O’zbek oilasi etnologiyasi tarixshunosligi - Tarix - Diplom ishlar

O’zbek oilasi etnologiyasi tarixshunosligi

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5558 KB

Ko'chirib olish

O’zbek oilasi etnologiyasi tarixshunosligi M U N D A R I J A KIRISH…………………………………………… I bob. O’ zbek oilasi va uning tarkibi……………… 1.1. Oila tushunchasi, oilani tashkil b o’ lishi va uning tarkibi…………………………………………… 1.2. Nikoh – oila munosabatlarining shakllanishi… 1.3. O ’ zbek oilasining o ’ ziga xos xususiyatlari …….. II bob. O ’zbek oilasining an'analari, urf-odat va marosimlari………………………………………………… 2.1. Istiqlol yillarida an'ana, urf-odat hamda marosimlarning tiklanishi …………………………………. 2.2. An'anaviy va zamonaviy urf-odat hamda marosimlar…………………………………………………. 2.3. Oila jamiyat va davlat muhofazasida ……………. XULOSA …………………………………………….. Foydalanilgan adabiyotlar r o’ yxati ………………….. ILOVA 1

KIRISH. Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimiz mustaqiligi yillarida r o’ y bergan muhim o’ zgarishlardan biri-ma'naviy yangilanish, kishilar ongi, tafakkuri va dunyoqarashini boyib, kengayib borayotganligi hamda erkinlik kasb etayotganligidir. K o’ rinib turibdiki, mustaqillikni mustahkamlash, yurtimizda iqtisodiy, siyosiy va huquqiy islohatlarni amalga oshirishda O’ zbekistonda yashayotgan har bir oila o’ zining samarali mehnati bilan hissa qo’shmoqlari ayni muddaodir. Xususan, o’ zbek oilalari mustaqil O’ zbekiston iqtisodini rivojlantirishga emas, ayni mahalda O’ zbekistonni kelajagini quradigan va xozirgi davr talablariga javob beradigan yoshlarni tarbiyalab berishi zarurdir. Chunki oilalarda barcha ijtimoiy ma'naviy, ma'rifiy xamda axlo q iy q adriyatlar shakllanadi va kamolga yetadi. Shuning uchun ham O’ zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov: "Oila haqida gapirar ekanmiz, avvalombor, oila hayotning abadiyligini avlodlarning davmomiyligini ta'minaydigan, muqaddas urf-odatlarimizni saqlaydigan, shu bilan birga, kelajak nasllar qanday inson b o’ lib yetishishiga bevosita ta'sir k o’ rsatadigan tarbiya o’ chog’i ekanini tan olishimiz darkor" 1 deb ta'kidlagan edi. Ma'lumki insonning hayot va turmush kechirishida oilaning roli beqiyosdir. U muayyan darajada mustaqil darsda hamda ijtimoiy muhit ta'siri ostida harakat qiladi. Ijtimoiy hayotning barcha jihatlari, yutuqlari va kamchiliklari oilada o’ z aksini topadi. Ayni paytda oila yangi insonni vujudga keltirish, bolalarni tarbiyalash shaxsning ma'naviy va jismoniy shakllanishini ta'minlash orqali muayan jismoniy jarayonga faol ta'sir k o’ rsatadi. Millati, halqi urf-odatlarini, an'analarini umuminsoniy qadriyatlarni o’zlashtiradi, dunyoqarashi, mafkurasi shakllanadi. Shu sababli oila jamiyatning ijtimoiy va ma'naviy axloqiy tayanchi hisoblanadi. Prezidentimiz I.A.Karimov o’ z asarida "Har qaysi millatning o’ ziga xos ma'naviyatini shakllantirish va ______________________________________________________________ 1 1998 yil –Oila yili T; “O’zbekiston”, 1998. 9- bet 2

yuksaltirishda, hech shubxasiz, oilaning o’ rni va ta'siri beqiyosdir . Chunki insonning eng sof pokiza tuyg’ulari, ilk hayotiy tushuncha va tasavvurlari birinchi galda oila bag’rida shakllanadi. Bolaning xarakterini, tabiati va dunyoqarashini belgilaydigan ma'naviy mezon va qarashlar-yaxshilik va ezgulik, olijanoblik va mexr-oqibat, or-nomus va andisha kabi muqqaddas tushunchalarning poydevori oila sharoitida qaror topishi tabiiydir" 1 deb ta'kidlaydi. Shuning uchun ham mavzu dolzarb hisoblanadi. Mavzuning o’rganilish darajasi. O’zbekiston mustaqillikka erishgach ko’pgina ma’naviy qadriyatlarimiz qatori oila uchun ham o’ziga xos uyg’onish davri boshlandi. Istiqlol yillarida oila va oilaviy munosabatlarning xuquqiy asoslari yaratildi. Buning ijtimoiy negizini avvalo O’zbekiston Konstitutsiyasini “Oila” deb nomlangan 14-bobida ko’rishimiz mumkin. Uning 63-moddasida “Oila jamiyatning asosiy bug’inidir , hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo’lish huquqiga ega” 2 beb alohida qayd qilingan. O’zbekiston Respublikasining Oila kodeksida esa oila hamda oila munosabatlarining barcha huquqiy asoslari o’z aksini topgan. Prezidentimiz I.A.Karimov “Yuksak- ma’naviyat yengilmas kuch” asarida ta’kidlaganidek “… hammamizga ayon bo’lishi tabiiyki, oila sog’lom ekan-jamiyat mustahkam, jamiyat mustahkam ekan- mamlakat barqarordir” 3 . Oila masalalarida muqaddas Qur’oni Karim hamda Xadisi shariflarda keng o’rin berilgan. Oilaning shariatga oid huquqiy me’yorlari mashhur yurtdoshimiz Burhoniddin Marg’inoniyning “Xidoya” asarida o’z ifodasini topgan. Ulug’ allomalarimiz Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Bahovuddin Naqshband, Imom Buxoriy va boshqalar oila va oila munosabatlariga doir bebaho meros qoldirganlar. Nikoh-oila munosabatlarining turli qirralari buyuk Alisher Navoiy va Bobur, Fitrat va Cho’lpon, Abdulla Avloniy, Abdulla Qodiriy va Abdulla Qahhor singari boshqa ko’plab adiblarimiz asarlarida muhim o’rin egallashi tasodifiy emas. Chunki 1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch .T., “Ma’naviyat”, 2008. 52-bet , 2 O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi T., “O’zbekiston”, 2003 12-bet 3 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch .T., “Ma’naviyat” 2008.53, 3

yuqorida qayd etilganidek, xalqimiz hayoti oilaviy turmush tarziga aylangan. O’zbek oilasining XIX asr oxiri va XX asr boshlarida rivojlanishini falsafiy jihatdan o’rganishda rus ziyolilari Nalivkin B va Nalivkina M. larning asarlari ham e’tiborga molikdir. Bitiruv malakaviy ishining xronologik davri. Mavzu etnografik yo’nalishda bo’lganligi uchun ibtidoiy jamoa tuzumidan to hozirgacha bo’lgan davrni o’z ichiga qamrab oladi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Bitiruv malakaviy ishida o’zbek oilalarining tarixi, madaniyati, an’anaviy va zamonaviy urf-odatlarining etnologik xususiyatlari yoritib beriladi. Oila nikoh munosabatlarining o’ziga xos jihatlarini ko’rsatib berish. Bitiruv malakaviy ishining asosiy vazifalari. - O’ zbek oilasi va uning tarkibini ko’rsatib berish -Oila tushunchasi, oilani tashkil b o’ lishi va uning tarkibi haqida ma’lumot berish -Nikoh – oila munosabatlarining shakllanishini yoritish - O ’ zbek oilasining o ’ ziga xos xususiyatlarini ko’rsatish -O ’zbek oilasining an'analari, urf-odat va marosimlarini yoritib berish. -Istiqlol yillarida an'ana, urf-odat hamda marosimlarning tiklanishini ko’rsatish -An'anaviy va zamonaviy urf-odat hamda marosimlar haqida ma’lumot berish -Oila jamiyat va davlat muhofazasida ekanligini ko’rsatib berish. Bitiruv malakaviy ishining manbaviy asoslari. President I.KArimovning asarlari, farmonlari, Vazirlar Mahkamasining shu sohaga oid qarorlari tashkil etadi. Shuningdek , V. Nalivkin va M. Nalivkinalar, K.Shoniyozov, I.Jabborov, F. Saifnazarova, hamda O.Bo’riyevlar asarlaridan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi. O’zbek oilasi masalalarini har taraflama chuqur, xolis o’rganish imkoniyati O’zbekiston davlat mustaqilligiga erishgandan so;nggina paydo bo’ldi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat. 4

-O’zbek oilasi va uning tarkibi , kelib chiqishi haqidagi qarashlar tarixshunoslik nuqtai-nazaridan tahlil etildi. - O’zbek oilasining o’ziga xos xususiyatlari, turmush tarsi, madaniyati to’g’risidagi bugungi kundagi yangicha qarashlar o’z ahamiyatiga ko’ra tariximiz sahifalarini qayta tikladi. - o’zbek oilasining o’ziga xos an’analari, urf- odat va marosimlari o’zaro madaniy aloqalari rivojidagi ahamiyati ko’rib chiqildi. - istiqlol yillarida an'ana, urf-odat hamda marosimlarning tiklanish bosqichlari tahlil qilindi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy va amaliy ahamiyati. O’zbek oilasinig tarixi, muayyan ilmiy tadqiqot sifatida o’rganilgan. Oilaviy hayot masalalarini huquqiy tartibga solishga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasining Oila kodeksi qabul qilindi. Yutboshimiz I.Karimov tomonidan oila va nikoh munosabatlariga davlat siyosati darajasida e’tobor qaratib, 1998 yilni “Oila yili” deb e’lon qildi. 1 Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi , kirish, ikki bob, olti paragraf , xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati, 65 sahifa hamda ilovadan iborat. _______________________________________________________________ 1 O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi . 6-tom. T., 2003. 470-bet. 5

I bob. O’ zbek oilasi va uning tarkibi 1.1. Oila tushunchasi, oilani tashkil b o’ lishi va uning tarkibi Oila –nikohga yoki tug’ishganlikka asoslangan kichik guruh. Uning a’zolari ro’zg’orning birligi , o’zaro yordami va ma’naviy mas’uliyati bilan bir-biriga bog’langan. Oilaning eng muhim ijtimoiy vazifalari – inson zotini davom ettirishdan, bolalarni tarbiyalashdan, oila a’zolarining turmush sharoitini va bo’sh vaqtlarini samarali uyushtirishdan iboratdir. Oilaviy munosabatlar mustaqil xodisa sanalsa-da, jamiyatdagi mavjud ijtimoiy, iqtisodiy, mafkuraviy munosabatlar bilan belgilanadi va ular ta’sirida o’zgarib boradi. Oila jamiyat tarixida azaldan mavjud bo’lmagan. Ibtidoiy jamoa tuzumining birinchi bosqichida , kishilar to’da-to’da bo’lib yashagan davrda jinslar orasidagi munosabatlar muayyan tartib-qoidaga ega bo’lmay, to’dadagi barcha erkaklar va ayollar bir-birlariga umumiy er xotin hisoblangan. Tarixiy taraqqiyot jarayonida jinsiy munosabatlar asta sekin muayyan tartibga solina boshlandi. Dastlab ota-ona bilan farzandlar, so’ngra aka-uka va opa- singillar orasidagi jinsiy munosabatlar taqiqlanib guruhli oila paydo bo’lgan. Oila xalqning jamiyatning hayoti, turmushiga oid urf-odatlarni o’zida sinovdan o’tkazadi. Yaxshilarni o’z bag’ida asrab-avaylab kelajak avlodlarga etkazadi. Oila o’z farzandlarini tarbiyalab, ularga umuminsoniy qadriyatlarni singdirish bilan ularga boshlang’ich ijtimoiy yo’nalish beradi. O’z farzandlarini katta oqimga ya’ni jamiyatga qo’shsish bilan esa oila jamiyat yo’nalishi, iqtisodiyoti, madaniyati va ma’rifatini ham belgilashga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Oila va uning ijtimoiy ahmiyati masalala hamisha faylasuflar sotsiologlar, ruxshunoslar diqqat markazida bo’lib kelgan. Antik davrda Platon (Aflotun) oila va davlat munosabatlari to’g’risida muloxaza yuritar ekan, jamiyat (davlat ) manfaatlari shaxs manfaatlaridan ustun degan g’oyani ilgari surgan edi. Aristotel (Arastu)ning oilaga munosabati Platonning fikri bilan h amo h angdir. 6

Aristotel oila, jamiyat va davlat inson h ayotining asosiy so h alari deb h isoblanib, bularsiz yashay olmasligini bildiradi. Aristotel insonning tabiati "siyosiy tizim tarkibiga kiritilganligi" bilan belgilanadi deb h isoblardi, ya'ni uning ta'rificha " H ar q anday oila davlatning bir q ismidir" Oila degan tushunchaning tarixiy ildizlarini, xususan ibtidoiy jamoalardagi nikoh-oila munosabatlarini tadqiq etish hamda oilani turli ijtimoiy munosabatlarda o’rganish asosida shakllanadi. Oila tarixini o’ rganishga asos solgan shvedsariyalik olim I.Baxofen (1815- 1857) turadi. I.Baxofen o’zining "Ona xuquqi" asarida ibtidoiy odamning dastlabki jinslardagi tartibsiz aloqasi ("geterizm")-dan ona, keyinchalik ota xuquqiga o’tishidan iborat universal- tarixiy rivojlanishi g’oyasini ilgari suradi. Ma'lumki insonning taqdiri kelajak hayotdagi yutuqlari yoki muvaffaqiyatsizligi ,baxtli yoki baxtsizligi , kasb tanlashi, hattoki kayfiyati, uning oilaviy muhiti bilan bog’liqdir. Oilaning taqdiri esa insonning o’ziga bog’liq. Jamiyatning ma'naviy qiyofasi oilalarning qandayligiga bog’liqligi azaliy haqiqat. Chunki oila jamiyatning ijtimoiy-ma'naviy bo’g’ini, kichik vakili bo’lib, aynan oila zaminida xalqimizning bugungi kuni va kelajagi bunyod etiladi. Agar oilada tartib- intizom bo’lsa, uning a'zolari shu xislatlarini xizmat jarayoniga ko’chiradi, ijtimoiy mehnat faoliyatlarida qo’llaydilar. Bu esa ularning o’z xizmat vazifalarini yuksak darajada bajarishlariga sabab bo’ladi. Oila bu odobu axloq, xushmuomalalik, mexnatsevarlik asosida qurilgan bo‘lishi insonlar o’rtasidagi munosabat va muloqotlarda o’ta muxim va shaxsning fe'l-atvori, yurish turishida aloxida ahamiyat kasb etadi. Agar oila o’z farzandini Vatanga sadoqat va muhabbat ruhida tarbiyalasa, bu his-tuyg’u unga butun hayoti davomida hamroh bo’ladi. Mamlakatimizning mustaqillik davrida oilalarimizning ijtimoiy huquqini himoya qiluvchi va kafolatlovchi ko’plab muhim qonun va qarorlar qabul qilindi. Ayniqsa mamlakat prezidenti I.A.Karimov tomonidan “Inson manfaati”, “Ayollar” , “Oila”, “Sog’lom avlod” yillari e’lon qilinganligi bu borada O’zbekiston 7

hukumati tomonidan bir qancha qarorlar qabul qilinganligi bu sohalarda mavjud bo’lgan muammolarni muvaffaqiyatli hal etishni ta’minlab ijtimoiy-ma’naviy hoatni yanada takomillashishiga sabab bo’ldi. Ma ’ lumki , oilaning ma ’ naviy axloqiy qiyofasi ajdodlarimizdan bizga o ’ tgan bilim va tajriba , madaniy qadriyatlar asosida va zamondoshlarimiz erishgan yutuqlari negizida barpo bo ’ ladi . Bizning davrimiz oilalarimizga zamonaviy texnologiya va jahonning yuksak taraqqiyotga erishgan rivojlangan davlatlarida yuz berayotgan o ’ zgarishlar haqidagi tasavvur va qarashlar hamda axborotlarning kirib kelayotganligi bilan ajralib turadi . Biroq o ’ tmishimizga nazar tashlaydigan bo ’ lsak , xalqimizning oilaviy an ’ ana va urf - odatlari yuqori madaniy darajada bo ’ lganligini guvohi bo ’ lamiz . Barcha davr va zamonlarda insonning shaxsiy hayoti, maishiy turmushi eng tabarruk hisoblangan diniy mafkuraviy ta’limotlar tomonidan muqaddaslashtirilib va tegishli qonun-qoidalar bilan himoya qilinib kelgan ijtimoiy soha bo’lgan. Umuman qabul qilingan qoidaga binoan, oila jamiyatning eng muhim xujayrasi hisoblahadi. Oilani ijtomoiy institut sifatida idrok etishda oila a’zolarining o’zaro munosabatlarini tashkil etish katta ahamiyatga ega. Oila a’zolari o’zaro munosabatlari er va xotin, ota va ona, farzandlar o’g’il va qiz, aka va uka, opa va singil, avlodlar – bobo va buvilarning bir-birlari bilan munosabatlari, burch va majburiyatlarini qamrab oladi. Shaxs nikoh- oila munosabatlarini o’rnatar ekan , o’z maqomini- er va xotin, ota va ona bo’lish burch va mas’uliyatini to’la anglab yetishi zarur. Masalan, shaxs irodasi, salohiyati bo’yicha oila boshlig’i bola olishi yoki bola olmasligini o’zi tushunib yetishi muhimdir. Bu xozirgi vaqtda oilalarda tez-tez uchrab turadigan turli kelishmovchiliklarning oldini olishda hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Oila shakli va tiplari, oilaviy-maishiy munosabatlar xususiyati ijtimoiy ishlab chiqaris h tiplariga va mafkuraviy-siyosiy tuzumga bog’liq bo’lsada, an’anaviy 8

oilaning asosiy elementlari ko’p asrlar davomida bir tuzumdan ikkinchisiga, avloddan-avlodga o’tib keladi. Ammo an’analarning mustahkamligi va davomiyligi ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bir xil bo’lmagan. Ijtimoiy-iqtisodiy va g’oyaviy-siyosiy omillarning asosiy xususiyatlariga qarab oila va oilaviy-maishiy munosabatlar shakllari rivojlanib, o’zgarib borgan. Fanda oilaning bir qancha ideal tiplari farqlanadi. Birinchi tipga uylangan va ota-onasi bilan birga yashayotgan uch va undan ko’proq o’g’illardan iborat oilalar hamda hali oila qurmagan ko’p bolali oilalar kiradi. Odatda bunday oilaning yoshi ulug’ erkak boshqarib, ko’pincha u “katta patriarxal oila” deb nomlanadi. Bunday tipdagi oilada uylangan o’g’illar, kelinlar, ularning bola chaqasi ota urug’i qoidalariga buysungan holda ota boshchiligida opa- singillari bilan bir oilada yashaydi. Ikkinchi tipga-ikki avlod , ya’ni uylangan iki yoki undan ko’proq aka-uka, xotin va bola-chaqalari hamda uylanmagan uka va singillari bilan birga yashaydigan oilalar kiradi. Bunday oilalarda odatda katta o’g’il yoki aka oila boshlig’i hisoblanadi. Ayrim tadqiqotchilar mazkur tipdagi oilalarni undagi oila a’zolarining an’anaviy tutgan o’rniga qarab katta yoki murakkab oila deb ataydilar. Oilaning uchinchi tipi nikohlangan er-xotin va ularning farzandlaridan ibotat bo’lib, u fanda “nuclear oila” nomi bilan ma’lim. Ammo bular oilaning ideal tiplari bo’lib, haqiqiy hayotda sof holda kam uchraydi. O’rta Osiyoda, jumladan O’zbekistonda hozirgacha ma’lum oila tiplarini barcha xillari, ayniqsa, bir necha tiplardan tashkil topgan aralash oilalar ko’proq uchraydi. Shahar madaniyati kam ta’sir qilgan hududlarda yoki kichik shaharlarda ko’pincha katta oila tipiga yaqin turadigan oia shakllari keng tarqalgan. Buning boisi ijtimoiy-iqtisodiy omillari, chunonchi, pinhoniy aholi ortiqligi, xo’jalik tiplari va turmush tarsi, mazkur belgilarga mos keladigan an’ana va urf-odatlar va hakozo. Sho’ra hukumati davrigacha Markaziy Osiyoda asosan bir-birini almashtirib turadigan katta partiarxal va kichik individual oilalar mavjud bo’lgan. Mazkur oila 9

shakllarini asrimiz boshlarigacha o’rgangan olimlar bu oilalarni har xil tipda namoyon bo’lganligini qayd etadilar. Ammo hozirgi kunda katta patriarxal tipdagi oilalar juda kam qolgan. Chunki an’anaviy iqtisodiy turmush tarzining emirilishi, oilaviy ishlab chiqarish shakllarini o’zgarish , ayniqsa, ichki oilaviy ishlab chiqarishda oila a’zolarining oiladan tashqari ishlarga jalb qilinishi natijasida shaxslararo munosabatlarni o’zgarishi, urbanizatsiya jarayoni ayollarni ishlab chiqarishga jalb qilinisi, ularni emansipatsiyasi kabi omillar asta sekin katta patriarxal oilalarning iqrisodiy asosi emirilishga olib keladi. Oqibatda murakkab oilalar yuzaga keldi va ular asosan qishloq hududlarida mavjud bo’lib, ijtimoiy nazorat oila davrasida ko’pincha erkakni an’anaviy huquq normalariga tayanib, real hukumronlik qilishida namoyon bo’lmoqda. Katta murakkab oialarda etnomadaniy an’analarni saqlanishi va ularga amal qilinishi, kattalarni hurmat qilish, o’zaro yordam, qon-qarindoshlik munosabatlarning mustahkamlanishi va jamoatchilikning boshqa ko’rinishlari xozirgacha oilaviy maishiy munosabatlarda namoyon bo’lib kelmoqda. Bunday oilalarda yoshlar avlod ajdodlardan nafaqat ishalab chiqarish usullarini , balki ijtimoiy va oilaviy hayot tajribasini, dunyoqarash prinsiplarini meros qilib oladi. An’analar va ularni ifodalovchi odat hamda marosimlar oila orqali shaxsning kamol topishi va shakllanishida qudratli vosita bo’lib, uning ijtimoiy barqarorligini ta’minlaydi. Shuni ham qayd etish lozimki, uch yoki ko’proq avlod birga yashayotgan oilalarda etnomadaniy an’analar ancha mustahkam saqlanib, keyingi o’rta va yosh avlodlarga faol o’tadi. Bunda oila a’zolarini mavqei va huquqiy ahvoli odat qoidalari bilan belgilanib, qo’shnichilik yoki jamoatchilikni fikri tomonidan nazorat qilib turiladi. Bir necha avloddan iborat katta oilalarda nikohlangan juftlarning iqtisodiy mustaqilligi shart bo’lmasdan, ularda bola tarbiyasiga e’tibor ko’proq bo’lgan. O’rta Osiyoda qadimdan saqlanib kelayotgan odatga ko’ra oila jamoalarida bola tarbiyasi 10

vazifalari bir oila doirasi bilan cheklanib qolmasdan, qavmu-qarindoshlar va hatto yaqin qarindoshlar qo’shnilar zimmasiga tushgan. Bunday holda bolalar oila va qo’ni-qo’shnilar tomonidan ta’minlanib, odat huquqiga binoan, lamoaning xo’jalik faoliyatida ixtiyoriy ravishda qatnashadilar. Murakkab bo’lmagan oila kichik yoki nuklear oiladan nafaqat a’zolarini soni, balki o’zining funksiyasi bilan ham ajralib turadi. An’anaviy katta oilalarda keksalarda alohida e’tibor beriladi, ular ijtimoiy qarovga muhtoj qariyalarni doimo diqat markazida saqlab, ularga yordam berib turganlar. Tadqiqotchilarni xabar berishicha, O’zbekistonda katta oilalarning eng tipik shakllari Xorazm bohasida uzoq davrlardan buyon saqlanib kelgan. Ularni o’rgangan M.V.Sazanova qayd etganidek, Xiva xonlari arxividagi ma’lumotlarga ko’ra XIX asr o’rtalarida Xiva katta oila asosiy xujayrasi hisoblangan: hovli boshi ro’yxatiga qarab bunday oilalarda xo’jalik boshidan tashqari, bolali uylangan o’g’il qizlar, ba’zan oila boshlig’ining aka-uka va opa- singillari birga yashaganlar. Bunday oilalar o’tgan asr boshlarigacha saqlanib, odatda 30-40 kishidan iborat bo’lgan. Mazkur tadqiqotchining ta’riflashicha , bu tipdagi oilalar asosan aholining ikki xil ijtimoiy toifasiga xos bo’lgan: bir tomondan, boy badavlat ruhoniylar oilasiga, boshqa tomondan, xonavayron bo’lish arafasida turgan xo’jaliklarda, birgalikda tirikchilik qilish imkoniyati bo’lmasdan yerni bo’lishga ham noqobil oilalarga. Oila katta hovlida, har bir a’zo yoki nikohdagi juft bolalari bilan ayrim xujralarda istiqomat qilgan. Ular bir qazondan ovqatlanib, umumiy tandirda non yopib yashaganlar. K.Shoniyozovni ta’kidlashicha, Janubiy O’zbikistonda XIX asr oxirlarida qarluq o’zbeklari orasida ota-ona, uylangan va bola chaqali o’g’illari, oilaboshining aka-ukalari, etim qolgan qarindoshlarining farzandlari hamda qullardan iborat katta patriarxal asosiy tip hisoblangan. Bunday oilalar a’zolarini 11

soni ba’zan 30 yoki undan ham ko’proq kishini tashkil etgan. Hamma bir qazondan ovqatlangan. Oila boshlig’i ota-ona yoki yoshi katta erkaklardan hisoblangan. Farg’ona vodiysi o’zbeklarida XIX asr oxirida bir xo’jalikka ega bo’lgan ota- ona bilan birga yashayotgan bir necha aka-ukalardan iborat katta patriarxal oilalar mavjudligini B.M.Nalivkin va B.M.Nalivkinflar qayd etganlar. Vodiyning shimoliy qismida Namangan viloyatida XX asr boshlariida katta patriarxal tipga yaqin bo;lgan ba’zan 100 kishidan iborat bo’lgan oilalar aniqlangan. Bunday oilalar nikohlangan 3 avlod ota va ona ularning uylangan o’g’illari va nikohlangan nevaralaridan tashkil topgan. Shuni ham qayd etish lozimki o’zbelarda jumladan Farg’onaliklarda katta ptriarxal oilalarnu buzilishi va ularni kichik monogon oilalarga bo’linoshi natijasida shakldagi o’tish davriga xos ajralmagan oilalar tipi payo bo’ladi. Bunday tipdagi oilalar O’zbekistonda XIX asrning 2-yarmi XX asr boshlarida ancha ko’paygan. Ajralib chiqmagan oilalarni katta patriarxal tipdagi oilalardan farqi shundaki unda 3 va undan ko’proq avlod emas balki faqat ota-ona va barcha uylangan o’g’illar birga yashaganlar. Nevara uylanishi bilan o’g’il farzandlari bilan birga katta oiladan ajralib chiqqan. Bunday oilani iqtisodiy asosini oila boshlig’i ixtiyoriga o’tgan yer mulki va ishlab chiqarish vositalari tashlik etgan. Tadqiqotchilarning qayd etishicha, vodiy o’zbeklarida dastlab yangi tipdagi kichik oilalar uncha mustahkam bo’lmagan, ba’zan ular ota-onasining uyiga qaytib, odatdagiday ajralmagan oilaning tiklanishiga sabab bo’lgan. Ayrim paytlarda muayan sabablarga ko’ra , katta oilalar ham son jihatdan kamayib yangi tipdagi ajralmagan oilalarni yuzaga keltirgan, ayniqsa, mulk shalkllarini o’zgarishi natijasida paydo bo’lgan monogam yoki individual oilalar ancha uzoq davrlargacha o’zaro xo’jalik va qon-qarindoshlikni saqlab, oqibatda muayyan oila-qarindoshlik asosida yuzaga kelgan mahalla yoki qavm tipidagi guruhlarga bo’linadi. Ma’lum davrlarda qon-qarindoshlik jamoalar jamiyat rivojidagi ilk bosqichni ifodalasa, qo’shnichilik jamoasi jamiyatning keyingi biroz yuqori bosqichida 12

namoyon bo’ladi. Shubhasiz, katta oila tiplari asli ota urug’idan yuqoriroq bosqichdagi qo’shnichilik yoki qishloq jamoa tuzumidagi o’tish davriga xos oila shakli bo’lib, bunday holat O’rta Osiyo xalqlari, jumladan o’zbeklar hayotida o’zining yorqin ifodasini topgan bir necha avloddan iborat katta oilalarda nikohlangan juftlarning iqtisodiy mustaqilligi shart bolmasdan, ularda bola tarbiyasiga e’tibor ko’proq bo’lgan. O’rta osiyoda qadimdan saqlanib kelayotgan odatga ko’ra oila jamoalarida bola tarboyasi vazifalari bir oila doirasi bilan cheklanib qolmay qavmu-qarindoshlar va hatto yaqin qo’shnilar zimmasiga tushgan. Bunday holda bolalar oila va qo’ni-qo’shnilar tomonidan ta’minlanib, odat huquqiga binoan, jamoaning xo’jalik faoliyatida ixtiyoriy ravishda qatnashadilar. Murakkab bo’lmagan oila kichik yoki nuklear oiladan nafaqat a’zolarini soni, balki o’zining funksiyasi bilan ham ajralib turadi. An’anaviy katta oilalarda keksalarda alohida e’tibor beriladi, ular ijtimoiy qarovga muhtoj qariyalarni doimo diqat markazida saqlab, ularga yordam berib turganlar. Tadqiqotchilarni xabar berishicha, O’zbekistonda katta oilalarning eng tipik shakllari Xorazm bohasida uzoq davrlardan buyon saqlanib kelgan.Ularni o’rgangan M.V.Sazanova qayd etganidek, Xiva xonlari arxividagi ma’lumotlarga ko’ra XIX asr o’rtalarida Xiva katta oila asosiy xujayrasi hisoblangan: hovli boshi ro’yxatiga qarab bunday oilalarda xo’jalik boshidan tashqari, bolali uylangan o’g’il qizlar, ba’zan oila boshlig’ining aka-uka va opa-singillari birga yashaganlar. Bunday oilalar o’tgan asr boshlarigacha saqlanib, odatda 30-40 kishidan iborat bo’lgan. Mazkur tadqiqotchining ta’riflashicha , bu tipdagi oilalar asosan aholining ikki xil ijtimoiy toifasiga xos bo’lgan: bir tomondan, boy badavlat ruhoniylar oilasiga, boshqa tomondan, xonavayron bo’lish arafasida turgan xo’jaliklarda, birgalikda tirikchilik qilish imkoniyati bo’lmasdan yerni bo’lishga ham noqobil oilalarga. Oila katta hovlida, har bir a’zo yoki nikohdagi juft bolalari bilan ayrim xujralarda istiqomat qilgan. Ular bir qazondan ovqatlanib, umumiy tandirda non yopib yashaganlar. K.Shoniyozovning qayd etishicha tadqiqotchilarning , vodiy 13

o’zbeklarida dastlab yangi tipdagi kichik oilalar uncha mustahkam bo’lmagan, ba’zan ular ota-onasining uyiga qaytib, odatdagiday ajralmagan oilaning tiklanishiga sabab bo’lgan. Ayrim paytlarda muayan sabablarga ko’ra , katta oilalar ham son jihatdan kamayib yangi tipdagi ajralmagan oilalarni yuzaga keltirgan, ayniqsa, mulk shalkllarini o’zgarishi natijasida paydo bo’lgan monogam yoki individual oilalar ancha uzoq davrlargacha o’zaro xo’jalik va qon-qarindoshlikni saqlab, oqibatda muayyan oila-qarindoshlik asosida yuzaga kelgan mahalla yoki qavm tipidagi guruhlarga bo’lingan. Bunday bosqichda qo’shnichilik yoki qishloq jamoatchilik tartibi shakllana boshlaydi va uning katta patriarxal hamda boshqa tipdagi oilalar bilan munosabatlari mustahkamlanadi. Tadqiqotchilarning fikriga katta patriarxal oila nafaqat oila shakli , balki ijtimoiy tashkilot shaklida paydo bo’lgan tip hamdir. Uni ba’zan “oilaviy jamoa” deb ham ataydilar. O’zbeklarda mavjud bo’lgan qavmu qarindoshlik jamoa munosabatlari rivojlanish jarayonida yangi shakldagi qo’shnichilik jamoasiga aylangan va bu jarayon o’rtoq aholida mahalla va machit qavmi shaklida namoyon bo’ladi. Ma’lum davrlarda qon-qarindoshlik jamoalar jamiyat rivojidagi ilk bosqichni ifodalasa, qo’shnichilik jamoasi jamiyatning keyingi biroz yuqori bosqichida namoyon bo’ladi. Shubhasiz, katta oila tiplari asli ota urug’idan yuqoriroq bosqichdagi qo’shnichilik yoki qishloq jamoa tuzumidagi o’tish davriga xos oila shakli bo’lib, bunday holat O’rta Osiyo xalqlari, jumladan o’zbeklar hayotida o’zining yorqin ifodasini topgan. Shunisi muhimki, bizning davrimizgacha qadimgi zamondan saqlanib qolgan shakldagi qo’shnichilik ham muqaddaslashtirilgan. 14

1.2.Nikoh – oila munosabatlarining shakllanishi Insoniyat o’z rivojlanishida tirli tarixiy bosqichlarni bosib o’tgani kabi oilanang payo bo’lishi, uning rivojlanishi, nikoh oila munosabatlarining shakllanishi, takomillashib borishi ham o’z tarixiga ega. Nikoh- ikki jins vakillarining o’zaro roziligi asosida tuzilgan ittifoq. Barcha ta’lim muassalari talaba yoshlarni, ota- onalarni o’zbek oilasining shakllanishi, rivojlanish bosqichlari nikoh-oila munosabatlari, oilaviy urf-odatlar va an’analar, qadriyatlar bilan muntazam ravishda atroflicha va chuqur tanishtirib borishi hayotiy zaruratga aylandi. Nikoh-oila munosabatlariga doir mutafakkirlarimiz, adiblarimiz, ma’rifatparvarlarimizning hozirgi davrdagi tadqiqotlari, ilmiy-ommaviy risolalarini keng nashr etish, bu mavzuda filmlar yaratish, televideniye va radio, vaqtli matbuot imkoniyatlaridan samarali foydalanish maqsadga muvofiqdir Yuzdan ziyod millatlar va elatlar yashayotgan O’zbekiston xalqlarining buzilmas birligini ,baynalminalchilika asoslangan davlatimizni ulkan bir oilaga qiyoslash mumkin. Har bir oila shu ulkan oilaning ajralmas tarkibiy qismidir. Bunga o’zbek oilasining Markaziy Osiyo boshqa tub millatlari oilalari kabi o’tmishda juda jiddiy sinovlarni, mustamamlaka yillarida istilochi ma’murlar zulmi, sho’rolar davrida tub aholi nikoh oila munosabatlariga ma’muriy buyruqbozlik aralashuvi, iqtisodiy-ijtimoiy masalalarga kamsitilish, o’tish davri murakkabliklarini boshidan o’tkazishga majbur bo’lgani ham rahna sola olmadi. Faqat mustaqillik tufayligina oila davlat va jamiyat muhofazasiga olinadi, nikoh-oila munosabatlari milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosiga qo’yildi. Falsafiy nuqtai nazardan oila jamiyatning nikohga asoslangan kichik guruhi hisoblanadi. Guruh a’zolari ro’zg’orning birligi, bir biriga o’zaro yordam ko’rsatishi, bir-birlari oldidagi ma’naviy ma’suliyat bilan uzviy bog’liqdirlar. Naslni davom ettirish farzandlarni jamiyat talabiga xos tarbiyalash- ualrni o’qitish, kasb-hunarli 15

qilish, oila a’zolarining turmush shroiti, shuningdek, bo’sh vaqtlarini samarali uyushtirish oilaning eng muhim ijtimoiy vazifasi hisoblanadi. Bu borada Prezidentimiz I.A.Karimov “Bolaning ongi asosan 5-7 yoshda shakllanishini inobatga oladigan bo’lsak, aynan ana shu davrda uning qalbiga oiladagi muhit ta’sirida ma’naviyatning ilk kurtaklari namoyin bo’la boshlaydi. Xalqimizning “Qush uyasida ko’rganini qiladi”, degan dono maqoli, o’ylaymanki mana shu azaliy haqiqatni yaqqol aks ettiradi.” 1 deb ta’kidlaydi. Oilaviy munosabatlar aslini olganda muayyan darajada mustaqil xodisadir. Jamiyatni oilasiz tasavvur etib bo’lmaydi. Oila jamiyat taraqqiyotiga faol ta’sir ko’rsatuvchi ijtimoiy hodisadir. Uning ijtimoiy ahamiyatini ahglab yetmaslik, umga shaxsiy ish deb qarash jamoiat manfaatlariga zarar keltiradi, oila a’zolari o’rtasida ilg’or axloqiy munosabatlarning qaror topishiga halaqit beradi. Ma’lumki, oilaning ma’naviy axloqiy qiyofasi ajdodlarimizdan bizga o’tgan bilim va tajriba, madaniy qadriyatlar asosida va zamondoshlarimiz erishgan yutuqlari negizida barpo bo’ladi. Bizning davrimiz oilalarimizga zamonaviy texnologiya va jahonning yuksak taraqqiyotga erishgan rivojlangan davlatlarida yuz berayotgan o’zgarishlar haqidagi tasavvur va qarashlar hamda axborotlarning kirib kelayotganligi bilan ajralib turadi. Biroq o’tmishimizga nazar tashlaydigan bo’lsak, xalqimizning oilaviy an’ana va urf-odatlari yuqori madaniy darajada bo’lganligini guvohi bo’lamiz. Oila o’z zimmasidagi tarbiyaviy vazifalarni hal qilishda xalq pedagogikasining vositalaridan foydalanadi. Ko’pgina ota-onalar bu masalaga alohida e’tibor beradi, zotan xalq an’analari va urf-odatlar donishmandlikning ajoyib namunasi bo’lib, yoshlarning axloqiy tarbiyalashning muhim omili sifatida ularning onggi, qarashi, didi va xulqiga faol ta’sir ko’rsatadi. Bola hayotining ko’pchilik ________________________________________________________________ 1 .Karimov I.A. Yuksak- ma’naviyat engilmas kuch . T; Ma’naviyat 2008. 52-bet 16

davri oilada o’tadi. U bolaligidan to voyaga etguncha, undan keyin ham oila turmushining hamma sohalarida qatnashadi. Oila bolaning axloqiy sifatlariga, xulqiga, qarashlariga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatadi, oilaning bolaga bo’ladigan tarbiyaviy ta’sir doirasiga bu yerdagi turmush urf-odatlar va an’analar oilaga ijobiy va salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Oila va oilaviy munosabatlar kishilarni hayoti va turmush kechirishini tarkibiy qismidir. Chunki shaxsning kundalik hayotida jamiyatning asosiy prinsiplari ideallari, talab va ehtiyojlari qanday namoyon b o’ lganini, ijtimoiy munosabatlarining tub xususiyatlari qanday kasb etishini yaqqol k o’ rish mumkin.Inson turmushini oilasiz tasavvur etib b o’ lmaydi. Odam oilada dunyoga keladi, tarbiyalanadi, voyaga yetadi, kamol topadi. Oilada u ona tilida s o’ zlashni o’ rganadi. Sharqda oila hamisha muqaddas qo’rg’on hisoblanib, kelingan. Oilaviy turmush tarzining eng muhim fazilatlari – oila mustahkamligi, bolajonlik, ota-ona - obro’sinig yuqoriligi umuman kattalarga qarindosh qondoshlik rishtalariga hurmat, mehr oqibatlik o’zbek oilalariga xos azaliy qadriyatlardir . “Oila turmush va vijdon qonunlari asosuida quriladi. O’zining ko’p asrlik mustahkam va ma’naviy tayanchlariga ega bo’ladi. Oilada demokratik negizlarga asos solinadi. Odamlarning talab -ehtiyojlari va qadriyatlari shakllanadi,- deb ta’kidlaydi O’zbekiston Respublikasi prezidenti I.A.Karimov – o’zbeklarning aksariyati o’zining shaxsiy farovonligi to’g’rida emas balki oilasining qarindosh- urug’lari va yaqin odamlarining , qo’shnilarning, omon-esonligi to’g’rida g’amhurlik qilishi birinchi o’ringa qo’yadi. Bu esa eng oily darajada ma’naviy qadriyat, inson qalbining gavharidir” 2 O’zbek oilalaridagi yurtiga sadoqat, mehnatsevarlik , bag’rikenglik shu bilan birga qarindosh-urug’lar, do’st-birodarlar , qo’ni –qo’shnilar o’rtasidagi o’zaro ______________________________________________________________ 2 Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari Toshkent “O’zbekiston”, 1998 yil 21-bet 17

hamjihatlik va mehr oqibat, o’zaro samimiy munosabat, ruhiy xotirjamlik , saranjom-sarishtalik bu muqaddas qo’rg’on poydevori hispblanadi. Ana shu xuxusiyatlar xalqimizning boy ma’naviy qadriyatlari, an’ana va urf –odatlari ildizlariga borib taqaladi. Xalq og’zaki ijodi namunalari, dostonlarda yurt ozodligini qo’lda qurol bilan himoya qilishga kerak bo’lsa jonni fido etishga tayyorgarlik bo’lajak oilasi, yori visoli uchun qahramonlik ko’rsatish bilan uzviy bog’liqdir. O’zbek oilasi ko’p asrlar davomida xalqining eng oliyjanob ma’naviy qadriyatlarini o’zida mujassamlashtirib bordi. Qonli bosqinchiliklar, mashaqqatli mustamamlaka davrlarida ham ularni ko’z qorachig’idek asrab avayladi, avloddan-avlodga meros qilib qoldirdi. Shuningdek oilaviy munosabatlarda er-xotinning to’la teng huquqligi, bolalar muassasalarining keng shahobchalarining barpo etish va rivojlantirish, bola tug’ilganda nafaqa to’lash, ko’p bolali oilalarga nafaqalar va imtiyozlar berish kabi turli moddiy va ma’naviy yordamlar davlarning oila to’g’risidagi g’amxo’rligini ifodasidir. Tug’ruqxonalar, boshqa bolalar muassasalarining keng shahobchalarining barpo etish va rivojlantirish, ayollarga homiladorlik va tug’ish ta’tillari berish, ishlab chiqarishda ayollarni mehnatini muxofaza qilish, ko’p bolali va yolg’iz onalarga davlat nafaqalarini to’lash, shuningdek, oilada davlat va ijtimoiy yo’l bilan boshqa turdagi yordam berish orqali onalik va bolalik muhofaza qilinmoqda. Xullas, oilani davlat himoyasida bo’lishi uning kelgusida rivojlantirish istiqbollarini belgilaydi. Ma'lumki insonning xayot va turmush kechirishida oilaning roli beqiyosdir. U muayyan darajada mustaqil darsda xamda ijtimoiy muhit ta'siri ostida harakat qiladi. Ijtimoiy xayotning barcha jihatlari, yutuqlari va kamchiliklari oilada o’ z aksini topadi. Ayni paytda oila yangi insonni vujudga keltirish, bolalarni tarbiyalash shaxsning ma'naviy va jismoniy shakllanishini ta'minlash orqali muayan jismoniy jarayonga faol ta'sir k o’ rsatadi. Respublikamiz oilalari turmush tarzida ilg’or an'analar va urf-odatlar yaqqol namoyon bo’lmoqda. Oilalar kichik mexnat jamoalari bo’lib, uning a'zolari, oilaviy 18

sulolalar, brigadalar, ekipajlar va zvenolarga birlashib qishloq xo’jaligini turli soxalarida mexnat qilmoqdalar. Oilaning shakllanishi va ravnaqi, oilaviy ilg’or an'analar va urf-odatlarning tabora takomillashuvi ijtimoiy fanlar uchun maxsus tadqiqot obekti xisoblanadi, zero bu mavzu O’zbekistonda o’ziga xos xususiyalarga ega edi. Bu xususiyatlarni nazariy tadqiq etishda falsafa, xuquqshunoslik, pedagogika fanlari anchagina tajriba orttirgan bo’lsada, lekin tarxiy etnografik yo’nalishda hanuzgacha o’rganilmagan. Shuning uchun u dolzarb muammolardan biri bo’lib kelmoqda. O’zbekiston Respublikasi taraqqiyotining hozirgi bosqichida ko’pgina siyosiy, mafkuraviy, ijtimoiy, iqtisodiy muammolarni hal etishga o’zbek oilasi xususiyati, ahvoli, mamlakatni rivojlantirishfagi rolini oshirish, imkoniyatlarni chuqur idrok etish juda muhimdir. Bu iqtisodiyot xo’jalik islohatlari, ta’lim tizimini takomillashtirish, kadrlar tayyorlashni yaxshilash, ayniqsa aholini ijtimoiy himoya qilish bo’yicha qabul qilinayotgan qarorlarni ilmiy jihatdan asoslab berishga yordam berishi shubhasizdir. Ibtidoiy jamoa o’z o’rnini urug’ jamoasiga bo’shatib berganidan keyin nikoh- jinsiy munosabatlarda muhim o’zgarishlar sodir bo’ldi. Gala urug’ jamoasiga aylangandan so’ng ekzogamiya joriy etildi. Buning natijasida yaqin qon-qardoshlar o’rtasida nikoh aloqalari taqiqlab qo’yildi. Ibtidoiy jamiyat davri jamoa , xo’jalik va oilada erkak hukmron bo’lgan patriarxat ijtimoiy munosabatlar shakli edi. Patriarxal oilaga erkak boshchilik qilib , uning iqisodiy asosini yerga va ishlab chiqarish qurollariga umumiy egalik tashkil etgan. Patriarxatda poliginiya- ko’p xotinlilik, poliandriya –ko’p erlilik, poligamiya- ko’p nikohlilik barham topgan. Nikoh shartnoma asosida tuzilgan unga muvofiq xotin o’z xoxishi bilan nikohni bekor qila olgan. Nikoh bekor qilinsa , farzandlar ota mulkiga meros xuquqini saqlab qolganlar. 19

Ammo ajralish er talabi bilan amalgam oshirlsa uning barcha mulki katta o’g’liga o’tgan. Katta o’g’il bu molk mulkni otaning barcha farzandlariga bo’lib berishi lozim bo’lgan . Oila jamiyat tarixida azaldan mavjud bo’lmagan. Ibtidoiy jamoa tuzumining birinchi bosqichida , kishilar to’da-to’da bo’lib yashagan davrda jinslar orasidagi munosabatlar muayyan tartib-qoidaga ega bo’lmay, todadagi barcha erkaklar va ayollar bir-birlariga umumiy er xotin hisoblangan. Tarixiy taraqqiyot jarayonida jinsiy munosabatlar asta sekin muayyan tartibga solina boshlandi. Dastlab ota-ona bilan farzandlar, so’ngra aka-uka va opa- singillar orasidagi jinsiy munosabatlar taqiqlanib guruhli oila paydo bo’lgan. Lekin bu oilalarda hali er-xotin nikohi barqaror alohida xo’jalikka ega bo’lmagan. Bu davrda tabiiy omil o’z vazifasini tugalladi, ya’ni jinsiy munosabatlar doirasidan qon-qarindoshlar istisno qilindi, jinsiy munosabatlar faqat bir erkak va bir ayol munosabatiga aylandi. Mavjud qoida tartiblar farzandlarning onagagina tegishli bo’lishi , ona mulkiga merosxo’r sanalish erkaklarning yangi mavqeiga zid kelib qoldi . natijada ota xuquqiga asoslangan patriarxal oila vujudga keldi. Shuni alo h ida ta'kidlash kerakki, nikoh , oila shakllari, o‘zbek oilalarining ijtimoiy va milliy xususiyatlarini xolis o’rganish , tahlil etish imkoniyati mustaqillik yillaridagina tug’ildi. Ma'lumki, sho’ra hukumati davrida boshqa masalalar qatori oila munosabatlarida ham sinfiy mafkura nuqtai nazaridan yondoshilanardi. Shuning uchun Turkiston o’lkasida qalin kabi rasm-rusmlar qulchilik munosabatlaridek baholanib, ayol haq-xuquqlarining toptalishi, uning oldi- sotdisi deb da'vo etiladi. Nikoh-oila munosabatlariga taalluqli bu va boshqa muammolarni hal etish tub aholi turmush sharoitlarini yaxshilash bilan birga oilaning milliy xususiyatlarimiz hamda jahon tajribasidan kelib chiqqan holda mutlaqo yangicha, davr talabiga javob beradigan xuquqiy asoslarin yaratishni ham hayotiy zaruratga aylantirdi. 20

Nikoh oilaning vujudga kelishida birdan-bir asos bo’lgani bois u faqat ahloq normalari bilan emas, balki maxsus qonun xujjatlari bilan tartibga solinadi. Ijtimoiy sifatida nikoh turli jamiyat va tuzumlarda turlicha ko’rinishda bo’lgan. Nikohni qayd qilish tartibi , nikoh yoshiga qo’yiladigan talablar turli mamlakatlarda bir- biridan farq qiladi. Bir qator mamlakatlarda nikoh fuqaroviy –xuquqiy bitim hisoblanib, uni rasmiylashtirish tartibi oila qonunchiligi bilan emas, fuqaro qonunchiligi bilan belgilanadi. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining 63-moddasida ta’kidlanishicha, nikoh tomonlarining ixtiyoriy roziligi va teng xuquqligiga asoslanadi. 3 Nikoh masalalari O’zbekiston Respublikasining Oila kodeksida o’z ifodasini topgan. Amaldagi oila qonunchiligi nikohni tuzilishi tartibiga uni davlatning tegishli organlari tomonidan rasmiylashtirilishiga alohida e’tobor beradi. O’zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 13-moddasiga binoan nikoh fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organlarida tuziladi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ham , Oila kodeksida ham nikoh tamoyillari nikoh tuzuvchilarning ixtiyoriy roziligi va teng xuquqligiga asoslanishi belgilab qo’yilgan. Mamlakatimizda nikoh yoshi erkaklar uchun 18, ayollar uchun 17 yosh qilib belgilangan. Alohida hollarda nikohga kirishni hohlovchilarning iltimosiga ko’ra tegishli mahalliy hokimiyat organlari nikox yoshini bir yoshga kamaytirishlari mumkin. Oila kodeksida nikoh tuzishning muayan tartiblari belgilab qo’yilgan. Jumladan, diniy rasm-rusumlar asosida tuzilgan nikoh xuquqiy emasligi qayd etiladi. _________________________________________________________________ 3 O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Toshkent, “Ozbekiston”, 2010 yil 21

1.3. O’zbekning oilasining o’ziga xos xususiyatlari. O’rta Osiyo xalqlarining tadrijiy taraqqiyoti tarixida IX – XII asrlar “ O ’ zbek xalqining tashkil topishi davri hisoblanadi ”. O’zbekiston janubida- Turkiston va Zarafshon tog’ tizmalari ortida tabiiy iqlim va yer sharoiti aholi yashashi uchun qulay bo’lgan kengliklar yastanib yotadi. Hisor tog’ tizmasining janubiy g’arbiy tarmoqlari Janubiy-O’zbekistonni ikkiga – Qashqadaryo havzasini qamrab oluvchi shimoli- g’arbiy (Qashqadaryo viloyati) va Sherobod daryosi havzasiga to’g’ri keluvchi sharqiy (Surxondaryo viloyati) qismlarga ajratadi. Ularni yer maydoni taxminan bir xil. Bu mintaqa baland tog’liklar, keng daryo vohalari, yarim cho’l past tog’liklari, cho’llardan iborat. Sho’ro hokimiyati o’rnatilishidan oldin xonliklar davrida bu mintaqa ma[muriy boshqarish jihatdan bekliklarga, ular esa amaldorliklarga bo’lingan. Asrning oxiri va XX asr bo’sag’asida bo’sag’asida bu mintaqada 10 ta beklik- Qarshi, G’uzor, Yakkabog’, Chiroqchi, Shaxrisabz, Kitob, Boysun, Sherobod, Sariosiyo va Sho’rchi bekliklari mavjud bo’lgan 1 . Buxoro amirligi davrida aholi ro’yxatga olinmagan. Shu boisdan aholini soni haqida ancha keyingi, masalan 1926 yildagi O’rta Osiyoni rayonlashtirish komissiyasi ma’lumotlari bo’yicha fikr yuritish mumkin. Komissiya ma’lumotlariga ko’ra , mintaqada 353547 kishi yashab, Qashqadaryo viloyatiga 21911 kishi (62 %), Surxondaryo viloyatiga -134436 kishi (38 %) to’g’ri keladi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida bu mintaqada yashovchi aholining asosiy qismi o’zbeklar bo’lsada uning etnik tarkibi o’ta xilma-xil edi. Bu yerda o’zbeklardan tashqari tojiklar, qozoqlar, arablar va boshqa xalqlar yashagan. Urug ’- qabila uyushmalari o ’ z xo ’ jalik sharoitlariga muvofiq ma ’ lum hududni egallashgan . Masalan , qatag ’ on , qipchoq , qo ’ ng ’ irot , xitoy , mang ’ it , qovchin , saroy , _________________________________________________________________ 1* Очерки истории Кашкадарынской и Сурхандарынский областей Узбекистана Т.Фан. 1968 год.стр 7. 22

mirishkor , batosh , xarduri , qabilalari dasht rayonlarida kengas , qutchi , qiyot , chuyut , major , chig ’ atoy , do ’ rmon qabilalari tekisliklarda yoki tog ’ eteklarida yashagan . Etnografik tadqiqotlar natijasi urug ’- qabilaga bo ’ linish yarim ko ’ chmanchi aholi o’rtasida barqaror saqlanganligini ko’rsatadi. Yarim ko’chmanchi aholining asosiy mashg’uloti yaylov chorvachiligi bo’lgan. Shu boisdan Qashqadaryo vohasida yarim ko’chmanchi o’zbeklar cho’l va yarim cho’llar, tog’ eteklari va tog’ tekisliklarida yashaganlar. XI-XII asrlarda Qoraxoniylar davrida Movanaunnahr va Xorazmda siyosiy hokimiyat turkiy sulolalarga o’tishi munosabati bilan o’zbek xalqi etnogenizining yakuniy bosqichi boshlandi. G’arbiy Qoraxoniylar davlati doirasida xozirgi o’zbeklarga xos elatni turkiy etnosni qaror topdi. Bu davrda o’zbek xalqiga xoz elatni belgilovchi hudud, til, madaniyat, tarixiy qismatning umumiyligi, etnik o’zlikni anglash, etnosning uyushqqoligi, ma’lum bir davlat doirasida bo’lishi, din umumiyligi va bir qancha shu kabi boshqa etnik alomatlar shakllandi. O’zbek oilasi ham o’zbek millati blan birga shakllanish bosqichlarini bosib o’tgan. Ma’lumki, o’tmishda yirik iqtisodiy va siyosiy markazlardan uzoqda yashagan katta oilalar jamoasi xususida mulkka, jamoa ishlab chiqarishi va iste’molga asoslangan. Katta oila a’zolari va qarindoshlar o’rtasida jamoaviy xarakterli bo’lgan o’zaro munosabatlar o’zbeklarning oilaviy turmushida barqaror saqlangan. Bu patriarxal munosabatlarda , ayniqsa oila boshlig’ining oila kichik a’zolari ustidan, qaynonaning kelin ustidan hukmronlik qilishida namoyon bo’ladi. O’zbeklarning iqtisodiy va oilaviy turmushida urug’ qabila bo’linishi va patriarxal turmush sarqitlari saqlangan. Qon-qarindoshlik aloqalari, oila o’rtasidagi mehnat kooperatsiyasi ko’rinishlari, iste’mol qilishda umumiylikni ayrim jihatlari va shu kabilar amaliy kuchga ega bo’lgan. Shuni aytish kerakki, ayrim oila- urug’ guruhlari umumiy yashash hududiga , qishlov va yozgi ko’chuv joylariga ega bo’lganlar , tabiat va yov xavf-xatardan birgalikda himoyalanganlar, ijtimoiy va 23

xo’jalik tadbirlarida bayramlar, to’y-hashamlar va ko’mish-xotirlash marosimlarida birga bo’lganlar. O’tmishda urug’ qabilasi tuzilmasi ko’p bo’lgan: qabila, urug’, urug’ bo’linmalari –“to’p” urug’ning mayday bo’linmalari – “avlod” hisoblangan. Urug’ dyeilganda o’zining bir ajdodidan tarqalgan va o’zaro qarindoshlik aloqalari bilan bog’langan umumiy qarindoshligi tufayli birlashgan kishilar tushuniladi . Urug’ning shakli sinfsiz jamiyatga xosdir. Sinfiy jamiyat kelib “urug’” tushunchasini mazmuni tubdan o’zgardi. Urug’ XIX asr oxiri XX asr boshlarida qoldiq holatida etib keldi. Qadimda o’zbeklarda bir ajdoddan tarqalganlarning yetti avlodi urug’ hisoblangan, har bir o’zbek o’zining etti ajdodi , ayrim hollarda 10-11 ajdodlarini nomini bilishi shart bo’lgan. Urug’ boshliqlari –o’zbeklarni ajdodlari “katta ota” yoki “o’z otam” deb atalgan . bunday urug’larni barcha a’zolari o’zlarini bir ajdodning avlodi deb hisoblab “bir urug’” , “qon-qarindosh” deb bilganlar. O’zbeklarda eng yaqin qarindosh- bir ota bir onadan tug’ilgan bolalar hisoblangan. Qarindoshlik bo’yicha keyingi pog’ona bir ota, ammo boshqa onalardan tug’ilganlar “emikdoshlar” deb atalgan. Turli ota-onadan tug’ilgan , ammo bir ona emizgan bollar yaqin qarindosh – emishgan qarindoshlar hisoblangan. Ayol o’lgan dugonasi yoki qarindoshini bolasini emizgan va bu bola o’z bolalari uchun emishgan qarindosh hisoblangan. O’zbeklarda qarindoshlik qa’loqalari juda kuchli bo’lib, ular urug’chilik turmushining ba’zi qoldiqlarini namoyon qilgan. Qarindoshlar bir necha toifaga bo’lingan va har biriga nisbatan o’zaro munosabatning ma’lum qoida va odatlari mavjud bo’lgan. Ko’pincha qarindoshlar oila marosimlarida, o’g’il tug’ilichi, hatna qilish, ko’mish –xotirlash marosimlarida to’planganlar. O’zbekistonning janubiy viloyatlarida, o’zbeklarida urug’-qabila bo’linishlari qoldiqlari- patriarxal- urug’chilik munosabatlari va jamoa urug’chilik tuzumi an’analarining sarqitlari ijtimoiy hayot hamda oilaviy turmush tarzining ko’pgina odatlari to’y marosimlari musulmonlarning an’anaviy xatna qilish udumlari va yosh 24

guruhlarga qarab o’ziga xos bo’linishida , erkakalar an’anaviy uyushmalarining tashkil etilishida va bu uyushmalar o’tkazadigan mehmondorchiliklarda ham namoyon bo’ladi. Katta oilaning o’zaro munosabatlarida qo’shnichilik munosabatlari muhim unsur hisoblangan. Ma’lumki, o’zbeklarda qarindoshlar katta oilani barcha a’zolari bir-birilariga qo’shni bo’lib yashaganlar. Janubiy viloyat o’zbeklari o’ qo’shnilari bilan yaxshi munosabatda bo’lishgan. Shunday qilib XIX asr oxiri XX asr boshlarida yuqoridagi mintaqa o’zbeklarida urug’doshlik munosabatlarining qoldiqlari kuchli bo’lgan. Aholi hayotining barcha sohalarida bir-biri bilan uzviy aloqalarda yashaganlar. Etnografik-tarixiy hamda adabiy-badiiy materiallarda O’zbekistonning janubiy viloyatlarida oilaning asosiy shakli ikki avlodni “kichik oila” bo’lganligidan dalolat beradi. Ayni paytda o’g’illar uylangandan so’ng o’z ro’zg’orlariga ega bo’lsalarda, ota-onalari bilan birga katta oila tarkibida yashaganlar va ular bir xonadon sohiblari hisoblanganlar. Ota tomonidan yaqin qarindosh bo’lgan to’rt besh , ba’zan undan ham ko’p avlod-katta bobo, bobo, ota, o’g’ilar, nabiralar, chevaralar, evaralardan iborat bo’lgan. Katta oila bir necha aka-ukalardan tashkil topgan, ammo uning tarkibi doimo ham bo’lmagan. Katta oilalarning iqrisodiy va ma’naviy turmush tarzi bir xilligi bilan tavsiflanadi, oila a’zolari umumiy xojalikning yuritishida baravar qatnashgan, bir qozondan ovqatlanishgan. Oila boshlig’i oiladagi barcha xo’jalik faoliyatiga boshchilik qilgan. O’g’illar o’z oilalariga ega bo’lsada, moddiy va ma’naviy jihatdan otaga tobe bo’lishgan, ular ota ixtiyorisiz biror narsa xarid qilisha olmagan. Oila a’zolarining daromadi umumiy oilaviy daromadga qo’shilib, u oila boshlig’I ixtiyoriga o’tar, sandiqlar kaliti esa boshqa oila boshlig’ining katta xotini – onada saqlangan. Oziq ovqatlar ham ayol oila boshligi xotin ixtiyorida bo’lgan. Natural xo’jalikka bog’liq bo’lgan katta oila o’zini oziq-ovqat mahsulotlari bilan deyarli to’liq , kiyim-kechak, turli ro’zg’or asbob anjomlari bilan qisman 25

ta’minlardi. Ro’zg’or asbob anjomlarini asosan oila a’zolarining o’zlari tayyorlar, ayniqsa ishdan bo’sh vaqtda ayollar to’quvchilik, ip yigirish va tikish bilan shug’ullanishardi. Katta oilada ichki nikoh keng tarqalgan bo’lib u iqtisidiy maqsadlarni ham ko’zda tutardi. Bu nuqtai-nazar nikohning levitar hamda sarorat shakllarini saqlanishiga sabab bo’lgan. Turmushga chiqayongan qiz ota mulkidan o’z xissasini “sep” tarzida olgan. Mulkdor oilalarda kelinning sepi xilma-xil narsalardan iborat bo’lib, ba’zan to’la jihozlangan o’tov qo’shilardi, chorva “enchidor” yoki “xonazod” ajratilardi. Kelinning sepi oila Boshlig’i va kuyovning sovg’alari hisobiga ko’payib borardi va ular to’liq uning ixtiyorida bo’lardi. Etnografik kuzatishlar katta oilaning boshqarishning o’ziga xos xususiyatlari mavjudligini ko’rsatib beradi. Masalan, boshqaruv shakllaridan biri turli darajadagi oilaviy yig’inlarga – “maslahat”, “kengash” hisoblanadi. Oila boshlig’I oila ichidagi masalalarni hal qilishda katta yoshli a’zolar bilan maslahatlashgan, zarur hollarda oilaviy kengash chaqirgan. Oilaviy kengash turli odat va marosimlarni bajarishda muhim rol o’ynagan. Masalan, katta qalin to’plash imkoni bo’lmasa, oila boshligi qarindoshlarini chaqirib, dasturxon yozgan va ularga yordam so’rab murojat qilgan. С haqirilganlar o’zlarining qarindoshlik darajalari hamda imkoniyatlaridan kelib chiqib bera oladigan narsalarini aytganlar. Dafn va ta’ziya marosomlarida ham oadatda shunday kengash chqirilgan. O’zbek oilaviy turmushida katta yoshlining hatti harakatlari bilan oilaning balog’at yoshidagi a’zolari fikrini muvofiq kelishi muhim xuxusiyatdir. Lekin oila boshlig’ining raxbarligini ma’lim jihatdan cheklanganligini aytib o’tish lozim. U oila a’zolarining hatti hatakatlarini kuzatish, ularga kichik kattaligi, jinsidan qat’i- nazar, turli jazolar berishi mumkin edi. Biroq jiddiy vaziyatlarda, agar oila a’zolaridan birortasi ijtimoiy tuzum tartiblarini buzgan bo’lsa, ma’muriy hokimiyat 26

oldida oila boshlig’i javob bergan. Xullas, oila boshlig’I uydagi olov, o’choq , chiroq singari “muqaddas” bo’lib , u donolik va rahnomolik ramzi hisoblangan. Shunday qilib XI asr oxiri XX asr boshlarida yuqoridagi mintaqa o’zbeklarida urug’doshlik munosabatlarining qoldiqlari kuchli bo’lgan. Aholi hayotining barcha sohalarida bir-biri bilan uzviy aloqada yashagan. Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarining turli tumanlarida joylashgan 200 dan ziyod qishloq aholisining ba’zilaridan “katta oila” tushunchasiga o’z fikrlarini bildirish so’ralganda ular turlicha izohlanadilar. Masalan, “katta oila”ni Surxondaryo viloyat Sherobod tumani Oqqo’rg’on qishlog’i qo’ng’irotlari – “katta ro’zg’or”, Qashqadaryo viloyati Chiroqchi tumani chuyutlari – “to’ra”, Koson tumani Oq jangal qishlog’i mang’itlari – “katta qozon”, Shahrisabz tumani Qutchi qishlog’i qutchilari – “katta ota uyi”, Dehqonobod tumani Oqirtma qishlog’i qo’ng’irotlari “ota uyi”, Qarshi tumani Qoratepa qishlog’i xo’jalari – “do’rji ro’zg’or” deb atar ekanlar. “Katta oila” tushunchasi xalq og’zaki ijodiyotida ham o’z aksini topgan. Masalan “bir qozondan osh ichgan”, “bir qoshiqqa talashgan”, “kiyimi bir”, “joni bir- haydab yurgan moli bir” degan xalq iboralari ham shundan dalolat beradi. Etnografik-tarixiy hamda adabiy-badiiy materiallar XIX asr oxiri – XX asr boshlarida O’zbekistonning janubiy viloyatlarida oilaning asosiy shakli ikki avlodni “kichik oila” bo’lganligidan dalolat beradi. Ayni paytda o’g’illar uylangandan so’ng o’z ro’zg’orlariga ega bo’lsalarda, ota-onalari bilan birga katta oila tarkibida yashaganlar va ular bir xonadon sohiblari hisoblanganlar. Ota tomonidan yaqin qarindosh bo’lgan to’rt besh , ba’zan undan ham ko’p avlod-katta bobo, bobo, ota, o’g’ilar, nabiralar, chevaralar, evaralardan iborat bo’lgan.(Bu xalqlar evaradan keyingi avlodni “duvara” undan keyingisini “begona” deb ataydi.) Katta oila bir necha aka-ukalardan tashkil topgan, ammo uning tarkibi doimo ham to’liq bo’lmagan. 27

XIX asr oxirlarida hozirgi Qashqadaryo viloyati Chiroqchi tumanidagi Qo’rg’ontepa qishlog’ida don etishtiruvchi 25 ta katta oila bo’lgan. Masalan, Do’stmurod buva oilasi to’dasi 60 ga yaqin kishini- bosh avlod, 19 ta er xotinni birlashtirgan. Surxondaryo viloyat Sherobod tumani Oqqo’rg’on qishlog’ida chorvachilik, don etishtirish bilan shug’ullanuvchi 23 ta katta oila bo’lgan. Masalan qo’ng’irot urug’I, tortuvli qabilasidan bo’lgan Darvish bobo oilasi “katta ro’zg’or”ida 50-55 kishi 5 avlod 17 er xotin birga yashagan. Quyi Qashqadaryodagi Qatag’on qishlog’ida XX asr boshlarida chorvachilik, don etishtirish bilan shug’ullanuvchi 250 ta oila yashagan. Ularning 194 tasi 3-4 kishilik kichik oila, 24 tasi 12-15, 20-25,40-60 kishilik katta oila bo’lgan. Eng katta oila “ko’p jonli ro’zg’or” Jo’ra buva oilasi bo’lib unga 60 ga yaqin kishi, 15 er xotin yashagan. Shunday qilib Etnografik materiallar XIX asr oxiri – XX asr boshlarida O’zbekistonning janubiy viloyatlarida katta oila hajmi o’zgaruvchan bo’lagani, oilada er-xotinlardan biri yoki bir nechta aka-uka bir qorinlari , aka-ukalar xotinlari bilan birinchi avlod vakillari bo’lgani haqida shohidlik beradi. Keyingi avlodlarda esa qarindoshlik qatori kengaygan, natijada 4-5 va undan avlodli qarindoshlik paydo bo’lib, uning tarkibiga bobolar va buvilar, otalar va onalar, amakilar, qayinsingillar, aka-ukalar, bollar, nevaralar, chevaralar kirgan. Ba’zan oila tarkibiga asrab olingan o’g’il va qizlar , kuyovlar, yetimlar va boshqalar kirgan. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida o’zbek katta oilasining tarkibi, birinchidan, to’rt avlodning birga yashashi. Ikkinchidan, besh avlodning birga yashshi bilan tavsiflanadi. Katta oilaning iqtisodiy asosining yer, chorva va boshqa ishlab chiqarsh vositalariga umumiy egalik umumiy mulkdan olingan oziq-ovqat va mol-mulk zahiralari tashkil etadi. Sharqda oila hamisha muqaddas qo’rg’on hisoblanib, kelingan. Oilaviy turmush tarzining eng muhim fazilatlari – oila mustahkamligi, bolajonlik, ota-ona - obro’sinig yuqoriligi umuman kattalarga qarindosh qondoshlik rishtalariga hurmat, mehr oqibatlik o’zbek oilalariga xos azaliy qadriyatlardir . “Oila turmush va vijdon 28

qonunlari asosuida quriladi. O’zining ko’p asrlik mustahkam va ma’naviy tayanchlariga ega bo’ladi. Oilada demokratik negizlarga asos solinadi. Odamlarning talab -ehtiyojlari va qadriyatlari shakllanadi,- deb ta’kidlaydi O’zbekiston Respublikasi prezidenti I.A.Karimov – o’zbeklarning aksariyati o’zining shaxsiy farovonligi to’g’rida emas balki oilasining qarindosh- urug’lari va yaqin odamlarining , qo’shnilarning, omon-esonligi to’g’rida g’amhurlik qilishi birinchi o’ringa qo’yadi. Bu esa eng oily darajada ma’naviy qadriyat, inson qalbining gavharidir” 1 O’zbek oilalaridagi yurtiga sadoqat, mehnatsevarlik , bag’rikenglik shu bilan birga qarindosh-urug’lar, do’st-birodarlar , qo’ni –qo’shnilar o’rtasidagi o’zaro hamjixatlik va mehr oqibat, o’zaro samimiy munosabat, ruxiy xotirjamlik , saranjom-sarishtalik bu muqaddas qo’rg’on poydevori hispblanadi. Ana shu xuxusiyatlar xalqimizning boy ma’naviy qadriyatlari, an’ana va urf –odatlari ildizlariga borib taqaladi. Xalq og’zaki ijodi namunalari, dostonlarda yurt ozodligini qo’lda qurol bilan himoya qilishga kerak bo’lsa jonni fido etishga tayyorgarlik bo’lajak oilasi, yori visoli uchun qahramonlik ko’rsatish bilan uzviy bog’liqdir. O’zbek oilasi ko’p asrlar davomida xalqining eng oliyjanob ma’naviy qadriyatlarini o’zida mujassamlashtirib bordi. Qonli bosqinchiliklar, mashaqqatli mustamamlaka davrlarida ham ularni ko’z qorachig’idek asrab avayladi, avloddan- avlodga meros qilib qoldirdi. Respublikamiz oilalari turmush tarzida ilg’or an'analar va urf-odatlar yaqqol namoyon bo’lmoqda. Oilalar kichik mexnat jamoalari bo’lib, uning a'zolari, oilaviy sulolalar, brigadalar, ekipajlar va zvenolarga birlashib qishloq xo’jaligini turli soxalarida mexnat qilmoqdalar. _________________________________________________________________ 1 Karimov I.A.O’zbekiston buyuk kelajak sari . Toshkent “O’zbekiston”, 1998 yil . 21-bet 29

II bob O’zbek oilasining o’ziga xos an’analari, urf-odat va marosimlari 2.1. Istiqlol – an’ana, urf-odat, marosimlarini tiklanishi Ma’naviyat mustaqillikning eng muhim shartlaridan biridir. Ma’naviyat bo’lmasa mustaqillik ham , taraqqiyot ham, Baxt-saodat ham iymon e’tiqod ham, elda diyonatu adolat ham xullas , odamlarda Vatan va erk tuyg’ulari ham bo’lmaydi. “Xalqning ma’naviy ruhini mustahkamlash va rivojlantirish- deb ta’kidlaydi Prezidentimiz- O’zbekistonda davlat va jamiyatning eng muhim vazifasidir. Ma’naviyat shunday qimmatbaho mevaki, u bizning qadimiy va navqiron xalqimiz qalbida butun insoniyatni ulkan oilasida o’z mustaqilligini tushunib etish va ozodlikni sevish tuyg’usi bilan birgalikda yetilgan” 1 . Mustaqillik uchun xizmat qiladigan, xalqimizni milliy istiqlol uchun kurashga tayyorlaydigan ma’naviyatimiz rivojlanadigan, chuqur ildiz otadigan asosiy zamon- bu jonajon O’zbekistonimizdir. O’zbekistonning mustaqilligi uning dunyo ko’z o’ngidagi ochiqligi shunday bir serunum tuproqki, bizning ma’naviy imkoniyatlarimiz unda tobora tezroq unadi. O’zbek diyorida, tarixda ko’p marta bo’lganidek, yana yangidan o’zimizning betakror va ilg’or , iqtidorli va eng muhimi insonlarga kerakli qadriyatlarimiz barpo etiladi. Ma’naviyatimizni rivojlantirish uning mustaqilligimizni mustahkamlashning zarur omillaridan biriga aylanishiga erishis uchun milliy jihatdan tiklanishiga muvaffaq bo’lish, milliy ong, milliy madaniyat, milliy o’zligimizni anglash, milliy qadriyatlar, milliy til, milliy g’urur va iftixor singari millatni millat qiadigan asosiy belgilar, fazilatlar va xislatlarni shakllanishi, rivojlanishi va to’xtovsiz o’sib borishiga erishmoq zarur. ___________________________________________________________________ 1 Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqrisod, siyosat, mafkura 1996 yil . 78 bet 30

Milliy tilanish juda keng, chuqur, murakkab tarixiy jarayon bo’lib, u millatimiz hayotining hamma sohalarini : iqtisodiyotning ham, siyosiy faoliyatini ham, ma’naviyatni ham, ilm fan, tarix, til, urf-odatlar, hunarmandchilik, me’morchilikni ham, inson kamolati bilan bevosita daxldor barcha masalalarni ham o’z ichiga qamrab oladi. Milliy tiklanishga birdaniga erishib bo’lmaydi. Milliy tiklanish uzoq davom etadigan, ko’p yillarni o’z ichiga qamrab oladigan murakkab jarayondir. Qadriyatlarimizni asliga keltirish va rivojlantirishda xalqimizni ko’r asrlik an’analari, madaniyati, urf-odatlari, har xil bayramlari, boy qadimiy merosi o’zini alohida o’rni va ahamiyatiga ega. Madaniy-ma’naviy merosimiz, asriy an’analar o’tmishdan, avloddan-ajdodlarimisdan bizlarga etib kelgan, bugungi hayotimiz uchun xizmat qilayotgan eng katta ma’naviy boylik, buyu xazinadir. Bu xazina insonga hayotda barqarorlik bag’ishlaydi, uning qarashlari shunchaki boylik ortttirish yo’lida kun ko’rishga yo’l qo’ymaydi, fojealar vaqtida omon saqlab qoladi va moddiy qiyinchilik kunlarda irodani mustahkamlaydi. Xalqimiz madaniy merosi , an’analari, urf-odatlari bizlar uchun faqat o’tmishdan qolib kelayotgan yodgorlikgina emas, barcha ma’naviy boyliklarni tarkibiy qismi, inson aql idroki va tafakkurining buyuk yutug’i hamdir. Daraxt o’z ildizlari bilan zamindan suv, oziq ovqat oilb voyaga etganidek, inson ham avlod- ajdodlaridan qolib kelayotgan bebaho boylilardan ruhiy oziq- kuch quvvat oladi, ularga tayanadi. Har bir millat va elat ajdodlari bilim boyliklaridan, tajrida va tarixiy yo’l yo’riqlaridan foydalanadi, bularsiz yashay olmaydi. O’tmishga, madaniy merosga hurmat bu , binchi galda, uning yaratuvchisi, ko’z qorachig’idek avaylab-asrovchi va rivojlantiruvchi bo’lagn xalq ommasiga ko’rsatilgan izzat ikrom, mehr oqibatdir. O’zining o’tmish tarixiga, madaniyatiga , tarixiy merosiga, milliy an’analariga katta e’tibor va hurmat bilan qaraydigan xalqning istiqboli porloq bo’ladi. O’tmishimizga bizlar qanday munosabatda bo’lsak, nasl nasabimiz ham bizlarga xuddi shunday javob qaytarishadi . 31

O’tmishimizni qanchalik yaxshi bilsak e’zozlasak, xozirgi davrni, mustaqilligimiz istiqboli va ahamiyatini shunchalik tushunamiz. Xalqimizning madaniy- ma’naviy boyliklari va milliy qadriyatlarimizni to’la, odilona egallash va rivojlantirish hozirgi avlodlarning vazifasidir. Gap o’tmish madaniy- ma’naviy boyliklariga ega bo’lishdagina emas, balki uni chuqur egallab, yangi, yuksak bosqichga ko’tara bilishdadir. Ma’rifat, madaniyat, milliy urf-odat, milliy qadriyat- bularning hammasi xalqning xalq ekanligini belgilaydigan omillardan bo’lib hisoblanadi. Ma’rifat xalqni o’z o’tmoshini bilish va istiqbolini tushunib etishga yordam beradi, Vatanni sevishga, uni bilan faxrlanishga da’vat etadi, dushmanlarga qarshi murosasiz kurash olib borishga , erk va adolat uchun jasorat ko’rsatishga undaydi. Ma’rifatli xalq shijoatli, jasur bo’ladi. Ma’rifatsiz xalq esa milliy jihatdan o’zini xaq-xuquqlarini himoya qilish zarurligini tushunib yetmaydi, taqdirga tan berib yashashni o’ziga ep ko’radi. Chor amaldorlari buni yaxshi bilganliklari uchun yerli xalqni madaniyat va ma’rifatdan bebahra qoldirish masalasiga birinchi darajali ahamiyat berdilar, bu yo’lda hech narsadan tap tortmasdan , insofu diyonatni, raxm shafqatni butunlay yig’ishtirib qo’ydilar. Tilimiz, madaniyatimiz va tariximizga, avlod-ajdodlarimiz tomonidan yaratilib qon-qonimizga singib ketgan milliy urf-odatlarimiz va an’analarimizga, diniy axloqiy qadriyatlarimizga qarshi chor mustamamlakachlari davrida boshlangan va sho’ro hokimiyati yillarida dahshatli ravishda davom ettirilgan qatog’onchilik siyosatining yaramas oqibati sifatida madaniyatda, ma’naviyatda , ta’lim tarbiyada, iqtisodiy hayotda, odamlarning turmush tarzlari va o’zaro muomalalarida ko’zga yaqqol tashlanadigan salbiy xodisalar ro’y bera boshladi. Tolitar, ma’muriy buyruqbozlik yillarida bo’lganidek, xalqimiz o’tmishiga hadeb tosh otish, uni butkul qoralash ashaddiy madaniyatsizlik va siyosiy kaltabinlik, odob axloqsizlikdan boshqa narsa emas edi. Buni boshqacha ta’riflab ham, tavsiflab ham bo’lmasdi. 32

O’zbekiston davlat mustaqilligiga erishgandan keyin erkimiz va xaq- xuquqlarimizni , tilimiz,tariximiz, urf-odatlarimiz va qadriyatlarimiz rivojini bo’g’ib tashlashga qaratilgan qarog’onchilik siyoisatiga abadiy chek qo’yildi. Yurtboshimiz aytganlaridek, b’zi bir bo’sh bayov siyosiy irodadan maxrum bo’lgan, o’z xalqi or nomusi, qadr qimmati va g’ururini himoya qilishga jur’at eta olmagan mahalliy raxbarlar amal pillapoyasidan ko’tarilishga umidvorlik qilib o’z avlod-ajdodlarining urf-odatlari va va ma’naviy qadriyatlarini mensimadilar. Xalqning urf-odatlari, an’analari , madaniyatini obdon oyoq osti qilishiga yo’l qo’yib berdilar va o’zlari bunga hattoki bosh- qosh bo’ldilar. Erishilgan musta q illik xal q imiz madaniy-ma'rifiy tara qq iyotiga keng y o’ l ochib berdi. O’zbekistonda hozir madaniy merosimizga aloxida e'tibor bilan qaralmoqda, juda ko’plab ilmiy, badiiy, tarixiy, falsafiy asarlar, qadimiy qo’lyozmalar ketma-ket nashr qilinib turibdi. Noyob tarixiy yodgorliklarni saqlash va ta'mirlash ishlari allaqachon boshlab yuborildi. Xalqimiz dahosi bilan yaratilgan va g’ayriqonuniy ravishda respublikadan tashqarida olib ketilgan, milliy boylik bo’lgan san'at asarlarini, qimmatli qo’lyozmalarni izlab topish, O’zbekistonga qaytarish chora-tadbirlari ko’rilyapti. Noyob tarixiy yodgorliklarni saqlash va ta'mirlash, o’zbek xalqi yaratgan va milliy boylik bo’lgan san'at asarlarini, qimmatli qo’lyozmalarni izlab topish, qozbekistonga qaytarish ma'naviyat dasutirmizning muhim bo’lganligini tashkil etadi. Bu milliy boylik bizga ota-bobolarimizdan meros bo’lib qolgan. Binobarin, biz ham uni ko’z qorachig’idek asrab-avaylashimiz va farzandlarimizga meros qilib qoldirishimiz kerak. O’zbek oilasida ana shu insoniy fazilatlar hamisha yuksak qadrlab kelingan. Inson shaxsi, uning kamolati, aql-idrok, sabr-toqat va kamtarlik, go’zallik va did, poklik masalalari Abu Rayhon Beruniy asarlarida ham muhim o’rin egallagan. U “Inson jamiyatda o’z qarindosh*urug’lari bilan birlashib olishga majburdir, 33

bundan maqsad bir-birini qo’llab –quvvatlash hamda har bir kishining ham o’zini, ham boshqalarni ta’minlash uchun ishlarni bajarishdir ” 2 degan xulosa keladi. O’z o’zidan tushunarliki, bu bevosita oila munosabatlariga h am taallu q lidir. Beruniy ta'limotiga muvofiq oila barqaror bo’lishi uchun uning a'zolari birinchi navbatda er va xotin farzandlar ota va onasi yuksak odob axloq egasi bo’limi , yurish turishi, muomala madaniyati ibratli , umuman turmushda ko’pchilikka namuna bo’lishi kerak: "Inson o’z ehtiroslariga hukmron, ularni o’zgartirishga qodir, o‘z jon va tanini tarbiyalar ekan, salbiy narsalarni maqiagudek narsalarga aylantirishga, uni ma'naviy shifokorlik bilan davolashga hamda asta- sekin, axloq haqidagi kitoblarda ko’rsatilgan usullar bilan illatlarni bartaraf etishga qodirdir" 3 Abu Ali ibn Sino butun dunyo tomonidan tabobat ilmining yetuk bilimdoni deb e'tirof qilinishi bilan birga "Donishnoma", "Risolai ishq" asarlarida axloq madaniyati, oila qoidalari, urf-odatlari yuzasidan teran fikrlar bildirgan. Ibn Sino e'tiqodicha , sevga, muhabbat, oila baxti barqarorligining negizidir. U "Eng yuksak sevgi -bu insoniy sevgi bo’lib, bunday sevgi kishini sahovatli qiladi, uni oq ko’ngil va jozibali insonga aylantiradi" 4 deb yozadi. Abu Ali ibn Sino oilada kattalarning izzatini joyiga qo’yish, kichiklarga mexr- shavqatli bo’lish, ular tarbiyasi bilan shug’ullanish, o’zaro sadoqat va mehr - muruvvat fazilatlari qaror topishi ahamiyatini alohida uqtiradi. Ana shu jihatlar o’z oilasining muhim xususiyatlari ekani shubxasizdir. Shuni aloxida ta'kidlash kerakki, nikoh , oila shakllari, o‘zbek oilalarining ijtimoiy va milliy xususiyatlarini xolis o’rganish , tahlil etish imkoniyati mustaqillik yillaridagina tug’ildi. Ma'lumki, sho’ra hukumati davrida boshqa masalalar qatori oila munosabatlarida ham sinfiy mafkura nuqtai nazaridan yondoshilanardi. Shuning uchun Turkiston o’lkasida qalin kabi rasm-rusmlar qulchilik _______________________________________________________________ 2 Abu Rayhon Beruniy Miniralogiya Izb T 2 Toshkent 1966 16-bet . 3 O’sha asar 34

munosabatlaridek baholanib, ayol haq-xuquqlarining toptalishi, uning oldi-sotdisi deb da'vo etiladi. Bunda ruslar, boshqa millatlarda ham xuddi shunday odat mavjud ekanini (Mashxur rus rassomining "Tengsiz nikox" surati, A. Gerstenning Rossiyadagi tengsiz nikohlarni afsus-nadomat bilan "To’ydan oldin sepilgan baxtsizlik urug’i" deb baholashi buning yorqin dalolatlaridir) yodga olmaslikka harakat qilinardi. Xolbuki, Rossiyada qiz turmushga chiqayotganda unga sepi bilan birga yana katta miqdorda pul ham berishi hammaga ma'lum edi. O’zbek oilalarida qalin, qator tadqiqotchilar astoydil asoslashga urinayotganlardek, qizni tarbiyalash uchun to’lov - "sut haqi" emas, aksariyat hollarda kelin liboslari, to’y harajatlari uchun mo’ljallangan edi. Bu o’rinda qalin miqdori qudalar o’rtasida yakkama-yakka kelishib olinishi, u maxalla-kuy, qarindosh-urug’larga ovoza qilinadigandan ancha kam bo’lishini ham ta'kidlash lozim. Qalin miqdori oila nufuzining o’ziga xos mezoni bo’lgani sababli uning miqdorini atayin oshirib ko’rsatish odatiy holga aylangandi. Butun dunyoda noyob boyliklar birinchi galda davlat muzeylari tomonidan sotib olinadi va sa lanadi. Biz ham xuddi shu yo’ldan borishimiz, buning uchun kerakli mablag’ni aslo ayamasligimiz darkor. Tengsiz milliy boyliklarimizni shuncha talon-taroj ilingani yetar, endi biz bunga aslo yo’l o’ymaymiz. 6 Jumhuriyatimizdan ilm-fan, madaniyat, xalq ta'limi maorif, adabiyot va san'atni rivojlantirish, tarixiy obidalarni ta'mirlash, asliga keltirish, qariyib unutilayozgan, xalq an'nalarini tiklash masalalari bo’yicha Prezident farmonlari e'lon qilindi, bir necha qarorlar qabul qilindi. Sharq xalqlarining bir necha ming yillar mobaynida yaratgan shunday bebaho odob-axloq qoidalari, jahonga ko’z-ko’z qilsa arziydigan qadriyatlari borki, ularni ____________________________________________________________ 6 .Karimov I.A . O’zbekistonnning siyosiy ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari 52-53-betlar. 35

unutish o’tgan avlodlar xotirasi oldidagina emas xozirgi va kelajak nasl-nasablarimiz oldida ham kechirilmaydigan eng katta gunohi azimdir. Mustaqil O’zbekistonning kuch-qudrati manbai xalqimizning umuminsoniy qadriyatlariga sodiqligidadir. Xalqimiz adolat, tenglik, har-xil qo’shnichilik va insonparvarlikning nozik kurtaklarini asrlar osha avaylab-asrab kelmoqda. O’zbeksitonni yangilashni oliy maqsadi ana shu an'nalarni qayta tiklash. Ularga yangi mazmun bag’ishlash, zaminimizda tinchlik va demokratiya, farovonlik, madaniyat, vijdon erkinligi va har bir kishini kamol toptirishga erishishi uchun zarur shart-sharoit yaratishdir. 7 O’zbek xalqida dunyo tan berib kelayotgan ajoyib insoniy fazilatlar, nodir urf- odatlar mavjud. Oila a'zolarining barchasi to’planmaguncha ovqat yemay turish, oila boshliqini odob saqlash kutish, ota-onani o’rnidan turib kutib olish, ularga har doim iltifot ko’rsatish, kattalarga xurmat, kichiklarga mexr-shafqat, urug’-ajdodlarga, qo’ni-qo’shnilarga, xesh-aqrabolarga, mahalladoshlarga, tanish- bilishlarga yordamini ayamaslik va boshqalar bunga misol bo’la oladi. Bugungi kunda avlod-ajdodlarimiz tarixi tiklanayotganligi mustaqilligimning ajoyib samarasidir. O’zbek xalqining bir necha ming yillik tarixiga oid darsliklar yaratildi va yaratilmo q da. Xalqimizning kechmish tarixi va hayotini o’zida mukammal aks ettirgan asarlarning o‘z ona tilimizda ilk bor nashr etilayotganligi quvonchmizga- quvonch qo’shmoqda. Mirzo Ulug’bekning "To’rt ulus tarixi", Sharofiddin Ali Yazdiyning "Zafarnoma", Gulbadanbegimning "Humoyunnoma" kitoblarini zo’r intizorlik bilan kutardik. Abu Tohir Xoja Samarqandiyning qalamiga mansub bo’lgan "Samariya", Narshaxiyning "Buxoro tarixi", Muhammad Yusuf Bayoniyning "Shajarai Xorazmshohiy", Ishoqxon Junaydulloxoja o’g’li Ibratning "Farg’ona tarixi" nomli __________________________________________________________________ 7 .Karimov I.A O’zbekiston: milliy istiqlol , iqtisod, siyosat, mafkura 1996 yil 74-bet. 36

nodir kitoblarini o’qib-o’rganib xalqimizning olis-olislarda qolgan hayoti haqida qimmatli ma'lumotlarni, qiziqarli voqe'alarni bilib oldik. Yoshlar maktab va oliy bilimgohlarda o’zlarini jonajon tarixlarini o’qib-o’rganib, Muqanna, Temur Malik, Jaloliddin Manguberdi, Dukchi Eshon, Namoz singari xalq qasoskorlarini faoliyatlari, 1916 yil Jizzax qo’zg’oloni, Qo’qon muxtoriyati tarixi bilan batafsil tanishmoqdalar. Biz o’zimizning tariximiz va jaxon sivilizatsiyasini rivojlantirishga bebaho hissa qo’shgan buyuk ajdodlarimizni e'zozlaymiz va ular bilan faxrlanamiz. Mustaqillik yaratib bergan imkoniyatlar tufayli sharqning buyuk mutafakkirlari ilmiy-falsafiy meroslaridan keng bahramand bo’ldik, tavallud topgan kunlarini bemalol, emin-erkin nishonlaydigan, ruhi-poklarni e'zozlaydigan kunlarga yetdik. Bunga ulug’ munajjib donishmandlar sultoni Muhammad Tarag’ay-Ulug’bek tavalludining 600 yilligi dunyo miqyosida nishonlanganligi yana bir bor misol bo’ladi. Buyuk allomaga bag’ishlab 1994 yilda jaxon bo’ylab o’tkazilgan bu tadbir o’zbek xalqiga, ona yurtimizga uning tarixi va madaniyatiga bo’lgan beqiyos xurmatdir. Buyuk olim va davlat rahbari Mirzo Ulug’bekning 600 yillik yubileyi munosabati bilan O’zbekistonda ko’hna tariximizni, milliy qadriyatlarmizni tiklash va rivojlantirish borasida ham anchagina ishlar amalga oshirildi. Samarqand shahrida juda katta aytish mumkinki, o’n yilliklarga tatiydigan ishlar qilindi. Samarqand qiyofasi tubdan o’zgardi. Ulug’bek rasadxonasi ta'mirlandi. Go’ri Amir maqbarasi qayta tiklandi, Mirzo Ulug’bek madrasasi butunlay ta'mirlandi, allomaga haykal qo’yildi. Falakkiyot ilmi asoschisining shoh asari "Ziji ko’ragoniy" o’zbek tilida birinchi maotaba sovg’abop qilib chop etildi. Endilikda o’tmishimizning ko’pgina sahifalari xujjatlari, qollyozma materiallari birinchi manbalar asosida tiklanayapti "Temur tuzuklari"ning chop etilishi milliy qadriyatilarimizni taklash va rivojlantirish yo’lida katta yutug’ bo’ldi. U eng beba h o, o’ z a h amityaini h ech q achon y o’q otmaydigan asarlar sirasiga kiradi. Buni Prezidentimizni Amir Temur 37

tuzuklarini o’qisam, xuddi bugungi zamonning katta-katta muammolariga javob topgandek bo’laman- degan so’zlaridan yam bilib olish mumkin. Xozirgi davrda milliy qadriyatlarimizni tiklash borasida yilda emas, balki har bir hafta va oyga ko’plab yangiliklar, o’zgarishlar bo’lib turibdi. Bunga misol sifatida Prezidentimizning buyuk bobomiz hazratlarining tug’ilgan kunlarining 660 yilligini bayram qilishga oid Farmonini eslatib o’tish mumkin. Ko’rsatilgan qutlug’ sana 1996 yilning oktabr oyida o’zbekistonda keng nishonlanadi. Farmonda belgilangan tadbirlarni amalga oshirish natijasida nafaqat o’zbek xalqi balki bashariiyat tarixida o’chmas iz qoldirgan buyuk sohibqironning tarixiy xizmatlari yanada yorqin ravishda yuzaga chiqadi. Mustaqilligimiz poydevoriga xalqimiz boshiga musibatli kunlar tushgan yillarda millatchilikda, panislomizmda ayblanib noxaqdan noxaq qatag’onga uchragan xalqimiz asl farzandlari tamal toshi qo’ ygan edilar. Mustaqillik yaratib bergan imkoniyatlar tufayli A.Qadiriy, Abdulhamod Cho’lpon, Abdurauf Fitrat, Usmon Nosir, Behbudiy kabi Vatanimiz, millatimiz ozodligi yo’lida shaxid ketgan o’nlab siymolarning ma’naviy meroslari butun xalqimiz bisotiga qaytmoqda. Qatag’onlik yillarida man etilgan Abdurauf Fitratning "Xind sayyoxining qissasi ", "Turkistonda ruslar", "Qiyomat" nomli asarlari va ko’plab she'ri, Adulxamid Cho’lponning "Kecha va kunduz" romani, "Yorqinoy" dramatik asari "O’zbekim" , "Xalq", "Buzilgan o’lkaga" nomli va boshqa ko’plab she'rlari, Usmon Nosir va Abdulla Qodiriy asarlari xozirgi davrda xalqimizning qo’ldan qo’ymay o’qib o’rganadigan asarlaridan bo’lib qoldi. Pok nomlari tiklangan minglab kishilar orasida O’zbekistonda ko’p yillar samarali xizmat qilgan, mustaqillik poydevoriga munosib g’isht qo’ygan, xalqimizning atoqli farzandi Sharof Rashidovning xam borligi xammamiz uchun eng katta quvonchdir. Mustaqillik shaproitida milliy madaniyatimizni rivojlantirish, milliy qadriyatlarimizni tiklash va yuksaltirish soxasida erishgan ulkan yutuqlarimizdan 38

yana biri O’zbek tiliga Davlat maqomi berilganligidir. Bu vo q ea xayotismizda, ongimizda katta burilish yasadi. Jamiyatimizni buguni, ertasi va kelajagi ko’p jixatdan yoshlarimiz tarbisiga bog’liq. Shuning uchun Prezidentimiz I.Karimovning "Biz mamalakatimizning istiqboli yosh avlodimiz qanday tarbiya topishiga, qanday ma'naviy fazilatlar egasi bo’lib voyaga yetishiga farzandlarimizning xayotiga nigoxli faol bo’lishiga, qanday oliy maqsadlarga xizmat qildishiga bog’liq ekanini xamisha yodda tutishimiz kerak" deb ta'kidlashi bejiz emas. Chunonchi yoshlar barcha jamiyatda bo’lganidek bizning mamlakatimizda xam axolining eng xarakatchan jismoniy baquvvat, g’ayratli va ilm fanga mayli va ishtiyoqi baland qismidir. Shuning uchun xam fazandlarimiz kamolga yetishi nixoyatda dolrazb va ayni maxalda mashaqqatli sermexnat xamda ko’p qirrali jarandir. Ko’rinib turibdiki yosh avlodni qay darajada tarbiyalanishi, ana shu tarbiyag` jarayoini amalga oshirishga ko’mak beradigan omillar vositalar va yo’llarni izga solinishiga bog’liq. Masalan mamlakatimizda "Umid" jamg’armasi va "Iste'dod " markazini ish boshlashi davlatimizning yoshlarga ko’rsatayotgan g’amxo’rliklaridan dalrolatdir. Darhaqiqat yoshlarni tarbiyalashda qadriyatlardan foydalanish xuddi shu mustaqilik, yangilanish davrida tarbiyaviy ta'sirning muhim omillaridan biri sifatida juda katta rol o’ynadi. H aqiqatdan xam mustaqillikni musiahkamlash, adolatli va ma'rifatli demokratik jamiyat barpo etish jarayonida yoshlarni do’stlik, hamkorlik, xamdardlik, birodarlik, vatanparvarlik ruxida tarbiyalashda ajdodalrimiz xamda avlodlar davomiyligini ifodalb kelayotgan qadriyatlarimizningt o’rni beqiyosdir. Ma'lumki xar bir avlod o’zidan oldingi avlodlar iblan benixoya va uzviy aloqada va bog’lanishdadir. Ifodali qilib aytganda, afsonaviy Antey oyog’i ona yerga tekkanida jismiga yangi kuch quvvar quyilib kelgaidek xar bir avlod o’zidan oldin o’tganlarning ishtimoiy va ma'naviy tajribalariga tayanib kamol topadi. Yana xam boshqacharoq qilib aytadigan bo’lsak yangi avlod o’zidan oldigilar tomonidan 39

qo’lga kiritilgan ishlab chiqaruvchi kuchlarga,ishlab chiqarish qurollariga, malakasiga, ilm-fan, texnika, adabiyot, san'at, odob axloq tamoyillari, me'yorlari majmuasining bir qadar tayyor binosiga kirib keldi. Shu bilan bir qatorda yangi avlodning o’zi xam bilimi, malakasi, amaliy tajribasi va qarashlarini boyitib, jamiyat taraqqiyotining bundan keyingi rivojlanishiga o’z xissasini qo`shadi. Ma`lumki hodisalarga baho berganda aniq tarixiy nuqtaviy nazardan qa ashga amal qilmoq lozim. Bu ijtimoiy axloqiy hodisalarga yondoshganda alohda ahamiyatga ega- Shunday ekan shariy nikoh marosimida ham kishilarni etiqodi, iymoni va ishonchini mustaxkamlaydigan ularning ihtiyojlari va talablariga javob beradigan mayyan qadriyatlar mavjud bulgan, albatta, bunda yigit bo’lajak jufti halolini och- yalang’och qo`ymaslik, noxaq haqorat qilmaslikka qasamyod qildirilgan. Ehtimol, mana shu oddiy tuyladigan holatlar oila yaxlitligi va mustahkamligiga sabab bo’lgandir. Nima bo’lganda ham yaqin- yaqinlargacha jamiyatimizda oilalarning buzilish hollari, tirik yetimlar va bir- birga hiyonatnnig kamdan kan bo’lganligi aniq. Shuni ham takidlash lozimki, jahonda birdan- bir xalq yoki elat yo’qki, uzining milliy qadriyatlariga ega bo’lmasa. Darhaqiqat o’zbek mllatining ham milliy qadriyatlari tug’ilgan makon va ona yurtga ehtirom, avlodlar xotirasiga sadoqat, kattalarga hurmat, muomila mulozamat, hayo, andisha kabilar bo’lib, bular mustaqillikni mustahkamlashda ma’naviy asoslardan biri sifatida rol o’ynamoqda. Milliy muhit qadriyatlarni yaratadi va yaxshilarini pardozlaydi, voyaga yitkazib, jahon miqiyosiga olib chiqadi va aksincha, umumiy insoniy qadriyatlarni uzidagi har bir kishning boyligiga aylantiradi. Mustaqillik mustobit tuzim sharoitida, milliy qadryatlarga nisbatan ruy berib turgan sinfiylik, partaviylik va mafkuraviy oziqlarni qiyofa va qarashni bartaraf qiladi. O’zbekistonning davlat mustaqilligi tufayli xalqimizning azaliy milliy urf- odatlatri va marosimlari qaytadan tiklana boshlandi, bu udumlar oilani 40

mustahkamlashda muhim o’rin egallaydi. Bola hayotining ko’p qismini oilada o’tadi. Shu boisdan mavjud an’analar, urf-odatlar. Rasn-rusumlar va marosimlarning ijobiy ta’sirida bola asta-sekin kamol topib boradi. An’ana va marosim oilaning qudratli qurolidir. Oila tarbiyasi ijtimoiy tarbiya bilan e=uzviy aloqada bo’lsagina, kutilgan natijalarga erishish mumkin. Ma’lumki, oilaning ma’naviy axloqiy qiyofasi ajdodlarimizdan bizga o’tgan bilim va tajriba, madaniy qadriyatlar asosida va zamondoshlarimiz erishgan yutuqlari negizida barpo bo’ladi. Bizning davrimiz oilalarimizga zamonaviy texnologiya va jahonning yuksak taraqqiyotga erishgan rivojlangan davlatlarida yuz berayotgan o’zgarishlar haqidagi tasavvur va qarashlar hamda axborotlarning kirib kelayotganligi bilan ajralib turadi. Biroq o’tmishimizga nazar tashlaydigan bo’lsak, xalqimizning oilaviy an’ana va urf-odatlari yuqori madaniy darajada bo’lganligini guvohi bo’lamiz. Oila o’z zimmasidagi tarbiyaviy vazifalarni hal qilishda xalq pedagogikasining vositalaridan foydalanadi. Ko’pgina ota-onalar bu masalaga alohida e’tibor beradi, zotan xalq an’analari va urf-odatlar donishmandlikning ajoyib namunasi bo’lib, yoshlarning axloqiy tarbiyalashning muhim omili sifatida ularning onggi, qarashi, didi va xulqiga faol ta’sir ko’rsatadi. Bola hayotining ko’pchilik davri oilada o’tadi. U bolaligidan to voyaga etguncha, undan keyin ham oila turmushining hamma sohalarida qatnashadi. Oila bolaning axloqiy sifatlariga, xulqiga, qarashlariga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatadi, oilaning bolaga bo’ladigan tarbiyaviy ta’sir doirasiga bu yerdagi turmush urf-odatlar va an’analar oilaga ijobiy va salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. 41

2.2. An’anaviy va zamonaviy urf- odat va marosimlar An’analar juda murakkab, ko’p qirrali ijtimoiy hodisa bo’lib, ular ijtimoiy hayotning barcha tomonlarini qamrab oladi. Har bir xalqning ilg’or qoloq an’analari bor. Har bir an’ananing ilg’orligi va qoloqligi, avvolo jamyat hayotida uning qanday rol o’ynashiga bog’liq. Ilg’or an’analar doimo xalq manfaatlari uchun hizmat qilgan va qilib kelmoqda. Ular ma’lum sharoitlarda vujudga kelib sinflar, millatlar va umuman jamiyatnng ma’lum ehtiyojlarini qondirgan. Eskirib qolgan unsur yaxshi sharoitlarda yuzaga kelgan, mazmuni jihatdan yangi bo’lgan unsurlarga o’z o’rnini bushatib xalq turmushining yangi- sharoit talablariga javob beradigan ba’zi an’analar saqlanib qoladi va xalq ommasi manfaatlariga uzoq vaqt hizmat qiladi, ayrimlari esa uz umrini utab, o’rnini jamiyat tarqqiyoti yuzaga keltirgan yangi an’annalarga bo’shatib beradi. An’ananlar ma’lum ko’nikma, did, o’rganish, xayrixoxlik kabilarni bir avloddan ikkinchi avlodga yitkazib beruvchi kishilarning yangi avlodi o’zining ma’lum an’annalariga amal qilib, ularga uz hissasini qo’shadi, ularni uzgartiradi, yangi tarixiy sharoitda yuzaga kelgan yangi fikr va tuyg’ular bilan boyitadi. “An’ana” tushunchasi “urf- odat” tushunchasi bilan mustahkam bog’langan. An’ana tushunchasi bilan ijtimoiy munosabatlarning, ijtimoiy ongning barcha shakllariga to’liqli bo’lib, hajm va mazmun jihatdan urf odat tushunchasidan kengroqdir. Ibtidoiy jamoatning ilk davrida urf- odatlar shakllangan bo’lib, bu davrda hali hech qanday tasavvirlar vujudga kelmagan edi. Urf- odatlar jamiyatning dinsiz davrida yuzaga kelgan ijtimoiy hodisadir. Ular kishilarning ijtimoiy mohiyati zaminida vujudga kelib, jamiyat rivojlanishiga, kishilar ongini o’sishiga faol ta’sir ko’rsatgan. Chunki kishilar an’ana va urf odatlar orqali uzlarining mehnat jarayoni, ijtimoiy hatti harakatlarining badiiy- estetik shaklda ifodalaganlar. Bunday 42

odamlarga ko’pchilik qiziqish bilan qaragan, ular faol mehnat malakalarining usishiga jiddiy ta’sir etgan, kishilarga kuchli, ijobiy tuyg’ular uyg’otgan. Urf- odatlar orqali shaxs jamoa bilan chambarchas bog’langan, jamoaning ijtimoiy, ahloqiy normalarini, ideallarini anglagan va qabul qilgan. Demak an’ana, urf- odatlar insonning ham hissiyotiga, ham tafakkuriga kuchli ta’sir etuvchi hodisadir. Ular insonda turli kechinma va kayfiyatlar uyg’otadi. Inson turmushidagi urf- odatlar ma’lum darajada odamning uzining ijtimoiy burchini anglashga, shaxs sifatida shakllanishiga ham ijobiy ta’sir qiladi. Ular odamlarga hayot kechirish, kurashishish uchun ijtomiy yo’l- yo’riqlar beradi. Bu uzoq utmishdagi urf- odatlardan tortib, bizning davrimizdagi urf- odatlarga ham hosdir. Chunki fan, adabiyot, ca’nat sohasida urf odatlar amal qilmaydi, mehnat an’analari ham urf odat sanalmaydi Urf odatlar oilaviy turmush munosabatlarning ahloqiy normalarning mayda tavsulotlarida namoyon bo’ladi. Xotin- qizlar bilan munosabatda bo’lish tartiblari, ular bilan salomlashish qoidalari, keksalarga ko’rsatiladigan hurmat- ehtirom, mehmondorlik va mezbonlik qoidalari , dafn marosimlariga borish, undan qaytish tartiblari va boshqalar urf odat hisoblanadi. An’analardan farqli ularoq, urf- odatlar kishilarning ishlab chqarishdan tashqari faoliyatlarini o’z ichiga oladi. Shuning uchun urf- odatlar, jtmoiy munasabatrlar yig’indisi hisoblanib, ko’pincha jamoatchilik fikriga tayanadi. Hulosa qilib aytganda kishilarni mustahkam qaror topgan urf- odatlari, didlari, hulq- atvor qoidalari hamda ijtimoiy munosabatlarining norma va prinsiplari yig’indisidir. Maishiy hayot va oilaviy turmush urf- odat bilan chamchas bog’langan hodisadir. Ular kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyot jarayonida shakllangan va rvojlanib boradigan ob’ektiv hodisa bo’lib, jamiyat tarixining ilk davrida vujudga kelgan. Urf- odatlar ijtimoiy hol bilan uzviy bog’liq bo’lgandagina jamiyatdagi ijtimoiy- iqtisodiy o’zgarish va rivojlanish suratiga nisbatan ma’lum darajada orqada qoladi. Odamlarning ongini, ruhiyatini yangi dunyoqarash asosida qayta qurish oson emas. Zotan odamlarning ruhiyati uning turmushidagi moddiy asoslarga ko’ra 43

nihoyatda sekinroq o’sadi. Demak, urf-odatlar, kishilar ijtimoiy hayoti, ularni turmush tarzi, maishiy hayotida yuzaga kelib, eng qadimiy davrlardan buyon saqlanib, avloddan avlodga o’tib kelayotgan nisbiy turg’un va doimiy takrorlanib turadigan tushuncha, harakat, rasm rusumlarning in’ikosidir. Milliy an’analar avvalo xalq hayotining ijtimoiy tomonlariga ta’luqli bo/lib. Umuman millat hajmida bir xilda namoyon bo’luvchi va barchani o’z ichiga oluvchi his- tuyg’u yoki husiyatlarning ifodaetsa milliy urf- odatlar mazkur xalqlar mansub bo’lgan oilaviy turmush fazilatlarini ifoda etadi. An’analardan farqli ularoq, urf- odatlarning hammasi ham bir millat ichida bir xilda namayon bo’labermaydi, u yoki bu an’ana turli joylarda turli urf- odatlarga rioya qilish asosida amalga oshiriladi. O’zbek va boshqa millatlarning an’anaviy nikoh tuylari qarindosh urug’lar va yaqin yor do’stlar ishtirokida tantanli vaziyatda o’tkaziladi. Lekin bu an’ana Respublikamizning turli rayonlarida turli shaklda amalga oshiriladi. Samarqand va Xorazm vohalaridagi to’y marosimlarida qo’llaniladigan urf- odatlar, Farg’ona vodiysi, O’zbekistonning janubiy viloyatlaridagi urf- odatlardan farq qiladi. An’ana tushunchasi axloq bilan chambarchas bog’liq. Jamiyat doimiy a’zosi oldiga ma’lum talablar quyadi, bu esa ma’lum an’analarga rioya qiishni davomli deb qarab, ularni shaxslar va xalqlar o’rtasidagi munosabatlarda buzilmas xayotiy qoida qilib qo’yadi. Asrlar davomida yaratilgan ilg’or an’annalarning (rioya qilishni davomli) oddiy axloqiy normalari bo’lmagan birorta xalq yo’q. An’ana va urf- odaatlarning o’ziga xos xususiyatlari haqida gapirganda ular o’rtasiga “xitoy devori” qo’yish, mutlaqlashtirish mumkun emas. Bu tushunchalar uzoro bir birini izohlaydi va to’ldiradi. Ularning rivojlanishi qonuniyatlarida umumiy tomonlar bor. Mustahkam oila qurishga har jihatdan qulay imkoniyat yaratib berish natijasida yangicha oilaviy munosabatlarning asosiy prenseplari, harakterli hususyatlari shakllanib, qaror topadi. Nikoh va oilaga yangicha qarash, sevgi- muhabbat, tenglik,uzoro hurmat va g’amhurlikka asoslangan yangicha oilaviy 44

munosabatlar ko’pchilik zamondoshlarimizning e’tiqodlariga, xulq qodalariga aylanadi. Yangicha oilaviy munosabatlar normalarini ko’pchiligi an’ana va urf- odatlarga aylanib xalq turmushini bezamoqda. Hozirga sharoitda ham oilaviy munosabatlarning ancha murakkab muommolari mavjud. Ola ko’p jihatdan mustaqil bo’lib iqtisodiyotga nisbatan orqada qolishi mumkun. Aholi turmushida katta uzgarishlar bilan bir qatorda eski turmush sarqitlari saqlanib qolayotganining ma’lum darajada sababi ham shunda. Yangicha oilaviy munosabatlar bilan urf- odatlar o’rtasida muayyan nomuvofiqlik saqlanib qolmoqda. Boshqacha qilib aytganda, hozirgi oilaviy urf- odatlar oilaning huquqiy, axloqiy hormalaridan ham orqada qolmoqda. Bu holatni oilada uy ro’zg’oa ishlarini notekis taqsimotida, xotin- qizlarning uy ro’zg’or ishidan ortiqcha band bo’lib qolishida, yoshlardagi ishchanlik ruhiyatida yaqqol ko’rishimiz mumkun. Sosiologlarning hisobiga ko`ra, ro’zg’or ishlarining asosiy qismi xotin- qizlar zimmasiga tushadi. Ayollar zimmasiga tushadigan uy- ro’zg’orni boshqarish qo’lda qilinadigan umumsiz va zerikarli ishlar ham ulardan anchagina mehnat va asabni talab etadi. Bu esa ularning madaniy saviyasi va bilim darajasini oshirishga to’siq bo’ladi. Natijada uy bekalari o’rtasdagi doimiy xurofat, urf- odat va rasm rusumlarga amal qilish boshqalarga nisbatan sezilarlidir. Bunday holat ayniqsa qishloq joylarda ko’proq kuzatiladi. Bu ahvolni tuzatish uchun yoshlarni oila yumushlarini hamjihatlik bilan bajarishga, o’zaro mehr muhabbat, hurmat ehtiromni oshiradigan odat va ko’nikmalarni singdiruvchi oilaviy an’analarni keng targ’ib qilish lozim. Etnografik kuzatishlar oila hayotida juda ko’p xilma- xil an’analar mavjudligini mazmun va shakl jihatidan yangi xalq an’analari, yangi ijtimoiy munosabatlar zaminida vujudga kelgan baynalminal harakterdagi ijobiy an’analar bilan yonma- yon salbiy, din bilan bog’liq an’analar ham yashab kelayotganligini ko’rsatadi. Oilada turmushni tog’ri tashkil etish ota- onalar va oiladagi boshqa kishilar tomonidan xalq an’ananlaridan foydalanish orqali amalga oshiriladi. 45

Har bir oilaning ichki tartibi, boshqa oialardan ajralib turadigan o’ziga hos hususiyatlari bo’ladi, ya’ni har bir oilada dam olish, mehnatni uyushtirish, bayramlarni nishonlash, uzoro munosabatlarga kirishda o’ziga hoslik bor. Ko’pchilik oilalar uchun ko’tarinki ruh, zavq- shavqlik, quvonchlik, barcha a’zolari uchun yaxshi kayfiyatlar xos bo’ladi. Bunday oilalarda kelishmovchilik, nifoqqa hojat yo’q. Oila a’zolari hayotida ruy berayotgan har qanday voqia hamma tomonidan tantanali nishonlanadi. Tabiyki bunday oilalarda tarbiyalangan bolalar ham har tomonlama yetuk bo’lib yetishadilar. Ayrim oilalarda esa, aksincha, yaramas, bo’lmag’ur, yomon odamlar o’nda o’rnatilgan tartib bo’lib qoladi. Bu oilada oddiy munosabat ham qo’pollik, dag’allik, zulm va zo’rlikka asoslangan ota- ona munsabatidagi illatlar guvohi bo’lgan bolalar ham qo’pol, badjahil bo’lib o’sadi. Bu hol bolaning tengdoshlari, oiladagi aka- ukalar bilan munasabatlarida salbiy shaklda namoyon bo’lladi. An’anlar va urf- odatlar yoshlarni yuksak ideallar ruhida tarbiyalashda ta’sirchan vositadir. Zero, an’ana va urf- odatlarni shakllantirish, hayotga tadbiq etish murakkab jarayon bo’lib, buning uchun uzoq vaqt kurash olib borish, ijtimoiy va ma’naviy yutuqlarimizni yanada umummilliy an’annalarni takomillashtirish talab etiladi. Yangi an’analar va urf- odatlar turmushimizni ma’naviy jihatdan to’ldiradi, turmush tarzining ijtimoiy, ahloqiy estetik idiallarini, hulq- atvor namunasini, kishilarning mehnatga bo’lgan munosabatini mustaxkamlaydi, vatanparvarlik, mehnatsevarlik g’oyalarini aks ettiradi. Xulosa qilib aytganda, ijtimoiy taraqqiyotimizning ayni mahalida kishilarimiz ijtmoiy hayotida amal qilib kelayotgan an’ananlarning urf- odatlarning jozibadorligini va badiiy estetik barkamolligini zo’r kuch bilan namoyon etish, mustaqilligimizni mustahkamlash, millatlarni birlashtirish va jiplashtirishga ularga o’z tarixi, ma’naviyatiga faniga, turmush tarziga hurmat ehtirom bilan qarashni kuchaytirishga ko’mak beradigan mlliy turmush, miliy ong, mlliy qiyofani, milliy g’yoni, milliy g’ururni shakllantirish, qaror topdirishga ta’sir qiladigan milliy 46

an’anlarni yanada boyitish, asrash, avaylash juda katta ilmiy- amaliy va nazariy, siyosiy ahamiyatga egadir. Oila insoniyatning betakror, bebaho, yorug’ va nurli olami, tabiatning tengi yo’q, beadat va cheksiz iftihor va g’urur mujassamlashgan shoh asari, o’qiganing sayin o’qiging kelaveradigan, kuylagan sari kuylashga arziydigan, mazmun va mohiyatga loyiqdir. Oila insoniyatning umrguzoronligi utadigan kechadigan, taskin topadigan, beg’ubor rohat- farog’atlar, dilkashliklar, g’amhurliklar, shodu xurramlik va ayni mahalda g’am- anduhlar, tashvishu ko’ngilsizliklar, iztrob va yo’qotishlarni kechiradigan halovatli va halovatsiz damlarning uzoro bog’liqligidan iborat bo’lgan ijtimoiy tarixiy hodisadir. Shuningdek oila yuraklarning siru- sinoatlari, jaml- jam olam, insoniy mayllar , erishiladigan, tutashadigan go’sha, insoniy hatti- harakatlar va intilishlar toblanadigan hazinalar maskanidir. Oila o’z tabiati, ijtimoiy- ahloqiy va salohiyatiga ko’ra biron- bir holatga oyoq- osti qilinadigan yok bepisandlik qilinadigan makon emas, balki, muqaddam, munavvar, nurhona, sajdagoh, saodatdir. Barcha jamiyatlarda bo’lganidek (oila) mustaqil O’zbekstonda ham oila, uning faravonligi, huquqiy holatlarni himoya qilish va qo’llab quvatlash, mustahkamlashga katta e’tibor berib kelinmoqda. Darxaqiqat, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 1999 yilni “Ayollar yili” deb e’lon qilinishi, “Sog’lom avlod uchun ” ordeni tavsiya etilishi, shuningdek kam ta’minlangan oilalarni qo’lab quvvatlash hamda ko’p bolali xonadonlarni ijtimoiy himoya qilish to’g’risida bir qator tadbirlarni amalga oshirilishi “Kamolot ” va “Ulug’bek” nomidagi jamg’armalarni tashkil etilishi fikrimizni yorqin isbotidir. Darhaqiqat oila ham o’z faoliyatida jamiyat va davlat bajaradigan iqtisodiy, ijtimoiy, ahloqiy, ma’rifat, madaniy hamda tarbiyaviy vazifalarni bajaradi. Bugungi kunda mustqil O’zbekistonnng yoshlar tarbiyasiga bo’lgan talablari qanday bo’lsa, o’zbek milliy oilalari ham huddi shunday milliy yoshlar tarbiyalab berishlari lozim. Binobarin oila yosh avlodni jamiyat talablariga har tomonlama javob beradigan qilib 47

tarkib toptirishni dastlabki eng muhim uchog’dir. Yoshlarda jismoniy kamolot va aqliy yetuklik, ota- onalarga, tanish- bilishlarga va umuman kishilarga hurmat, do’stlik va o’rtog’lik fazilatlari, mehnatga mehr va mayl, ishtiyoq hamda honish avvalo oilada tarkib topadi. Xohadon sohibalarining fikriga, oilaviy urf- odatlar, marosimlar, an’analar, qadriyatlar, bayramlar, muntazam, izgil juda ham jozibali, tantanavor va shodu- xurramlik kayfiyatlari hukmronlik bo’lgan tarzda, ko’rinishda, tartibda va qiyofada utkaziladi. Chunki farzandlar oiaviy urf- odatlar, milly an’analar, milliy bayramlarni utkazish va nishonlash jarayonida mehir oqibat, o’zoro hurmat, her- muruvvat, sabr toqat, jangavorlikm jasurlik, qaxramonlik, , or- nomus rasm- rusm, odolat,, insof, diyonat singari, ijtimoiy qiyofa va nsoniy qadriyatlarning mazmuni va mohyatini tushinib va anglab boradi. Demak Prezidentimiz I. A. Karimov “xalqimiz tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak eng qimmatli an’anlar, halos men rostguylik, or- nomus, sharmu- hayo, mehr oqibat, mehnatsevarlik kabi barcha insoniy fazilatlar eng avvolo oilada shakllanadi” deb takidlaganda oilani muqaddas qadriyat va saodat ekanligini ko’zda tutgan edi. Shunday ekan mustaqil yurtimizdagi har bir oilaning o’ziga xos, o’ziga mos tarbiya usullari, yuriqlari, amallari, tutumlari va tartib qoidalari mavjuddir. Ko’rinayotirki oila, jamiyat, xalq, millat va vatanning qiyofasini belgiaydigan, unga shon- shavkat, obru- e’tibor va buyukliklar ato etadigan, yoshlarni shakllantiradigan va tarbiyalaydigan muqaddas qadriyatdir. Har bir oilaning o’z ichki tartibi, boshqa oilalardan ajratib turadigan o’ziga xos tomoni bo’ladi, o’zining dam olishi, mehnatni uyushtirish, bayramlarni nishonlashi, o’zaro munosabati, o’z tartibiga ega. Oilada yaxshi yurish, turish, xulq bilan bog’liq bo’lgan an’analarning tarkib toptirish lozim. Har bir oilani har yili turli xil gazeta, jurnal va boshqa matbuot turlariga yozilishi, radio va televizordan foydalanishi, shaxsiy kutubxonalarning tashkil etilishi urf-odatlarga aylangan. Ularning barchasi oila hayotiga ijobiy ta’sir 48

ko’rsatmoqda, ana shular zaminida yangi, baynalminal, inqilobiy, avloddan-avlodga o’tib kelayotgan ilg’or, zamonaviy an’analar vjudga kelmoqda. O’zbek xalqining eng ajoyib an’analaridan biri mehmondo’stlikdir. Oila bu ishga bolalarni juda yoshlikdan boshlab o’rgatib boradi. Ko’chadan ota-onani yoki biror boshqa ish bilan xonadonga kirib boruvchi odamlar “Assalomu-alaykum” keling, deyiladi. Agar kirib qolsa, qo’liga suv quyib, sochiq beradi, tagiga ko’rpacha soladi yoki o’ttirish uchun joy ko’rsatadi. Har bir bola buni qila olishi shart. 49

2.3. Oila jamiyat va davlat muhofazasida O’zbekistonning davlat mustaqilligi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy sohalar qatori nikoh-oila munosabatlarini xalqimizning ko’p asrlik an’analari, urf-odatlari, ma’naviy qadriyatlariga tayangan, umuminsoniy qonun qoidalarning millatimiz uchun mos enf yaxshi xususiyatlaridan ijodiy foydalangan holda yo’lga qo’yish imkoniyatini yaratdi. Bu masalaga birinchi navbatda nikoh-oila munosabatlarining xuquqiy asoslarini yaratishga alohida etibor qaratildi. Ma’lumki, sobiq ttifoqning barcha respublikalarida –ularnng milliy xususiyatlari, nfbiiiy iqlim sharoitlaridan qat’I nazar –nikoh va oila masalalari bo’yicha mohiyat jihatdan deyarli bir xil qonunchilik tizimi joriy etilgan edi. O’zbekistonda mustaqillikkagha amal qilgan nikoh-oila qonunchiligi ham tub millatga mansub yoshlarning fiziologik rivojlanishi tabiiy ob-havo sharitlari bilan o’zaro bog’liqligi , yigit va qizlarning nikoh qurishi tarixan tarkib topgan an’analar asosida tashlik etilib kelingani, o’zbek oilasida serfanzandlikka moyillik va boshqa milliy xususiyatlar hisobga olinmagan edi. Voqe’lik shunday ediki, Boltiqbo’yi respublikalarida uchta va undan ko’proq farzandlari bor oilalarga turli ijtimoiy imtiyozlar beriladigan bo’lsa, Markaziy Osiyo mintaqasida bunday imtiyozlardan to’rtta va undan ko’proq bolalari bo’lgan oilalargina foydalana olardi. Bundan tashqari O’zbekistonda ishchi va xizmatchilar, shuningdek kolxozchilarning yillik o’rtacha ish xaqi XX asrning 70-80 yillarida Rossiya, Belorussiya, Ukrainadagiga qaraganda 10-15 foizga kam edi. Hobuki, O’zbekiston tub aholisi oilalaridagi boqimandalar yuqorida zikr etilgan respublikalarnikiga qaraganda 2-3 baravar ko’p edi. XX asr 70-yillari o’rtalaridan boshlab O’zbekistondagi oilalar moddiy ahvolining yomonlashishi oila barqarorligiga rahna solgan asosiy omillardan biri 50

edi. Buning oqibatida XX asr 80-yillarining oxiriga borib respublikamizda qayd etilgan nikohlarning har 100 tasi hisobiga ajralishlar soni deyarli ikki baravarga ortdi. Shu bilan birga O’zbekistonda ikkinchi jahon urushidan rtqbyub dastlabki yillarga nisbatan bolalar uylaridagi tarbiyalanuvchilar soni sezilarli darajada ko’paydi. Etimxonalarga ota-onalaridan biri, hatto ikkalasi tirik, qarindosh urug’lari bor bolalar topshirilar edi. Bu faqatgina ota-oanalarning o’z farzandlari uchun huquqiy, fuqarolik mas’uliyati bo’shashganligina emas, balki o’zbeklarda yetimlarni asrab oilshday qadimiy an’analariga rioya etilmay qo’yilganligini ham ahglatardi. Mahalla, qishloq ahli,jamoatchilikning ham mazkur muammolari uchun mas’uliyati kamayganligi dalolati ham edi. Nikoh-oila munosabatlariga taalluqli bu va boshqa muammolarni hal etish tub aholi turmush sharoitlarini yaxshilash bilan birga oilaning milliy xususiyatlarimiz hamda jahon tajribasidan kelib chiqqan holda mutlaqo yangicha, davr talabiga javob beradigan xuquqiy asoslarin yaratishni ham hayotiy zaruratga aylantirdi. Mustaqil davlatimiz o’zining nikoh va oila-maishiy munosabatlar sohasidagi siyosatini O’zbekiston Respublikasining Asosiy Qonunida oilaning yuksak maqomini belgilashda ifoda etdi. “Oila jamiyatning asosiy bo’g’inidir hamda jamiyat va davlar muhofazasida bo’lish xuquqiga ega” , deyiladi Konstitutsiyamizning 63-moddasida. 1 O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida alohida “Oila” bobining mavjudligi mustaqil davlat tomonidan oilani shakllantirish, rivojlantirish, ijtimoiy himoya qilish , yosh avlodni tarbiyalash masalalariga naqadar katta e’tibor berilishining yorqin timsolidir. Bu oila jamiyatning asosiy bo’g’ini bo’libgina qolmasdan, shuningdek milliy qadriyatlar (tli, ma’naviy-axloqiy fazilatlar, qon- qaqdoshlik va jamoaviy aloqalarga sodiqlik va xakoza)ni asrovchi, avloddan avlodga _________________________________________________________________ 1 O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Toshkent, “Ozbekiston”, 2010. 14-bet 51

meros qoldiruvchi ma’naviy qadriyatlar qo’rg’oni ekani bilan benihoya muhimdir. Oila shuning bilan birga millat, jamiyat va davlatni avvalgi avlodlar tajribasi , milliy va umuminsoniy qadriyatlar bilan boyitishda ham beqiyos ahamiyat kasb etadi. Oila ni mustahkamlash, oilaviy munosabatlani o’zaro muhabbat, ishonch va hurmat, hamjihatlik, bir-biriga yordam berish hamda u barcha a’zolarning mas’ulligi hissi asosida oila qurish , biron-bir shaxsning oila masalalariga o’zboshimchalik bilan aralashishiga yo’l qo’ymaslik, oila a’zolari o’z huquqlarini to’sqinliksiz amalga oshirishini hamda bu huquqlarning himoya qilinishini ta’minlash kabi asosiy tamoyillar o’z ifodasini topgan O’zbekiston Respublikasining Oila Kodeksi 1998 yil 1-sentabrda kuchga kiritildi. Oila Kodeksi –oilaviy huquqiy munosabatlarni tartibga solib, oila a’zolari (ya’ni er – xotinlar, ota-onalar, bolalar shuningdek, farzandlikka oluvchilar va farzandlikka olinuvchilar va oilaning boshqa a’zolari ) o’rtasidagi shaxsiy va mulkiy munosabatlarn tartibga soluvchi va mustahkamlovchi qonun xujjati. Shuningdek ota-ona qaramog’idan mahrum bolalarni oilaga olish shakl va qoidalarini, fuqarolik holatlari dalolatnomalarini qayd etish tartibini belgilaydi. Oila Kodeksi 8- moddasida " Q onun xujjatlarida oilaviy munosabatlarni tartibga solishga oid tegishli normalar b o’ lmagan ta q dirda O’ zbekiston Respublikasining q onun xujjatlari tamoyillariga zid b o’ lmagan ma h alliy urf-odat va an'analar qo’ llaniladi" 2 , deb q ayd etilgani di qq atga sazovordir. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ham , Oila kodeksida ham nikoh tamoyillari nikoh tuzuvchilarning ixtiyoriy roziligi va teng xuquqligiga asoslanishi belgilab qo’yilgan. Mamlakatimizda nikoh yoshi erkaklar uchun 18, ayollar uchun 17 yosh qilib belgilangan. Alohida hollarda nikohga kirishni hohlovchilarning iltimosiga ko’ra _________________________________________________________________ 2 O’zbekiston Respublikasi Ko dekslari . Toshkent, “ Adolat ”, 2006 . 694-bet. 52

tegishli mahalliy hokimiyat organlari nikox yoshini bir yoshga kamaytirishlari mumkin. Oila kodeksida nikoh tuzishning muayan tartiblari belgilab qo’yilgan. Jumladan, diniy rasm-rusumlar asosida tuzilgan nikoh xuquqiy emasligi qayd etiladi. Oila kodeksida er-xotin oilada teng xuquqli ekanliklari, ular bolalar tarbiyasi va oilaviy turmushning boshqa masalalarini birgalikda hal etishlari, umumiy mulkka ega bo’lishlari va bu mulkni tasarruf etish xuquqlari, nikoh shartnomasi, nikohning tugatilishi, ota-ona hamda farzandlar xuquq va majburiyatlari, vasiylik va h omiylik tartib- q oidalari. Bosh q a xu q u q iy masalalar belgilab qo’ yilgan. O’zbekiston Respublikasida nikoh- oila munosabatlarining turli masalalari Oila kodeksi bilan bir qatorda 70 dan ko’proq qonun xujjatlari bilan tartibga solinadi. Ular orasida O’ zbekiston Respublikasi Me h nat kodeksi h am alo h ida o’ rin tutadi. O ’ zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardan boshlab iqtisoriy va ijtimoiy sohalarda keng ko ’ lamli islohatlarni amalga oshirishga kirishar ekan ? Davlat va jamiyat qurishdagi beshta asosiy tamoildan biri - kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirish , davlatning aholining nochor qatlam va guruhlarin qo ’ llab - quvvatlash borasiida mas ’ ul bo ’ lishi edi . Respublikada ijtimoiy himoya tizimi mavjud iqtisodiy, ijtimoiy vaziyatdan kelib chiqqan holda aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj bo’lgan qismini himoya qilishga qaratilgan iqtisodiy , huquqiy, ijtimoiy, tashkiliy chora-tadbirlar majmuini qamrab olgan. Ijtimoiy himoya tamoyillari O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida kafolatlanib , qabul qilinayotgan qonunlarda o’z aksini topmoqda. Ozbekistonning ijtimoiy siyosati aholining ijtimoiy jihatdan nochor tabaqalari, ayniqsa ko’p bolali va kam daromadli oilalarni himoya qilish davlatning muqaddas burchi , degan qoidaga asoslanadi. O’zbekistonda ijtimoiy 53

himoyalashning asossiz tenglashtirish tizimidan voz kechilib, tub millat ma’naviy- axloqiy qadriyatlariga, turmush tarzi va dunyoqarash xususiyatlariga muvofiq keladigan yo’l tanlandi. “ Endi nafaqalar va moddiy yordam faqat oila prqali yetkazib berilmoqda, - deb yozadi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov “O’zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo’lida” asarida.- shu tariqa ijtimoiy ko’mak berishning hozirgi tizimida oila asosiy mavqega ega bo’lib qoldi. Bunday yondoshuv umuminsoniy qoidalarga, milliy an’analarga va ruhiyotga mos keladi; fuqorolik jamiyatining ijtimoiy tashkiloti tizimida oila egallaydigan orniga muvofiq keladi ” 3 .Muhtoj oilalarga ijtimoiy ko’maklashishning eng sodda shu bilan birga juda samarali va ochiq vositasi sifatida O’zbekistonda o’zini o’zi boshqaruvchi noyob ijtimoiy tashkilot mahalla tanlab olindi. Kam daromadli oilalarga moddiy yordam o’z fuqarolariga eng yaqin turadigan mahalla yig’inida taynlanadigan bo’ldi. Yordamga muhtoj oilalarni aniqlash , hisobga olishga yondashuvda xalqimizning o’z qo’shnisiga yordam berish, nochorligiga astoydil hamdard bo’lishdek asriy an’analari asos qilib olindi. Moddiy yordam ko’rsatishning bu usuli muhtoj oila a’zolari qadr-qimmatini kamsitishga yo’l qo’ymaslik imkonini ham beradi Shuningdek, ehtiyojmand oilalarga davlat tomonidan ijtimoiy yordam ko’rsatish mehanizmlarini amalga oshirishda fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari- mahallar rioya etishi lozim bo’lgan asosiy tamoyillar yanada takomillashtirildi. Bu,avallambor, iltimoiy adolat, xolislik va oshkoralik tamoyillariga qat’iy amal qilish, moddiy yordamni xaqiqiy ehtiyojmand oilalarga berish, ajratilgan mablag’lardan maqsadli va samarali foydalanishga qaratilgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 23 avgustdagi “Kam 3 Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. 293-bet 54

ta’minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilishni kuchaytirishga oid chora-tadbirlar to’g’risida”gi Farmoniga ko’ra voyaga yetmagan farzandlari bo’lgan ko’p bolali oilalar, kam pensiya olayotganlarning oilalari, nogironlarning oilalari, ishsizlar va boquvchisini yo’qotganlarning oilalari, yolg’iz pensionerlar va kam daromad olayotgan muhtoj oilalarga yordam berilmoqda. 1996 yil 10 dekabrdagi Farmoni bilan 16 yoshgacha farzandi bo’lgan kam ta’minlangan oilalar davlatning alohida otalig’iga olindi. 2002 yil 25 yanvardagi Farmoniga binoan ijtimoiy yordam ko’rsatiladigan farzandli oilalar doirasi umumiy o’rta ta’lim maktablarida, akademik litseylarda va kasb-hunar kollejlarida o’qiyotgan 18 yoshgacha farzandi bo’lgan oilalar hisobiga kengaytirildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 18 maydagi “Yosh oilalrni moddiy va ma’naviy qo’llab-quvvatlashga doir qo’chimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi Farmoni oila, ayniqsa yosh oilalar davlat va jamiyat e’tiborida, himoyasida ekaninig yorqin dalolati bo’ldi. Statistika ma’lumotlariga binoan O’zbekistonda hozirg vaqtdagi jami oialarning 40 foizini yosh oilalar tashkil etadi. Ular to’g’risida g’amxo’rlik qilishni davlar o’z zimmasiga olgani respublikamizda mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab sobitqadamlik bilan amalga oshirilayotgan kuchli ijtimoiy siyosatning yana bir, juda muhim amaliy ifodasi bo’ldi. Respublikamizda yosh oilalarni moddiy va ma’naviy qo’llab-quvvatlashni yanada kuchaytirish, mehnat faoliyatini boshlash va mustaqil hayotga kirib kelishda ularga zarur yordam ko’rsatish , barqaror daromad manbalarini shakllantirish mexanizmlari va amaliy rag’batlantirish omillarini yaratish hamda ularning uy-joy va maishiy sharoitlarini yaxshilash chora tadbirlari belgilanib, ular izchil amalga oshirilmoqda. O’zbekistonning mustaqilligi tufayli tarbiya to’g’risida o’tmishdagi boy merosimiz bugungi kunda chop etilgan, buyuk mutafakkirlar qoldirgan ta’lim tarbiya va axloqga oid kitoblar dunyo yuzini ko’rmoqda. Hozirgi kunning muhim vazifasi 55

oila har bir a’zosining ijtimoiy va mehnat faoliyatini oshirishdan, ularni dunyoqarashini shakllantirishdan iboratdir. Jamiyatimizni bir butun organish deb ataydigan bo’lsak, oila uning kishik bir hujayrasidir. Hujayraning sog’lomligi organim uchun naqadar katta ahamiyatga ega bo’lgani kabi mustahkam oila ham jamiyat uchun nihoyatda muhimdir. Oila mas’uliyatini his etish, yoshlarni oila qurishga tayyorlash, oilani asrash va himoya qilish har bir kishining muqaddas burchidir. Oila haqida g’amxo’rlik qilish, uning tinchligi uchun qayg’urish va kelajak avlodlar haqidagi g’amxo’rlik demakdir. Oilada to’laqonli hayot kechirish bunyodkorlik mehnati hamda jamiyatga faol fuqarolik nuqtai nazari uchun zarur bo’lgan bu va boshqa fazilatlar bevosita oilada shakllanadi. Shuning uchun ham O’zbekistonda oila jamiyat negizi, uning ijtimoiy bo’g’ini, deb e’tirof etilgan va davlat himoyasiga olingan. 56

Xulosa Biz yuqorida aytib o’tganlardan kelib chiqib quyidagi umumiy xulosaga keldik. Birinchidan, inson oilada tug’lib, o’sib voyaga yetadi. U butun kuchi bilimi va qobiliyatini oilada yashab turib jamiyat oldida turgan vazifalarni bajarishga safarbar etadi. Insonning ilk qadami, idrok etishi, olam va odamlarga munosabati, mehnatga ixlosi, vatanga muhabbati oiladan boshlanadi. Oila – u bir millatli yoki ko’p millatli , katta bo’linmagan yoki nuklear bo’ladimi-Markaziy Osiyo mintaqasida, ayniqsa ko’proq taraqqiy etgan O’zbekiston sharoitida etnik, ma’naviy axloqiy, demokratik , iqtisodiy va ijtimoiy, jarayonlarning asosi ,jamiyat poydevori bo’lib kelgan va shunday bo’lib qolmoqda. Ikkinchidan, Insoniyat o’z rivojlanishida tirli tarixiy bosqichlarni bosib o’tgani kabi oilanang payo bo’lishi, uning rivojlanishi, nikoh oila munosabatlarining shakllanishi, takomillashib borishi ham o’z tarixiga ega. Nikoh- ikki jins vakillarining o’zaro roziligi asosida tuzilgan ittifoq. Barcha ta’lim muassalari talaba yoshlarni, ota-onalarni o’zbek oilasining shakllanishi, rivojlanish bosqichlari nikoh- oila munosabatlari, oilaviy urf-odatlar va an’analar, qadriyatlar bilan muntazam ravishda atroflicha va chuqur tanishtirib borishi hayotiy zaruratga aylandi. Nikoh- oila munosabatlariga doir mutafakkirlarimiz, adiblarimiz, ma’rifatparvarlarimizning hozirgi davrdagi tadqiqotlari, ilmiy-ommaviy risolalarini keng nashr etish, bu mavzuda filmlar yaratish, televideniye va radio, vaqtli matbuot imkoniyatlaridan samarali foydalanish maqsadga muvofiqdir Uchinchidan, Oila jamiyatimizning eng muhim negizi, gavhari hisoblanadi. Bugungi , ertangi va kelajakdagi muvaffaqiyatlarimiz ko’p jihatdan oilalardagi sog’lom muhitga bog’liq, zero oilada ertangi kun quruvchilari shakllanadi. Odob, axloqdagi ijobiy hislatlar, jismoniy baquvvatlik, mehnatsevarlik, insoparvarlik va vatanparvarlik kabi insoniy fazilatlar dastlab oilada vujudga keladi. Oila mustahkam 57

bo’lsa davlat ham kuchli bo’ladi, degan iboraning aytilishi bejiz emas albatta. O’zbek oilasining o’ziga xos jamiyatdagi o’rni va mavqe’ni tadqiq etish. To’rtinchidan, Mamlakatimizning mustaqillik davrida oilalarimizning ijtimoiy huquqini himoya qiluvchi va kafolatlovchi ko’plab muhim qonun va qarorlar qabul qilindi. Ayniqsa mamlakat prezidenti I.A.Karimov tomonidan 1998-yilni “Oila yili” deb e’lon qilinganligi bu borada O’zbekiston hukumati tomonidan bir qancha qarorlar qabul qilinganligi bu sohalarda mavjud bo’lgan muammolarni muvaffaqiyatli hal etishni ta’minlab ijtimoiy-ma’naviy holatni yanada takomillashishiga sabab bo’ldi. Beshinchidan , Oilaviy urf-odatlardan o’ziga xos xususiyatlari bilan farqlanadi. Umumxalq va ijtimoiy siyosiy bayramlar yil faslini qat’iy kunida nishonlansa, oilaviy an’analar muddati esa qat’iy belgilab qo’yilmaydi. Shuningdek, oilaviy turmush marosimlari kishilarning shaxsiy hayoti, oilada yuz beradigan muhim voqealar munosabati bilan bog’liq bo’ladi. Tug’ilganlik haqidagi guvohnomani tantanali topshirish , chaqaloqlarga ism qo’yish, balog’atga yetganda pasport topshirishn nishonlash, armiyaga kuzatish, nikoh, oltin, kumush, uy-hovli to’ylari, yetuklik attestati, diplom olish, kasb-hunar o’rganishni nishonlash marosimlari kabilar oilaviy urf-odatlar bo’lib, ular turmushimizga keng yoylgan. Oltichidan, Mustaqil davlatimiz o’zining nikoh va oila-maishiy munosabatlar sohasidagi siyosatini O’zbekiston Respublikasining Asosiy Qonunida oilaning yuksak maqomini belgilashda ifoda etdi. “Oila jamiyatning asosiy bo’g’inidir hamda jamiyat va davlar muhofazasida bo’lish xuquqiga ega” , deyiladi Konstitutsiyamizning 63-moddasida. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida alohida “Oila” bobining mavjudligi mustaqil davlat tomonidan oilani shakllantirish, rivojlantirish, ijtimoiy himoya qilish , yosh avlodni tarbiyalash masalalariga naqadar katta e’tibor berilishining yorqin timsolidir. 58

Foydalanilgan manbaa va adabiyotlar ro’yxati I O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Toshkent, “Ozbekiston”, 2010 yil II. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A Karimov asarlari va hukumat qarorlari. II.1. I.A.Karimov Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. T., “Ma’naviyat” 2008 yil II.2. I.A.Karimov “O’zbekiston buyuk kelajak sari” Toshkent “O’zbekiston” . II.3. I.A.Karimov O’zbekiston: milliy istiqlol, iqrisod, siyosat, mafkura II.4. O’zbekistonning siyosiy ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. 1998 yil –Oila yili T; “O’zbekiston”, 1998 II.5. “Oila yili ” Davlat dasturi. // Ma’rifat // 1998 yil 30 yanvar III. Manbaalar III.1. Abu Rayhon Beruniy Miniralogiya Izb T 2 Toshkent 1966 III.2. Avesto “Videvat” kitobi. M.Ishoqov tarjimasi. T., 2007. III.3. Narshaxiy Abu Bakr Muhammad ibn Jafar Buxoro tarixi. T., “Fan” 1966. III .4. Abdulla Qodiriy . “ O ’ tkan kunlar ” T ., “ Sharq ”, 2000 IV . Monografiya , Broshyura va to ’ plamlar . IV .1. Asqarov A . O ’ zbek xalqining etnogenizi va etnik tarixi . T., “Universitet” 2007 IV.2. Saifnazarova F. O’zbek oilasi, ijtimoiy va ma’naviy qadriyatlar. T., “YURIST- MEDIA MARKAZI” 2007 IV.3. Ashirov A. O’zbek xalqining qadimiy e’tiqod va marosimlari. T., 2007 IV.4. Abdirauf Fitrat. Oila yoki oila boshqarish tartiblari. T., “Ma’naviyat” 1998 IV.5. Shoniyozov K. O’zbek xalqining shakllanish jarayonida. T., “Sharq” 2001. IV.6. Наливкин Б, Наливкина М. Очерк быта женщины оседлого туземного населения Ферганы. Казань, Б.И., 1986 59

IV .7. Очерки истории Кашкадарынской и Сурхандарынской областей Узбекистана Т., «Фан». IV.8. Bo’riyev O. Nasriddinov Q. va I.Shaymardonov ‘O’zbek oilasi tarixidan”. T., 1995 . V. Ensiklopediya va lug’atlar V.1.O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi . 6-tom. T., 2003. V. 2. O’bekiston Respublikasi Ensiklopediya . T., 1997. 60

O'xshashlar

Turkistonning chorizm tomonidan bosib olinishi tarixshunosligi

Jahon xalqlari etnomadaniyatida Osiyo qit’asining tutgan o’rni

Turkistonda milliy ozodlik harakatini tarixshunoslikda yoritilishi

O’zbekistondan 20-30 yillarda Shimoliy Qozog’istonga surgun qilingan yurtdoshlarimiz qismati

O‘rta Osiyo ko’chmanchi jamoalari madaniyati