqsadlarni: Turkiston xalqlarini “yevropa taraqqiyoti” darajasiga erishtirish, yangi “fuqarolik jamiyat”ni qurishni ko‘zlagan. O‘zaro urushlar, O‘rta Osiyodagi hokimlarning zo‘ravonligi va talon-tarojdan charchagan Turkiston xalqlari go‘yoki o‘zlari Rossiya tasarrufiga o‘tishga intilgan, chorizm tuzumiga faqat mahalliy xon, bek va ruhoniylarning ayrim vakillarigina qarshilik ko‘rsatgan, degan g’oyalar targ’ib qilinardi. N.I.Kraft, V.N.Kaplun, S.N.Tregubov, N.Fioletov, N.Voshinin, V.Gessen va boshqalarning asarlarida Turkistonni boshqarish bo‘yicha qonunchilik aktlarini 19

ishlab chiqish jarayoni, sudlov tizimi asoslari, yangi davlat muassasalari, moliya tizimlarini joriy qilish to‘g’risidagi aniq ma’lumotlar bilan bir qatorda, mualliflar mintaqada an’anaviy bo‘lgan, chorizm tomonidan saqlab qolingan ijtimoiy- huquqiy institutlarni har tomonlama tahlil qilishga urinmaydilar. Asosan bu tuzilmalarning o‘lkada vaqtinchalik saqlab qolinishi mahalliy aholi “chorizm afzalliklari”ni qabul qilish darajasiga hali o‘sib yetmagani bilan izohlangan. 1 Yuqorida qayd etilgan ishlarning mazmunidan ular, shunchaki, mavzular tavsifidan iborat ekanligi, ularda keltirilgan faktlar jiddiy tahlil qilinmaganligi ko‘zga tashlanadi. Mualliflar o‘zlarining maqola va boshqa ishlarida ushbu davrdagi islohotlar ijtimoiy emas, balki ular sof ma’muriy tadbirlar sifatida chorizmning buyuk davlatchilik va gegemonlik maqsadlari yo‘lida xizmat qilgan, degan xulosa chiqaradilar. M.A.Terentevning mustamlakachilik davriga oid rasmiy-monarxik yo‘nalishda bo‘lgan “O‘rta Osiyoni istilo qilish tarixi” nomli asarida muallifning Turkiston amaldorlari va ularning o‘lkani boshqarish sohasidagi faoiyatiga munosabati o‘z aksini topgan. “Rus yer sotib oluvchilari”, “Yer bilan chayqovchilik qilishga qarshi chora-tadbirlar”, “Hukumat obrusining tushib ketishi” kabi ayrim boblarida 2 general gubernator Kaufmandan to uyezd boshliqlarigacha bo‘lgan Rossiya byurokratiyasi vakillarining qilmishlarini tahlil qilishga uriniladi. Muallif sudlov idoralarining mahalliy amaldorlar sodir etgan mansub jinoyatlariga doir arxiv ma’lumotlaridan foydalanib, ma’murlarning poraxo‘rligi va boshboshdoqligi, mahalliy aholidan yerlarni kuch bilan tortib olishi, yer va ko‘chmas mulk bilan chayqovchilik qilishi, g’azna mablag’i hisobiga turli soxta firma va kompaniyalar tuzishi haqidagi ko’plab faktlarni keltiradi. Bu materiallar mustamlakachi ma’murlarning asl niyatini fosh qilib, ularning “halolligi” haqidagi da’volarni chippakka chiqaradi. K.P.Kaufman va unga yaqin bo‘lgan amaldorlar – Sirdaryo viloyati harbiy gubernatori Golovachev, Toshkent shahri boshlig’i Medinskiy, kanselariya boshlig’i Savenkov, uyezd boshliqlari 1 O’sha asar. 105b. 2 Ko’rsatilgan asar, III j, 277-287, 375-379 betlar. 20

Guyus, Kolzakov va boshqalar haqidagi tanqidiy materiallar ushbu asarga ilk bor kiritildi. A.I.Dobrosmislovning “Toshkent o‘tmishda va bugungi kunda” nomli tarixiy ocherkida 1 1877-yilgi shahar islohoti va uni amalga oshirish jarayoni ko‘zdan kechiriladi. Muallif bu jarayonning tashkiliy tomoniga ko‘proq e’tibor berib, uning ahamiyatini oshirib ko‘rsatadiyu, lekin uning asl mohiyatini jiddiy tahlil qilmaydi. Ushbu islohot natijasida amalda Turkiston general-gubernatorligi markazida qo‘shimcha muvofiqlashtiruvchi organ – Duma va Uprava tashkil qilinib, ulardagi aksar o‘rinlar mahalliy aholiga emas, balki xuddi o‘sha Rossiya byurokratiyasi hamda mahalliy savdogarlar, boylar va tadbirkorlarga berilgan. Mahalliy aholining shahar boshqaruv organlariga saylash huquqi esa cheklandi. Ma’lumki, mahalliy aholiga Duma va Upravaning umumiy tarkibidan, atigi 1/3 joyi ajratilgan edi. Bu esa mustamlaka ma’murlarning Toshkentning tub aholisini kamsituvchi siyosat olib borganligini yana bir bor tasdiqlaydi. 1917 yil oktabr davlat to‘ntarishiga qadar bo‘lgan davrda tarix fani juda sust sur’atda rivojlandi. Chunki hukmron doiralar bu jarayonni atayin to‘xtatib turishga harakat qilar edilar. O‘sha davr tarixiy asarlarining ko‘pchiligida Rossiya markazidan chiqqan tadqiqotchilar mustamlakachilik siyosatini maqtab targ’ib qilar, mahalliy ilmiy kadrlar esa nihoyatda oz, bori ham bu borada yozishga jazm eta olmas edilar. O‘rta Osiyo yerlarining bosib olinishi rus kapitalizmi uchun istilochilik jihatidangina manfaatli bo‘lganligi haqida so‘z yuritilardi xolos. Jug’rofiya, Geologiya, iqtisodiyotga oid izlanishlardan faqat Turkiston o‘lkasini va vassal xonliklarni ekspluatatsiya qilinishini kuchaytirishga yordam beradiganlarigina rag’batlantirilar edi. Chor senzurasi istilo va uning oqibatlariga tegishli tarixiy-siyosiy asarlarning chop etilishiga yo‘l qo‘ymas edi. Bundan tashqari mustamlakachilarning bostirib kirishi va chorizm hukmronligining o‘rnatilishi haqida bu jarayon bilan bog’liq voqealar tinchiganidan so‘ng, ularning rivojlanish tabiati va dinamikasi namoyon bo‘lgach, 1 1. Axmadjonov G’ Rossia impiriyasi Markaziy Osiyoda T; Talim manbai. 2003__130b. 21

ya’ni “vaqt omili” yuz ko‘rsatgandan keyingina hukm chiqarish mumkin bo‘lardi. Shu bois oktabr to‘ntarishigacha bo‘lgan ko‘pgina asarlarda dalillar llmiy tahlil etilmasdan keltirilishi ko‘proq ko‘zga tashlanadi. Istilo va uning oqibatlari muammosini tadqiq etish puxta nazariy asosga ega emasdi. Dalillar va ma’lumotlarni to‘g’ri yig’ish va ularning ustida ishlash uslubiyati yaratilmagan edi. Shu bois yozilgan tarixiy asarlarda materiallarni to‘plash hamda xulosalar chiqarish muayyan mualliflarning sub’ektiv qarashlariga bog’liq bo‘lib qolganligi ajablanarli emas. O‘sha davrga oid tarixiy-ilmiy kitoblarda ularning mualliflari asosan boshqa xalqlarni talashdan, ezishdan manfaatdor bo‘lgan dvoryan-pomeshchiklar, zobitlar, savdo-sanoat korchalonlari, nufuzli amaldorlar bo‘lishgan. Ular o‘z asarlarida ko‘proq Rossiyaning Turkistonda qulay boshlagan iqtisodiy-siyosiy zug’umlarini oqlash, saltanat hukmron doiralarining manfaati nuqtai nazaridan o‘lkani o‘zlashtirish bo‘yicha yana qanday tadbirlar ko‘rish zaruratini bahs etganlar. Maqsad, yetakchi yo‘nalish, qanday bo‘lmasin, saltanatning Turkistondagi tajovuzi va mustabid tizimni g’oyaviy asoslashga, ya’ni “ikkinchi rus Turkistoni”ni barpo etish uchun zarur yonalishlarni belgilashga qaratilishi bilan bog’liq edi 1 . N.G.Pavlovning XX asr boshlarida chop etilgan “Turkiston tarixi” kitobida ham Rossiyaning sharqdagi siyosatiga muayyan maqsadlar asosida bir yoqlama baho berish uchun juda ko‘p joy ajratilgan. Shu bilan bir qatorda O‘rta Osiyoda o‘troqlashib qolgan ba’zi mualliflar mahalliy xalqlarning madaniy va ijtimoiy hayotini o‘z asarlarida bir muncha tushunib ifoda etganlarini ham ko‘rsatib o‘tish zarur. Turkistonni bosib olish bilan shug’ullanuvchi har qanday tarixchi XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida O‘rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy-siyosiy tafakkuri masalasiga murojaat etmay iloji yo‘q. Bu tarixiy davrning ijtimoiy- siyosiy tafakkuri avvalo badiiy adabiyot na’munalarida o‘z aksini topgan. Huquqi toptalgan dehqonlar ommasining og’ir va xor-zor ahvoli haqida Ahmad Donish, Furqat, Muqumiy, To’xtagul, Durdi Qilich va boshqa demokrat-ma’rifatparvar 1 1 “O’zbekistonning yangi tarixi” – 1 kitob. Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida. T.,2000, 8-9-b. 22

yozuvchilar hamda olimlar ko‘p va xo‘p yozishgan. Ularning asarlari hanuzgacha O‘rta Osiyo xalqlari orasida sevib mutolaa qilinadi, kuyga solinib qo‘shiq tariqasida og’izdan og’izga ko‘chib yuradi. O‘sha davrning bu ilg’or kishilari Turkistonda chorizm hukmronligi o‘rnatilishining ayrim ijobiy tomonlarini ham ilg’ay bilishgan. Masalan, Furqat Rossiya davlatiga kiritib olinishi natijasida xonliklar va bekliklar o‘rtasidagi urushlar barham topganligi, O‘rta Osiyo va Rossiya o‘rtasida qizg’in o‘zaro manfaatli madaniy muloqotdan mamnunlik hissini ifodalaydi. Ammo buning orqasidagi Rossiya olib kirgan iqtisodiy va siyosiy istibdod oqibatlarini ko‘ra bilmaganini ham aytib o‘tish darkor. Rossiyaning Turkiston diyorini bosib olishi va bu o’lkada o’rnatgan mustamlakachilik tuzumi hamda uning oqibatlari rus harbiy mutaxassislari, diplomatlari, sharqshunos olimlari, sayyohu savdogarlari tomonidan yozilgan memuar asarlar, saforatnomalar, xotiralari va hisobotlarida batafsil yoritilgan. Ular podsho Rossiyasining Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklari o’rtasida olib borilgan aloqalarning bevosita ishtirokchisi bo’ldi. Rossiya hukumatining topshiriqlarini bajarish bilan ayni vaqtda o’z qiziqishlari tufayli yevropaliklar uchun qiziqarli va sirli bo’lgan bu mamlakat va uning xalqlari tarixi, etnografiyasi, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvoliga oid ma’lumotlar hamda o’tmish qadriyatlarni o’ta sinchkovlik bilan to’plaganlar hamda bu diyor va uning aholisi to’g’risida o’z bilganlari, kuzatgan va ko’rganlari asosida asarlar yozib qoldirganlar. Budrinning “Русские в Бухаре в 1820 году”(1871); N . Zalesovning “Очерк дипломатических отношений России с Бухарою с 1836 по 1843 гг.”(1862); M . Ivaninning “Описание зимнего похода в Хиву в 1839 - 1840 гг.” (1874); N . Ignateyevning “Миссия в Хиву и Бухару в 1858 г.” (1897); L . Kostenkoning “Туркестанский край” ( I – III jild , 1880 y .); G . Meyendorfning “Путешествие из Оренбурга в Бухару в 1820 году” (1826); N . Muravevning “Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819 и 1820 гг.” (1822); A . Serebrennikovning “Туркестанский край. Сборник материалов для истории его завоевания” (1840 – 1852); N . Xanikovning “Описание Бухарского ханства” (1843); V . Veselovskiyning “Очерки историко-географических сведений о Хивинском Ханстве с 23

древнейших времен до настоящего” (1877); A . Kostenkoning “Средняя Азия и водворение в ней русской гражданственности” (1870); D . Logofetning “Бухарское ханство под русским протекторатом” (1911), “Страна бесправия” (1909); V . Masalskiyning “Туркестанский край” (1913); I . Mushketovning “Туркестан” (1915); M . Terentevning uch jildli “История завоевания Средней Азии” (1906) va “Россия и Англия в Средней Азии” (1875) asarlari shular jumlasidandir . Shunday qilib , mustamlakachilik davridagi rasmiy adabiyotlar chorizmning O ‘ rta Osiyo mintaqasidagi manfaatlarini himoya qilish , uning o ‘ lkani bosib olish , mustamlakaga aylantirish va o ‘ lkani boshqarish tizimini yaratish borasidagi barcha tadbirlarini oqlashdan iborat bo ‘ lgan umumiy maqsadli ko ‘ rsatma ostida yaratildi . 24

II BOB TURKISTONNI ROSSIYA ISTILO QILISHIGA DOIR SOVET TARIXSHUNOSLIGI. II .1. Sovet tarixshunosligida istilo etilish jarayonining soxtalashtirilishi Ma ’ lumki , sovet tarixshunosligi 70 yildan ortiq zo ‘ rlik bilan hukm surgan , o ‘ nlab xalqlar , millatlarni fojiali inqiroz yoqasiga olib kelib , tarix sahnasini tark etgan sovet davlati va tuzumi manfaatlariga xizmat qilishga moslashtirilgan bo ‘ lib , lenincha tamoyillari va kommunistik mafkura aqidalariga asoslangan edi . Uning bosh va asosiy maqsadi – xalqlar tarixini emas, hayotiy va real bo‘lmagan, jamiyat taraqqiyoti qonunlariga zid bo‘lgan hayoliy ta’limot – g’oyalarini ulug’lash, uni tarixiy muqarrar zaruriyat sifatida ko‘rsatish, SSSRning soxta yutuqlarini targ’ib etish, bu g’oyalarni nafaqat sovet xalqiga, balki butun insoniyatga singdirishdan iborat edi. Shu maqsadlarga xizmat qilish va haqiqatga zid soxta tarixni sun’iy ravishda yaratish uchun ilmiylik, haqqoniylik va xolislikdan yiroq bo‘lgan sovet tarixshunosligida sinfiylik, partiyaviylik tamoyillari, g’ayriilmiy tadqiqot usullari qaror toptirilgan edi va butun jahon tarixi, shu jumladan, Turkiston xalqlari tarixi ham shu mezonlarda talqin etilar edi. Turkistonnig Rossiya tomonidan bosib olinishi tarixining sovet tarixshunosligidagi talqini ha yuqorida qayd etilgan maqsadlarga va tamoyillarga moslashtirilgan edi. 40 – yillarga kelib O‘rta Osiyoning o‘tgan asrning oxiri va asrimizning boshlaridagi iqtisodiy-siyosiy va ijtimoiy hayotiga oid ilmiy nashrlar soni ancha ko‘paydi. 1 Afsuski ularda ham avvalgi yillarda yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar batamom tugatilmagan edi. Hatto K.Jitov va V.Nepomninning “Mustamlaka asoratidan – sotsializm sari” nomli monografiyalarida ham go‘yo keng daliliy hujjatlar asosida o‘zbek xalqining “sotsializm g’alabasi sari” bosib o‘tgan yo’li umumlashtirilib, ko‘pgina xato xulosalarga ham yo‘l qo‘yilgan. Misol uchun XIX asrning ikkinchi yarmidagi voqealar shu tariqa yoritiladiki, go‘yo butun O‘rta 1 1. Axmadjonov G’ Rossia impiriyasi Markaziy Osiyoda T; Talim manbai. 2003__138b. 25

Osiyo xalqlari rus qo‘shinlariga qarshi ayovsiz jang qilgan edi, degan xulosa paydo bo‘ladi. K.Jitov va V.Nepomninlarning bu tadqiqotlari ana shu kamchiliklarga qaramay, Turkistonni bosib olinishining iqtisody, siyosiy oqibatlarini o‘rganish uchun o‘z zamonasiga nisbatan yondashganda, boshqalarga qaraganda bir muncha dadilroq mushoxoda va xulosalari bilan ajralib turishi va sovet tarixchilarining keyingi tadqiqotlari uchun turtki vazifasini bajarishga o‘xshashi mumkin. Ammo bu mualliflar butun “ijodiy” izlanishlari davomida bolshevistik yondashuv va uslubiyatni tarix faniga tiqishtirishga urinishdan nari bormadilar. Keyinchalik bunday safsatalar yanada chuqurlashtirilib ayrim mualliflar chorizmni rus xalqi bilan bir deb talqin etganlikda, chor Rossiyasi bilan inqilobiy Rossiya o‘rtasidagi farqni ajrata olmaganlikda ayblandilar. Ular rus chorizmi siyosati ortidagi hodisalarning boshqa tomonini – Rossiya xalq ommasining zulmga qarshi, shu jumladan milliy va mustamlaka zulmiga qarshi kurashini ko‘ra bilmabdilar. Bu mualliflar Turkistonning Rossiyaga qo‘shilishi tufayli O‘rta Osiyo xalqlari rus xalqi siymosida ob’ektiv ravishda qudratli ittifoqdosh orttirib olganligini va u Rossiyadagi barcha xalqlarning ijtimoiy va milliy ozodlik kurashlariga yetakchilik qilganligini anglab yetmagan emishlar. Shu davr tarixshunosligi va tarixnavislik aholi nihoyatda murakkab va og’ir kechdi. Shunga qaramasdan o‘z davri tarix fani erishgan yutuq va kamchiliklarni anglashga intilish jarayoni bilan bir qatorda, partiyaviylik talablari asosida yangi tarix fanining shakllanish va tiklanish jarayoni yuz bedi. Urushdan keyingi yillarda O‘rta Osiyo xalqlari hayotida eng muhim voqealarni tarixiy anglash borasida yangi urunishlar boshlanib ketdi. xususan, O‘rta Osiyoning Rossiya tarkibiga kiritilishi masalasi kuchaydi. O‘rta Osiyo tarixchilari markazdagi ilmiy institutlar olimlari bilan hamkorlikda ko‘p tomli umumlashtiruvchi tadqiqotlarni nashr ettirishga xuddi o‘sha yillari kirishdilar. 1947 yilda “O‘zbekiston xalqlari tarixi” ning birinchi nashri chiqdi. Uning ikkinchi jildida Turkistonni bosib olinishi oqibatlariga bog’liq voqealar bayon etilgan. Keyinchalik S.Rajabov da’vo qilganidek, “asar mualliflari Turkistonning 26

Rossiyaga qo‘shilishi arafasidagi ijtimoiy-iqtisodiy va xalqaro siyosiy ahvolni to‘laqonli talqin etmaganlar va qo‘shilishning oqibatlarini yoritmaganlar. 1 O‘sha davrga oid tadqiqotlarda O‘rta Osiyo yerlarining “qo‘shib olinishi”ning (bosib olinishi atamasi tadqiqotchilar lo‘g’at boyligida mutlaqo uchramaydigan bo‘lib qoldi) iqtisodiy, siyosiy, madaniy oqibatlariga taalluqli umumiy qarash, yagona nuqtai nazarni uchratmaysiz. Ko‘pgina tadqiqotchilar O‘rta Osiyoning kapitallashtiruvini “qo‘shib olinishning” progressiv oqibati sifatida talqin etadilar, ammo boshqa bir tadqiqotchilar fikricha, bu fikrni ilgari suruvchi olimlar “qo‘shilish” birinchi navbatda chekka o‘lkalar xalqlari uchun revolutsion harakatga tortilishga olib kelganligini to‘g’ri baholay olishmagan. “ Вопрос истории ” jurnalining tahrir hay’ati 1953-yil avgust sonida I.S.Broganskiy, S.Rajabov, V.A.Romodinning “O‘rta Osiyoning Rossiyaga qo‘shib olinishi masalasiga doir” maqolasini e’lon qildi. Unda “ O‘zbekiston xalqlari tarixi” kitobining 1 chi nashri ikkinchi kitobida keltirilgan qabilalararo to‘qnashuvlarning kamayganligi haqidagi ma’lumotlar tarixiy haqiqatga zid. “Zo‘rlik bilan qo‘shib olish” bilan “qo‘shilib kirish” natijalarini aralashtirmaslikni maslahat berib, mahalliy aholining Rossiya tarkibiga kiritilishi masalasiga differensial yondashish zarur deb o‘qtiradilar. Chunki ko‘pgina O‘rta Osiyo yerlari uchun Rossiya tarkibiga kirish ixtiyoriy asosda ustuvor bo‘lgan emish. “ Вопрос истории ” jurnali tahririyati tashabbusi bilan boshlab yuborilgan munozara O‘rta Osiyo va Qozog’iston xalqlarining “qo‘shib olinishi progressiv ahamiyatga” ega ekanligini “to‘g’ri” tushunishga yordam berish uchun atayin tashkil etilgan tadbir edi. Go‘yo ana shu bahs jarayonida bu tarixiy hodisaga Markscha – Lenincha baho berilgan bo‘lib, unda ko‘p millatli Rossiya imperiyasi hayotida rus xalqning mahalliy xalqlarga inqilobiy ta’sir ko‘rsatish bo‘yicha xizmatlari ochib berilgan edi. Shundan kelib chiqib Rossiyaning va rus xalqining progressiv roli haqidagi qayta-qayta takrorlanayotgan madhiyalar aslida rus bo‘lmagan xalqlarni markazga toat-itoatda tutib turish, ularning milliy ongini kishanlash maqsadida maxsus 1 1.O’sha asar, 141b 27

tashkil etilgan mafkuraviy bosqinchilikdan boshqa narsa emas edi. 1954- yilda A.Ya.Yakuninning O‘rta Osiyo va Qozog’iston xalqlarining o‘tgan asrning ikkinchi yarmidagi iqtisodiy va siyosiy ahvoli to‘g’risidagi risolasi bosib chiqarildi. Ayrim masalalarni to‘g’ri yuritgan holda (xo‘jalik yuritishning o‘troq va ko‘chmanchilik usuli qo‘shib olib borilgani ishlab chiqarish tovarlashuvining kuchayishi, ingliz-rus muxolifligi va boshq.), A.Yakunin qo‘shib olinish hech qanday bosqinchilik hususiyatiga ega emasdi, degan xulosani chiqaradi. Uning fikricha, XIX asrning ikkinchi yarmida “O‘rta Osiyo davlatlarining iqtisodiy va siyosiy taraqqiyoti boshi berk ko‘chaga kirib qolgan”. Muallif O‘rta Osiyo kapitallashuvining progressiv ahamiyatiga nihoyatda yuksak baho berib yuborgan. O`rta Osiyolik tarixchilarning “qo`shib olish” mavzusiga qiziqishining ortib borayotganligining B.Ya.Nepomninning maqolasi ham tasdiqlaydi. Muallif unda go`yo inkor etib bo`lmaydigan dalillarga asoslanib, O`rta Osiyoning Rossiya tarkibiga kiritilishining ob’ektiv jihatdan progressiv ahamiyatga ega bo‘lganligini isbotlashga urindi. “O‘zbekiston SSR tarixi”ning ikkinchi bobi (2-t., II kitob, 1956) ham shu muallif qalamiga ham mansub bo‘lib butunicha “qo‘shib olish” muammosiga bog’langan. V.Ya.Nipomninning O‘rta Osiyoning nisbatan tez istilo etilishi sababini, bu yerda davlatlarning iqtisodiy va siyosiy jihatdan qoloqligi, aholining ko‘pi passiv kuzatuvchi bo‘lib qolganligi, mahalliy savdogarlarning ochiqchasiga va yashirin qo‘llab-quvvatlashi va harbiy ishning nihoyatda ibtidoiy holatda qolib ketganligi bilan izohlaydi. U O‘rta Osiyo xalqlari ijtimoiy, siyosiy va milliy zulm ostida bo‘lganliklarini ta’kidlaydi. 1954 yilda “O‘zbekiston Kommunisti” jurnalida V.Ya.Nipomninning “O‘rta Osiyoning Rossiyaga qo‘shilishining tarixiy ahamiyati” 1 degan maqolasi e’lon qilindi. Bu respublika, partiya organlari markazining ko‘rsatmasiga “labbay” deb, “bu muammoni samarali tadqiq etishga katta e’tibor bilan qaralganligidan” dalolat berardi. “O‘rta Osiyoning Rossiyaga qo‘shib olinishi progressiv ahamiyati” ga bag’ishlab 1958-yilda Toshkentda o‘tkazilgan birlashgan ilmiy sessiya ilmiy 1 1O’zbekiston tarixi jurnali 2003.№ 4 34b. 28

muammoni “yanada samaraliroq” tadqiq etish uchun “yangi imkoniyatlar” yaratib berdi. Uning ishida ham markazdan – Moskva va Leningraddan shuningdek qarindosh respeblikalardan kelgan, O‘rta Osiyo xalqlarining Rossiya davlatiga “qo‘shilishi” muammolari bilan shug’ullanuvchi olimlar ishtirok etishdi. S.Rajabov sessiyada qilgan ma’ruzasida O‘rta Osiyo respublikalari va Qozog’iston tarixiga doir jamoa bo‘lib yozilgan asarlar va alohida monografiylar hususida to‘xtalib, ularda O‘rta Osiyoning Rossiyaga “qo‘shilishi” muammosi avvalgi nashrlarga nisbatan farqlanishini o‘qtirdi. Tanqidiy mulohazalarni hisobga olgan mualliflar avval yo‘l qo‘yilgan xatoliklarni tuzatishganini ta’kidladi. Ushbu ma’ruza Turkistonning Rossiyaga “qo‘shib olinishi” ilmiy izlanishlarda yetarli darajada yoritilganligi: O‘rta Osiyo yerlarining Rossiyaga “qo‘shilishi” to‘g’risida maxsus boblar mavjudligi, Rossiya davlatining O‘rta Osiyoga siyosiy va iqtisodiy tomondan qaram qilinishi masalalari yoritilganligi, shuningdek, istilodan keyingi o‘zgarishlar va inqilobiy harakat muammolari chetlab o‘tilmaganligi qayd etildi. 1 Mazkur sessiyaga tayorgarlik arafasida vaqtli matbuotda 80 dan ortiq optik maqolalar yolg’on qilindiki 2 , natijada bu anjumanda keng jamoatchilikning e’tibori ham jalb etildi. Sessiya olimlar o‘rtasida O‘rta Osiyo xalqlarining Rossiya tarkibiga kiritilishiga doir umumiy masalalar bo‘yicha mavjud bahsli masalalar yuzasidan “yagona” xulosaga kelish imkonini berdi. Jamoa muallifligida yozilgan ba’zi asarlarda “qo‘shilishning progressiv oqibatlari bilan bir qatorda, e’tibor chorizmning o‘lkaga olib borgan mustamlaka siyosatining reaksion jihatlariga ham qaratildi. Xulosa qilib aytganda 50-60 yillardagi sovet tarixshunosligida Turkistonning bosib olinishi va zudlik bilan Rossiya tarkibiga kiritilishi muammosiga taalluqli tadqiqotlarning deyarli barchasida ushbu muammo siyosiylashtirildi, g’ayriilmiy tadqiqot usullari asosida soxtalashtirilib talqin etildi. 1 O’sha asar. 34b. 2 29

II.2. 50-80 yillardagi tadqiqotlarda Turkistonni Rossiyaga “qo‘shib olinishi” iborasining ishlatilishi. Imperiyani boshqargan kommunistik partiya rahbarlari Turkiston xalqlarining boy o‘tmish tarixini atroflicha o‘rganishga, xolis tadqiq etib, targ’ib- tashviq qilishga yo‘l qo‘ymadilar. Ular ayniqsa rus bosqiniga qarshi olib borilagan kurashlar ahamiyatini kamsitishga yoki xaspushlashga qattiq urindilar. Bu hol ayniqsa XX asrning 50- yillarida yaqqol ko‘zga tashlandi. O‘lkaning “urushib olinishi” iborasining o‘rniga “qo‘shib olinishi” degan so‘zlar ishlatildi. Ularga go‘yo Rossiya tufayli Turkistonda tinchlik o‘rnatilgan va o‘lkada ijobiy o‘zgarishlar yuz berganligi, aks holda qattiq inqiroz va qoloqlik sodir bo‘lishi mumkinligi haqida jar solindi. Shu tariqa, Rus davlatining ayovsiz mustamlakachilik siyosati va milliy zulmini emas, balki “ijobiy o‘zgarishlar va yutuqlar”ni targ’ib etish asosiy vazifaga aylantirildi. Bunday qarashlar O‘zbekiston tarixiga bag’ishlangan barcha katta-kichik ishlarda ko‘zga tashlandi. 1965-yili Moskvada N.A.Xalfinning “Prisoedineniyie Sredney Azii k Rossii (60-80 godi XIX v.)” kitobi chop etildi. Mazkur kitobda o‘lkani bosib olish jarayoni va nihoyasiga yetkazilishi ko‘rsatilishi bilan bir qatorda uning mustamlakachilik xususiyatiga egaligi bayon etilgan bo‘lsada, lekin mahalliy aholining bosqinchilarga qarshi janglari yoritilmadi. Muallif garchand o‘lkaning urushib olinishini inkor qilmasada, lekin uning “ob’ektiv ijobiy oqibatlarini” hisobga olgan holda ta’riflashga da’vat etadi. U asrimizning 20-30- yillaridagi tarixchilarning chor hukumatining bosqinchilik va mustamlakachilik siyosatini o‘rganish bilan chegaralanib, “qo‘shib olinishi”ning, ya’ni urushib olishining ijobiy oqibatlarini yoritishga deyarli ahamiyat bermaganliklarini tanqid qiladi. Vaholanki, “ob’ektiv o‘zgarishlar” mustamlakachilik siyosatining mahsuli hisoblanib, ulardan mahalliy aholi emas, balki Rus davlati va rossiyaliklar bahramand bo‘lgan edilar. Mazlum xalq esa, yo‘qchilik va qashshoqlikda hayot kechirgan edi. Bosqinchilik, zo‘ravonlik, minglab kishilarning yostig’ini quritish, talon- taroj va vayronagarchiliklar hisobiga sodir bo‘lgan “ob’ektiv o‘zgarishlar” ning 30

boridan ko‘ra yo‘g’i ming marotaba afzal edi. O‘lkaning urushib olinishining tom ma’nodagi oqibatlari shundan iborat bo‘ldiki, mustaqillik va ozodlik barbod qilinib, mustamlakachilik tizimi va milliy zulm o‘rnatildi, xolos. Shuni unutmaslik kerakki, faqat mustaqil milliy davlat doirasidagina chinakam taraqqiyotga erishish mumkin. X.A.Xalfinning agar Turkiston Rossiyaga “qo‘shib olinmaganda”, ya’ni urushib olinmaganda mahalliy xalqlar “oktabr inqilobi” va “sotsializm tizimi”dan chetda qolib “o‘rta asr qoloqligi” girdobida yashardi degan fikri ham noto‘g’ridir. Aksincha, tub aholi “oktabr inqilobining” mevalaridan misli ko‘rilmagan dahshatli fojealarni boshlaridan kechirganliklarining guvohimiz. Shuning uchun “ob’ektiv o‘zgarishlar”ni ro’kach qilib urushib olinishini “oqlashga” harakat qilish tarixni soxtalashtirishdan boshqa hech narsa emas. X.A.Xalfin ba’zi yasama hujjatlar asosida Turkistonni faqat qurol kuchi bilan bosib olindi degan fikrga qarshi chiqib, “ixtiyoriy” ravishda itoat etish istagini bildirgan joylarni mamnuniyat bilan tilga oladi. Aslida esa, ayrim joylarda “ixtiyoriy bo‘ysunish” haqidagi so‘rovlar xalqning emas, balki bir guruh vatan xoinlari tomonidan tashkil etilgan tashabbus edi, xolos. Shu bois ularni xalqning xohish irodasi sifatida talqin qilish haqiqatdan uzoqdir. Xullas, X.A.Xalfinning fikr-mulohazalaridan Rus davlatining harbiy yurishlari va hukmronligi o‘lka uchun g’o‘yo “tarixiy zaruriyat” bo‘lib chiqadi. Bunday uydirma gapga mutlaqo qo‘shilib bo‘lmasligiga shak-shubha yo‘q. Shuni aytib o‘tish lozimki, X.A.Xalfin yo‘l qo‘ygan xatolar faqat uning o‘ziga xos bo‘lmay, barcha tarixchilarning ham umumiy kamchiligi edi. 1966- yilda “Toshkentning Rossiyaga qo‘shib olinishi” nomidagi risola chop ettirildi. Bu ishda birinchi marotaba toshkentliklarning rus soldatlariga qarshi qahramonona janglari, shahar qonga belangan va vayronaga aylantirilgan holda urushib olinganligi oshkora ko‘rsatilgan bo‘lsada, lekin “qo‘shib olinishi” iborasi ishlatildi. Shuningdek, uning ob’ektiv ijobiy oqibatlari” xususida fikr izhor etildi. 31

Ishning ko‘rsatilgan sarlavhasi mazmuniga mos tushmay qoldi. Biroq senzuraning ruxsatini olish uchun bunday qilmaslikning iloji yo‘q edi. Tarixni siyosatlashtirish yo‘lining tanlanishi, shuningdek, uning mustabid tuzumga qaramligining yanada kuchayishi munosabati bilan “rus bo‘lmagan xalqlarning Rossiyaga qo‘shib olinishi” muammosini o‘rganishga ko‘rsatma berdi. Natijada, tarix fanida “qo‘shib olish – mutlaqo jaholat” degan tushunchaning o‘rniga “qo‘shib olish-qisman jaholat” degan yangicha yondashuv joriy qilindi. 1 Buning oqibatida 30- yillarning oxiri-40-yillarda biz o‘rganayotgan mummo yuzasidan aytarli darajada jiddiy tadqiqotlar yaratilmadi. 50-yillarning boshlarida tarix muammolarini o‘rganishga kon’yunkturaviy munosabat yuqorida tilga olingan tushunchalarning yanada kengroq talqin qilinishiga va mazmuni taminan quyidagicha bo‘lgan, “chorizmning mustamlakachi bo‘lishiga qaramay, rus bo‘lmagan xalqlarning Rossiyaga qo‘shib olinishi progressiv fakt bo‘lgan edi”, degan navbatdagi soxta fikrning qaror topishiga olib keldi. Mustamlakachilik muammolari bilan shug’ullangan tarixchi olimlar “bosib olish” atamasini deyarli rad etib, “istilo etish” iborasini juda kam qo‘lladilar, ularning o‘rniga “kirishi”, “kiritilishi”, “qo‘shib olinishi”, “o‘z ihtiyoriga ko‘ra qo‘shib olinishi” kabi terminlar ishlatila boshlandi. Buning natijasida, mustamlakachilik tuzumining salbiy oqibatlarini xaspushlash, tub aholining tuzumga qarshi ozodlik uchun kurashining ahamiyatini pasaytirish, uning milliy ozodlik yo‘nalishini berkitishga urinish va boshqa shu kabi tadbirlar amalga oshirila boshlandi. Jumladan, Qo‘qonda tashkil qilingan “Muxtor hukumat”ini aksilinqilobiy, “burjua-millatchiligi”, “panislomchilik” ruhidagi, Turkistonda fevral inqilobidan keyin yuzaga kelgan milliy tashkilotlar esa xalqqa qarshi va mutlaqo reaksion uyushmalar deb baholandi. Shunga qaramay, 60-80 yillarning birinchi yarmiga kelib, tadqiqotlarning muammoviy doirasi kengayib bordi, to‘plangan tajriba va muayyan voqelik tarix fani oldiga Turkiston xalqlari ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotining 1 Axmadjonov G’. Rossia imperiyasi Markaziy Osiyoda. T; 2003__140b 32

ko‘pgina masalalarini o‘rganish vazifasini qo‘ydi va ular bir qator tadqiqotlarda hal qilindi. Ularga Aminov A. Ekonomicheskoe razvitie Sredney Azii ( so vtoroy polovini XIX stoletiya do pervoy mirovoy voyni). Azadayev F.A. Tashkent vo vtoroy polovine XIX v. Ocherki sotsialno- ekonomicheskoy I politicheskoy istorii. T.,1965; Ziyayev X.Z. Srednya Aziya I povolj’e ( vtoraya polovina XVI-XIX vv.).T.,1965; Tuxtametov T.G. Russko- buxarskie otnosheniya v kontse XIX-nach.XX vv. T.,1966; Sadikov A.S. Ekonomicheskie svyazi Xivi s Rissiey vo vtoroy polovine XIX nach. XXvv.T.,1965; Yuldashev A.M. Agrarnie otnosheniya v Turkestane (konets XIX nach. XX vv.) T.,1969; Xidoyatov G.A. Iz istorii anglo-russkix otnosheniy v Sredniy Azii v kontse XIX v. T.,1969 Xalfin N.A. Rossiya I xanstva Sredniy Azii kabi asarlar kiradi. 1 1957-1959 yillarda Toshkentda O‘rta Osiyoning Rossiyaga qo‘shilishining “progeressiv ahamiyati”ga bag’ishlab o‘tkazilgan sharqshunoslarning Butunittifoq konferensiyasi va Birlashgan ilmiy sessiya materiallari yo‘naltiruvchi ahamiyat kasb etdi. Zero, ushbu anjumanlarda fikrlarning rang barangligiga qaramay, umumiy xulosa yagona edi, ya’ni barcha m’ruzalarda “qo‘shib olishning O‘rta Osiyo va Qozog’iston uchun progressiv ahamiyatga ega bo‘lgan”ligini ta’kidlashga urg’u berilgan. Uchbu muammo yuzasidan O‘rta Osiyo respublikalari va Qozog’istonda yozilgan barcha ilmiy maqolalar ham ana shu uzandan tashqariga chiqa olmasdi. Ularning bari “ qo ‘ shib olinish ” degan sarlavha ostida nashr etilar va bu bilan go ‘ yo chorizmning umumiy istibdod va Sharqdagi mustamlakachilik siyosatini yo rad etmoq uchun yoki ko ‘ rib ko ‘ rmaslikka olish uchun harakat qilinar , shu orqali milliy ongni zaharlashga hamda xalqning sovet istibdodi haqida biron xulosa chiqarishi uchun o ‘ rin qoldirmaslikka harakat qilinar edi . Shunday tasavvur hosil qilishga urinish bo ‘ lganki , go ‘ yo istibdod , bosqinchilik , dunyoga egalik qilish siyosati Evropadagi , dunyoning boshqa qit ’ alaridagi mumtoz 1 O’zbekiston tarixi jurnali 2003.№4 38b 33

va yosh imperialistik davlatlarning barchasi uchun xos xususiyat bo ‘ lib , Rossiya bunday “ yovuzlikdan ” mutlaqo xoli edi . Bu fikrni asoslash uchun daholarning Amerika va Evropa imperializmining vahshiyona tabiati haqidagi mulohazalari keltirilar edi. Xullas kalom, B.F.G’afurov, N.A.Xalfin, E.B.Bekmaxonov, H.Z.Ziyoyev, B.D.Jamgerchinov, A.K. Qarriev kabi olimlarning sovet davrida yozilgan eng yaxshi fundamental asarlari ham avvaldan belgilangan, partiya ko‘rsatmasiga mos keladigan xulosalardan xoli emas yoki ularning nomi ichki mundarijasiga to‘g’ri kelmaydi. Shu bois XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshida chorizm O‘rta Osiyo va Qozog’istonda yuritgan siyosatning bosqinchilik va mustamlakachilik mohiyatiga ega ekanligini ko‘rsatish, buning uchun tarixnavislik materiallarini qayta o‘rganish, qayta anglash va qaytadan baholash zarur edi. 1990 yil 7 - 9 iyun kunlari Toshkentda bo‘lib o‘tgan “Chorizmning O‘rta Osiyodagi bosqinchilik va mustamlakachilik siyosati” mavzusidagi mintaqaviy ilmiy-nazariy konferensiyadan so‘ng bir qadam bo‘lsada olg’a siljish ro‘y berdi. Bu g’oyaviy nazariy asos bir yildan sal ko‘proq vaqt o‘tishi bilan barcha O‘rta Osiyo respublikalari va Qozog’istonda o‘zining amaliy tasdig’ini topdi. Ya’ni bu mustamlakalar o‘lkalar chinakam siyosiy-iqtisodiy mustaqillikka erishdilar. Konferensiyada 8 ta ilmiy ma’ruza va 20 ga yaqin chiqishlar tinglangan. So‘zga chiqqanlar va faol qatnashganlar orasida qo‘shni respublikalar akademiklari M.A.Annanepisov, Q.Quziboev, S.Kamolov, Tojikiston muxbir a’zosi A.M.Muxtorov, fan doktorlari V.X.Shalekenov, J,K.Qosimboev, J.Baqtigulov, A.M.Yuldoshev, A.Sodiqov, Q.J.Xonazarov kabilar bor edilar. Asosiy ma’ruzalarda X.Z.Ziyoevning “ O‘zbek xonliklarining chorizm tomonidan bosib olinishi”, A.M.Muxtorovning “1866 yildagi harbiy ekspansiyasi”, V.X.Shalekenovning “Chor Rossiyasi tomonidan Xiva xonligining bosib olinishi”, J.Jakibbekovning “Qirg’izistonning Rossiyaga qo‘shib olinishi tarixnavisligidagi munozarali masalalar to‘g’risida”, N.A.Abduraximovaning “XIX asrning 60-70- yillarida chorizmning Turkistondagi ma’muriy siyosati”, X.N.Bobobekovning “1873-1876 yillarda Po‘latxon isyoni” kabi chiqishlari diqqatga loyiqdir. 34

Jumladan, X.Z.Ziyoevv o‘zbek xonliklarining bosib olinishi chor Rossiyasi hukmron doiralarida zo‘r mamnuniyat bilan kutib olinganini ta’kidlab, moliya ministri Vishnegradskiy O‘rta Osiyoda bosib olingan yerlarni “rus tojidagi eng a’lo marvarid”, deb ataganligini ko‘rsatib o‘tadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, chor qo‘shinlari bu o‘lkani istibdodga olishi jo‘ngina ro‘y bergan emas. Istiloga qarshi o‘n minglab vatanparvar kishilar oyoqqa qalqdi va ulardan minglab ajdodlarimiz yurt ozodligi uchun shahid bo‘ldi. Biroq xon hokimiyati bosqinga qarshi harakatni yetarli darajada tashkil eta bilmaganligi, harbiy bilam va texnika darajasining pastligi, shuningdek chorizmga sotilgan mahalliy guruhlarning xiyonati tufayli bu kurash mag’lubiyatga uchradi. Buning sabablaridan yana biri – uch o‘zbek xonligi Turkiston taqdiri hal etilayotgan ana shu sinov davrida ham barcha kuchlarni biriktirib bosqinchilarga qarshi bir bo‘lib chiqish o‘rniga o‘zaro mojarolardan tashqariga chiqa olmadilar. Ayniqsa, Buxoro Qo‘qon munosabatlari ayovsiz adovatdan iborat edi. X.Z.Ziyoev o‘z ma’ruzasidan shunday xulosa chiqaradi: mazkur muammoni talqin etishda “qoshib olish” atamasini qo‘llash nojoiz, zero, hamma narsani o‘z nomi bilan atash va bu jarayonni ham “bosib olish” deb aytaverish kerak. O‘sha vaqtda ToshDUning SSSR xalqlari tarixi kafedrasi mudiri bo‘lgan N.A.Abdurahimovaning chiqishi ham H.Z.Ziyoev ma’ruzasiga hamohang. U Turkistonning 1867-1882 yillardagi birinchi general-gubernatori faoliyatiga batafsil tavsif beradi. O‘zini zolim bosqinchi sifatida namoyon etgan bu arbob ayni chog’da makkor diplomat, g’ayratchan, va tajribali ma’mur bo‘lganligi ochib berilgan. Shu boisdan u Turkiston general-gubernatori kursisida eng ko‘p muddat o‘tirganligi ko‘rsatib o‘tilgan. 1 N.A.Abduraximova Kaufman Turkistonga yurish haqida topshiriq olgach, chorizmning barcha bosqinchilik tadbirlariga rahbarlik qilganligini, keyinchalik “podshoga va vataniga” sidqidildan xizmat ko‘rsatganligini, chor hokimiyati manfaatlarini o‘z manfaatlaridek ko‘rib ish yuritganlini isbotlaydi. Fon Kaufman bu o‘lkani tuzishda va o‘z xohishiga ko‘ra qayta tiklashda o‘ziga xos o‘rin tutadi. Oq podshoning O‘rta Osiyodagi bosh malayi sifatida o‘zining vahshiyona 1 1.Abduraximova N. Kolonialnaya sistema vlasti v Turkistane voftoroy volovini 19 pervoy chetverti 20vv T.1999 s 4. 35

bosqinchi fe’liga also xiyonat qilmaydi. L.Kostenko chor qo‘shinlari Samarqandni bosib olishini tasvirlar ekan, shunday guvohlik beradi: “qat’iy qarshilikka uchraganidan g’azablangan Fon Kaufman asir olmaslik haqida buyruq berdi. Buyruq aniq bajarildi, yaralanganlar vahshiyona tarzda kaltaklandi”. Uning buyrug’I bilan shahar uch kun davomida talon-taroj qilinib, so‘ng o‘t qo‘yiladi. Rus qo‘shinlariga ana shu hujum chog’ida hamrohlik qilgan rus rassomi V.V.Vereshchagin Kaufmanga mana bunday ta’rif beradi: “General Kaufmanni turli kishilar ustidan hukm chiqarayotgan va jazo berayotgan holda hovlida o‘tirganini xuddi hozir ko‘rayotgandek ko‘rib turibman. Ofitserlar o‘rab olgan saxovatpesha Konstantin Petrovich safar stulida o‘tirib olib papiros chekar va hech bir hissiz ravishda “otilsin, otilsin, otilsin” deya takrorlar edi. Falsafa fanlari doktori, professor Q.J.Xonazarovning chiqishi ham e’tiborga loyiq. U ham O‘rta Osiyo kuch va qurol yordamida bosib olinganligini ta’kidlab, Rossiyaga ihtiyoriy qo‘shilish epizodik xususiyatga ega bo‘lib, faqat ayrim qabilalar va aholi punktlari uchun xosligini ko‘rsatadi. Shu boisdan ozodlik uchun chiqishlar va isyonlarni bostirishda chor armiyasi ko‘rsatgan zolimlikni yashirishning hojati yo‘q. Rossiyaning Turkistondagi siyosati mustamlakachilik xususiyatiga ega va rus publisistikasida “toshkentlik janoblar” atamasining paydo bo‘lishi tasodifiy emas. U mazkur o‘lkada ruslar beshafqat mustamlaka siyosati o‘tkazganligidan dalolat beradi. 36

III BOB ROSSIYA ISTIBDODINI TARIXIY JIHATDAN ILMIY TADQIQ ETISHNING YANGI DAVRI. 3.1. Mustaqil O‘zbekistonda yangicha yondashuvlarning vujudga kelishi 1991 yil 31 avgustda O ‘ zbekiston Respublikasida Davlat mustaqilligining e ’ lon qilinishi bilan qaror topgan tom ma ’ nodagi mustaqillik sharoitida amalgam osha boshlagan olamshumul tarixiy o ‘ zgarishlar , hurfikrlik , g ’ oyaviy , siyosiy tazyiqlarning batamom barham topishi yurtimiz tarixini o ‘ rganish , uni xolisona yoritish uchun katta imkoniyatlar yaratdi . Milliy, umuminsoniy qadriyatlar, o‘zligimiz, urf-odatlar, ma’naviy merosimizni tiklash sari yo‘l tutildi, erkin fikr yuritish va ijod qilish, haqiqatni u qanchalar achchiq bo‘lmasin xolisona oshkor etib, tegishli xulosalar chiqarish, mustaqillik uchun kurash tarixi, istiqlolimiz ildizlarini ochib berish, ajdodlar xotirasini tiklash davr talabi, davlat siyosati darajasida ko‘tarildi. Bu hol ijod ahliga keng imkoniyatlar yaratibgina qolmay, ular zimmasiga juda katta, mas’uliyatli vazifalarni yukladi. Xususan tarix fani oldida ilmiy haqqoniylik, xolislik, chuqur va atroflicha mulohaza yuritish asosida, umuminsoniy va milliy qadriyatlar, manfaatlardan kelib chiqqan holda, barcha manbalardan to‘g’ri foydalanib, yurtimiz tarixini, xalqimiz bosib o‘tgan yo‘lni tahlil etish, o‘rganish va yoritish, keng xalq ommasiga yetkazish vazifalari qo‘yildi. 1 Ushbu vazifa ijrosi katta tashkiliy ishlar va chuqur izlanishlarni taqozo etardi. Chunonchi, eng avvalo, 70 yil davomida sinfiy, partiyaviy qarashlar, markscha-lenincha ta’limot, ta’siri ostida shakllanib, ijod qilib kelgan ilm ahli ongida tub o‘zgarishlar lozim edi. Avvalgi bir yoqlama, g’ayri ilmiy tadqiqot uslubidan voz kechib, masalaga yangicha nuqtai nazardan yondashish tajribasini egallab brogan ilmiy jamoatchilik ayni paytda o‘z izlanishlari natijasidan xalqni ham bahramand qilish, ayniqsa, endi kamol topayotgan yosh avlodni haqqoniy tarix bilan qurollantirishga ham mas’ul edilar. Oily va O‘rta maktablarida tarix 1 Nuriddinov E. O’zbekistonnig mustaqil tarixini o’rganish// O’zbekiston tarixi jurnali 2003. № 4 . 45b 37

fanini to‘g’ri va xolisona o‘rganishni yo‘lga qo‘yish, yoshlarda vatanparvarlik, millitparvarlik xislarini uyg’otish, ularga milliy g’oyalar, umuminsoniy qadriyatlarni singdirish, yurtimiz o‘tmishi haqida to‘g’ri bilimlarni shakllantirish uchun yangi darsliklar yaratish zaruriyati kechiktirib bo‘lmaydigan vazifa edi. Sovet davrida shakllantirilgan soxta tasavvurlar barcha sohada – kino, teatr, ilmiy va badiiy adabiyotda, darsliklarda chuqur o‘rnashib, xalq ongini zaharlab ulgurgandi. Soxta tasavvurlarga barham berish, haqiqatni oshkor etish uchun keng tushuntirish ishlari, aniq dalillarga asoslangan xulosalar, ilmiy-ommabop asarlar yaratilishi lozim edi. Bu vazifalar ijrosi uchun davlat tomonidan katta imkoniyatlar berildi – arxivlar, kutubxonalardagi ilgari maxfiy tutilgan hujjatlar, nashrlardan foydalanishga keng yo‘l ochib berildi. Respublika Ommaviy axborot vositalari – radio, televideniya, matbuot erkin fikr bildirish, tarixiy haqiqatni oshkor etish minbariga aylandi. Bu ishga nafaqat tarixchi olimlar, pedagoglar, balki adabiyot ahli, yozuvchilar, shoirlar, jurnalistlar, umuman, vatanparvarlik hislari junbushga kelib, haqiqatni tiklashga otlangan ilg’or fikrli jamoatchilik vakillari faol kirishdilar. Mustaqillik yillari O‘zbekiston uchun milliy davlatchilikni tiklash, jamiyatni demokratiya asosida qayta qurish va hokimiyat funksiyalarini taqsimlash tamoyillarini ishlab chiqish, shaxsning huquq va erkinliklarini ta’minlash, erkin bozor munosabatlarini rivojlantirish uchun asos bo‘luvchi poydevorni qurish bo‘yicha mashaqqatli mehnat qilish davri bo‘ldi. Har qanday jamiyat hayotida bunday tub olamshumul o‘zgarishlar bosqichma – bosqich, ba’zan bir necha o‘n yilliklar va hatto asrlar davomida amalga oshadi. Shu bois tarixiy o‘tmish saboqlarini hisobga olmasdan, mintaqamizdagi xalqlarning tarixiy tajribasidagi ijobiy va salbiy jihatlarni chuqur ilmiy tahlil qilmasdan, shu jumladan, O‘rta Osiyo davlatchiligi tajribalarini o‘rganmasdan, bugungi kunda buyuk deb ta’riflash mumkin bo‘lgan hozirgi islohotlarning mohiyati va ahamiyatini to‘liq tushunish va baholash mumkin emas. 38

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov qayd etganidek: “Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o‘lkaning, davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash milliy o‘zlikni anglashni, ta’bir joiz bo‘lsa milliy iftixorni tiklash va o‘stirish jarayonida g’oyat muhim o‘rin tutadi” 1 . I.A.Karimovning tarix fani vakillari bilan uchrashuvidagi suhbatlarida ushbu fanning dolzarb muammolari muhokama qilinib, ijtimoiy taraqqiyotning qonuniyatlarini chuqur o‘rganish, O‘zbekistonda davlatchilikning qaror topishini ta’minlagan tarixiy sharoitlarga aniqlik kiritish, chorizm va sovet tuzumlarining bu jarayonlarga salbiy ta’siri omillarini aniqlash zarurligiga alohida e’tibor qaratildi 2 . Tarix fani oldiga qo‘yilgan bu vazifalar o‘zbek xalqi tarixini har tomonlama tadqiq qilish, davlatchilik tarixining turli bosqichlaridagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy hayotni o‘rganish, “o‘zbek xalqi va uning davlatchiligi tarixini tadqiq qilishda bir yoqlama yondashuv, o‘tmishni soxtalashtirish, mustamlakachilik mafkurasini targ’ib qilish”dan qochish; avvalgi tuzumlar mustaqillik haqidagi milliy g’oyaning tomir yoyishida qanday rol o‘ynagani; bu g’oya qanday siyosiy va iqtisodiy sharoitlarda qaror topgani; xalqning o‘z taqdirini o‘zi belgilash va davlat suverinetetini tiklash yo‘llarini izlash zarurligini tushunib yetishiga qaysi omillar turtki berganini chuqur anglab yetish zarurligini belgilab beradi. Bu savollarga topilgan javoblar, shubhasiz vatandoshlarimizning bir qancha avlodlari mehnati, peshona teri, aql zakovati, sabr-toqati, o‘z tarixi, madaniyati, ma’naviy qadriyatlarini asrab avaylashi, do‘stona qoshnichilik va chin insonparvarlik g’oyalariga sodiqligi zamirida bugungi kunda amalga oshirilayotgan o‘zgarishlarning mohiyati va ahamiyatiga chuqur kirib borishga ko‘maklashadi. O‘zbekistoning o‘tmish tarixini xolis o‘rganish, yoritish va tarixiy xotirani tiklash borasida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 iyulda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix institutining faoliyatini takomillashtirish haqida”gi qarori katta ahamiyatga ega. Eng avvalo, O‘zbekiston mustaqilligi tufayli respublikada yangicha mafkuraviy va 1 Karimov I.A. O’zbekistonn XXI asr bo’sag’asida. Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., O’zbekiston, 1997, 140-b. 2 Karimov I.A.Tarixiy hotirasiz kelajak yo’q. T., O’zbekiston,1998. 39

siyosiy muhitning barpo etilishi, xalqning tarixiy xotirasini tiklashga katta e’tibor berilishi, qolaversa, tarixiy tadqiqotlarni olib borish metodologiyasi va yondashuvlari bo‘yicha mukammal asarlarning paydo bo‘lishi, istiqlol yillarida mazmunan boy tarixiy kitoblarning chop etilishida va ilmiy ishlarning bajarilishida jiddiy omillar bo‘ldi. Shunday qilib O‘zbekiston siyosiy-iqtisodiy mustaqillikni qo‘lga kiritgach, tarixnavislik alohida fan sifatida o‘z imkoniyatlarini ancha kengaytirish bilan bir qatorda tarixni xolis yoritish borasida beqiyos faoliyat maydoniga ega bo‘ldi. Sovet tuzumi hukm surgan vaqtda tarixnavislik tadqiqotlari asosan “markaz”da olib borilar edi. Endilikda esa mustaqil milliy davlatlarda ham bu sohada yirik fundamental ilmiy ishlar yuzaga kelmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov, Respublika davlati va hukumati ilm-fani, jumladan tarix, manbashunoslik va tarixnavislik fanlarini ham mazmunan, ham shaklan yangi bosqichga ko‘tarish, tadqiqotlarda tarixni haqqoniy, bo‘rttirmasdan, kamsitmasdan, ifodalanishiga erishish yuzasidan ko‘rsatayotgan g’amxo‘rliklari haqida to‘xtalmaslikning iloji yo‘q. Chunki yurtboshimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, SSSR hali barbod bo‘lmagan davrda “shunday ulkan tarixga, madaniyatga, taraqqiyotga ega bo‘lgan, aholi zich joylashgan mintaqa haqidagi barcha ma’lumotlar bo‘yab ko‘rsatilar edi”. Ayniqsa Turkistonga nisbatan o‘tkazilgn qonli bosqinchilik siyosati, Markaziy Osiyoda Rossiya hukmronligini o‘rnatish masalalariga yondashuv borasida qora parda tortib qo‘yilgan edi. Mustaqillikga qadar Turkistonning chor imperiyasi tarkibiga “ixtiyoriy qo‘shib olinishi haqidagi g’oya bilan odamlar ongi zaharlanib keldi. Holbuki, sog’lom fikrli kishilar Markaziy Osiyo Rossiya tomonidan zo‘rlik bilan, qon to‘kishlar evaziga bosib olinganini bilishar edi. Bu yo‘lda haqiqat sari qo‘yilgan kichik bir qadam ham kamida “siyosiy nonko‘rlik”, “millatchilik” sifatida baholanar va oxir oqibatda surgin yoki o‘limga hukm qilish bilan nihoya topar edi. Endilikda bu sohada yuzaga kelgan bo‘shliq o‘rni haqqoniy tadqiqotlar, ilmiy izlanishlar, publitsistik maqolalar bilan to‘ldirilmoqda. Jumladan, vaqtli matbuotda Rossiya bosqinchiligi davriga xolis baho berish yuzasidan B.Ahmedov, 40

H.Ziyoev, D.Alimova, N.Abdurahimova, G’.Ahmadjonov, H.Sodiqov kabi ko‘plab olimlar va tarixchilar ushbu masalaning turli qirralarini yangicha tahlil etib, shu paytgacha zulmat qo‘ynida qolib kelayotgan tarixiy faktlarga oydinlik kiritdilar. Keyinchalik ana shu ayrim kichik maqolalar yuzasidan chuqur ilmiy tadqiqotlar olib borildi, monografiyalar yaratildi. Bular jumlasidan G’.Ahmadjonovning “Российская империя в Центральной Азии (история и историография колониальной политики царизма в Туркестане)” – 1995; H.Ziyoyevning “Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash (XVIII-XX asr) – 1998; N.Abdurahimova va G.Rustamovaning “Колониальная система власти в Туркестане во второй половине XIX – I четверти XX вв”, - 1999; D.Alimovaning “Историческоемировоззрение жадидов и их проекция будущего Туркестана”, “Turkiston mustaqilligi va birligi uchun kurash sahifalridan” – 1996, asarlarini ko‘rsatish mumkin. Ilmiy jamoatchilik va kitobxonlarning keng ommasiga taqdim etilgan bu tadqiqotlar yaqin o‘tmishimizga boshqacha ko‘z bilan qarashga imkon yaratadi. Turkistonning bosib olinishi va O‘rta Osiyoda Rossiya hukmronligining o‘rnatilishi yangi jo‘g’rofiy maydonlarni o‘zlashtirilishiga intilish yoki demografik siljishlar natijasi emasligini o‘sha davr voqealarini va tarixiy manbalarni chuqur ilmiy tahlil qilish orqali ochib berishga xizmat qiladi. Masalaning yana shu jihatlarini hisobga olgan holda, shuningdek, asosiy manbalarni mumkin qadar to‘laqonli o‘rganib, ularni batafsil yoritishga va mavzuga aloqador boshqa adabiyotlarni butun Markaziy Osiyo mintaqasi miqiyosida, ya’ni qardosh qozoq, qirg’iz, tojik, turkman xalqlari tarixi va tarixnavisligini o‘rganib chiqqan holda va o‘rtaga tashlangan fikr-mulohazalarni tahlil etish yo‘lini G’.Ahmadjonov o‘z kitobida tadqiq etgan. Bunda Markaziy Osiyo mintaqasining bosh bo‘g’ini Turkiston, xususan O‘zbekiston xalqlari tarixi va tarixnavisligi masalalariga alohida e’tibor berildi. Zero, Prezident I.Karimov ta’kidlaganidek: “Tarixga, merosimizga bo‘lgan munosabat tubdan o‘zgartirilishi lozim, ya’ni darsliklardan tortib, oddiy kitobchalargacha hammasida haqiqat yozilishi shart. Bu bizning ota-bobolarimiz ruhi oldidagi qarzimizdir!”. 41

3.2. Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishi tarixini xolisona о ‘rganilib, tadqiq etilishi O ' zbekistonning davlat mustaqilligi qo ' lga kiritilishi bilan mamlakatda mustabid tuzum va unga xizmat qilgan mafkura barham topdi . Oshkoralik va hurfikrlik sharoitida tarix fanida mutlaqo yangicha nazariy, uslubiy asoslar shakllana boshladi. Ana shunday asoslarda rivojlanayotgan vatan tarixshunosligida Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishi tarixi katta qiziqish bilan o'rganila boshlandi. 1990 yilda “ Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishi ” mavzusida mintaqaviy ilmiy konferensiya o ' tkazildi . Tarixchi olim H.Ziyoev tomonidan qilingan ma'ruza yuzasidan ilmiy bahs yuritilib, O'rta Osiyoning Rossiya imperiyasiga “qo'shib olinishi” iborasi haqiqatga zidligi, aslida tarixiy dalillar o'lkani bosib olinganligini isbotlashi haqidagi fikr asoslab berildi. Konferensiya ishtirokchilari tomonidan mazkur tarixiy haqiqat e'tirof etilib, tan olindi. 1990- 1991 yillarda “O'zbekistonda ijtimoiy fanlar”, “Sharq yulduzi”, “Muloqot” jurnallarida nashr etilgan “O'zbek xonliklarining urushib olinishi tarixiga doir”, “Chorizm istilosi”, “Turkiston va chorizm istilosi” mavzusidagi maqolalarda bu tarixiy haqiqat keng targ'ib etildi. Tarixchi olim G '. Ahmadjonovning “ Rossiyskaya imperiya v Sentralnoy Azii ( istoriya i istografiya kolonialnoy politiki sarizma v Turkestane )” deb nomlangan , 1995 yilda rus tilida nashr etilgan asarlari ilmiy jamoatchilik tomonidan ijobiy baholandi . 2003 yilda ushbu tadqiqot yangi ma'lumotlar bilan to'latilib, qayta ishlanib, o'zbek tilida nashr etildi. G'.Ahmadjonovning “Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda” deb nomlangan o'quv qo'llanmasi XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Rossiya tomonidan Turkistonni bosib olinishi va chorizm hukumronligi o'rnatilishi, mustamlakachilik siyosati va tarixnavisligiga bag'ishlangan. 1 Unda 1 Ozbekiston tarixi 2003. № 4 . 38b 42

o'nlab yillar davomida Turkistonning chor imperiyasi tarkibiga “ixtiyoriy qo'shilishi” to'g'risidagi soxta aqidalar rad etiladi. Tadqiqotda Turkistonning chorizm tomonidan bosib olinishi muammosiga doir Markaziy Osiyo tarixnavisligi, O'rta Osiyo erlarining Rossiya tomonidan bosib olinishi muammolariga doir yozma manbalar tahlil qilingan. “Turkistonning bosib olinishi va chorizm davridagi burjua tarixnavisligini, umuman o'sha davrga oid O'rta Osiyo va Qozog'iston xalqlari tarixini faqat sinfiy ya'ni partiyaviy nuqtai nazardan yondashib o'rganilganligi mutlaqo noto'g'ri bo'lganligi endi ravshan ko'rinmoqda. Bu o'rinda xolislik va tarixiy haqiqat zarur, har bir mamlakatda yuz bergan tarixiy xodisalarga umumbashariy taraqqiyot mezoni bilan baho berish navbatdagi vazifalardan biridir. Turkistonda chor Rossiyasi istibdodi davri umuman er yuzida imperialistik davlatlarning istilochilik siyosati avjiga chiqqan, milliy zulm keskin tus olgan davrga to'g'ri keladi. Shu bois Turkiston ham shak-shubhasiz mustamlaka qilingan, bosib olingan davlat deb hisoblanishi zarur”-deb ta'kidlaydi muallif. A.Ibrohimov, X.Sultonov, N.Jo'raevlar tomonidan yaratilgan “Vatan tuyg'usi” kitobida rus bosqini siyosatiga bugungi kun nuqtai nazaridan yangicha baho berilgan. Kitobda ta'kidlanganidek, “Turonzaminni bosib olish siyosati rosa 150 yil davom etdi. Kavkazni bo'ysundirish harkkati ham deyarli shuncha muddat davom qildi. Natijada XIX asr oxirida Rossiya imperiyasi yer yuzi quruqlik qismining oltidan biriga egalik qila boshladi. Yetuk tarixchi olim H.Ziyoevning qator ilmiy ishlarida ham Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishi va mustamlakachilik siyosati bilan bog'liq jarayonlar taxlil etiladi. H.Ziyoevning 1998-yilda e'lon qilingan “Turkistonda Rossiya tojovuzi va hukumronligiga qarshi kurash” (XVIII-XX asr boshlari) asarining o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, asarni yozishni muallif Muhammad Solih Toshkandiy, Ahmad Donish, Muhammad Yusuf Bayoniy, Avaz Muhammad Attor Huqandiy, Mulla Niyozmuhammad, Mulla Olim Mahmudhoji, Ahmad Zakiy Validiy, Mirza Muhammad Abdulazim Somiy singari mahalliy 43

mualliflarning qo'lyozmalaridan keng foydalangan, arxiv materiallari, o'sha davrdagi rus matbuoti va adabiyotidagi ma'lumotlar jalb etilib, haqiqiy ahvol ob'ektiv yoritilgan. Mazkur tadqiqotda Rossiya bosqini arafasida o'zbek xonliklarining siyosiy va ijtimoiy iqtisodiy ahvoli, Rossiya istilosining dastlabki bosqichlari, Qo'qon xonligi va rus davlati o'rtasidagi urushlar, Rus davlati va Buxoro xonligi o'rtasidagi qonli to'qnashuvlar, Xiva xonligining zabt etilishi, Qo'qon xonligining tugatilishi va XIX asr oxirlari – XX asr boshlaridagi Rossiya hukumronligiga qarshi milliy ozodlik kurashlari yuqoridagi manbalarga asoslanib, yaxlit bir mavzu sifatida o'rganishgan. Shuningdek, muallifning mustaqillik yillarida boshqa bir qator ilmiy monorafiyalari chop etildiki, bu asarlarda turli manbalardan foydalangan holda XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Turkistondagi ijtimoiy – iqtisodiy hayot, mahalliy millat vakillarining milliy ozodlik harakatlaridagi ishtiroki, ularning xotiralari, turli manbalar asosida Turkistondagi umumiy vaziyat tahlil qilib beriladi. Muallif o'zining “O'zbekiston mustaqilligi uchun kurashlarning tarixi” deb nomlangan kitobida O'zbek xonliklarining chor Rossiyasi tomonidan zabt etilishi, Toshkentning urushib olinishi, Toshkentning Rus davlati hududining bir qismiga va chor hukumatining O'rta Osiyodagi to'liq xukumronligini o'rnatilishida muhum tayanchga aylantirilganligi yoritilgan. Muallifning 2000 yilda “Tarix o'tmishi va kelajak ko'zgusi” nomli monografiyasida ham “O'zbek xonliklarining chorizm tomonidan bosib olinishi” nomli qismida bosqinchilar bilan vatan himoyachilari o'rtasidagi janglar tahlil etilgan. Bu masala asosan mahalliy va arxiv manbalari asosida yozilib, o'zbek va boshqa mahalliy aholining qahramonona kurashi bayon etilgan. 1 2001 yil D.Alimova ma'sul muharrirligida e'lon qilingan “Tarix shohidligi va saboqlari: chorizm va sovet mustamlakachiligi davrida O'zbekiston milliy boyliklarining o'zlashtirilishi” nomidagi monografiya shu davrgacha ilmiy iste'molga kiritilmagan keng ko'lamli arxiv hujjatlari, vaqtli matbuot va turli 1 Ziyoev X . Tarix O ’ tmish va kelajak Ko ’ zguzisi . T; Adabiyot va san’at 2000.__28b 44

adabiyotlarni o'rganish asnosida yaratilgan bo'lib, unda Rossiya va sovet imperiyasining bir asrdan ortiq hukum surgan davrida Turkiston va O'zbekistonning milliy boyliklarini talab ketishi jarayoni tahlil qilinib, uning mohiyati ochib berilgan. Asarning “Chorizmning O'rta Osiyo mintaqasida strategik rejalari va mustamlakachilik siyosati” deb nomlangan bo'limida “Rossiya tadbirkorlari chorizmning O'rta Osiyodagi bosqinchilk yurishlarining birinchi bosqichi natijasidayoq o'z savdo-sanoat faoliyatlarini rivojlantirish uchun qulay shart- sharoitlarga ega bo'ldilar”,- deb qayd etiladi. Rossiyaning Turkistonni bosib olinishidan keyingi mustamlakachilik siyosati, uning bir ko'rinishi bo'lgan milliy siyosat, salbiy oqibatlar F.Isoqovning 1997 yilda e'lon qilingan «Nasionalnaya politika sarizma v Turkestane (1867-1917 gg)” asarida va 2009 yilda to'ldirilib, qayta ishlanib nomi yuqorida qayd etilgan asarida yangi tarixiy dalillar, tamomila yangicha-yondashuvlar asosida tadqiq etildi. N.A.Abduraximovaning qator ilmiy ishlarida ham Turkistonda Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosati bilan bog'liq jarayonlar tahlil etildi. Muallifning F.Ergashev bilan hamkorlikda yaratgan “Turkistonda chor mustamlaka tizimi” asarida O'rta Osiyo davlatchiligining tabiiy ravishda o'z milliy asosiga tayangan holda rivojlanishiga to'sqinlik qilgan mustamlaka davri tarixi jihatdan o'rganilib, tahlil qilingan. Asarda 1865-1885 yillarni o'z ichiga olgan birinchi bosqichda chorizmning O'rta Osiyo xonliklariga qilgan harbiy hurujlari, Qo'qon, Xiva va Buxoro xonliklaridan rejali ravishda tortib olingan hududlarda okkupasion tartib va mustamlaka tizimining o'rnatilishi, ma'muriy qurilish siyosati va amaliyotda aksilmilliy va buyuk davlatchilik g'oyalarining ustuvor ekanligi e'tirof etilgan. N.Abdurahimovaning 2008 yilda nashr etilgan “Stanovlenie i osobennosti ekonomicheskoy politiki Rossii v Turkestane v vtoroy polovine XIX-nachale XXv.v” nomli, Sh.G'afforovning “Tarix va taqdir: Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko'chirilganlar (XIX asrning ikkinchi yarmi- XX asr boshlari)” – 45

Toshkent: “Fan” 2006 nomli asarlarida ham istilodan keyingi mustamlakachilik siyosati yoritib beriladi. “O'zbekistonning yangi tarixi” uch kitobdan iborat bo'lib, birinchi kitob “Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida” deb nomlanadi. Ushbu kitobning ikkinchi bobi O'rta Osiyo xonliklarining Chor Rossiyasi tomonidan istilo etilishiga bag'ishlangan bo'lib, unda badiiy adabiyotlarda rus istilosi talqini yoritib berilgan. Mazkur kitobda “Rossiya imperiyasi tomonidan Turkistonning bosib olinishi sobiq sho'rolar tarixnavisligida bir yoqlama talqin etilib, go'yo ziyolilar, shoirlar, olimlar rus istilosiga hayrixox bo'lgan sifatida ko'rsatildi”,- deb ta'kidlangan 1 . 2010 yil tarixchi olim R.Shamsutdinov. Sh.Karimov va U.Ubaydullaevlarning xamkorlikda yaratgan “Vatan tarixi” ning ikkinchi kitobi to'ldirilib, kayta nashr etildi. Mazkur kullanmaning uchinchi bobi “Turkistonning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi” deb nomlanadi. Unda Turkistonni zabt etilishining boshlanishi, Toshkentning mudofaa kilinishi, Buxoro, Xiva va Qo'qon xonliklarining zabt etilishi, Turkistonni bosib olinishining tugallanishi turli manbalar asosida tadqiq etilgan. Kitob O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan universitetlar, pedagogika institutlari, tarixiy fakulteti talablari uchun o'quv qo'llanma sifatida tavsiya etilgan. Bugungi kunda O'zbekiston tarixi yangilanish, o'sish, rivojlanish jarayonini boshidan kechiryapti. Shunday ekan, Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishi tarixi ham vatan tarixshunosligimizning yangi metodologiyasi va shu asosda erishilayotgan yangi yutuqlari zamirida aks ettirib boriladi. 1 O’zbekistonning yangi tarixi. 1 kitob. Turkiston chor Rossiasi mustamlakasi davrida. T;SHarq. 1998.53b 46

Xulosa Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishi tarixshunosligi mavzusi bo’yicha to’plangan materiallarni o’rganish, tahlil etish asosida quyidagi xulosalarga kelindi: - XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab , Rossiyaning Turkistonni bosib olishiga qaratilgan siyosati tufayli Rossiya hukumatining maxsus topshirig ’ ini bajarish uchun o ’ lkaga kelgan rus harbiy mutaxassislari , sayyohlari o ’ z memuarlari , hisobotlari , sayohati xotiralarini yozib qoldirdilar . - Turkistonni Rossiya mustamlakasiga aylantirilishi bilan mustamlakachilik tuzumi tartibotlari tarixshunoslik sohasidagi ilmiy tadqiqotlar ko ’ lami va mavzusiga o ’ z ta ’ sirini ko ’ rsatdi . Bu davrda bir yoqlamali , imperiya manfaatlariga xizmat qiluvchi tadqiqotlar yaratildi . - Sovet tarixshunosligida Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishi tarixshunosligi hukmron mafkura manfaatlariga asosan o ’ ta soxtalashtirildi . Turkistonning Rossiya tarkibiga kirishining progressive ahamiyatiga bag’ishlangan tadqiqotlar yaratilib, ilmiy anjumanlar tashkil etildi. - 60-70 yillarda yaratilgan qator ilmiy tadqiqotlarning muammoviy doirasi kengayib bordi. Mustamlakachilik muammolari bilan shug’ullangan tarixhchi olimlar “bosib olish” atamasini deyarli rad etib, ularning o’rniga “kirish” , “kiritilishi”, “qo’shib olinishi”, “o’z ixtiyoriga ko’ra qo’shib olinishi” kabi terminlarni ishlatishdi. - O ’ zbekiston mustaqillikni qo ’ lga kiritgach milliy istiqlol mafkurasiga tayangan holda ilmiy ishlarning yaratishning real imkoniyatlari paydo bo ’ ldi . Ilmiy tadqiqotlarda tarixiylik prinsiplari tiklana boshlandi. - Sovet tarixshunosligida hukm surib kelgan qarashlarga mutlaqo zid fikr- mulohazalar ilgari surildi. Turkistonni Rossiya tomonidan “qo’shib olinishi” iborasi haqiqatga zidligi, aslida tarixiy dalillar o’lkaning bosib olinganligini isbotlashi haqidagi tarixiy haqiqat e’tirof etilib, tan olindi. Bu muammo o’zining xolisona bahosini oldi. 47

Tavsiyalar. 1 . Bugungi kunda tarix fakulteti talabalari uchun tarixshunoslik fanidan o’quv qo’llanma yaratish maqsadga muvofiqdir. 2. Respublika tarixchilarining asarlaridagi ma’lumotlar asosida Turkiston tarixi bo’yicha mavzuviy xristomatiyalar, ma’lumotnomalar, yo’l ko’rsatgichlar tuzish va ularni nashr etish. 3. Bugungi kungacha Turkiston xalqlari tarixi tarixshunosligiga oid umumlashtirilgan yaxlit ilmiy tadqiqot amalga oshirilmaganligini e’tiborga olib, bu yo’nalishdagi tadqiqotlarni yanada chuqurroq davom ettirish lozim. 48

ADABIYOTLAR RО‘YXATI Siyosiy metodik adabiyotlar 1. О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. – Toshkent.: О‘zbekiston, 2010. 2. Karimov I.A. ”Tarixiy xotirasiz kelajak yо‘q”-Toshkent.:О‘zbekiston, 1998. 3. Karimov I.A. ”Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”.-Toshkent.: Ma’naviyat, 2008. 4. Karimov I.A.”Mamlakatimizda demokratik isloxotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi”. Toshkent.: О‘zbekiston, 2010. 5. Karimov I.A.”О‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida”-Toshkent.: О‘zbekiston, 2011. 6. Karimov I.A. ”Bizning yо‘limiz – demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va modernizatsiya jarayonini izchil davom ettirish yо‘lidir”.-Toshkent.: О‘zbekiston, 2011. O'quv va ommabop nashrlar 7. Abdulla Avloniy. Turkiy guliston yohud axloq. T. 1992. 8. Azamat Ziyo. O’zbek davlati tarixi. Toshkent; SHarq, 2000. 9. Ahmadjonov G’. Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda. T.: Ta’lim manbai, 2003 10. Abduraximova N . C тоновлени и особенности экономической политики России в Туркистане. T : 2008. 11. Boboyev H. va bosh. O’zbek davlatchiligii tarixi. (II kitob) T. 2009 12. Ziyoyev H. Chorizm va paxta yakkahokimligi. // Sharq yulduzi, 1991. 5-son 13. Ziyoyev H. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. T.:Sharq 1998 14. Ziyoyeva D. Turkiston milliy ozodlik kurashi. T.: Adabiyot va san’at nashriyoti. 2000. 49

15. Ziyoyov H. Tarix o’tmish va kelajak ko’zgusi; (Tarixning dolzarb masalalari) T; Adabiyot va san’at.2000 16. Ziyoyova D . Tarix instituti tadqiqotlari tizimida mustamlaka va sovet davri tarixi muammolari . // O ’ zbekiston tarixi .2003-4 32--44 b 17. Isxakov F . Национальная политика царизма в Туркестане (1867-1917) – T .: Fan , 1997 18. Karimov Sh , Shamsutdinov R . Turkiston Rossiya bosqini davrida . Andijon , 1995 19. Majid Hasaniy. Turkiston bosqini. T.: Nur. 1992 20. Nuriddinov E. Golovanov A. O’zbekistonning mustaqillik davri tarixini o’rganish. O’zbekiston tarixi.2003-4 45—49b 21. Rajabov Q. Turkiston tarixi T.: Universitet, 2002 22. Saidqulov T. O’rta Osiyo Xalqlari Tarixining tarixshunosligidan lavhalar(1- qism) T: O’qtuvchi. 1993 23. Tarix shohidligi va saboqlari. T.: Sharq. 2001 24. Shamsutdinov R. Vatan tarixi. T.: Sharq 2010. 25. O’zbekistonning yangi tarixi: 1 kitob. Turkiston chor Rossiyasi mustamlakasi davrida, T. Sharq, 2000 Internet saytlar. 1. www.history.ru 2. www.zuyo.edu.uz 3. www.gov.uz 4. www.uza.uz 5. www.yandex.ru 6. www.lex.uz 7. www.google.uz 50

Ilovalar. 51

O'xshashlar

O’zbek oilasi etnologiyasi tarixshunosligi

Turkistonda milliy ozodlik harakatini tarixshunoslikda yoritilishi

Chor Rossiyasining Turkiston o`lkasi boyliklariga munosabati va uning salbiy oqibatlari

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiyaning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzumi

Jadidchilik va “Yosh xivaliklar” harakatining qisqacha tarixi