O‘rta Osiyo ko’chmanchi jamoalari madaniyati - Tarix - Diplom ishlar

O‘rta Osiyo ko’chmanchi jamoalari madaniyati

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

245.5 KB

Ko'chirib olish

O‘rta Osiyo ko’chmanchi jamoalari madaniyati mavzusida yozgan

Mundarija KIRISH………………………………………………………………….3 I-Bob. O’rta Osiyoning ko’chmanchi jamoalari madaniyati–ilmiy tadqiqotlarda. I.1 O’rta Osiyo ko’chmanchi jamoalari xo’jaligi …...………………. 7 I.2 O’zbek xalqining ko’chmanchi jamoalari ………………………. 20 II-Bob. O’rta Osiyo ko’chmanchi jamoalarining etnik tarixi va an’anaviy madaniyati. II.1 Qozoq va Qirg’iz ko’chmanchi jamoalarining etnik tarixi va an’anaviy madaniyati ………………………………………………..……… 54 II.2 Turkman ko’chmanchi jamoalarining etnik tarixi va an’anaviy madaniyati …………………………………………………………………… 69 Xulosa………………………………………………………………….. 86 Adabiyotlar ro’yxati………………………………………………….. 88 Ilova KIRISH 2

Mavzuning dolzarbligi . Har bir xalqning etnogenezi va etnik tarixi uning umum tarixining ajralmas tarkibiy qismidir. Shuningdek, O’rta Osiyo xalqlarining etnogenezi va etnik tarixi ham tarixning tarkibiy qismini tashkil etadi. “ O’z tarixini bilgan, u bilan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo’lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur ” 1 Tarix, avvalo xalq tarixi birlamchi manbalarga asoslanadi. Xalq tarixining manbalari moddiy madaniyat, arxeologiya yodgorliklari, etnografiya, tilshunoslik, antropologiya, numizmatika, toponi mika, tarixiy geografiya va yozma manbalar bulib, ulardan olingan ilmiy ma’lumotlar asosida xalq tarixi yaratiladi. Etnogenez va etnik tarixni, ya’ni muayyan xalqning kelib chiqishini o’rganmay turib, uning tarixini mukammal yaratish mumkin emas. Bunda etnogenez muammosini faqat yozma manbalar asosida o’rganish ham yetarli emas. Chunki yozma man balar, xalq tarixining etnogenez bosqichini obek tiv ilmiy o’rganishda har doim ham to’gri xulosalar chiqarishga imkon beravermaydi. Masalan, sobiq so vet xokimiyatining dastlabki yillarida O’zbek xalqining kelib chiqishi masalasida muammo yechimiga O’rta Osiyodagi etnosiyosiy vaziyat hisobga olinmay, mutlaqo turkparastlik nuktai nazaridan yondashildi. Natijada, bunday yondashuvga zidm ularok, fanda "paneronizm" qarash kelib chikdi. O’sha kezlarda, xalqlarning kelib chikishi xakidagi bu uta murak-kab masala yechimiga islom aqidaparastlari ham aralashib, "bu vaqtinchalik dunyoda milliy etnoslar yo’q, faqat islom millati bor. Xalqlarni milliy tili va etnomadaniy uziga xosligiga qarab emas, balki diniy-ruxiy dunyosiga qarab millatini belgilamok kerak," degan konsepsiya paydo bo’ldi. Fanga zid bunday konsepsiyalarning paydo bo’lishi, muammo yechimi bilan bog’liq fan tarmoqlarining rivojlanish darajasini zaifligidan dalolat berardi. 1 Karimov.I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. 7-tom, T.: “O’zbekiston” 1999 yil, 149-bet 3

Darhaqiqat, O’rta Osiyo xalqlari etnogenezi va etnik tarixi bilan bevosita bog’liq fanlar — etno logiya, arxeologiya, etnografiya, antropologiya, toponimika, tarixiy lingvistika kabi fan tarmoklari o’sha kezlarda hali rivojlanmagan edi. Shuning uchun O’rta Osiyo xalqlarining kelib chiqishi masalasida tushunmovchiliklar ko’p edi. Ishning dolzarb jihati shundaki, u yoki bu xalqning kelib chiqishi masalasida olg’a surilgan g’oyalar asosan ta rixiy va afsonaviy rivoyatlar omuxtalashgan o’rta asrlar davri qo’lyozma asarlariga asoslangan edi. Bunday xolatdan chiqib ketish uchun O’rta Osiyo xalq larining kelib chiqishi masalasida kuhna tarix taqozo etgan, ilmiy asosli konsepsiya yaratish kerak ediki, bu bilan tariximizning darg`alari: sharkshunos, arxeolog, etnograf va antropologlar shug’ullandilar. Buning uchun esa mazkur fan yunalishlari bo’yicha ilmiy izlanishlarni rivojlantirish va masalaga kompleks yondashuv asosida tadqiqotlar olib borish kerak edi va shunday qilindi. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Odatda ko’chmanchi qabila va elatlar hech qachon bir joyda mukim yashamaydi. Ular doim ko’chib yuradi. Chunki, ularning xo’jalik asosi va turmush tarzi shuni takozo etadi. Moddiy madaniyat va yozma man balarga ko’ra, Dashtiqipchoq uz tabiiy geografik sharoitiga kura, ko’chmanchilarning azaliy vatani bo’lsa-da, u yerlarda yashagan xunnlar va usunlar, qarluq va chigil, argun va tuxsi, kaltatoy va kangli, kirgiz va uyg’ur, Oltoy turklari va ularning ajdodlari xu, di, rung hamda sak-skif qabilalari xech kachon bir joyda mukim yashamagan. Ular nafaqat bepoyon buyuk turk dashtida, balki O’rta Osiyoning qadimgi dexkon jamoalari tomonidan uzlashti-rilmagan dare xavzalari va chullarida xam chorva mollarini bokib ko’chib yurgan. Ko’chmanchilarning avom kambagal kismining bir bo’lagi har safar bu zaminda qolib ketgan va ular sekin-asta utroq xayotga, ya’ni dehqonchilik va hunarmandchilik xo’jaligi bilan shug’ullanishga o’ta boshlaydilar. Ushbu maqsaddan kelib chiqib qo’yidagi vazifalar belgilab olindi. 4

- O’rta Osiyo xalqlarining xo’jaligi va madaniyati haqida ilmiy tadqiqotlar natijalaini talqin etish, - O’zbek xalqining shakllanish jarayonlarini tarixiy bosqichlariga to’xtab o’tish, - O’rta Osiyo xalqlarining etnik tarixi va an’anaviy mashg’ulotlari borasida fikrlar bayonini keltirib o’tish, - Qozoq va Qirg’iz xalqlarining etnogenizi va an’anaviy xo’jaliklari xususida bayon etish, - Tojik va Turkman xalqlarining etnogenizi va an’anaviy xo’jaliklari haqida to’xtalib o’tish, Mavzuning o’rganilish tarixi . O’rta Osiyoning dasht va tog’li rayonlarida yashagan ko’chmanchi chorvador sak qabilalarining izlari ilk temir davri yodgorliklarida muhrlanib qolgan. Bunday yodgorliklar Pomir, Tyanshan, Zarafshon, Amudaryo, Orol dengizi atroflarida topilgan bo’lib, ular asosan mozor-qo’rg’onlardir. Saklarning mozor-qo’rg’onlarida ot anjomlari topiladi. Shuningdek, topilmalar orasida bronza va temirdan ishlangan harbiy qurollar, zeb-ziynat buyumlari, mehnat qurollari va sopol idishlar uchraydi. Quyi Sirdaryo irmog’i bo’lgan Inkordaryo bo’yida Uygarak qabristoni topilgan 1 . Yodgorlik xalqa shaklida bo’lib, uning balandligi 1,5-2,0 m, diametri 27-40 m keladi. Kichik mozor qo’rg’onlardagi oddiy qabrlarda sopol idishlar va bronza o’q uchlari uchraydi. Katta mozorqo’rg’onlardagi saklar va qabila boshliqlarining qabrlarida yarog’-aslaha, ot anjomlari va zeb-ziynat buyumlari topiladi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi va ahamiyati . Xalqlarning kelib chiqish tarixini urganishda ijtimoiy-gumanitar fanlarida "etnik birlik" va "etnos" atamalari ishlatiladi. "Etnik birlik" ma’ lum bir ijtimoiy tuzumda, tabiiy-tarixiy taraqqiyot jarayonida vujudga kelgan ijtimoiy va etnik uyushmadir. Uning sinonimi "etnos" diylib, u yunoncha "xalq" demakdir. Ammo "etnik birlik" "xalq" atamasiga nisbatan ma’no jixatidan anik 1 Sagdullayev A. Qadimgi O’rta Osiyo tarixi. – T., 2004. b-49 5

tushunchadir. Etnos atamasi, ya’ni xalq juda keng va tor ma’noda ishlatiladi. Masalan, keng ma’noda Rossiya xalqi, O’zbekistan xalqi, dunyo xalqi; tor ma’noda: O’zbek xalqi, kirgiz xalqi, tojik xalqi. Kichik bir gurux kishilariga nisbatan xam "xalq" iborasi qullaniladi. Fanda etnik birlikning uch boskichi, ya’ni uch turi mavjud: qabila, elat (xalq) va millat. Ketma-ket kelgan bu atamalar turli davrlarda vujudga kelgan, ular o’z davriga xos xususiyatlari bilan bir-birlaridan fark kiladi, "Elat" atamasi turkiy va forsiy tilli axoli urtasida kabila, kabila ittifoki, davlat yoki ma’lum xudud fukarolariga nis - batan "xalq" atamasi urnida ishlatib kelingan. Bitiruv malakaviy ishning tadqiqot va xulosa qismida keltirib o’tilgan ma’lumotlardan umumiy o’rta ta’lim maktablari, akademik litseylar, o’rta maxsus kasb – hunar kollejlarida, maxsus kurs ma’ruzalarini tayyorlashda foydalanish mumkin. I-Bob. O’rta Osiyoning ko’chmanchi jamoalari madaniyati–ilmiy tadqiqotlarda. 6

I.1. O’rta Osiyo ko’chmanchi jamoalari xo’jaligi Andronovo madaniyati bronza davri chorvador qabilalari madaniyati bo’lib, bu madaniyatga tegishli dastlabki yodgorlik o’tgan asrning 20-yillarida Sibiriyaning Achinsk shahri yaqinidagi Andronovo qishlog’idan topib o’rganilgani uchun shu nomni olgan. Bu madaniyatga tegishli jamoalarning ayrim guruhlari hatto o’z podasiga bo’sh yaylovlar qidirib miloddan avvalgi II ming yillik o’rtalarida O’rta Osiyo hududlariga ham kirib keladi. Xorazmda va Farg’ona hududlarida o’z moddiy madaniyat izlarini qoldiradilar. Kavkazning tabiiy sharoiti bronza davri xo’jaligi dehqonchilik va chorvachilik uchun qulay bo’lganligi uchun ham bu er ko’plab qabilalar o’zlarining madaniyatini vujudga keltirgan. Kavkazorti madaniyati Old Osiyo madaniyatiga yaqin. Miloddan avvalgi III-II ming yilliklarga oid makonlardan qadimgi sharq qurollari, qadimgi Ossuriya qilichlari kabi moddiy topilmalar topilgan. Kavkazortida Maykop, Trialeti kabi mozor- qo’rg’onlar o’rganilgan. Bronza davrida ibtidoiy jamiyat xo’jalik va madaniy taraqqiyoti yuqori darajada bo’lgan. Bronza davri urug’chilik jamoasi xarobalari o’rnida dastlabki sinfiy jamiyat vujudga kelganligini ko’rsatuvchi dalillar arxeologlar tomonidan aniq langan. Bronza davrida mulkiy tabaqalanish jarayoni natijasida ibtidoiy jamoa tuzumidan quldorlik tuzumiga o’tish ro’y beradi. Bu jarayonlarni o’rganishda turli hududlarda topilgan bronza davri arxeologik manbalari katta ahamiyatga egadir. Farg’ona vodiysida mil. avv. II ming yillik oxiri - I ming yillik boshlarida o’ziga xos Chust madaniyati shakllandi. Bugungi kungacha Farg’ona vodiysida Chust madaniyatiga mansub 70 dan ortiq yodgorliklar o’rganilgan. Bular jumlasiga Chust Dalvarzintepa, Ashqoltepa, Bo’ztepa, Chimboy va boshqalar kiradi. Chust madaniyati yodgorliklarining eng chekkalari bir- biridan 100 km masofada joylashganligi ushbu madaniyatni keng tarqalganligini ko’rsatadi. 7

Shimoliy Farg’onadagi Chust guruhiga Govasoy xavzasida Chust, Ko’ksaraksoy sohilida Qoraqo’rg’on, Kosonsoy vodiysida To’raqo’rg’on, Tergovchi I, II, Go’rmiron, Yoztepa yodgorliklari kiradi. Sharqy Farg’na guruhi yodgorliklari Dalvarzintepa guruhi deb nomlanib, ular Qoradaryoning so’l sohilida joylashgan. Mazkur guruhga Dalvarzintepa, Ashqoltepa, Axshar va G’ayrattepa yodgorliklari kiradi. Qoradaryoning o’ng qirg’g’ida joylashgan O’zgan guruhiga Dehqon, Chimboy, Qoraqo’chqor I va II, O’zgan, Qashqaterak, Do’nbuloq yodgorliklari kiradi. Janubi-sharqiy Farg’onadan Sho’rtepa, Zarg’aldoqtepa, Manyak, Shaltoqtepa makonlari topilgan. Shuningdek, yuqoridagi guruhlarga kirmagan Chakan, Aqbarabod makonlari ham o’rganilgan. Asosiy yodgorliklar Farg’ona vodiysining sharqiy tumanlarida joylashganligi bu yerda dehqonchilikning yuksak rivojlanganligini ko’rsatadi. Topilgan moddiy ashyolar Chust davri madaniyati mil. avv. II-I ming yillik boshlariga tegishli ekanligini ko’rsatadi. Radiouglerod tahliliga ko’ra Dalvarzintepaning I davri mil.avv. 1090 ± 120 yil, ikkinchi davri esa mil.avv. 760 ± 120 yildir. Chustning so’nggi davri mil. avv. 280 ± 75 yilni o’z ichiga oladi. Chust madaniyati yodgorliklari egallagan maydoniga ko’ra katta, kichik va o’rtacha hisoblanadi. Katta qishloqlarga maydoni 10 gektardan ortiq bo’lgan Dalvarzintepa, Ashqoltepa, o’rtachalariga Chust (4 gektar), Dehqon (5 gektarga yaqin) kiradi. Kichiklarining maydoni 1 gektar atrofida. Chust yodgorligi tepalikda joylashgan bo’lib, maydoni 210 x 200 metrni tashkil etadi. Madaniy qatlami 40 sm.dan 3,5 metrgacha bo’lib, 7 ta qatlamni tashkil etadi. Ikkita turar-joy paxsadan ko’rilgan, qolganlari esa yerto’la ko’rinishida. Markazda 2 x 2,7 metr o’lchamda tuxumsimon turar-joy mavjud. Chust makoni mudofaa devorlari bilan o’rab olingan bo’lib, devorlarning qalinligi 7 metr, balandligi 3,5 metr, xom g’ishtdan qilingan 1 . 1 Isomiddinov M.H. Sopolga bitilgan tarix. – T., 1993 b-69 8

Chust madaniyatining yirik yodgorligi Dalvarzintepa bo’lib, maydoni 25 gektarga yaqin, madaniy qatlamining qalinligi 1,6 metrdan 4 metrgacha boradi. Bu yerda turar-joylardan tashkari ko’plab xo’jalik uralari topilganki, ular don saqlash vazifasini bajargan. Asosiy qurilish ashyosi xom g’isht bo’lib, uning o’lchami 30 x 30 x 10 va 50 x 70 x 10 sm ni tashkil etgan. Dalvarzintepa mudofaa devori butun qishloq atrofini o’ragan bo’lsa, Chustda faqat shimoli-g’arb tomonni o’ragan. Kichik makonlar jumlasiga Chimboy makoni kirib u 500 m. kv. maydonni egallaydi. Uning madaniy qatlami 1 metr. Xom g’ishtdan qilingan devor va o’choq izlari topilgan. 16 ta xo’jalik o’ralari mavjud bo’lgan. Qoradaryo vohasida Chust madaniyatiga oid 5 ta kichik makonlar topilgan. Bu yerda topilgan Qoraqo’chqor I 200 m. kv., Qoraquchqor II 700 m. kv. ga yaqin, 33-makon 1040-1400, 82-makon 2000 m. kv. maydonni egallagan 1 . Tog’ qoyalarida O’sh atrofida Manyak makonlari joylashib, ularda madaniy qatlam 60-80 sm.ni tashkil qiladi. O’zgan, Do’nbuloq, G’ayrattepa makonlaridan Chust sopol idishlari topilgan. Chust madaniyati turar-joylari paxsa va xom g’ishtdan qurilgan. Turar- joylar o’lchami 9 x 7 m, 6 x 3 m, tor xonalar o’lchami 1,5 x 3 metrni tashkil etadi. Ashqoltepadan 3 ta xona topib o’rganilgan. Shuningdek, Chustdan yerto’lalar ham topilgan. Dalvarzintepa va Chustdan bir necha qabrlar topilib, dafn marosimi o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Murdalar bukchaytirilib, bir tomonga yonboshlatib ko’milgan. Ayrim murdalarda zo’rlik bilan o’ldirilganlik alomatlari uchraydi. Chust va Dalvarzintepadan topilgan ayrim odam suyaklari va bosh miya qopqog’i xo’jalik o’ralarida hayvon suyaklari ichida topilib, ularda gulxanda kuydirilganlik alomatlari uchraydi. Yuqoridagi ikki makonda bir necha bosh suyaklari to’p holatda saqlangan. Chust madaniyati kabilalari uchun bronza eritishning rivojlanishi muhim o’rin egallagan. Chust va Dalvarzintepada yumaloq ko’zgular yasash qoliplari 1 www.ziyo.net 9

topilgan. Hunarmandchilikda bronza o’roqlar yasalgan. Metallga ikkilamchi ishlov berish makon hududidagi ustaxonada amalga oshirilgan. Bronza qurollar tarkibida 5-7-% qalay, 5% rux aralashtirilgan. Chust madaniyati qurollari kimyoviy tarkibi bilan O’rta Osiyoning boshqa hududlari qurollaridan farq qiladi. Bronzadan yasalgan mehnat qurollariga o’roq, pichoq, bigiz, igna va boshqalar, harbiy qurollarga o’q va nayza paykonlari, ot anjomlari, bezaklarga ko’zgu, bilakuzuk, uzuk va marjonlar kiradi. Hammasi bo’lib, Dalvarzintepadan 60 ta, Chustdan 80 ga yaqin metall buyumlar topilgan. Farg’ona vodiysida bronza metallurgiyasining keng rivojlanishi bilan ilk marta temirdan foydalanish ham boshlangan. Dalvarzintepadan temir pichoq siniqlari, temir rudasi qoldiqlari topilgan. Tosh qurollar Chust qabilalari tomonidan keng qo’llanilgan, u barcha makonlarda ko’plab uchraydi. Dalvarzintepadan 1500 tosh qurol topilgan. Tosh qurollar xo’jalik va maishiy hayotda ko’p qo’llanilgan bo’lsada, u yordamchi xarakter kasb etgan. Yer ishlash uchun trapetsiya ko’rinishidagi motigalar topilgan. Dalvarzintepadan 400 ta o‘roqsimon pichoqlar topilgan. Pichoqlarning o’rtacha o’lchami 15 x 4,2 x 0,8 sm.ni tashkil etgan. Bunday qurollar O’zbekiston janubidagi Kuchuktepadan ham topilgan. Chimboy, Tergovchi, Chust, Dalvarzintepadan oq va qora toshdan qilingan qurollar ham topilgan. Toshdan, shuningdek yorg’uchoqlar, taqinchoqlar ham qilingan. Ishlab chiqarishda suyak qurollar muhim o’rin tutadi. Ayniqsa, to’qimachilikda va o’q uchlari yasashda suyakdan keng foydalanilgan. Chust madaniyatiga oid sopol idishlar bir xilligi bilan ajralib turadi. Sopol idishlarning asosiy qismi qo’lda yasalgan. Lekin Chust va Dalvarzintepadan kulolchilik charxida yasalgan sopol buyumlar ham topilgan. Topilgan sopol idishlarning 73% qizil rangda, 18% jigarrang, 1,2% naqshli idishlardir. Bitta piyolada odam gavdasi qora rangga bo’yalgan. Sopol idishlardan ko’zalar ham mavjud. Ayrim idishlarga tutqichlar ham qilingan. 10

Chust madaniyatning xo’jaligi dehqonchilik-chorvachilikni tashkil etgan. Dehqonchilik Farg’ona vodiysida Chust madaniyatidan oldingi davrda paydo bo’lgan. Chust madaniyati davrida vodiy keng o’zlashtirilgan edi. Yirik makonlarning mavjudligi madaniy qatlamning qalinligi, moddiy madaniyatning yuqori darajasi dehqonchilik ancha rivojlanganligini ko’rsatadi. Ayrim faktlar sun’iy sug’orish ham bo’lganligini ko’rsatadi. Qadimgi dehqonlar bug’doy, arpa, tariq ekkanlar. Chustdan topilgan tariq urug’lari dehqonchilikda tariq ko’p ekkanligini ko’rsatdi. Don va boshqa qishloq xo’jalik mahsulotlarini saqlash uchun o’ralar qazilib, ularda 200 kg dan 1 tonnagacha, katta o’ralarda 2 tonna va undan ko’proq ham don saqlanishi mumkin bo’lgan. Donni bunday saqlash usuli faqat Farg’onaga xos bo’lib, bu usul bronza davrida Turkmaniston va Xorazmda mavjud bo’lmagan 1 . Dehqonchilikda yer haydash uchun yirik tosh motigalardan foydalanilgan. Shuningdek, bu sohada o’roqsimon pichoqlar, qo’l yorg’uchoqlar topilgan. Ko’rinib turibdiki dehqonchilik qurollari kam saqlangan. Chust madaniyati qabilalari xo’jaligida dehqonchilik bilan mahkam bog’langan yaylov chorvachiligi muhim o’rin tutadi. Topilgan hayvon suyaklarining 40% ni qoramol va ot suyaklari tashkil etadi. Yovvoyi hayvonlar suyaklari kam topilgan. Sayg’oq, qulon, jayron, yovvoyi cho’chqa, kiyik suyaklari, baliq suyaklari Chust va Dalvarzintepadan topilgan. Mazkur xo’jalik sohalari yordamchi xo’jalik hisoblangan. Hunarmandchilik ham taraqqiy etgan. Bronza hunarmandchiligi uchun xom ashyo Farg’ona tog’laridan olingan. Aholining muhim mashg’ulotlaridan biri to’qimachilik bo’lib, uning xom ashyosi jun va tolali ekinlar bo’lgan. Metall ishlab chiqarish ham rivojlangan sohalardan hisoblangan. Qurilish sohasi anchagina rivojlanganligini ko’rsatadi. 1 Sagdullayev A. Qadimgi O’rta Osiyo tarixi. – T., 2004.b-49 11

Shunday qilib mil.avv. II-I ming yilliklar bo’sag’asida Farg’ona yirik dehqonchilik madaniyati o’choqlaridan hisoblangan. U O’rta Osiyoning janubi-g’arbiy viloyatlari va Eron bilan tarixiy-madaniy aloqalar o’rnatdi. Farg’ona qabilalari yaylov chorvachiligiga asoslangan Andronovo madaniyati qabilalari bilan ham aloqalar o’rnatgan. Lekin ular o’rtasidagi munosabatlar doimo tinch bo’lmagan va shuning uchun ham mudofaa devorlari qurilgan. Mavjud antropologik materiallar aholining irqiy xususiyatlari haqida xulosa chiqarish imkonini beradi. Bu davrga mansub bosh suyaklari o’rganilganda ularning ko’pchiligi Yevropa irqining O’rta yer dengizi tarmog’iga mansubligi aniqlandi. Oz qismi esa Yevropa va Andronovo irqiga mansubdir. Chust aholisi irqiy jihatdan janubiy O’rta Osiyo, Buxoro vohasi va qisman Xorazm aholisiga o’xshash bo’lgan. Chust qabilalarning etnik va til xususiyatlari o’rganilmagan. Farg’ona dehqonchilik qabilalarining ijtimoiy tuzumi urug’chilik tuzumining so’nggi davri bo’lib, ibtidoiy munosabatlar yemirilayotgan vaqtga to’g’ri keladi. Xo’jalik va moddiy madaniyatning rivojlanganligi bilan Chust madaniyati O’rta Osiyo janubidagi madaniyatga o’xshash bo’lgan. Lekin Chust madaniyatida sun’iy sug’orish, hunarmandchilik, qal’alar qurilishi janub qabilalaridek rivojlanmagan edi. Shunday bo’lsada Chust madaniyati O’rta Osiyoning boshqa viloyatlari, Xorazmning Tozabogyob madaniyatiga nisbatan ancha yuqori rivojlangan edi. So’nggi bronza davrida qabilalarning ko’chish jarayonlari bo’lib o’tadi. Bu jarayondan Farg’ona aholisi ham chetda qolmagan. Chust sopol idishlari Markaziy Eron, Markaziy Hindiston sopol idishlariga o’xshab ketadi. Chust madaniyatining rivojlangan madaniyati mil.avv. VIII-VII asrlarda tushkunlikka uchraydi va uning o’rniga ilk temir davri keladi. 1 Temir metalli, ikkinchi mehnat taqsimoti, ayirboshlash va savdo aloqalari, ko’chmanchi chorvachilik, Xett podsholigi, Urartu podsholigi, skiflar, sarmatlar, mozor-qo’rg’onlar, temir davri yodgorliklari 1 Isomiddinov M.H. Sopolga bitilgan tarix. – T., 1993 b-69 12

Miloddan avvalgi XIII asrlardan e’tiboran quldorlik davlatlarida temir bronza o’rnini egallaydi. Miloddan avvalgi VII asrda Evropada temir ko’proq qurol-yarog’lar sifatida ishlatilgan. Amerika, Avstraliya, Tinch Okeani orollari, MDHning ayrim hududlari (uzoq shimol rayonlari) da temir XVI- XVII asrlarda ma’lum bo’lgan. «Temir davri» degan tushuncha arxeologiya faniga Frantsuz olimi K.Tomsen tomonidan XIX asrda kiritilgan. Temir metalidan yasalgan qurollarning keng tarqalishi iqtisodiy geografiyani mislsiz ravishda o’zgarishiga olib keladi. Chunki er yuzining deyarli barcha nuqtasida temir ma’dani (rudasi) keng tarqalgan edi. Uni qazib olish va ma’dan (ruda)dan temirni ajratish ko’nikmasini rivojlanishi o’ziga xos ishlab chiqarish tarmog’ini shakllantiradi. Ilk temir davrida ishlab chiqarish 2 tarmoqqa bo’linadi: Dehqonchilik – ilk temir davrida ishlab chiqarishning vujudga kelgan birinchi tarmog’i bo’lib, temir metalini ishlatilishi unda alohida o’rin o’tutgan. Daraxtlarni kesish, yangi erlarni ochish va boshqa ishlarda temir qurollarning o’rni katta edi. Er haydash qurollari-so’qa, omoch tishlarining temirdan yasalishi ham mehnat unumdorligini bir necha marta oshishiga xizmat qilgan. Ishlab chiqarishning ikkinchi tarmog’i hunarmandchilik bo’lib, ilk temir davrida u dehqonchilikdan ajralib, alohida ixtisoslikka aylanadi. Hunarmandchilik asosan temirchilik kasbidan boshlanadi. Neolit davrining eng katta yutuqlaridan biri kulolchilikning kashf etilishi edi. Ammo bu ho’jalik ixtirosi dehqonchilik doirasida rivojlanadi. Ilk temir metallurgiyasining ko’nikma sifatida o’zlashtirilishi va temirchilik kasbining shakllanishi bosqichida ham u dehqonchilik ho’jaligi bilan bog’liq holda edi. Shuning uchun ham kulolchilik temirchilikdan keyingi bosqichda kasb-hunar darajasiga erishdi. Temirchilik kasbining taraqqiysi temir buyumlarining ishlab chiqarishdagi tantanasini belgiladi. Ho’jalik hayotida yuqori unumdorlik darajasiga ega bo’lgan temir qurollardan foydalanish yo’lga qo’yiladi. 13

Ilk temir davrida dehqonchiik va hunarmandchilikni ishlab chiqarishning asosiy sohalariga aylanishi jamiyat taraqqiyotini yangi bosqichga ko’tarilishiga sabab bo’ldi. Iqtisodiy hayotda xunarmandchilik asosiy o’ringa chiqib, ayriboshlash uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Dastavall, unumdor ho’jalik va hunarmandchilik ishlab chiqaruvchi kuchlarni rivojlantirdi. Hunarmandchilik mahsulotlari - kulolchilik va temirchilik buyumlari ayirboshlash uchun ishlab chiqariladigan mahsulotlarga aylandi va tovar xarakterini ola boshladi. Chunki, bu davrda ishlab chiqarish imkoniyatlari shu darajaga etdiki, bir kishining mehnatidan unadigan daromad uning bir o’zini boqishgagina emas, balki bir necha kishini ta’minlashga kifoya qila boshladi. Alohida hunarmandchilik markazlarining paydo bo’la boshlashi va ularning shahar hayotining iqtisodiy asosga aylanishi tufayli savdo munosabatlarini yo’lga qo’yish imkoniyati yaratildi. Ko’plab mahsulotlar ishlab chiqarish savdo aloqalarini rivojlanishiga xizmat qildi. Ilk temir davrida jamiyat taraqqiyotining yangi bosqichga ko’tarilishi va mehnatning o’zgartiruvchilik mohiyati – dehqonchilik va hunarmandchilik ishlab chiqarishi bilan bog’liq bo’ldi. Temir metalining ho’jalik hayotga kirib kelishi bilan odamlar yuz beradi. Temir qurollarning ishlatilishi va undan mehnat qurollari sifatida keng foydalanish ko’plab moddiy boyliklarni yaratilishiga olib keldi. Natijada ijtimoiy hayotda katta o’zgarishlar ro’y bera boshladi. Erkin jamoa ho’jaliklarida jamoa a’zolari orasida tabaqalanish jarayoni boshlanadi. Moddiy madaniyat yodgorliklarining o’rganishi mulkiy tengsizlik dastlab chorvador aholi orasida ko’zga tashlanganiligini ko’rsatadi. Bu davrda o’troq chorvachilik o’rnini ko’chmanchi chorvachilik egallaydi. Chorvadorlarning tez-tez ko’chishi dehqonlarni notinchlik va xavf- xatarni oldini olish choralarini qidirishga majbur qiladi. Buning natijasida esa mudofaa devorlari bilan o’ralgan dehqonchilik hududlari (qishloqlar, shaharlar) paydo bo’la boshlaydi. Jamoa a’zolari o’rtasida mulkiy tengsizlikning paydo bo’lishi arafasida siyosiy hayotda ham o’zgarishlar ko’zga tashlanadi. Jamoani boshqarishda 14

oqsoqollar kengashi katta o’rin tutgan. Oqsoqollar kengashi qo’lida harbiy, diniy va dunyoviy hokimiyat to’plangan edi. Jamoada moddiy boyliklar to’planishi va taqsimoti jarayonida ham albatta boylik dastlab oqsoqollar qo’lidan o’tar edi. Boylik avvalo jamoa oqsoqollari, harbiy boshliqlar, mo’’tabar shaxslar qo’lida to’plangan. (Moddiy boyliklarning to’planishi yo’llari: urug’lar orasidagi urushlar, iqtisodiy jihatdan mustahkam va harbiy jihatdan kuchli jamoalar kuchsiz jamoalarni asir olishi, qul sifatida ishlatishi, unumdor erlarni taqsimlanishi va hokazolar). Urug’, jamoa oqsoqollari avvallari jamoalarni, jamoa mulkini oson boshqarar edi. Boshqaruv tizimida halollik, fidoyilik va demokratiya printsiplari bor edi. Ammo sinfiy tabaqalanish jarayoni kuchaygan sari jamiyatni boshqarish qiyinlashadi. Chunki boyliklarni taqsimlashda, jamoani boshqarishda demokratik printsiplar buzila boradi, adolatsizliklar kelib chiqadi. Natijada o’z-o’zini boshqarish tizimi buzilib, jamiyatni boshqarishning harbiy demokratiya davri boshlanadi. (Topshiriq va buyruqlarning bajarilishi jamoa a’zolari uchun qonuniyligi). O’rta Osiyoda temirdan ishlangan dastlabki, mehnat qurollari miloddan avvalgi IX-VIII asrlarga mansub bo’lgan yodgorliklardan topilgan. Ammo aksariyat buyumlar miloddan avvalgi VII-VI asrlarga oiddir. O’rta Osiyoda ilk temir davri miloddan avvalgi I ming yillik bilan belgilanadi. Anov, Dalvarzin, Daratepa, Quyisoy kabi o’nlab yodgorliklar Turkmaniston Respublikasining janubiy, O’zbekistonning Qashqadaryo va Zarafshon vohasi, Farg’ona vodiysi hamda Toshkent va Xorazm viloyatlari hududlarida o’rganilgan. Miloddan avvalgi I ming yillikning boshlariga oid yodgorliklardan 46 tasi Janubiy Turkmaniston hududlaridan topilgan. Anov, Yoztepa, Elkantepa, Uchtepa, Cho’rnoq kabi qadimgi qishloq xarobalaridagi madaniy qatlamlar temir asriga mansubdir. Temir asri yodgorliklaridan biri Yoztepa bo’lib, uning quyi qatlamini Yoz I miloddan avvalgi 900-650 yil bilan sanalanadi. Ushbu davrda yodgorlik 16 ga maydonni egallagan qishloq turar joylaridan 15

va to’g’ri burchakli katta imorat-qo’rg’ondan iborat bo’lgan. Qo’rg’on o’rnida 8 m keladigan xom g’ishtli sahn ustiga qurilgan saroy qoldiqlari topilgan. Xonalar uzun va to’rtburchak shaklda bo’lgan. Yoz I davri sopol idishlarining ko’pchiligi qo’lda yasalgan. Idishlar sariq angob bilan bo’yalgan va angob ustidan jigarrang va qizil boyoq bilan geometrik shaklli naqsh solingan. O’zbekiston hududida ham ilk temir davriga oid bo’lgan ko’plab yodgorliklar topilgan. Afrosiyob, Daratepa, Ko’zaliqir, Uygarak, Chust, Dalvarzin, Oqtom, Kuchuktepa, Erqo’rg’on, Sangirtepa yodgorliklari shu davrga mansubdir 1 . Kuchuktepa Surhondaryo viloyati hududidan, Termiz shahridan 70 km uzoqlikda joylashgan bo’lib, u miloddan avvalgi 1000-750 yillarda tepalik ustiga qurilgan qo’rg’onchaning xarobasidir. Arxeologlarning fikricha, qo’rg’on mudofaa devorlari bilan o’ralgan 6 ta uy-joy va ro’zg’or xonalaridan iborat. «Avesto» (sharq-eron tillaridan «Asos» deb tarjima qilinadi) Zardo’sht (Zaratushtra) dinidagi xalqlarning shariyat qonunlari majmuidir. Avesto ma’lumotlariga ko’ra ushbu davr qabilalari birlashmasi viloyat («daxiyu») bo’lgan, urug’ jamoasi-«vis», ayrim oilalardan-«nmana» dan tashkil topgan. Aholi kohinlar, jangchilar, dehqonlar va chorvadorlar toifasiga bo’lingan 2 . Ahmoniylar davridagi (m.av. VI-IV asrlar) mixsimon yozuvlar Behistun va Naqshi Rustam qoyatoshlarida, Suza, Homadon, Persepol shaharlarida topib tekshirilgan. Ular qadimgi fors tilidagi turli ijtimoiy, siyosiy, diniy masalalarga doir podsho buyruqlaridan va nutqlaridan iborat. Ahmoniylar yozmalarida O’rta Osiyo xalqlari va viloyatlari to’g’risida ma’lumotlar bor. Qadimgi grek tarixchilari Gekatey, Gerodot va Ktesiy asarlari O’rta Osiyo xalqlarining tarixiy va geografik qiyofasini ko’rsatib bergan. Ilk temir davri moddiy-madaniyat yodgorliklarining o’rganilishi bu davrda O’rta Osiyo xalqlari hayotida katta ijtimoiy, ho’jalik va madaniy 1 Sagdullayev A. Qadimgi O’rta Osiyo tarixi. – T., 2004.b-49 2 www.ziyo.net 16

o’zgarishlar sodir bo’lganligidan dalolat beradi. Ibtidoiy jamiyat texnikasi ayniqsa temir davrida anchagina rivojlanib ketdi. Temir o’zidan ilgarigi mis va bronzadan ancha mustahkam edi. Yangi material bronzadan qattiqroq, bolg’alab yasaladigan, tabiatda eng ko’p uchraydigan metal hisoblanadi. Temir rudalari ayniqsa, to’qay rudalari hamma yerda mavjud bo’lgan. Odamlar temirdan foydalanishni keyinroq o’rganganlar. Chunki temir baland haroratda – 15300 da eriydi. Shuning uchun dastlab ibtidoiy temirchilik o’chog’i yordamida, ya’ni unga temir rudasi va pista ko’miorni solib qo’yib, 11000 va undan baland haroratda shlak bilan aralashgan xamirsimon massa - kritsani hosil qilishgan. Ko’mirning yonishi va haroratning oshishi uchun qo’l bosqoni yordamida dam berish bilan qulay sharoit yaratilgan. Temirga bunday ishlov berish rudadan bevosita temir ajratib olish usuli deb ataladi. Old Osiyodan topilgan temir ishlash va eritishning dastlabki izlari eramizdan avvalgi XIV asrga taalluqlidir. Temir asri eramizdan 1000 yil avval boshlangan. Temir buyumlar keng tarqala boshlagan va hatto bronza qurollarni siqib chiqargan. Mehnat qurollari yasash uchun temirdan temirdan foydalanilishi dastlab qishloq xo’jaligiga ta’sir etdi. Temirdan pluglar, temir boltalar va kuraklar paydo bo’lgan. Bu qurollar katta-katta maydonlarga dehqonchilik qilishga, o’rmonzorlarni tozalab ekin maydoniga aylantirishga imkon bergan. Pulug-qo’sh kuchidan foydalanib qilinadigan dehqonchilik tez rivojlana borgan. Ko’pchilik xalqlarda yetakchi xo’jalik tarmog’iga aylana borgan. Dehqonchilikning yutuqlari chorvachilikning rivojlanishiga muqarrar ravishda ta’sir etgan. Dehqonchilik mahsulotlarining chorvachilik mahsulotlariga ayirboshlah imkoniyati, chorvador qabilalarning ajralib chiqish jarayonini tugallanishiga olib kelgan. Ular dehqonchilik xo’jaligining qoldiqlari bilan aloqani tamomila uzganlar. 17

Temir kosibchilikning rivojlanishiga ham muhi rol o’ynagan. Endilikda kosib ixtiyorida qurollar bor bo’lib, ular suyakka, yog’ochga ishlov berish, rangli metall va shu kabilarni ishlashni tubdan yaxshilashga imkon bergan. Temir ishlash mutaxasislari – temirchilar paydo bo’lgan. Odamlar kulolchilik charxini yaratganlar. Kulollar paydo bo’lgan. Oddiy dastgoh ixtiro qilinishi bilan birga to’quvchilik vujudga kelgan, to’qimachilik alohida ajralib chiqqan. Temir davrida kasblar yanada tobora xilma-xil bo’lib, ixtisoslashgan va takomillashgan kasblarga aylana borgan. Kasblarni unumdor faoliyatining boshqa turlari bilan birga qo’shib olib borish mumkin bo’lmay qolgan. Agar ilgarigi mehnat qurollarini qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanuvchi odamlar ishlab chiqargan bo’lsalar, endilikda kosiblar ajralib chiqishgan 1 . Kasblar mustaqil xo’jalik tarmog;iga aylangan. Natijada kosibchilik qishloq xo’jaligidan ajralib chiqqan, ya’ni ikkinchi mehnat taqsimoti ro’y bergan. Kosibchilikning xo’jalik tarmog’i sifatida paydo bo’lishi bilan birga boshlang’ich tovar ishlab chiqarishi vujudga kelgan. Natural xo’jalik avvalgidek ustun xo’jalik bo’lib qolavergan. Kosiblar endi kezib yurmay muayyan joyga joylashib olganlar. Ularning qishloqlarida boyliklar to’plana borgan. Hujumlardan himoya qilish maqsadida qishloqlar atrofi devorlar bilan o’rab olingan keyinchalik shahlarga kasb hunar va savdo markazlariga aylana borgan. Tovar ishlab chiqarishning vujudga kelishi bilan mahsulotlarning bir qismi ayirboshlash uchun ishlab chiqarila boshlagan, ayirboshlash kengaygan va hayotiy zarurat bo’lib qolgan. Kosiblar endi ayriboshlashsiz tirikchilik qila olmas edilar. Ular o’z buyumlarini qishloq xo’jalik mahsulotlariga ayirboshlaganlar. Hamisha yuz beradigan ayirboshlash umumiy qiymat o’lchovini ishlab chiqishga va ishlab chiquvchilar o’rtasida vositachilarning paydo bo’lishiga olib keldi. Uy hayvonlari keng yoyilgan ekvivalent bo’lib qolgan. Pulning lotincha 1 Isomiddinov M.H. Sopolga bitilgan tarix. – T., 1993 b-69 18

nomi “pecinia” (pecis – “hayvon”), Hindistonnning hozirgi zamon pul birligi – rupiya (qadimgi hindcha gira – “hayvon”) buning dalilidir. Ba’zi bir xalqlarda nodir chig’anoqlar, fil suyagi, qushlarning patlari, kakao dukkati, quyma metallar va buyumlar hamda shu singarilar ekvivalent hisoblangan. Savdo – sotiq vositachilari keyinchalik savdogarlar sinflariga aylanishgan. Bu – uchinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti edi. U ijtimoiy sinflarga bo’linishdan ilgarigi jamiyatdan sinfiy jamiyatga o’tish o’tish davriga yuzaga kelgan va bora-bora mustahkamlangan. Savdogarlar paydo bo’lishi bilan birga chet mamlakatlar bilan savdo qilish boshlangan. Ibtidoiy tuzumning asosiy negizi - jamoaviy mehnatni vujudga keltirgan ishlab chiqaruvch kuchlarning nihoyat darajada qoloqligi, mehnat unumdorligining pastligi, iste’mol vositalarining tekis barobar taqsimlanishi mavjud bo’lsada, bu tuzum mustahkam bo’lgan. Temir qurollar keng tarqalishi tufayli dehqonchilikda, kosibchilikda, chorvachilikda mehnat unumdorligi osha borib, ana shu negizni tubdan o’zgartirdi va o’sha vaziyatda ancha progressiv bo’lgan individual ishlab chiqarishga - xususiy o’zkashtirish manbaiga o’tish uchun shart-sharoitlar yaratdi. Ilgari faqat katta jamoaning qo’lidan keladigan ishni endilikda ayrim oilaning bajara olishi mumkin bo’lib qolgan. Jamoaviy mehnat hojat qolmadi. I.2 O’zbek xalqining ko’chmanchi jamoalari Odamzod va uning jamiyat tarixi juda kadimiy va murakkabdir. U bir necha yuz ming yilni uz ichiga oladi. Ana shu kup ming yillik tarixiy davr 19

ichida insoniyat ijtimoiy, iktisodiy, siyosiy va etnoma-daniy rivojlanish darajasiga kura, kator tarixiy boskichlarni bosib utdi. XX asrning 30-yillarida — O’rta Osiyoda hali ar-xeologik izlanishlar izga tushib, kishilik jamiyati tarixini davrlashtirishda arxeologik manbalardan foydalanish amaliyoti shakllanmagan paytda V.V.Bar-told yozma manbalar asosida O’rta Osiyo xalqlari tarixining davrlashtirish tizimini ishlab chikkan. Bunga kura, O’rta Osiyo xalqlari tarixi «Musulmonchilikkacha bulgan davr», «Mug’ullargacha bulgan davr», «Mug’ullar avri» va «Temuriylar davri» nomlari bilan davrlashtirildi1. Biroq, 30-yillar-ning urtalariga kelib, V.V.Bartoldning O’rta Osiyo xalqlari tarixi xakidagi konsepsiyasida xakikiy tarixiy jarayonlar uz aksini topa olmaganligi ma’lum bulib koldi. Masalan, V.V.Bartoldning "Ahamoniylar va Iskandar Zulkaqnayn davridagi ijti moiy tuzum nafakat milodiy VII-VIII asrlarda, balki arablar istilosidan keyingi bir necha asrlar davomida xam shundayligicha saklanib kolavergan", degan goyasi tarix xakikatiga zid edi. 1936 yili Leningradda (hozirgi Sankt-Peterburgda) SSSR FAsining Moddiy madaniyat tarixi institutida O’rta Osiyo xalqlari tarixi va arxeolo- giyasiga bagishlangan maxsus yig’ilish bo’lib utgan. Yig’ilishda olimlar O’rta Osiyoning arablargacha bul gan davr tarixini yoritishda yozma manbalarning o’zi kifoya kilmasligini, binobarin mintakada arxeolo gik tadkikotlar kulamini kengaytirish kerakligini alohida ta’kidladilar 1 Olimlar orasida V.V.Bartoldning yukorida zikr etilgan "O’rta Osiyoda Axamoniylar va Iskandar Zulqarnayn davridagi ijtimoii tuzum nafakat milodiy VII-V1II asrlarda, balki arablar istilosi-dan keyingi bir necha asrlar davomida xam shundayligicha saklanib qolavergan" degan fikriga dadil karshi chikuvchilar xam buldi. Yirilishda akademik V.V.Struve Qadimgi Sharq materiallariga asoslangan holda, "O’rta Osiyoda musulmonchilikkacha kuldorlik jamiyati bulgan", degan fikr ilgari surdi. Keyinroq V.V.Struveni S.P.Tolstov qattiq himoya qilib chiq-qan. Biroq, mintakada musulmonchilikka 1 Sagdullayev A. Qadimgi O’rta Osiyo tarixi. – T., 2004.b-49 20

qadar yozma manba materiallarining yukligi hamda arxeologik materiallarning xali yetarli emasligi bois, kupchilik yigilish katnashchilari O’rta Osiyoda arablargacha qul dorlik jamiyati bo’ganligiga shubha bildirdilar. Shundan sung kishilik jamiyati tarixini 5 ta ijti moiy-iktisodiy farmatsiyalarga bulib urganishga uti-lib butun O’rta Osiyo xududlari buylab keng kulamli arxeologik tadkikotlar utkazishga kirishildi. Har bir xalqning etnogenezi va etnik tarixi uning umum tarixining ajralmas tarkibiy kismidir. Shuningdek, O’zbek etnogenezi va etnik tarixi xam O’zbekiston xalqlari tarixining tarkibiy kismini tashkil etadi. Tarix, avvalo xalq tarixi birlamchi manbalarga asoslanadi. Xalq tarixining manbalari moddiy madaniyat —arxeologiya yodgorliklari, etnografiya, tilshunoslik, antropologiya, numizmatika, toponi mika, tarixiy geografiya va yozma manbalar bulib, ulardan olingan ilmiy ma’lumotlar asosida xalq tarixi yaratiladi. Etnogenez va etnik tarixni, ya’ni muayyan xalqning kelib chikishini urganmay turib, uning tarixini mukammal yaratish mumkin emas. Bunda etnogenez muammosini faqat yozma manbalar asosida urganish xam yetarli emas. Chunki yozma man balar, xalq tarixining etnogenez boskichini obek tiv ilmiy urganishda xar doim xam tugri xulosalar chikarishga imkon beravermaydi. Masalan, sobiq so vet xokimiyatining dastlabki yillarida O’zbek xalqining kelib chikishi masalasida muammo yechimiga O’rta Osiyodagi etnosiyosiy vaziyat xisobga olinmay, mutlako turkparastlik nuktai nazaridan yondashil-di. Natijada, bunday yondashuvga zidularok, fanda "paneronizm" karash kelib chikdi. O’sha kezlarda, xalqlarning kelib chikishi xakidagi bu uta murak-kab masala yechimiga islom akidaparastlari xam ara-lashib, "bu vaktinchalik dunyoda milliy etnoslar yuk, fakat islom millati bor. Xalqlarni milliy tili va etnomadaniy uziga xosligiga karab emas, balki diniy-ruxiy dunyosiga karab millatini belgilamok kerak," degan konsepsiya paydo buldi. Fanga zid bunday konsepsiyalarning paydo bulishi, muammo yechimi bilan boglik fan tarmoklarining rivojla-nish darajasini zaifligidan dalolat berardi. 21

Darhaqiqat, O’rta Osiyo xalqlari etnogenezi va etnik tarixi bilan bevosita bog’liq fanlar — etno logiya, arxeologiya, etnografiya, antropologiya, topo- nimika, tarixiy lingvistika kabi fan tarmoklari o’sha kezlarda hali rivojlanmagan edi. Shuning uchun O’rta Osiyo xalqlarining kelib chiqishi masalasida tushunmovchiliklar kup edi. U yoki bu xalqning kelib chikishi masalasida olga surilgan goyalar asosan ta rixiy va afsonaviy rivoyatlar omuxtalashgan urta asrlar davri kulyozma asarlariga asoslangan edi. Bunday xolatdan chi^ib ketish uchun O’rta Osiyo xalq larining kelib chikishi masalasida kuxna tarix ta-kozo etgan, ilmiy asosli konsepsiya yaratish kerak ediki, bu bilan tariximizning dargalari: sharkshu-nos, arxeolog, etnograf va antropologlar shugullan-dilar. Buning uchun esa mazkur fan yunalishlari buyicha ilmiy izlanishlarni rivojlantirish va masalaga kompleks yondashuv asosida tadkikotlar olib borish kerak edi va shunday kiliidi. XX asrning kirkinchi yillari arafasida obek tiv tarixiy jarayonlar takozo etgan va zamon talabiga moye ilmiy konsepsiya ishlab chiildi. "O’rta Osiyo xalqlarining kelib chikishi muammolari yechi miga nazariy va ilmiy metodologik asos bergan bu ilmiy ishlanmani "milliy avtoxtonizm konsepsiya-si", deb atash mumkin. Bu yangi ilmiy nazariyaning konseptual asosi "O’rta Osiyoning xar bir xalqi xozirda yashab turgan xududdaRi bilan azaldan bog`-likdir" degan karashdan iborat. "Xozirgi zamon O’rta Osiyo xalqlarining birontasi ham qadimgi etnik guruxlarga bevosita borib taqalmaydi. Aksincha, ularning shakllanishida, yerli tubjoy xalq-lar va tevarak-atrofdan kuchib kelgan xalqlar xar xil nisbatda uz aksini topgan" 1 , degan goyalar tashkil etadi. Demak, Movarounnahr va qadimgi Xorazm xududlari azaliy vatani bo’lgan O’zbek xalqining ilk ajdodlari ikki til — turkiy va eroniy tillar tur-kumidagi kabila va elatlar bulgan. Ular uzoq asrlar davomida bir xududda aralashib, quni-qo’shni va kuda-anda bulib yashaganlar, ularning korishuvi jarayonida O’zbek xalqi shakllangan. O’zbek 1 www.ziyo.net 22

xalqi ikki xil tillarda suzlashuvchi ajdodlardan, ya’ni ikki til soxiblari bulgan etnik birliklardan tarkib topgan. Ma’lumki, etnologiya fanidagi mana shu ilmiy konsepsiyaga ko’ra, xar bir xalqning kelib chikish tarixi uch boskichdan iborat buladi. Birinchi boskich-da kushni, xududiy jixatdan yakin, turli til va laxjalarda so’zlashuvchi qabila va elatlarning iktisodiy va madaniy aloqalari asosida etnomadaniy yaqinlashish, aralashish va etnik qorishuv, ya’ni etnogenetik jarayonlar kechadi. Bu xodisa xar bir xalq tarixida juda uzok davom etadigan obektiv tarixiy jarayon bulib, uning yakuni aynan olingan xalqning shakllanishiga olib keladi, ya’ni etnogenetik jarayon yakunida xalq shakllanadi. Demak, xalq bu biologik xosila emas, balki uzoq davom etadigan etnogenetik jarayonlar maxsuli va etnik birliklar yig’indisidir. Xalq tarixining etnogenez qismi, uning elat, xalq bo’lib shakllanishiga qadar bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Etnogenizning boshlang’ich nuqtasi, uning ibtidosi qabiladan boshlanadi. Agar biz O’rta Osiyoning eng qadimgi utroq, tub joy axoli yey - O’zbek va tojik xalqlari misolida oladigan bo’lsak, u xolda O’zbek va tojik xalqlari etnogenezi kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyotining ibtidoiy jamoa tuzumi oxiridan (so’nggi bronzadan) boshlanib, to rivojlangan feodal jamiyatining XI asrigacha davom etadi. Etnogenez yakunida etnosga xos barcha etnik belgilar, etnik alomatlar birin-ketin yuzaga chiqib, mujassamlashgan bo’ladi. Etnik alomatlarni esa, xududiy birlik, iqtisodiy xo’jalik birligi, etnomadaniy birlik, antropologik tip birligi, etnik nom, uzlikni anglash, til birligi va nixoyat siyosiy uyushma birligi tashkil etadi. Ikkinchi boskich, bu elat —xalq tarixidir. YA’ni, xalq etnogenezi yakunlangach, uning shakllangan xalq tarixi boshlanadi. O’zbeklarning xalq tarixi tula-ligicha feodal jamiyatning ijtimoiy maxsulidir. O’zbek xalqi misolida bu etnogenetik jarayon XI ayergacha davom etdi va u Barbiy ^oraxoniylar dav-lati doirasida XI-XII ayerlarda uz nixoyasiga yetdi. Shundan sung O’zbek xalqining etnik tarixi bosh-landi. O’zbeklarning etnik tarixi xam 23

uning etnogenezi kabi uzok davom etadigan etnomadaniy jara yon bulib, u XIX ayerning urtalarigacha davom etadi. Xalq tarixi uz iktisodiy-xujalik va etnomada niy rivojining ma’lum nuktasiga yetgach, uning mil-lat bulib shakllanish jarayoni boshlanadi, ya’ni uning uchinchi, millat tarixi boskichi boshlanadi. Bu nuk-taning ijtimoiy xayotda namoyon bulishi jamiyatda ka-pitalistik ishlab chikarish munosabatlarining bosh-lanishi bilan yuz bera boshlaydi. Shuning uchun millat kapitalizmning ijtimoiy maxsuli xisoblanadi. Agar mana shu metodologik prinsipga asoslanadigan bulsak O’zbek xalqining millat tarixi XIX asr oxiri —XX ayerning boshlaridan boshlanadi. Millatning shakllanishi xam xalqning tarkib topishi kabi uzok davom etadigan tarixiy va etnoma daniy jarayon bulib, millat etnik tarixning eng yuksak yukori chukkisi, kamolat boskichiki, bu bos-kichga kutarilgan xalqning davlati millat nomi bilan yuritiladi, u suveren davlat sifatida ichki va tashki siyosatini mustakil yuritadi, millat tili davlat tili makomini oladi, uning davlat chegara-lari kat’iy, daxleiz bulib, jaxon xamjamiyati to-monidan tan olinadi, millatning uzlikni anglash darajasi yuksak, milliy Fypyp, vatanga fidoyilik, ona zamin va xalqiga sodiklik millat fukarolari-ning xayot mazmuniga, kundalik turmush tarziga ayla-nadi, millatga xos mentalitet shakllanadi, davlat jamiyat tomonidan boshkariladi, ya’ni davlat mil latning xoxish-irodasini bajaruvchi jonli mexa-nizmga aylanadi. 1 Millatni til, territoriya va etnomadaniy jixat dan birlashtiruvchi omil iktisodiy negizdir. Mil latning iktisodiy-xujalik birligi asosida til va territoriya hamda etnomadaniy birliklar paydo buladi. Millatning iktisodiy va siyosiy birlashi-shi xalq jonli tilining (laxjalarining) yaqinlashishi asosida yagona milliy adabiy tilning paydo bulishiga olib keladi. Laxjalar urnini adabiy til egallaydi. Uning davlat tili makomi darajasiga kutarilishi esa millat nomi bilan atalgan davlat-ning mustakillik belgilaridan nishonadir. Davlat pul birligining jaxon bozoridagi mavkei xam uning iktisodiy kudratidan nishona. 1 Isomiddinov M.H. Sopolga bitilgan tarix. – T., 1993 b-69 24

Uning mustax-kam zamini davlat iqtisodiy, siyosiy va mafkuraviy siyosatining barkarorligiga 6ofahk. Fukarolarning uzlikni anglash darajasi istikbolli iktisodiy siyosat bilan chambarchas alokadordir. Bundan o’zbek millati va davlati xam istisno emas. Xalqlarning kelib chikishi masalasiga doyr me-todologik talablarga kura, birinchidan, etnogenez, etnik tarix va millat tarixining xar birini alo-xida olganda, ularning boshlangich va yakuniy nukta-lari bor. Shuning uchun etnogenez va etnik tarixni urganishda tadkikotchi avvalo urganayotgan xalq ztno-genezining kachondan boshlanganligini aniklab oamofh kerak buladi. Chunki etnos fakat kishilik tarakkiyo-tining ma’lum bir boskichida paydo buladi1. Etnoge-nezning boshlangich nuktasi esa etnosning kadim zamonlarda yashagan "ajdod"lariga borib takaladi. O’zbek xalqining kadimgi ajdodlari kimlar edi? Ular Movarounnaxr va kadimgi Xorazmning turkiy va eroniy til laxjalarida suzlashuvchi tubjoy ut- rok va chorvador axoliyey ekan, bu ikki xil tilda suzlashuvchi kabila va elatlarning birinchi bor uzaro aralashish jarayoni milliy avtoxtonizm naza- riyasiga kura, O’zbek etnogenezining boshlanishi, dastlabki nuktasi xisoblanadi. Sharkq manbalarining bilimdoni, prof. A.Y.Yakubovskiy ana shu ilmiy prinsipdan kelib chikib, 1941 yilda Toshkentda chop etilgan "O’zbek xalqining yuzaga kelishi xakida" nomli asarida O’zbek etno-genezi Turk xokonligidan boshlanadi, degan edi3. Keyinrok, O’zbek etnogenezining boshlangich nuktasi antik davrgacha kadimiylashtirildi, ya’ni S.P.Tols-tov kadimgi Xorazmda olib borgan keng kulamli ar-xeologik, antropologik va etnografik material-larning yozma manba ma’lumotlari bilan qiyosiy o’rganib, "Kang’ davlatining tarkibida va u egallab turgan mintakalarda o’zbek xalqining ilk ajdodlari yashagan, bularning etnik tarkibi va tili bir xilda bo’lmagan", degan goyani kutarib chikdi. Akademik Karim Shoniyozov esa "Qang’ davlati va qang’lilar" nomli hamda "O’zbek xalqining shakllanish jarayoni" nomli fundamental 25

monografiyasida mana shu fohhh katiy ximoya kilib chikdi. Shuningdek, Qang’ davlati ichida miloddan oldingi II - milodiy I asrlar davomida mutlaqo yangi, turkiy tilli xalq—Qang’ar elati vujudga keladi. Bu elat eroniy tilli xalqlar bilan turkiy tilli kabilalarning aralashib, korishib borishi natijasida tashkil topdi2, degan xulosaga keladi. Hozirgi kunda bu sana yanada qadimiylashtirilib, sunggi bronza davri bilan belgilanmoqda (A.As qarov nuqtai nazari). Bunday qarashlarning ilmiy asosida O’zbeklarning o’q tomiri, bosh ildizi ikki tilda so’zlashuvchi etnik katlamlarning (sug’diy va turkiy) qorishuvi natijasi ekanligi va uning dast - labki sanasi, ularning ilk bor aralasha boshlagan nuktasi sunggi bronza davrida yuz bergani hisobga olingan. O’rta Osiyo xalqlarining kelib chshishi xakidagi milliy avtoxtonizm konsepsiyasi ilmiy-metodologik jixatdan asosli bulsa-da, ammo uning ayrim tomon-lari jiddiy taxlil va kushimcha ilmiy izlanishlar-ni talab ^iladi. Masalan, O’zbek xalqining turkiy ildizini O’rta Osiyoda ilk bor paydo bulishi yoki turkiylarni fakat kuchmanchi xalq sifatida ta’-riflash masalasi. Bu urinda zamon va makon masalasi, kadimgi xalqlarning tabiiy-geografik sha-roitga, ekologik vaziyatga moslashib xujalik yuritishan’analari xisobga olinmagan. Natijada, fan-da O’rta Osiyoning turkiy qabilalari "kelgindi", qadimiy eronzabon xalqi esa "tubjoy" axoli deb karash kabi anglashilmovchilik paydo bo’ldi. Aslida, shundaymi? Milliy avtoxtonizm nazariyasida O’rta Osiyo xalqlarining barchasi hozirda yashab turgan xududlari bilan azaldan bog’liq deb ta’kidlansada, O’zbek etnogenezining boshlangach nuqtasi Turk xokonligidan boshladi, degan tezis urtaga tashlanib, O’zbek xalqining turkiy ildizini dastlab ilk o’rta asrlar davri bilan, keyinrok esa antik davr bilan chegaralab quyildi. Natijada, fanda, ushbu zaminning unta qadar tarixi va boy madaniy merosi fakat eronzabon xalqka tegish-li, degan xulosa chikarishga urin koldirildi. Bundan xozirgacha foydalanib kelayotganlar oramizda yuk emas. 26

Tutri, nazariy karashlarda turkiguy O’zbeklar-ning asosiy ildizlaridan biri, uk tomiri eronza bon sutdiylar, boxtariylar, xorazmiylar va sak ka-bilalari ekanligi inkor etilmaydi. Ammo O’zbek xalqi tarixi, madaniy merosi, uning kelib chikishi xakida bitilgan ilmiy makolalar, risolalar, fun-damental monografiyalarda asosiy urgu, uning tur-kiy ildizi bilan boglik yozma manbalarga kuprok karatib kelindi. Natijada, O’zbek xalqining sugdiy negiziga beixtiyor soya tushayotganligiga e’tibor berilmadi. Odatda kuchmanchi kabila va elatlar xech kachon bir joyda mukim yashamaydi. Ular doim kuchib yuradi. Chunki ularning xujalik asosi va turmush tarzi shuni takozo etadi. Moddiy madaniyat va yozma man balarga kura, Dashtiqipchok uz tabiiy geografik sharoitiga ko’ra, ko’chmanchilarning azaliy vatani bo’lsada, u yerlarda yashagan xunnlar va usunlar, qarluq va chigil, argun va tuxsi, kaltatoy va kangli, kirgiz va uygur, Oltoy turklari va ularning ajdod-lari xu, di, rung hamda sak-skif kabilalari xech kachon bir joyda mukim yashamagan.Ular nafakat bepoyon buyuk turk dashtida, balki O’rta Osiyoning kadimgi dexkon jamoalari tomonidan uzlashtirilmagan dare xavzalari va chullarida xam chorva mollarini bokib kuchib yurgan. Kuchmanchilarning avom kambagal kismining bir bulagi xar safar bu zaminda kolib ketgan va ular sekin-asta utrok xayot-ga, ya’ni dexkonchilik va xunarmandchilik xujaligi bilan shugullanishga uta boshlaydilar. Bu jara- yonning bir necha asrlar davomida muntazam davom etishi va uning uzluksiz takrorlanishi natijasida O’rta Osiyoning Amudaryogacha bulgan xududlarida bronza davridan boshlab turkiyguy kabilalar Turonzaminning tubjoy axolisiga aylanib ketishiga olib kelgan. O’rta Osiyo saklari ("Avesto"da turlar, ularning aslzodalari-oriylar) uz navbatida buyuk turk chulining markaziy va sharkiy Kozogaston, Togli Oltoy, Urol, Yenisey va Orxon daryolari xavzalarigacha kirib borganlar va u joylarning xukmron turkiy til muxiti ta’sirida turkiylashganlar. Demak, kadimgi sak-skif kabilalariga xos ikki tillilik juda keng turk-sugdiy etnomaydonda yuz bergan iktisodiy va siyosiy hamda etnomadaniy jarayonlar 27

maxsuli ekanligi xakikatga yakindir, ya’ni O’zbekiston deb atalmish ona zaminimiz xalqining xar ikki etnik katlami xam turk-sugdiy etnomaydonda juda kadim-kadim zamonlardan birga yashab, tarkib topgan tagli-tutli, tubjoy axolisidir. Sobiq sovet davri tarixiy lingvistika tadqiqotlari va uning ta’sirida bulgan tarix fanida O’rta Osiyoning kadimgi xalqlari tili masalasida, ularni eroniy tilli xalq sifatida talkin kilib kelindi. Chunki "Avesto" va Veda kabi eng kadimgi yozma manbalar tili Ovrupa xalqlarining kadimiy tillari bilan karindosh ekanligi ayon bulgach, bu mintakaning tub axolisini barchasi mazkur yozma manbalar tilidan kelib chikkan xolda eronzabon deb kabul kilinib, bu zaminda kadim zamonlardan ular bilan birga kon-kardosh, kuni-kushni va kuda-anda bulib yashab kelgan turkchilikka xech kanday urin koldirilmadi. Aslida esa, kadimgi shimoliy Xitoy kichik podsholiklarining "shi'Chari (yilnomachilari) Xitoydan shimolda, shimoli-shark va shimoli-garbda yashagan chorvador kabilalari xakidagi ma’lumotlarining taxliliga Karaganda, Dashti Kipchokda, xozirda "Yevrosiyo" deb nomlangan mintakalarda bronza va ilk temir hamda undan keyingi tarixiy davrlarda kadimgi turkiy tilning turli laxjalarida suzlashuvchi kabilalar yashagan (bu xakda ushbu kullanmaning bundan keyingi tegishli boblarida so’z boradi. Milliy avtoxtonizm nazariyasida O’rta Osiyo xalqlarining barchasi xozirda yashab turgan xududlari bilan azaldan 6ofahk deb ta’kidlansada, O’zbek etnogenezining boshlanishch nuqtasi Turk xoqonligidan boshlanadi, degan tezis urtaga tashlanib, O’zbek xalqining turkiy ildizini dastlab ilk urta asrlar davri bilan, keyinrok esa antik davr bilan chegaralab kuiildi. Natijada, fanda, ushbu zaminning unta kadar tarixi va boy madaniy merosi fakat eronzabon xalqka tegishli, degan xulosa chikarishga urin koldirildi. Bundan xozirgacha foydalanib kelayotganlar oramizda yuk emas. Tutri, nazariy karashlarda turkiguy O’zbeklarning asosiy ildizlaridan biri, uk tomiri eronza bon sutdiylar, boxtariylar, xorazmiylar va sak ka-bilalari ekanligi inkor etilmaydi. Ammo O’zbek xalqi tarixi, madaniy merosi, uning 28

kelib chikishi xakida bitilgan ilmiy makolalar, risolalar, fun-damental monografiyalarda asosiy ypFy, uning turkiy ildizi bilan 6ofahk yozma manbalarga ko’proq karatib kelindi. Natijada, O’zbek xalqining sugdiy negiziga beixtiyor soya tushayotganligiga e’tibor berilmadi. Odatda kuchmanchi kabila va elatlar xech kachon bir joyda mukim yashamaydi. Ular doim kuchib yuradi. Chunki ularning xujalik asosi va turmush tarzi shuni takozo etadi. Moddiy madaniyat va yozma man balarga kura, Dashtikipchok uz tabiiy-geografik sharoitiga kura, kuchmanchilarning azaliy vatani bulsa-da, u yerlarda yashagan xunnlar va usunlar, kar-luk va chigil, argun va tuxsi, kaltatoy va kangli, kirgiz va uygur, Oltoy turklari va ularning ajdod-lari xu, di, rung hamda sak-skif kabilalari xech kachon bir joyda mukim yashamagan. Ular nafakat bepoyon buyuk turk dashtida, balki O’rta Osiyoning qadimgi dexkon jamoalari tomonidan uzlashti-rilmagan dare xavzalari va chullarida xam chorva mollarini bokib kuchib yurgan. Kuchmanchilarning avom kambagal kismining bir bulagi xar safar bu zaminda kolib ketgan va ular sekin-asta utrok xayotga, ya’ni dexkonchilik va xunarmandchilik xujaligi bilan shugullanishga uta boshlaydilar. Bu jara- yonning bir necha asrlar davomida muntazam davom etishi va uning uzluksiz takrorlanishi natijasida O’rta Osiyoning Amudaryogacha bulgan xududlarida bronza davridan boshlab turkiyguy kabilalar Turonzaminning tubjoy axolisiga aylanib ketishiga olib kelgan. O’rta Osiyo saklari ("Avesto"da turlar, ularning aslzodalari-oriylar) uz navbatida buyuk turk chulining markaziy va sharkiy Kozogiston, Tobli Oltoy, Urol, Yenisey va Orxon daryolari xavzalarigacha kirib borganlar va u joylarning xukmron turkiy til muxiti ta’sirida turkiylashganlar. Demak, kadimgi sak-skif kabilalariga xos ikki tillilik juda keng turk-sugdiy etnomaydonda yuz bergan iktisodiy va siyosiy hamda etnomadaniy jarayonlar maxsuli ekanligi xakikatga yakindir, ya’ni O’zbekistan deb atalmish ona zaminimiz xalqining xar ikki etnik katlami xam turk-sugdiy etnomaydonda 29

juda kadim-kadim zamonlardan birga yashab, tarkib topgan tagli-tutli, tubjoy axolisidir. 1 Sobik sovet davri tarixiy lingvistika tadqiqotlari va uning ta’sirida bulgan tarix fanida O’rta Osiyoning kadimgi xalqlari tili masalasida, ularni eroniy tilli xalq sifatida talkin kilib kelindi. Chunki "Avesto" va Veda kabi eng kadimgi yozma manbalar tili Ovrupa xalqlarining kadimiy tillari bilan karindosh ekanligi ayon bulgach, bu mintakaning tub axolisini barchasi mazkur yozma manbalar tilidan kelib chikkan xolda eronzabon deb kabul kilinib, bu zaminda kadim zamonlardan ular bilan birga kon-kardosh, kuni-kushni va kuda-anda bulib yashab kelgan turkchilikka xech kanday urin koldirilmadi. Aslida esa, kadimgi shimoliy Xitoy kichik podsholiklarining "shi"lari (yilnomachilari) Xitoydan shimolda, shimoli-shark va shimoli-garbda yashagan chorvador kabilalari xakidagi ma’lumotlarining taxliliga Karaganda, Dashti Kipchoyeda, xozirda "Yevrosiyo" deb nomlangan mintakalarda bronza va ilk temir hamda undan keyingi tarixiy davrlarda kadimgi turkiy tilning turli laxjalarida suzlashuvchi kabilalar yashagan (bu xakda ushbu kullanmaning bundan keyingi tegishli boblarida suz boradi). X.ali bu yangi ma’lumotlar keng ommalashmagan kezlarda, xatto eronshunos olimlar xina-vrupa nazariyasidan kelib chikkan xolda, O’rta Osiyodan to Baykalgacha bulgan mintakalarda eroniy til muxiti xukmron edi, degan asossiz karashni ilmiy jamoat-chilik ongiga singdirib yuborgan. Masalaga jiddiyrok yondashilsa, turkiy xalqlar etnogenezini mutlako turk- chilikdan yoki turk davlatchiligining ilk makonlaridan kelib chshab yechib bulmaydi. Masalan, Xunn davlati va Turk xokonligi shakllangan xududlar O’rta Osiyodan sharkda bulgan. Ammo negadir, xar ikkala davlat tari-xida Turon ulkalarini uz tasarrufiga kushib olish masalasi bejiz kutarilmagan. Chunki Turon ulkalari Markaziy Osiyoning axoli jixatidan xam tarkibiy kismi bulib, bu ulkalar mil.avv. I ming yillik urta-laridan boshlab Eron axomoniylari tasarrufiga utgan edi. Tanikli avestoshunos olim M.Isxokov ta’biri bilan 1 Isomiddinov M.H. Sopolga bitilgan tarix. – T., 1993 b-69 30

aytganda, "bu ulkada (kadimgi Turonda) axomo-niylarning siyosiy xukmronligi urnatilib, uning tarkibiga kirgan eroniy va turkiy xalqlarning bariga buyuk Eron davlati fukarosi sifatida karash davlat siyosati darajasiga kutarildi. Xalqlarning uz tilla-ridan kat’i nazar, umum eroniy rasmiy til konuniy til kilib kuyildi. Natijada, davlat maxkamachiligi doirasida Turonning turkiy til mavkei sun’iy ravish-da bekor kilindi". Shu sharoitda Axomoniylar davlatining ta’si-ridan tashkarida kolg'an turkiy xalqlar dunyosida davlatchilikning yangi tulkini vujudga keddi, ya’ni xunnlar imperiyasi paydo buldi. Bu davlat ichki siyo-satda turkchilik ruxida ish tutib, tashki siyosatda uz nazarini birinchi navbatda Turon va turk dunyo- sini birlashtirishga karatdi. Chunki bu ulkalarda til, axolining turmush tarzi bir-birlariga yakin bulgan hamda siyosiy jixatdan Eron an’anaviy dav- latchiligidan ajralib chikish kayfiyatida bulgan turkiy xalqlar yashardi. Keyinchalik, Turk xokonligi va oraxoniylar davlati xam aynan shu kudratli ishonchga tayanib ish kurganlar. Bunday karashni sobik sovet davri tarix fanining dargalari Y.Bregel, S.P.Tolstov, aka-uka Dyakonovlar, V.A Livshits, turkolog S.G.Klyashtorniy, B.AAit-vinskiy, Y.Y.Staviskiy, B.R.Bafurov, YE.YE.Kuzmina, V.M.Masson va boshkalar fanga olib kirdilar. Bu karash butun bir avlod ilmiy jamoatchiligi ongiga singdirildi. Arxeologiya va paleoantropologiya mate-riallari analizi va taxlili xam mana shu karashga buysundirildi. Bunday karashning fanda xukmron bulishida O’rta Osiyodan topilgan yozma yodgorliklar tili asos buldi. Yakingacha O’rta Osiyodan topilgan ka dimgi yozuvlar fakdt xorazmiy, boxtariy, sutdiy til-larda bitilgan, demak, tubjoy axoli eroniy tilli bulgan, degan xulosa k,ilib kelindi. Xatto turkiyda yozilgan yozma yodgorliklar xam uz nomi bilan atalmay, ular "noma’lum yozuv" deb e’lon ^ilindi. Bunda etnogenez muammosini fakat yozma yodgor liklar tili bilan yechish ilmiy chalkashlarga olib kelishi mumkinligi xisobga olinmadi. Chunonchi, eroniy tilli axomoniylar davlat maxkamachiligida oromiy tili xukmron bulgani xolda jonli xalq tili Eronda kadimgi forsiyda edi. Xatto 31

podsholik sulo-lalari ketma-ket turkiy xalqlardan chikkan vaktlarda xam rasmiy xujjat tili forsiyda davom et-gan. Turk xokonligining ilk davrida sukd yozuvi va tili rasmiy xujjatlarda ishlatilgani ma’lum. Chunki sugd tili ilk urta ayerlarda juda keng geog rafik doirada Buyuk ipak nuli orkali jaxon savdo tili darajasiga kutarilgan edi. Movarounnaxrda arab xalifaligi istilosidan keyin rasmiy maxka-machilik, ilmiy-ijodiy til arabcha, turmushda esa eroniy va turkiycha edi. Demak, yozma yodgorliklar tili etnogenez muammosini xal etishda asosiy omil bula olmaydi, aksincha kup xollarda chalkashlarga olib kelishi mumkin. Ammo bu bilan yozma yodgorliklar tilining etno genez muammosi yechimida urni yuk, degan ma’no chikmaydi. Kadimgi siyosiy uyushmalar va davlatlardagi maxkamalar tili xech kachon shu uyushmalar xududida yashagan xar xil etnik katlamlar tilini, ularning etnik tarkibini tulik ifoda eta olmaydi. O’rta Osiyodagi ikki tilli xalqlarning aralashib yashashi, ular orasidagi bir-birlariga yakinlashish va integ ratsiya jarayonlari turli etnik katlamlar yaratgan mushtarak madaniyat, fan va ma’naviyat hamda siyosiy xokimiyat oxir-okibatda ikki kardosh O’zbek va tojik xalqlarining deyarli bir vaktda shakllani-shiga olib kelgan. Shunday kilib, xalqlarning ke-lib chikishi masalasidagi bunday ilmiy karash, muammo yechimini kompleks yondashuv asosida urganishga utilgach, etnologiya fanida uz urnini topdi. Ta’kiddash joizki, XX asrning 70-80 yillarida O’rta Osiyo respublikalari xududlarida, I^o30fhctoh dashtlari, Tofah Oltoy, janubi-sharkiy Urol tog`oldi mintakalari va Janubiy Sibirda katta kulamda arxeologik va antropologik tadkikotlar olib borildi. Mutaxassislar kulida boy faktik mate-riallar tuplandi. Birok, bu xududlarning kadimda yashagan axolisining tili masalasida xulosalar chi- karishda obektivlik, tarixiylik va xolislik yetishmadi. Sobik sovet davri tarixshunosligi eron-parast lingvistlar ta’sirida (ular sovet davri tarixi va tilshunosligida nufuzli mavkega ega edilar) Kora dengizning shimoli-sharkiy soxillaridan to Baykalgacha chuzilgan chullarda kadimda eronzabon axoli 32

yashagan, bu geografik kenglikning fakat Tofah Oltoy kismidagina turk kabilalari yashardi, degan notutri tasavvur fanda urnashib kolgan edi1. Bunday tasavvur xozir xam nafakat Rossiya va Tojikiston olimlari, balki ayrim O’zbek arxeolog va tarixchilari orasida xam uchrab turadi. Sovet davrida tuplangan arxeologik va antropo logik materiallarni kayta kurib chikish, ular tax-liliga xolislik bilan yangicha yondashish, mustaqillik bergan erkinlikdan foydalangan xolla, utgan asrning 90-yillaridan boshlab, O’zbek xalqi etnoge-nezining boshlangich nuktasi rosa ming yilga kadi- miylashtirildi. O’zbek xalqi tarixi 3 ming yildan kam emas, deyildi. O’zbeklarning ikki xil tylda suzlashuvchi ilk ajdodlarining nafakat iktisodiy va madaniy, balki etnik jixatdan xam bir-biriga yakinlashish, aralashish, korishish jarayoni sunggi bronza davridan boshlandi, degan xulosaga kelindi1. Ikkinchidan, xech kachon etnos ajdodlarining antro pologik tipi va tili etnos tili va tipi bilan bir vaktda yuz bermaydi. Chunki etnogenez tarixining ilk boskichlarida etnik birliklar, ayniksa ularning tili va tipi xali shakllanmagan. Til, tip va etnik birlik tushunchalari xar xil davr vokeligi bulib, ularning shakllanish jarayoni bir davrda sodir bulmaydi. Uchinchidan, etnos biologik xosila emas, balki ijtimoiy vokelikdir. U kishilik tarakkiyoti ma’lum bir boskichining xosilasidir. Etnos shakllanish ja- rayonida, ya’ni etnogenez boskichida va undan keyin xam xar xil tarixiy sabablarga kura, uning tarkibiga yangidan-yangi etnik katlamlar kushilib boradi. Bu tabiiy xol. Dunyoda xech bir xalq yuqki, u uz shakllanish jarayonining ilk boskichlaridan to millat daraj;a-siga kutarilgunicha boshka etnik birliklar aralashma-larisiz rivojlangan bulsa. Demak, yer yuzining barcha xalqlari kelib chikishi jixatidan kup etnik kompo-nentlidir. O’zbek xalqining kelib chikishi xam bunga yorkin misol bula oladi. Darxakikat, O’zbek xalqi etno genezining ilk boskichlaridan to xalq sifatida shakllanib bulguniga kadar, uning asosiy tarkibini tashkil etgan avtoxton sugd-xorazmiy va kadimgi turkiyzabon etnik katlamlardan tashkari, turli davrlarda xar xil 33

mikdorda maxalliy va tevarak-atrofdan kelib kushilgan etnik guruxlarni uziga singdirib borgan1. Turtinchidan, xar bir xalqning etnik tarixini urganish etnik birlikning shakllanish jarayonini ilk boskichdan boshlashni takozo etadi. Etnik birlikning paydo bulishi, rivojlanishi va uning etnosga ayla-nishi juda kadim zamonlardan boshlanib, uning xalq bulib shakllanguniga kadar davom etadigan butun bir tarixiy jarayondir. Etnos tarixining muxim boskich laridan biri esa uning uzil-kesil shakllanish jarayo nini nixoyasiga yetishidir. Agar etnos shakllanishi nixoyasiga yettan bulsa, unga keyinrok kushilgan etnik komponentlar shakllangan etnos tarkibini uzgartirib yubormaydi, balki uning tarkibida etnografik gurux-lar sifatida uzok vaktlar yashab, ma’lum bir tarixiy vokelik ta’siridan sung etnos tarkibiga singib ke-tadi. Masalan shunday xolat O’zbek xalqining etnik tarixida yuz bergan. XI-XII asr birinchi yarmida uzil- kesil shakllangan O’zbek xalqi tarkibida XIII asr bi rinchi choragidan boshlab, mugul istilolari tufayli, bu zaminga kirib kelgan turk-mongul kabilalari va XVI asr boshlarida O’rta Osiyoda 92 kuchmanchi shayboniy uruglarining paydo bulishi O’zbek xalqi etnik tarki-bining asosini uzgartirib yubora olmadi, aksincha ular janubiy Sibir antropologik tipining vakillari sifatida Zarafshon vodiysi, Surxondaryo va Qashqadaryoning tog`oldi va chul mintakalarida, shimoliy Xo-razmda uzok vakt aloxida etnografik guruxlar bulib yashay berdilar. Ularning badavlat aslzoda tabakasi shaxarlarga urnashib, O’rta Osiyo O’zbek xonliklarini boshkarsalar xam, ularning maxalliy tubjoy axoliyey tarkibiga singishi juda sekin kechdi. Beshinchidan, xar bir xalqning etnik tarixi bi-lan shugullanganda, nafakdt enik birlikning boshlangich jarayonini, balki uning keyingi davrla-rini, unga xos etnik belgi va alomatlarni aniklab, urganib borish talab etiladi. Chunki yukorida ta’-kidlab utganimizdek, etnik birlik belgilari bir vaktda paydo bulmaydi, balki etnogenez jarayoni davomida boskichma-boskich tarkib topib boradi. Etnos belgilari orasida til birligi, etnomadaniy birlik va uzlikni anglash birligi aloxida axamiyat kasb etadi. Mazkur masalalar buyicha etnos shaklla- 34

nishining nazariy asoslari bilan shugullangan ka-tor olimlarning fikr- muloxazalari dikkatga sazo-vor. Masalan, arxeolog V.F.Gening etnik belgilarni etnosning uyushtiruvchi omillardan fark kilib, etnik belgilarning muxim tomoni shundaki, ular doim etnik ma’no va mazmun kasb etadi,1 deydi. Etnosni uyushtiruvchi obektiv omillarga u xududiy birlik, iktisodiy xujalik birligini kiritib, bular etnik munosabatlar va etnik ’ng tutilishiga asos beradi, deydi. Etnograf L.P.Loshchuk va P.K.Kozlovlar til etnik birlik shakllanishining muxim shartidir, til nafakat etnik omil, balki etnik belgi xamdir2, deydilar. Ammo etnogenez masa-lalari bilan shugullanuvchi yana bir kator olimlar tilni etnik omilga kiritmaydilar, til fakat etnik belgidir3, deydilar. Etnik belgilar ichida uzlikni anglash birligi uta muxim axamiyatga ega ekanligi xaki da etnograflar aloxida ta’kidlaydilar. Etno graf V.V.Mavrodin til va uzlikni anglash birligi elatni xalq sifatida birlashtiruvchi muxim omildir, deydi. Shunday kilib, etnogenez va xalqning etnik ri-vojlanishini urganishda etnik belgilar va etnik omillarning tarkib topish jarayonini kuzatib bo rish etnogenetik tadkikotlarni tugri yunalishga soladi. Etnik omillar tarkibini xududiy birlik, iktisodiy-xujalik birligi, etnomadaniy birlik, antropologik tip birligi va siyosiy uyushma birligi, ya’ni etnosning ma’lum bir davlat doirasida uyush-^okligi tashkil etadi. Etnik belgilarga esa til birligi, etnik nom va uzlikni anglash birligi, ya’ni tarixiy kismatning umumiyligi kiradi. Yukorida aytilganidek, ularning tarkib topishi bir davrda yuz bermaydi, balki uzok davom etgan tarixiy jarayonda birin-ketin shakllanib boradi. Ularning asosiy kismi tarkib topgach, elat xalq sifatida shakllanadi, etnogenetik jarayon yakun topib, etnik tarix, xalq tarixi boshlanadi1. Oltinchidan, etnogenetik jarayonni urganishda masalaga kompleks yondashish, ya’ni etnogenezga alokador fan yutuklaridan foydalanish muammo yechimiga ilmiylik bagishlaydi. Etnogenez muammolarini xal etishda foydalanayotgan birlamchi manbalarning nisbati va xususiyatini bilish muximdir. U birlamchi manbalarni etnografiya, antropologiya, arxeologiya, 35

toponimika, tarixiy lingvistika, yozma yodgorliklar, numizmatika, epigrafika va boshkalar tashkil etadi. Ularning xar biri etnogenez va etnik tarix uchun kimmatli ma’lumot beradi. Yettinchidan, etnogenetik jarayonni urganishda uchta masalaga oydinlik kiritib olish zarur: 1. Urganilayotgan etnos tubjoy axolimi yoki kelgindi? Urganilayotgan etnos asosi bir komponentlimi yoki kup kompo-nentli? Urganilayotgan xalq etnik uyushmasining uzagi dastlab kayerda tarkib topgan? Tadkikotchi uz oldiga shu savollarni kuyar ekan, doimo bir narsani yodda tutish kerakki, xech kachon etnik uyushmaning "monogenezi" bulmaydi. Dunyoda biron xalq yukki, u kup komponentoy bulmasa. O’zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixining na zariy masalalari bilan tanikli elshunos olim, aka demik K.SH.Shoniyozov xam shugullangan. U ushbu masa-lada 1998 yilda "O’zbekistonda ijtimoiy fanlar" jurnalida "O’zbek xalqining etnogeneziga oid ba’zi nazariy masalalar" nomli makola e’lon kildi. Ma-na shu makolaning tuldirilgan variantini 2001 yil da chop etilgan "O’zbek xalqining shakllanish jarayoni" kitobida kayta chop etdi1. Ushbu asarda O’zbek etnogenezi va etnik tarixiga doyr kator atamalarga, jumladan etnos, etnik birlik, kabila, kabila itti-foki, elat, xalq, etnografik gurux (subetnos) va etnik guruxlarga ta’rif berilgan va ularning maz-mun va moxiyati misollarda yaxshi ochib berilgan. Qulingizdagi asar talabalarga muljallangani bois, etnogenez va etnik tarixga tegishli atamalar xakida kiskacha ma’lumot berib utishni lozim topdik. Xalqlarning kelib chikish tarixini urganishda ijtimoiy-gumanitar fanlarida "etnik birlik" va "etnos" atamalari ishlatiladi. "Etnik birlik" ma’ lum bir ijtimoiy tuzumda, tabiiy-tarixiy tarak-kiyot jarayonida vujudga kelgan ijtimoiy va etnik uyushmadir. Uning sinonimi "etnos" bulib, u yunoncha "xalq" demakdir. Ammo "etnik birlik" "xalq" atama-siga nisbatan ma’no jixatidan anik tushunchadir2. Etnos atamasi, ya’ni xalq juda keng va tor ma’noda ishlatiladi. Masalan, keng ma’noda Rossiya xalqi, O’zbekistan xalqi, dunyo xalqi; tor ma’noda: O’zbek xalqi, kirgiz xalqi, tojik xalqi. Kichik bir gurux 36

kishilariga nisbatan xam "xalq" iborasi kullani-ladi. Fanda etnik birlikning uch boskichi, ya’ni uch turi mavjud: kabila, elat (xalq) va millat. Ketma-ket kelgan bu atamalar turli davrlarda vujudga kelgan, ular uz davriga xos xususiyatlari bilan bir-birlaridan fark kiladi, "Elat" atamasi turkiy va forsiy tilli axoli urtasida kabila, kabila ittifoqi, davlat yoki ma’lum xudud fuqorolariga nis - batan "xalq" atamasi urnida ishlatib kelingan. Shu-ning uchun "elat" turkiy va forsiy til muxiti xukm-ron doirada yaratilgan ogzaki va yozma manbalarda uchraydi. "Xalq" atamasi "el", "elat" urnida, ancha vaktdan buyen utrok xayot kundalik turmush tarziga aylangan etnik birliklar uyushmasiga nisbatan ish- latib kelinadi. Zabila — ibtidoiy jamoa tuzumining sunggi bos-kichiga xos etnik birlik. qabila uruglarga bulinish xususiyatlari bilan keyingi boskichdagi etnik birlnk (elat)dan fark kiladi. ^abilaning uziga xos tili (laxjasi), xududi, kabila nomi (etnonimi) bulishi va kabila an’analariga uning a’zolari buysunishi bilan boshka kabilalardan ajralib turadi. Zabila urug jamoalari sardorlaridan tashkil topgan "oksokollar kengashi" tomonidan boshkarilgan, kabila jamoasiga tegishli barcha ishlar demokratik prinsiplar asosida kurilib, xal etilgan. Kishilik jamiyatining tarakkiy etib borishi va sinfiy jamiyatning paydo bulishi bilan ibtidoiy boskichga xos etnik birlik —tub ma’nodagi kabila uyushmasi uz axamiyatini yukotadi. Ammo kabila atamasi va unga taallukli bulgan ba’zi xususiyatlar koldik sifatida barcha sinfiy jamiyatlarda xam (ularga moslashgan xolla) saklanib kolgan. Tarixda ibtidoiy jamoa tuzumi bilan birinchi sinfiy jamiyatning oraligini tanikli elshunos olim L.G.Morgan "Kadimgijamiyat" (1877 yil) asarida "Xar- biy demokratiya davri" nomi bilan fanga kiritgan. Bu davrda kabilalar orasidagi etnik, iktisodiy, xujalik va madaniy alokalarning tobora rivojlanib borishi va ma’lum tarixiy vokeliklar sababli bir kancha kabilalar birlashadilar. g^abilalarning bir-lashish jarayonida etnik birlikning yangi turi vujud-ga keladi. Bu etnik birlik ma’lum tarixiy sharoitda xududiy, iktisodiy, xujalik, til va etnomadaniy umu-miylik asosida shakllanadi. "Ьuadimiy davrda (ya’ni 37

xarbiy demokratiya davrida) vujudga kelgan bu yangi et nik birlikni ifodalash uchun, — deb yozadi K Shoniyozov, — "elat" atamasini kabul kilish urinli bulsa kerak". Etnografiya fanida "etnografik gurux" (subetnos) atamasi xam kuprok kullaniladi. Etnografik gurux ma’lum bir etnosning, ya’ni elat — xalqning ajralmas qismi, uning tarkibidagi bulinmalardan biri bulib, uziga xos laxjasi, xujalik faoliyati, turmush tarzining ba’zi bir tomonlari bilan muayyan elatdan fark kiladi. Etnografik gurux odatda bir qabila yoki elat-ning boshka yerga borib, ikkinchi bir xalq tarkibiga hali mutlaqo singib ketmay, u bilan birga yashab kelayot-gan etnik birlikka aytiladi. Masalan, sobiq sovet xokimiyatiga kadar O’zbek xalqi tarkibidagi kipchoklar, kuramalar, umuman olganda, kuchmanchi turkiy kabilalar etnografik gurux edilar. Ba’zi xollarda etnografik gurux uz elidan, xalqidan ajralib, boshka bir etnos tarkibiga kushilishi tufayli xam paydo buladi. Bu xildagi etnoslarning katta kismi asrlar davomida tub- joy xalqning ichida yashab, uning urf-odati va madaniya-tini kabul kilib, uning tarkibiga singib ketgan (masa lan arablarning sayd va xuja toifasi). Ammo ularning ma’lum kismi uz tili va urf-odatlaryni, antropologik kiyofasini yakingacha saklab kelganlar. Hozirgi kunda na kipchok, na kurama, na kungirot, na eroni, na arablar O’zbek millati tarkibidagi etno grafik guruxlar bula oladi. Chunki xalq kamolat chuqqisi — millat darajasiga kutarilgan pallada uning tarkibida etnografik guruxlar bulishini tarixiy tarakkiyot takozo etmaydi. Etnik gurux muayyan bir xalqning parchalanib, aloxida kismlarga bulinib ketishi natijasida vu judga keladi. Etnografik guruxdan etnik guruxning farki shundaki, parchalangan xalq tarkibidan ajra lib chikkan etnik gurux boshka xalq tarkibida uzok muddat yashab, shu xalqning tili, xujalik faoliyati, madaniyati, urf-odatlari va turmush tarzini kabul kilib, ularni uziga singdirib, uzini uning nomi bilan ataydigan bulib koladi. Ammo shu bilan bir ga, bu gurux utmishdagi uz etnik nomini eslay oladi. Masalan, qipchoqlar XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarida O’zbek xalqining tarkibida 38

etnografik gurux bulgan bulsalar, kozok, kirgiz, korakalpok, turkman, boshkird va boshka xalqlar tarkibida etnik gurux xisoblangan2. Ayrim etnik guruxlar boshka etnik birlik tarkibiga kirib, unga aralashib singib ketgan bulsa-da, uz etnik nomini asrlar mobainida saklab koladilar. Masalan, ^ashkadaryoning urta okimlarida xozirgacha major nomi bilan ataluvchi etnik gurux yashaydi. Ma’lumki, majorlar Vengriya davlatining asosiy xalshdir. Bularning ilk ajdodlari bir zamonlar Sirdaryoning quyi oqimidagi chullarda va Urol tog’oldi rayonlarida yashagan. Milodiy IX asrda majorlarning katta qismi xazarlar sikuviga bardosh bera olmay, Farbga siljib, xozirgi Vengriya xududiga borib o’rnashganlar. Bu yerda ular slavyanlashib, elat, keyinchalik millat bulib shakllandilar. qadimgi ona yurtlarida kolganlari tatarlar, boshkird va O’zbeklar tarkibiga kushilib, singib ketishiga karamasdan kadimgi etnik nomini (major etnonimini) xozirgacha saklab keladilar. "Etnik jarayon" iborasiga kelsak, etnik birliklar tarkibiga kirgan etnik guruxlar urtasidagi etnik, iktisodiy-xujalik va madaniy alokalarning uzluksiz rivojlanib borishiga "etnik jarayon" deyiladi. Tadqiqotchilar etnik jarayonlarni ikkiga, ya’ni bo’linib ketishga va birlashishga moyil jarayonlarga taqsimlaydilar. Bo’linib ketishga moyil jarayonlar kuprok kuchmanchi chorvador kabilalar xayotiga taalluqli. Masalan, bir kabila ittifoki yoki elatning ma’lum tarixiy sabablarga kura, bulinishi jarayonlarini "xunn", "kang’ar", "turk", kuchmanchi "Dashtiqipchoq o’zbeklari" misolida kurish mumkin, ya’ni uz davrida elat bulib shakllangan bu ijtimoiy-siyosiy uyushmalar etnik jarayonlarning bulinish tamoyiliga kura, uzlarining dastlabki etnos xolatlarini yukotadilar. Etnik jarayonlarning birlashish tamoyiliga kura, esa, keyinchalik parchalangan bu elat-uruglarining ishtiro-kida yangi etnik birliklar vujudga keladi. Masalan, O’zbek, kirgiz, kozok, turkman, korakalpok, uygur va bosh q alar. O’zbek xalqi etnogenetik jarayonlarining jadal kechgan vaqt mil.avv. IV- mil. V asrlar davomida Qang’ davlati doirasida yuz berdi. Bu davrda turli tilli etnik guruxlarning bir-birlariga yaqinlashish, qushilish jarayonlari jadal 39

kechdi. Etnik guruxlarning tashki qiyofasi, tili, moddiy va ma’naviy madaniyatida yakinlashish, fe’l-atvorida umumiylik xosil bo’ldi. Mil.avv. I- mil. I-II asrdarda Tangritog’ shimoli-sharqiy xududlaridan usunlarning katta guruxi, Xitoyning shimoli-garbiy mintakalaridan va janubiy Sibirda yashagan xu, di, dinlin, tele, xunn va boshka turkiy tilli kuchmanchi etnoslarning katta guruxi Qang’ davlati xududiga kelib o’rnashadilar. Mana shu davrda yuz bergan etnogenetik jarayonlar, ya’ni Movarounnaxr va unga tutash mintakalarda ularning surdiylar, xorazmiylar, boxtariy va Fargona va Chochning utrok axoliyey bilan korishuvi natijasida turkiy tilli kaotar elati shakllanadi. Bu etnos O’zbek elatining shaklla-nishiga asos solgan eng kadimgi yirik turkiy kat-lamni tashkil etgan 1 . Markaziy Osiyo hududiga hozirgi O‘zbekiston (tarkibida Qoraqalpog‘iston Respublikasi), Tojikiston (tarkibida Tog‘li – Badaxshon muxtor viloyati), Turkmaniston, Qozog‘iston va Qirg‘iziston Respublikalari kiradi. Shuningdek mazkur mintaqaga Xitoyning shimoliy qismi, Mongoliya, Rossiya Federatsiyasining Janubiy Sibir hududlarida yashovchi buryatlar, oltoylar, tuvalar, xanaslar, shorlar, burun ajdodlari yashagan, saxalar yashagan hududlarni ham qo‘shish mumkin. Bepoyon qumlik, sahro va vodiylar, sovuq iqlimli tog‘li va past vodiylarga ega. Markaziy Osiyo maxsus etnografik mintaqa hisoblanadi. Bu hududda qadimgi davrlardan Ural-oltoy til oilasiga mansub mo‘g‘ullar va turkiy xalqlar (Shinjon aholisi), xitoy, tibet tillaridagi tibetliklar va dunganlar yashashadi. Antropologik jihatdan Markaziy Osiyo xalqlari mongoloid irqining ayrim shahobchalariga oiddir. Mazkur hududda buddizm va uning mahzablari, mazkur din bilan chatishgan mahalliy diniy e’tiqodlar, turkiy xalqlarda esa islom dini va qadimgi diniy e’tiqodlar (shamanizm, animizm va h.k.) saqlanib qolgan. Markaziy Osiyo xalqlari yashagan hududlar turli tarixiy davrlarda har xil nomlar bilan atalgan. Markaziy Osiyoga nafaqat hozirgi O‘rta Osiyo va 1 Isomiddinov M.H. Sopolga bitilgan tarix. – T., 1993 b-6 8 40

Qozog‘iston, Shimoliy Xitoy, Janubiy Sibir hududlari, balki Eronning shimoli – sharqiy va Afg‘onistonning shimoliy hududlari ham kirgan. Bu mintaqa hududini Volga daryosi va Kaspiy dengizi sohillaridan G‘arbiy Sibirgacha, sharqda esa Xitoygacha cho‘zilgan. Mazkur tarixiy – etnografik mintaqada qadimdan yuksak madaniyat yaratgan xalqlar uzoq, murakkab tarixiy taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tishgan, ko‘p asrlar mobaynida bir-birlari bilan har tomonlama yaqin munosabatda bo‘lishib yuksak madaniyat yaratishgan. Miloddan avvalgi VI asrda bu hududlarda Eron podsholigi, IV asrda esa Makedoniyalik Iskandar podsholigi hukm surgan. Miloddan avvalgi asrlarda bu hududlar Xorazm va Qang‘ davlatlari, keyinchalik Kushon podsholigi (miloddan avvalgi V asr oxiri – III asr boshlari), Eftaliylar davlati (V – VI asrlar), Turk hoqonligi (VI – VII asrlar), Arab xalifaligi (VIII asr) tarkibida bo‘lgan. 1 X –XI asrlarda Movarounnahrda Somoniylar (819-1005), Saljuqiylar (XI asr), G‘aznaviylar (X-XII asrlar) davlatlari paydo bo‘lgan. Birmuncha vaqt bu hududlar Qoraxoniylar (XI - XII asrlar) hukmronligiga ham o‘tgan. XII asr oxiri – XIII asr boshlaridan mintaqa Xorazm podsholigi (995-1200) qo‘l ostida bo‘lgan. XIII asr ikkinchi o‘n yilligi oxiridan bu hududlarni mo‘g‘ul istilochilari bosib oladi. XIV asr 70-yillarida Sohibqiron Amir Temur davlati qaror topadi. XV asr oxiri – XIV asr boshlaridan bu yerlar Shayboniylar, so‘ngra Ashtarxoniylar davlatlariga qaram bo‘lgan. Pirovardida keyinchalik esa uchta xonlik: Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklari tashkil topadi. XIX asr ikkinchi yarmida esa Turkiston Rossiya imperiyasi mustamlakasiga aylanadi. Tez orada Qo‘qon xonligi tugatiladi (1876). O‘lka Rossiyaning xom ashyo bazasiga aylantirildi. Xullas, Markaziy Osiyo hududlari qariyib 26 asr mobaynida o‘zga davlatlar qaramog‘i va zulmi ostida bo‘lgan. Yozma manbalarga ko‘ra XVI asr oxiri - XVII asr boshlaridan to 1924 yilgacha bu yerlar Turkiston deb atalib kelingan. 1 Isomiddinov M.H. Sopolga bitilgan tarix. – T., 1993 b-6 6 41

Markaziy Osiyoning geografik sharoiti turli-tuman bo‘lib, uning ko‘pchilik qismi qurg‘oq dashtlar va jazirama issiq iqlimli sahro, janubi – sharqiy va janubiy tomondan Pomir, Tyan – Shan va Kopetdog‘ tog‘ tizmalari o‘rab olgan Tog‘li tumanlari, ayniqsa, vohalari yumshoq iqlimli tabiatga ega, o‘simlik dunyosi juda boy bo‘lib, qadimgi davrlardan odamlar yashashi uchun juda qulay joy hisoblanadi. Iqlimi va tabiatiga Kaspiy va Orol dengizlari ta’sir qiladi. Amudaryo va Sirdaryo Pomir tog‘laridan boshlanib Orol dengiziga quyilgan, boshqa katta – kichik daryolar va soylar ham mavjud. Vohalarda eng qadimgi davrlardan boshlab sug‘orma dehqonchilik paydo bo‘lgan, bog‘lar yaratilgan. Tog‘ hududlari va sahrolari ham hayvonot va o‘simlik dunyosiga boyligi bilan ajralib turadi. Mazkur mintaqa qariyb jami 4 mln. km2 maydonni egallaydi, aholisi 60 mln. dan ziyod kishi yashaydi. Qozog‘iston maydoni 2724,9 ming km2. Turkmaniston (488,1 ming km2) turadi. Shuningdek, Qirg‘izistonning maydoni – 198,5 ming km2. Tojikistonniki esa – 143,1 ming km2. Qozog‘istonda 17 mln. dan ziyod, Qirg‘izistonda 5 mln. dan ziyod. Tojikistonda 6 mln. dan ziyod, O‘zbekistonda 27 mln., Turkmanistonda esa 4 mln. dan ziyod kishi yashaydi. Tub xalqlardan tashqari horijdan ko‘chib kelgan aholi ham istiqomat qiladi. Mazkur barcha respublikalarda ruslar, ukrainlar,beloruslar, koreyslar, yahudiylar va boshqa xalqlar ham yashashadi. Miloddan avvalgi birinchi ming yillikdan milodning birinchi ming yili o‘rtalarigacha bo‘lgan davr mobaynida Markaziy Osiyo hududlarida Eron tillari keng tarqaladi. Milodning VI – VII asrlaridan e’tiboran Markaziy Osiyo sharqiy Eron tillari fors va turkiy tillar tomonidan siqib chiqarilgan. Shuningdek, V – VI asrlardayoq Xurosondan parfiya tili, Toharistondan baqtr tili ham siqib chiqariladi va Amudaryoning shimoliy tumanlariga fors – tojik tili tarqala boshlaydi. Turkiy tillarda so‘zlashadigan qabilalar garchi Markaziy Osiyo yerlariga ancha oldindan kirib kela boshlagan bo‘lsa ham ayniqsa, Turk xoqonligi hukmronligi davrida (VI asrdan) turkiy qabilalar asosiy rol 42

o‘ynaydi. Qoraxoniylar va Saljuqiylar davlatlari tashkil topganidan keyin ko‘chmanchi chorvador turkiy qabilalarning ko‘pchiligi sekin – asta o‘troq hayot kechirishga o‘tib, mahalliy aholi bilan aralashib keta boshlaydi. Yettisuv, Farg‘ona, Shosh, Zarafshon, Qashqadaryo vodiylaridagi xalqlar orasida turkiy tillar yoyila bordi. Xiva hududlarida eski Xorazm tili XIV asrda batamom yo‘qoladi. XV asrdan boshlab turkiylashish jarayoni yana kuchayadi. Markaziy Osiyo yerlariga turkiy tillarda so‘zlashadigan ko‘plab qabilalar ko‘chib keladi. Qurama tillar soni oshib boradi. Eron tillarining qadimiylari o‘rniga yangi eroniy tillar rivojlana boshlagan. Quyida, qadimiy Eron tillari haqida qisqacha so‘z yuritiladi. Ovesto tili. Markaziy Osiyoda, shuningdek sharqiy Eronda keng tarqalgan eng qadimiy tillardan biri Ovesto tilidir. Mixxat yozuvini o‘zlashtirilishi va takomillashtirilishi natijasida mixxatdan juda ko‘p alomatlar yo‘qolib, faqat 42 ta belgi qoldirilgan. Teri, papirus, sopol taxtalarga yoziladigan yozuvlar uchun oromiylarning alifbesi ishlatilgan. Ovesto tili qadimiy hind shevalari, ayniqsa, ved sanskritga juda yaqin hisoblanadi. So‘g‘d tili. Ko‘p asrlar davomida Markaziy Osiyoda madaniyatning turli sohalari, xalqaro savdo – sotiq ishlarida qo‘llanadigan birdan – bir umumiy til hisoblab kelingan. Bu tilda qadimda Zarafshon va Qashqadaryo vodiylarida yashagan xalqlar so‘zlashishgan. Baqtr tili. O‘tmishda hozirgi Afg‘onistonning shimoliy qismida, Tojikistonning g‘arbi – janubiy yerlari, hozirgi Termiz shahri atroflarida yashagan aholining tili hisoblangan. Ilgari bu til bizga ma’lum emas edi. Faqat XX asr 50 – yillarining ikkinchi yarmida olib borilgan arxeologik qazishmalar vaqtida topilgan yodgorliklardan keyingina bu til to‘g‘risida dastlabki ma’lumotlar to‘plandi. Qadimgi baqtr tili ko‘p jihatlaridan so‘g‘d, qadimiy xorazm, parfiya, hozirda esa afg‘on tiliga o‘xshab ketadi. Arablar istilosidan ancha oldin Tohariston davlati yerlariga fors (tojik) tili tarqala boshlaydi. Milodning VIII asrlaridan bu yerlardagi aholi, eng avval Balxda tojik tilda gaplashadigan bo‘lib qoladi. 43

Parfiya tili. Turkmanistoning janubiy qismi va Xuroson hududlarida miloddan oldingi III asrda yashagan qabilalari orasida qo‘llanib kelingan til fors – tojik tilining rivojlanishida katta rol o‘ynaydi. Markaziy Osiyo xalqlari orasida hozirda qo‘llanib kelinayotgan eroniy tillardan eng avvalo tojik tilini alohida ko‘rsatib o‘tish kerak. Eron tillariga yana yag‘nob, pomir tillari, balujiy hamda kurd tillari kiradi. Tojik tili. Bu tildan tojik xalqidan tashqari Buxoro yahudiylari, Markaziy Osiyo lo‘lilari, arablari va ballujiylarning bir qismi foydalanadi. Tojik tili g‘arbiy Eron tillari guruhiga kiradi. Arablar hukumronligi, Somoniylar davrida so‘g‘d tili o‘rniga tojik tili ishlatila boshlanadi. Bu jarayon ikki asrdan ortiq davom etadi. IX – X asrlarga kelib tojik xalqining etnik tarkibiga kirgan barcha etnik guruhlar uchun umumiy va yagona til bo‘lib qoladi. Yag‘nob tili. Bu til so‘g‘d tili shevalarining biridan kelib chiqqan. Hozir Yag‘nob daryosining o‘rta oqimi atrofidagi vodiyda joylashgan baland tog‘ qishloqlarining aholisi yag‘nob tilida so‘zlashadi. Varzob daryo vodiysidagi bir qancha qishloq aholisi ham ana shu tilda gaplashadi. Yag‘nob tili ikki xil shevaga bo‘linadi: g‘arbiy sheva, Yag‘nob daryosining etagida esa sharqiy sheva tarqalgan. Pomir tillariga sho‘g‘non, rushon, yozg‘ulom, ishkoshim va vahan tillari kiradi. Balujiy tili. Bu til eron tillarining shimoli – g‘arbiy guruhiga kirib. Turkmaniston hududida yashayotgan ballujiylar bu tilning g‘arbiy (Xuroson) shevasida gaplashadi. Midiylar tilining shevalaridan biridan bu til paydo bo‘lgan. Qurd tili. Eron tillarining shimoli – g‘arbiy guruhiga taalluqli bo‘lib, kurmanji, ko‘rdi va bir qancha shevalarga bo‘linadi. Kurdlar Turkmanistonda yashashadi. Ular Xurosondan kelib qolishgan. Etnologiyasi va etnik tarixi. O‘zbek xalq ko‘p asrlik boy tarixiga egadir. Xalqimiz juda ko‘p asrlar mobaynida bir qancha bosqichlarni o‘tab, murakkab etnomadaniy jarayonlar davomida elat ham va millat shakllangan. Shu 44

boisdan o‘zbek xalqining etnologiyasi va etnik tarixi, an’anaviy xo‘jaligi va madaniyatini etnologiya yo‘nalishida o‘rganish eng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Sirdaryo bilan Amudaryo oralig‘ida Markaziy Osiyoning aholisi jihatidan eng yirik davlati O‘zbekiston Respublikasi yastanib yotadi. Bu hududda juda qadimiy madaniyatga ega bo‘lgan xalq – o‘zbeklar yashaydi. Respublika tarkibiga bir respublika, 12 viloyat kiradi. Viloyatlar ichida maydoni jihatidan eng yiriklari Buxoro, Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryodir. Aholining 60 foizidan ziyodi qishloqlarda yashaydi. O‘zbekistonda 27 milliondan ziyod aholi yashaydi, shundan 20 mln. dan ziyod (80 foiz) o‘zbeklardir. Respublikada o‘zbeklarni barcha viloyat, tumanlar va qishloqlarda uchratish mumkin. Surxondaryo va Xorazm viloyatlari aholisining deyarli hammasi o‘zbek. Boshqa joylarda o‘zbeklar turli millat vakillari bilan birga yashaydi. Lekin hamma yerda ular ko‘pchilikni tashkil etadi. Qoraqalpog‘istonda o‘zbeklar janubiy tumanlari To‘rtko‘l, Beruniy, Amudaryo atroflarida yashaydi. O‘zbeklar Rossiya Federatsiyasida shahar va qishloqlarida 123 ming, Qozog‘istonda 320 - 350 mln., Qirg‘izistonda 550 - 600 ming, Tojikistonda 1,2 mlndan ziyod, Turkmanistonda 320 – 330 ming istiqomat qiladi. Qirg‘izistonda o‘zbeklar O‘sh viloyatida, Tojikistonda Hisor vodiysida, shuningdek respublikaning janubiy hududlarida, Qozog‘istonning janubida hamda Jambul, Shimkent viloyatlarida yashashadi. Turkmanistonda esa Turkmanobod va Toshhovuz viloyatlarida yashaydi. O‘zbeklarning 2,5 mln. dan 4 mln. gacha, Afg‘onistonda (Qatag‘on – Badaxshon, Mozori Sharif o‘lkalari, Maymana viloyati) hamda Xitoyda 43,7 mln. kishi Sinzyan – Uyg‘ur avtonom viloyatidagi shahar va qishloqlarda ham umrguzaronlik qilishadi. Shuningdek o‘zbeklarni Turkiya, Saudiya Arabistoni (550-600 ming kishi), AQSH, Germaniya kabi xorijiy davlatlarda ham uchratish mumkin. O‘zbeklarning umumiy soni 25 mln. dan ziyod. 45

Markaziy Osiyoning, xususan ikki azim daryo – Jayhun bilan Sayhun oralig‘ida miloddan avvalgi II – I asrlar - milodning V asrlarida yashagan odamlarining hayoti va madaniyati haqida ma’lumotlarni respublikamiz arxeologlari qimmatli ma’lumotlar to‘pladilar. Antropologlarning bu hududda olib borgan tadqiqotlari hozirgi o‘zbek va voha tojiklariga xos antropologik tip miloddan avvalgi birinchi ming yillikning oxirlari va milodning boshqalarida Sayhunning o‘rta va quyi oqimlari zonasida shakllanib, keyinchalik milodning II – III asrlarida Farg‘ona bilan Xorazm vohalariga, Zarafshon vodiysiga ko‘chib o‘tganliklarini to‘la tasdiqladi. Bu tipni antropologlar o‘zbek xalqi va voha tojiklariga xos “ikki daryo oralig‘i tipi” deb atagan edi. Qadimgi Eron, Hindiston, Yunon, Rim va Xitoy mualliflarning guvohlik berishicha, o‘zbeklarning kelib chiqishi tarixda shaklar, massagetlar, toharlar (yuechjilar) nomlari bilan mashhur bo‘lgan va qadimgi zamonlarda O‘rta Osiyo hamda chegaradosh hududlarda ko‘chib yurgan xalqlarga, So‘g‘d, Xorazm, Parkana (Farg‘ona) va Shosh (Toshkent) ning qadimiy xalqlari bilan uzviy bog‘liqdir. O‘zbeklar alohida etnik birlik (elat) bo‘lib, O‘rta Osiyoning markaziy viloyatlari – Movarounnahrda, Xorazmda, Yettisuvda, qisman Sharqiy Turkistonning g‘arbiy minqalarda shakllangan. O‘zbek xalqining asosini hozirgi O‘zbekiston hududida qadimdan o‘troq yashab, sug‘orma dehqonchilik, hunarmandchilik bilan shug‘ullanib kelgan mahalliy so‘g‘diylar, baqtriyaliklar, xorazmiylar, farg‘onaliklar, yarim chorvador qang‘liklar, ko‘chmanchi sak – massaget kabi etnik birlik tashkil etgan. Shuningdek, Janubiy Sibir, Oltoy, Yettisuv, Sharqiy Turkiston hamda Volga va Ural daryosi bo‘ylaridan turli davrlarda Movarounnahrga kirib kelgan etnik komponentlar ham o‘zbeklar etnogenezida ishtirok etgan. So‘ngi yillarda O‘zbekiston hududida olib borilgan arxeologik va antropologik tadqiqotlar natijasida Amudaryo va Sirdaryo oralig‘ida so‘nggi jez davridayoq yuqorida nomlari ko‘rsatilgan qabila va elatlarning etnik 46

jihatdan dastlabki aralashuvi sodir bo‘lganligi va assimelyatsiya jarayoni natijasida antik davrga kelib o‘troq hayotga moslashagan turkiy hududiy maydon tarkib topganligi hamda o‘zbek xalqiga xos antropologik tip mavmuasi va zamoni aniqlangan. Miloddan avvalgi III asrda Sirdaryoning o‘rta oqimida turkiy va so‘g‘diylar ittifoqi asosida Qang‘ davlati tashkil topgan edi. Qang‘ davlati davrida Movarounnahr va unga tutash mintaqalardagi xalqlarning siyosiy, iqtisodiy va etnomadaniy aloqalarning tobora rivojlanib borishi natijasida turkiyzabon etnoslar ustunlik qilib, o‘ziga xos uyg‘unlashgan madaniyat shakllandi. Arxeologik asarlarda bu madaniyat Qovunchi madaniyati nomini olgan. Antropologik olimlarning ta’kidlashlaricha aynan shu davrlarga kelib O‘rta Osiyo Ikki daryo oralig‘i antropologik tipi (qiyofasi) shakllangan. O‘zbeklar etnogenezida qatnashgan navbatdagi etnik komponentlar kushonlar hamda milodiy IV – V asrlarda O‘rta Osiyoning markaziy viloyatlarga Janubiy Sibirdan, Jung‘oriyadan, Sharqiy Turkistondan siljigan xiyoniy, kidariy va eftalilardir. Shuningdek, o‘zbek etnogenezida faol ta’sir ko‘rsatgan turkiy etnik komponentlar Turk hoqonligi (VI – VIII asrlar) davrida O‘rta Osiyoning markaziy mintaqalari (Toshkent, Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo vohalari, Farg‘ona vodiysi) va Xorazmga kelib joylashib ma’lum bir tarixiy davr mobaynida bu etnik komponentlarning aksariyat qismi o‘troqlashdi. 1 O‘zbeklar va tojiklarning xalq bo‘lib shakllanishida miloddan avvalgi ming yillikning oxiri va milodning birinchi asri arafasida Jayxun va Sayhun oralig‘iga shimoldan ko‘chib o‘tgan turkiyzabon xalqlar Jayxunning janub tarafidan ko‘chib o‘tgan va fors tilida so‘zlashuvchi qabilalar, shuningdek IV – V asrlarda bu yerga shimol tomondan ko‘chib kelgan xiyoniy, kidariy, eftaliy (Sharq manbalarida hayoti) deb ataluvchi xalqlar va nihoyat, VI – VII asrlarda O‘rta Osiyoda, shuningdek hozirgi Afg‘onistonning shimoliy qismida o‘z hukumronligini o‘rnatgan G‘arbiy Turk hoqonligi xalqi - turklarning roli 1 Isomiddinov M.H. Sopolga bitilgan tarix. – T., 1993 b- 102 47

katta bo‘ldi. Turk hoqonligi davrida kirib kelgan turkiy komponentlar va mahalliy aholi o‘rtasidagi etnomadaniy munosabatlarning rivoji hududdagi etnik jarayonlar taraqqiyotiga katta ta’sir o‘tkazdi. Ushbu turkiy qatlam madaniy yutuqlarning mahalliy madaniy – xo‘jalik an’analari bilan jadal uyg‘unlashuvi yuz berdi. Bu davr turkiy – so‘g‘diy simbiozni hal qiluvchi bosqichlardan biri bo‘lgan. VIII asrdan arab va ajam (arab bo‘lmagan Yaqin va O‘rta Sharq) xalqlarining O‘rta Osiyoga kirib kelishi mintaqadagi etnik jarayonlarga katta ta’sir etmagan. Bu davrda aholi etnik tarkibida ma’lum bir o‘zgarishlar bo‘lgan bo‘lsada, Movarounnahrdagi o‘troq va yarim o‘troq turkiy zabon aholi, so‘g‘diylar va Xorazmning tub yerli aholisi o‘z hududlarida kelib arablar (VII – VIII asrlar) hukmronligi ostida yashaganlar. IX asrdan boshlab Movarounnahrda yaxlit turkiy etnik qatlam jamoasida turkiy til muhiti vujudga kela boshladi va o‘z navbatida so‘g‘diylar va boshqa mahalliy etnoslarda ham turkiylashish jarayoni jadallashgan. Davrlar o‘tishi bilan o‘zbeklarning etnik tarkibi boyib takomillashgan. X asr oxiri - XI asr boshlarida Qoraxoniylar bilan birga Oltoy, Yettisuv va Sharqiy Turkistonda Movarounnahrga ko‘chib kelgan bir qancha qabilar - turkashlar, tuxsilar, qarluqlar, chig‘illar, o‘g‘uzlar, arg‘inlar va boshqa turkiy zabon qabilalar o‘lkaning Sharqiy Eron va turk tillarida so‘zlashuvchi aholisi tarkibini etnik jihatdan boyitdi. Turkiy etnik qatlamning ustunligini bir qadar ta’minladi. XI –XII asrlarda, ya’ni Qoraxoniylar davrida Movarounnahr va Xorazmda siyosiy hokimiyat turkiy sulolalar qo‘liga o‘tishi munosabati bilan o‘zbek xalqi etnogenezining yakuniy bosqichi boshlandi. G‘arbiy Qoraxoniylar davlati doirasida hozirgi o‘zbeklarga xos turkiy etnos qadriyati va bu davrda o‘zbek xalqiga xos elatni belgilovchi hudud, til, madaniyat tarixiy qiymatning umumlashganini etnik o‘zlikni anglash, etnosning uyushqoqligi ma’lum bir davlat doirasida bo‘lganidek umumiyligi va bir qancha shu kabi etnik alomatlar shakllangan. 48

Bu davrda o‘zbeklarning umumelat tili qaror topdi. Movaraunnahr va unga tutash mintaqalarda yashovchi turkiyzabon aholi: qarluq , chig‘il , yag‘mo, tuxsi, xalach, arg‘in, o‘g‘uz, qipchoq , o‘z, nayman singari urug‘lar o‘zlarini bir xalq sifatida anglay boshlaganlar. Demak, XI –XII asrlarning birinchi yarmida o‘zbeklar xalq sifatida shakllanadi. Akademik K.SH. Shoniyozovning qayd etishicha, IX – X asrlarda tig‘iz etnogenetik jarayon natijasida ko‘plab turkiy qabila va elatlarning o‘troq hayotga o‘tishi jadal davom etgan. Bu davrda Sirdaryoning shimolida, Movarounnahr va Xorazmda turkiy etnik qatlam kuchli etnik asosga ega bo‘lgan. Tabiiyki, bu kuchli etnik qatlam asosining aksariyat ko‘pchiligini o‘troqlashgan turkiy etnoslar tashkil qilgan. XIII asr boshlarida Chingizxon istilosi davrida mo‘g‘ul qo‘shinlari tarkibiga ko‘p sonli turkiy elatlar ham kirib kelgan. XV asrga ushbu etnoslarning deyarli ko‘p qismida mahalliy aholi bilan aralashuv jarayoni sodir bo‘ldi va ular shakllangan o‘zbek elatining keyingi taraqqiyotida ma’lum darajada iz qoldirdilar. Chig‘atoy ulusi tilning rivojlanish hamda keyinchalik Amir Temur va temuriylar davrida yuz bergan yuksak ahloqiy va madaniy taraqqiyot natijasida Movarounnahrda adabiy til takomillashib, bu til Sharq adabiyotlarda “turkiy” yoki “chig‘atoy turk” tili deb nomlangan. Ayniqsa taraqqiy etgan o‘zbek adabiy tili Alisher Navoiy davrida eng yuqori nutqaga ko‘tarildi. Ammo xalqning jonli tili ko‘p dialektli bo‘lib, adabiy til shakllanishida uchta asosiy sheva – qarluq , qipchoq va o‘g‘uz dialektlari asos bo‘lgan. Shakllangan o‘zbek elatining Amir Temur va temuriylar davrida etnik tarixi va etnomadaniy taraqqiyotiga barlos, jaloir, qovchin, orlot, qipchoq kabi etnik guruhlar ham faol ta’sir ko‘rsatgan. X – XI asrlarda o‘zbek xalqi to‘la shakllandi, ijtimoiy – iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlanadi. Eski o‘zbek tiliga asos bo‘lgan qarluq - chig‘il lahjasi rivoj topdi va yozma adabiyot darajasiga ko‘tarildi. Bu lahja o‘zbek xalqining umumiy tili bo‘lib qoldi. 49

XIII asr boshlarida Movarounnahrga Chingizxon qattiq hujum bilan bostirib kiradi. Bu qo‘shin tarkibida mo‘g‘ullar bilan birga turklar va turklashgan mo‘g‘ullar ham ko‘p edi. Qarluqlar, jaloyirlar, tatarlar, markitlar, qurlovutlar, burqutlar, qo‘ng‘irotlar, barloslar, sulduzlar, boyovutlar, bahrinlar o‘zbek xalqini etnik jihatdan yanada boyitdi. Ammo XV asrgacha bo‘lar o‘zbek nomini olmasdan, o‘zlarini turk yoki o‘z qabilasi nomi bilan atalib kelgan edi. XIV asr 80 – 90 yillaridan boshlab Sirdaryo bilan Amudaryo oralig‘idagi yerlarga Dashti Qipchoqdan ko‘chmanchi turk – mo‘g‘ul qabilalari bostirib kirgan. XVI asr boshida Muhammad Shayboniyxon (1451 - 1510) boshchiligida Movarounnahrni, 1504 – 1507 yilda Xurosonni zabt etdi. Shu vaqtdan boshlab Movarounnahrning turkiy zabon xalqi o‘zbek nomini oldi. Istilo qilgan joylarda ko‘chmanchi o‘zbeklar ozchillikni tashkil qilsa ham zo‘r siyosiy va harbiy ko‘chga ega bo‘lishgan, ular asta – sekin o‘troq dehqonchilikka o‘tishgan. 1 XV asr oxiri – XVI asrlarda ham o‘zbeklar tarixida muhim bosqich hisoblanib, bu davrda O‘rta Osiyoga mang‘it, qo‘ng‘irot, nayman, uyg‘ur, saroy , qatag‘on, do‘rmon, kenagas, qirq. yuz, ming, baxrin va boshqalar Dashti Qipchoq o‘zbek etnik guruhlarning navbatdagi to‘lqini kirib keldi. Natijada Movarounnahr aholisining etnik qiyofasida ularning alomatlari faollashgan. Dashti Qipchoqdan Sirdaryo va Amudaryo oralig‘i va Xorazmga keng urnashgan guruhlar “o‘zbek” nomi ostida mahalliy aholi etnik rang – barangligini bir muncha ko‘paytirgan bo‘lsalar hamki, lekin uning etnik tarkibini tubdan o‘zbartirib yubormagan. Ushbu etnoslar shakllangan o‘zbek xalqining tarkibiga kelib qo‘shilgan navbatdagi etnik komponent edi, xolos. Ular Movarounnahr va Xorazm aholisining turmush tarziga, an’analarga, madaniyatiga, xo‘jalik hayotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan. Yangi tipdagi madaniy qatlam ham kelgan. Ayniqsa Zarafshon vohasi va O‘zbekistonning 1 Eshov B.J. Qadimgi O’rta Osiyoning shaharlari tarixi. – T., 2006 b-66 50

jabuniy mintaqalari aholisi orasida bu nisbat kuchli seziladi. Mahalliy aholiga ular “o‘zbek” nomini berishgan va – “Movarounnahr” va unga qo‘shni viloyatlar aholisi uchun rasmiy ravishda umumiy nom bo‘lib qolgan. O‘zbek etnonimini kelib chiqishi bo‘yicha fanda yakdil fikr mavjud emas. Ba’zi muammolar (H.Vamberi, G.Xodors, M.P. Pelo) Dashti Qipchoqda ko‘chib yurgan turk – mo‘g‘ul qabilalarning bir qismi o‘zlarini erkin tutganliklari sababli “o‘zbek”, ya’ni “o‘z – o‘ziga bek” deb atagan desalar, boshqalar (P.P. Ivanov, A.Y. Yakubovskiy, Xilda Xukxem ) “o‘zbek” etnonimi Oltin O‘rda xoni O‘zbekxon (XVI asr) nom bilan bog‘lashadi, boshqa guruh olimlari esa (V.V.Grigorev, A.A.Semyonov, B.Ahmedov) o‘zbek nomi Oq O‘rda (Dashti Qipchoqning sharqiy qismi) da ko‘chib yurgan turk – mo‘g‘ul qabilalarga talluqli bo‘lgan, degan fikrni bildiradilar. Buxoro, Xiva (XVI asr boshlarida) va Qo‘qon (XVIII asr boshlarida) xonliklarining vujudga kelishi natijasida yagona tarixiy makonda yashagan xalqlar siyosiy jihatdan turli davlatlar tasarrufiga tushib qolgan bo‘lsalarda, bu holat o‘zbek elati birligiga jiddiy ta’sir yetkaza olmagan. Siyosiy chegaralarning mavjudligiga qaramasdan uchala davlat tarkibidagi aholi o‘zaro doimiy etnik, iqtisodiy va madaniy aloqada bo‘lgan. Mintaqada tilga olingan 92 o‘zbek urug‘lari nafaqat O‘zbekiston hududida, balki butun O‘rta Osiyo hududida tarqalgandir. Bu 92 o‘zbek urug‘lariga mo‘g‘ullar istilosidan oldingi va keyingi hamda Shayboniylar davrida kelgan etnik guruhlar ham kiradi. Shuningdek, O‘rta Osiyoda qadimdan yashab kelgan chig‘il, yag‘mo, usun, tuxsi, xalach va boshqa turkiy etnik guruhlar ham 92 o‘zbek urug‘lar tarkibiga kirgan. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida o‘zbeklar uchta katta etnografik guruhdan iborat bo‘lgan; vohalarda joylashgan qadimgi o‘troq aholi, ikki daryo oralig‘ida yashagan qabilalar bilan kelgindi turk – mo‘g‘ul hamda keyingi o‘g‘uzlar bilan aralashib ketgan yarim ko‘chmanchi turmush tarzi va urug‘ – qabilaviy nomlarini saqlagan avlodlar; Dashti Qipchoqdan kelgan 51

qabilalar (qipchoq, nayman, qo‘ng‘irot, mang‘it va boshqalar) ning o‘troqlasha boshlagan elatlarning avlodlari. Boshqa qavmlar bilan aralashib ketmasdan, mustaqil kun kechirib kelgan, o‘z urug‘ – nasabi, urf – odatini to‘liq saqlab qolgan urug‘ qabilalar – qarluqlar, mo‘g‘ullar, barloslar, turklar, kaltatoylar, musabozorlar hisoblanadi. Markaziy Osiyoda yashovchi o‘zbek, qozoq, qirg‘iz, qoraqalpoq, turkman va boshqa xalqlardagi qavm nomlarida (etnonimlarda) aynanlik mavjud. Bu esa mazkur mintaqa xalqlarning tarixiy etnomadaniy aloqalarning qadimiyligidan, kelib chiqishlari va taqdirlari tutash hamda yagona ekanligidan dalolat beradi. Turkiston Rossiya tomonidan bosib olingach, o‘zbek xalqi milliy birligi bir oz tezlashdi, o‘zbek millati shakllana boshlandi. Ammo O‘rta Osiyoni Turkiston general – gubernatorligi, Xiva xonligi va Buxoro amirligiga bo‘linganligi o‘zbeklarni etnik jihatdan to‘la shakllanishiga ancha g‘ov bo‘ldi. Oktabr to‘ntarishi arafasida o‘zbeklar patriarxal – urug‘chilik sharoitida yashagan. Etnik tarqoqlik hukm surib aholining barcha qatlamlari bir xil moddiy va ma’naviy taraqqiy etmagan edi. Shuningdek bu o‘zbek qavmlarining bir – birlariga yaqinlashuvchi, qo‘shiluv va uyg‘unlashuvi jarayonlari ham sodir bo‘la boshladi. Bu qavmlarning aksariyati azaliy nomlarini asta – sekin unutishib, o‘zlarini o‘zbek deb atashadi va o‘zbek millatining mushtarak tarkibiga kirdilar. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida juda ko‘p o‘zbek urug va qabilalarning nomi yo‘qolib ketdi. Aniq qilib aytganda aholining aksariyat qismi ajdodi qaysi urug‘, qabiladan ekanligini unutib yubordi, ko‘pchilik odamlar o‘zlarining o‘zbek deb atashdi. Qavm nomlari faqat ayrim joy nomlarida saqlanib qoldi, xolos. Masalan, Toshkent viloyatidagi Chinoz, Telov, Boyovut, Do‘rmon, Bo‘ka singari tuman markazi va qishloqlari hozirgacha o‘zbek urug‘larining nomlari bilan atab kelinmoqda. Respublikamizning turli hududlaridagi Barlos, Bahrin, Beshbola, Burqut, Bo‘taqora, Jaloyir, Mang‘it kabi qishloqlarning nomlari ham o‘zbek qavmlari nomlari bilan bog‘liq. 52

Bu davr Markaziy Osiyo xalqlarning tarixiy taqdiri va taraqqiyoti Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davri bilan bog‘liq edi. Sho‘rolar hokimiyati davrida ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jihatdan o‘zbek xalqining o‘zgarishlari uchun birmuncha qulay sharoitlar yaratildi. Ammo shoshilinch va to‘la o‘rganilmagan tarzda hamda mahalliy aholining milliy shakllanish jarayoni pishib yetilmagan bir vaziyatda 1924 – 25 yillardagi noto‘g‘ri o‘tkazilgan milliy - hududiy chegaralash jiddiy salbiy oqibatlarga olib keldi. Shakllangan xalqlar yashagan tarixiy makon suniy ravishda bo‘lib yuborildi. Keyingi davrlardagi milliy siyosatdagi cheklanishlar ham o‘zbek millati rivojlanishida ham katta ziyon yetkazdi. Mintaqa xalqlarning assimilyatsiya, konselivatsiya jarayonlariga jiddiy salbiy ta’sir o‘tkazilishi va keyinchalik “Sovet xalqi” nomli yagona etnik birlikni yaratish haqidagi soxta nazariyani amalga oshirilishi borasida olib borilgan noto‘g‘ri baynalminal siyosat ham o‘zbeklarning etnik qiyofasiga va milliy mentalitetiga jiddiy zarba berdi. II-Bob. O’rta Osiyo ko’chmanchi jamoalarining etnik tarixi va an’anaviy madaniyati. II.1 Qozoq va Qirg’iz ko’chmanchi jamoalarining etnik tarixi va an’anaviy madaniyati Etnogenez iva etnik tarixi. Qozoqlar Qozog‘izston Respublikasining asosiy aholisi (6,54 ming kishidan ziyod). Shuningdek, O‘zbekiston (808 ming kishi), Turkmaniston (87 ming kishi), Qirg‘iziston (37 ming kishi), 53

Tojikiston va RF (635,9 ming kishi), XXR (1 mln. 115 ming kishi (1990 yillar o‘rtalari)), Mongoliya (125 ming kishi) va boshqa mamlakatlarda yashaydi. Umumiy soni 9,42 mln. kishi. Qozoq tilida so‘zlashadi. Dindorlari – sunniy musulmon. Qadim zamonlardan buyon Markaziy Osiyoda o‘zbeklar, qirg‘izlar, turkmanlar, tojiklar va boshqa xalqlarning ajdodlari bilan yonma – yon istiqomat qilib kelayotgan mintaqadagi yirik tub xalqlardan biri qozoqlar hisoblanadi. 1920 yillar o‘rtalarigacha, ularni noto‘g‘ri qirg‘iz – qaysaq yoki qirg‘iz deb atab kelishgan. Miloddan avvalgi I ming yilliklarda hozirgi Qozog‘iston hududida joylashgan shakllar, usunlar, alanlar, kangyuy qabila ittifoqi va boshqalar qozoqlar etnogenezida dastlabki qatlam bo‘lgan. Olimlar fikricha miloddan avvalgi VIII – IV asrlarda bu hududda qadimgi shak qabilalari ko‘chib yurgan. Ular massaget, sarmat, alan, apasak, augasi, dax, gun qabilalari ta’sirida o‘z etnik tarkibini ancha boyitgan. Qozoqlarning etnogenezi turli ko‘chmanchi qabilalarning uzoq muddat davomida aralashuvi sharoitida kechgan. Qozoqlarning qadimgi ajdodlariga saklar, usunlar va boshqalar kirgan. Milodning boshlarida Orol dengizidan g‘arbda qozoqlar etnogeneziga ta’sir ko‘rsatgan alanlar yashagan. Qozoq xalqi etnogenezida Turk xoqonligi muhim rol o‘ynagan. VI – VII asrlarda mazkur hududda bu xoqqonlikka kirgan turg‘ash qorluq chigil, yog‘ma, turgash va boshqa qabilalar bilan ko‘p davrlar davomida yonma – yon yashash natijasida qozoqlarning turkiylashishi hamda mahalliy qabilalarning kelgindilar bilan aralashishi jarayoni sodir bo‘lgan. VI-VII asrlarda Qozog‘istonning janubi-sharqida yashagan qabilalar G‘arbiy Turk hoqonligi tarkibida bo‘lgan. Bu davrda sharqdan turkashlar, telelar, qarluqlar va boshqalar kelib joylashgan. X – XII asrlarda qozoq eli Qoraxoniylar davlatiga qo‘shilgan mahal hududga kidanlar ham bostirib kirgan. IX – X asrlarda hozirgi Qozog‘iston yerlarida o‘g‘uz, pecheneg, qipchoq, kimak va boshqa qabilalar joylashadi. XI 54

– XII asrlarda bu hududda yashaydigan barcha qabilalarning birikishiga ancha turtki bo‘lgan. XII asrda Qozog‘iston hududiga qora xitoylar (kidanlar) bostirib kirgan, ular mahalliy turkiy aholi bilan aralashib ketgan. Turli qabila va elatlarning yana ham aralashib ketishiga mug‘ullar istilosi sabab bo‘lgan. XIII asr boshida mo‘g‘ullar istilosi davrida Mo‘g‘uliston va Oltoydan naymanlar, keraitlar va boshqa qabilalar kirib kelgan. Qozoq xalqi shakllanishidagi oxirgi komponenti XIV asr oxirida Oltin O‘rdadagi kichik ko‘chmanchi qabilalarga borib taqaladi. Oltin O‘rda parchalanishi bilan XV asr o‘rtasida, O‘zbek xonligidagi o‘zaro nizolar natijasida bu qabilalarning katta qismi janubi-sharqiy Mo‘g‘uliston davlati tarkibiga ko‘chgan. XV asr oxiri XVI asr boshlarida Qozoq xonligi paydo bo‘ladi va qozoq xalqi shakllanishi nihoyasiga yetadi. XVI asr boshida g‘arbga qaytib kelgan qozoq qabilalari Qozoq xonligiga birlashgan (o‘zbek qabilalari Shayboniyxon boshchiligida O‘rta Osiyoga ketgan). Shu bilan qozoq elatining shakllanish jarayoni tugallangan. Qozoqlarning qabila-urug‘lari tarixon uch gurug‘ga bo‘linib, alohida hududlarda yashaganlar. Ular juzlar deb atalgan: Katta, Kichik va O‘rta Juz. 1 Katta (uli) juz qang‘li, sara uysun, shanshiqli, asti, oshaqti, dulat, jaloyir, sirgeli, shaprashti, abdan (alban), suan, bes, tangbaliurug‘lardan tashkil topgan, bo‘lib dulat bilan jaloyir urug‘lari o‘z navbatida yana bir qancha kichik urug‘larga tashkil etadi. Jaloyirlar esa shu manaq hamda sir – manaq urug‘ guruhlariga bo‘linadi. Shu manaqlar andas, mirza, qora kapan, o‘raqti, oq bo‘yim,kalpe, supatoy, sir – manaqlar, ariq tinim, boyshig‘ir, sayrshi, bolg‘ali, qayishli urug‘laridan iborat. O‘rta juz besh yirik urug‘larga bo‘linadi: arg‘inlar, naymanlar, qipshaqlar, qangratlar va kereylar. Qipshaqlar to‘ri ayg‘ir, to‘yiqshi, qitaboq, bulting, qora baliq, kulde men, tanabuga, ko‘p murin, uzun urug‘larini birlashtirgan. 1 Eshov B.J. Qadimgi O’rta Osiyoning shaharlari tarixi. – T., 2006 b-63 55

Qangratlarga beylar – jandar. Orazgeldi, kuljigash bushman, toqbolat, jamanboy, qora kesek jetimayer, qush sansiz urug‘lariga bo‘lingan. Kereklar uaq, qora kerey, hamda abai ashamayli kerey urug‘lar birlashmasidan tashkil topgan. Qora kereylar murun, boyjigit va to‘rt ul urug‘laridan tuzilgan. Ashamayli koreylari jas taban, merkit, jadiq, jantekey, iteli, sherushi, qasaqas, malqi, sarbas, shubar ayg‘ir, kong, sadaq, shiuning urug‘lariga bo‘linadi. Nihoyat kichik (kishi) juz alim uli, boy uli hamda jeteru urug‘ guruhlaridan tuzilgan. Olim uli guruhiga qora soqqol, qora kesen, kete, to‘rt qora, shumekey, shekti, boy uli guruhiga aday, jappas, alasha, boy baqti, masqara berish tazdar, yesentemir serkesh, tana, qizil, kurd, shayqilar kereyt urug‘lariga kiradi. Bu juzlarga kiruvchi qabilalar va urug‘larining har qaysisi Qozog‘istonning muayyan hududida juda qadimdan o‘rnashib kelgan. O‘lkan hududda yoyilgan kichik juzga kiruvchi qabilalar va urug‘larning yerlari Qozog‘istonning g‘arbiy qismida bo‘lgan. Qozog‘iston juzlari chor Rossiyasi hukumronligi vaqtida ham ana shunday bo‘lingan holda o‘z avlod – ajdodlari yerlarida yashab kelishgan. 1 Qozoqlarning qabila – qabila, urug‘ – aymoq bo‘lib yashash urf – odati uzoq asr mobaynida davom etdi. Qozoqlar orasida to‘ralar alohida o‘rin tutgan. Ularning ajdodlari chingizxon shajarasiga borib taqaladi deb hisoblanadi. Shuning uchun ular o‘zlarini oq suyyek (oq suyak)lar deb ataydilar. Botirlar avlod – ajdodlari harbiy sarkarda,lashkarboshi askarlarining boshlig‘idan tashkil topadi. Urug‘ oqsoqqol boshliqlaridan biylar (yoki beklar) o‘sib chiqadi. Ba’zi biylar o‘z urug‘i (uru0 chegarasida mutlaqo mustaqil bo‘lgan, hatto xon, sultonlarga ham buysunmagan. Oq suyaklar qatoriga hoji, xo‘jalar ham kirgan. 1 Isomiddinov M.H. Sopolga bitilgan tarix. – T., 1993 b- 23 56

Har bir ko‘chmanchi qozoq ma’lum urug‘ yoki urug‘ toifasiga bo‘ysunishidan tashqari ma’lum bir jamoa a’zosi ham hisoblangan. Ana shu jamoadan ajralgan holda mustaqil ko‘chib yura olmagan. Ko‘chmanchi dehqonlar o‘rta holda - dauletti sharua, kam quvvat o‘rta xo‘jaliklar kungerishti sharua hamda kambag‘al kedey sharua guruhlariga bo‘lingan. Shuningdek qozoqlar orasida qullar ham yashagan. An’anaviy xo‘jaligi. Asosiy mashg‘uloti ko‘chmanchi chorvachilik, faqat janubdagi (Sirdaryo bo‘yidagi) ba’zi vohalarda sug‘orma dehqonchilik bo‘lgan. Chorvachiligi. Asrlar mobaynida qozoqlar ko‘chmanchi chorvador qabilalar qatori yashab kelgan. Choravachilikka asosan qoramol,yilqi, qo‘y va tuya boqilgan. Qo‘ychiligi qo‘y – qo‘zilarni ko‘paytirish bilan shug‘ullangan. Qo‘yning juni, teri katta ahamiyatga ega edi. Xo‘jalikning ikkinchi muhim tarmog‘i yilqichilik edi. Ot bir vaqtni o‘zida ham tengi yo‘q dastyor, transport vositasi, ham qimiz manbai, go‘shti, qazi – qartasi esa sevimli taomdir. Qozog‘istonning janubiy, markaziy va g‘arbiy cho‘l va chala cho‘l yerlarida ayniqsa, tuyachilik keng rivojlangan. Asosan bir o‘rkachli (nor tuyalar bilan qo‘sh o‘rkachli (ayir urkesh) tuyalar boqilgan. Nor tuyalar nisbatan baquvat va chidamli bo‘lganli sababli ularni boqishga nisbatan ko‘proq e’tibor berib kelingan edi. Tuya yaxshi yuk tashish vositasi bo‘lishi bilan birga uning juni juda qimmat turgan, tuya sutidan shubat deb ataladigan to‘yimli ichimlik tayyorlangan. Qozoqlar xo‘jaligida qoramol ilgari juda kam bo‘lgan. Faqat keyingi asrlardagina qoramol saqlash va boqishga katta e’tibor beradigan bo‘lib qolishdi. Dehqonchilik. Dehqonchilik qozoqlar uchun ikkinchi darajali bir ish deb hisoblanib kelingan. Lekin qozog‘istonning ayrim yerlari, chunonchi Yetti suvida, Qora tov yon bag‘irlarida, Chuv, Talas, Sirdaryo sohillari bo‘ylab, Irtish daryosining yuqori oqimi atrofida Markaziy Qozog‘istonning ayrim 57

yerlari jumladan Qarqarali tumanidan yashayotgan aholi juda qadim zamonlardan buyon dehqonchlik qilib kelgan. Dehqonchilik bilan mol – holidan ayrilgan, kambag‘allashib qolgan qozoqlargina shug‘illangan. Qozoq ahaolisi sug‘orib ekin yetishtirish ishlarini Qozog‘istonni Rossiya bosib olgandan keyigina, sekin asta o‘zlashtira boshladi. Hosilni pichoq va qozoq o‘roqlari bilan o‘rib olishgan. Ba’zan boshoqlarni qo‘lda suprib yig‘ishtirilgan. Kirman (xirmon)ni ot yoki ho‘kizlar yordamida haydashgan yoki yanchishgan. Donni ko‘raklar bilan sovurib qoplarga yuklashgan. Qozoq ahli ovchilik va baliqchilik bilan ham qisman shuxullangan. Ko‘proq tulki ovlashgan. Tulki terisidan bosh kiyim tikishgan. Savdo sotiq olib borilgan. Juda qadimdan sayga ovlashgan. Suv ichishga kelgan podani bir – biridan 50 – 70 sm oraliqda o‘rnatilgan. 7 – 12 qator qilib qpgan ichiga qamab tutishgan. Ba’zan ot bilan quvib yurib charchagan hayvonni so‘yil bilan o‘rib ovlashgan. Baliqchilik bilan daryo va ko‘llar atrofida yashayotgan kishilargina shug‘ullangan. Hunarmandchiligi. Qozoqlar juda ko‘p narsalarni o‘z xonadonlarida tayyorlashgan. Chorvador xonadonlarda asosan qo‘y va tuya junidan, har xil materiallar yasashgan. Xususan namat, kigiz tayyorlash hunari bilan deyarli har bir oila shug‘illangan. Uy hayvonlari terisidan kun tayyorlash ishlari juda qadimdan keng tarqalgan. Qora mol, echki, ot, tuya terisidan poyafzal, har xil charim idishlar tikilgan. Teridan kiyim – kechak ham ishlangan. Yog‘ochsozlik kasb – hunarini deyarli har bir xonadon yaxshi bilgan. Bu hunar ko‘proq o‘rmonzorlarga boy shimoliy va sharqiy – shimoliy tumanlarga keng tarqalgan. Maxsus uyshi, ya’ni uy – o‘tovlari, egarchilar ham ko‘p bo‘lgan. Yana temirchilik hunarmandchiligi keng rivojlangan. 58

Transporti. Qozoq aholisida ikki g‘ildirakli arava, to‘rt g‘ildirakli qo‘yma XVI – XVII asrlarda buyon ishlatilib kelinadi. Lekin bunday aravalar juda kam bo‘lgan. Yuk tashish uchun ko‘pchilik asosan ot, tuya va ho‘kiz ishlatishgan. Turar joylari. Qozoq oilalari asosan o‘tov (kigiz uy) larda yashashgan. Ularning o‘tovi Markaziy Osiyodagi boshqa chorvador oilalar, ya’ni qirg‘iz, turkman, qoraqalpoq o‘tovlaridan deyarli farq qilmaydi. O‘tovlar Qozog‘istonning turli yerlarida bir – biridan usti bezagi ancha farq qiladi. Qozog‘istoning janubiy yerlarida ilgari Uli Juz urug‘lari yashab kelgan qismida o‘tov balan va kichikroq qilib qo‘rilgan. Shimoliy cho‘l yerlarida esa o‘tov pastdan va keng bo‘ladi. Boylarning o‘tovi keng va balandligi, ustiga qimmat baho nama – gigiz yopilgani, bezagi bilan ajralib turadi. O‘tovlardan tashqari omonat uylar ham bo‘lan: ko‘rki (chayla), jappa, qo‘s. Qamishdan o‘tov simon qilib qo‘rilgan yerto‘la (kazba) uylarda ham yashagan. Chim uy ko‘p bo‘lgan. XVIII asr oxiri XIX asr boshiga kelib Qozoqlarning bir qismi o‘troq hayot kechirishga o‘ta boshlaydi. Natijada doimiy, muqim turiladi uylar paydo bo‘la boshlaydi. Kiyim – kechaklari. Qozoq oilalari o‘zlari uchun zarur ust – bosh kiyimlarini xonadonning o‘zida qo‘lda tikishgan. Yupqa namat – kigiz, teri, charim kiyim tikish uchun zarur asosiy materiallardan hisoblangan. Lekin Markaziy Osiyoning qo‘shni bozorlaridan olib kelinadigan chit va shoyi gazlamalardan ham foydalanishadi. Kiyim - kechak kuchmanchi hayot sharoitida moslab tikilgan. Erkaklarning kiyimi kuylak, ishton, beshmet, chopon, temak (jun qalpoq), do‘ppi, kumis, beldik, kamar, etik, paypoqdan iborat bo‘lgan. Ayollarning kiyimini bo‘riq qizlar kiyadigan bosh kiyim, saukel (yosh juvon bosh keyimi) kemshek ayollar bosh kiyimi), kuylak, shapan, yengsiz kamzul, beshmet tashkil etadi. 59

Qish kunlari qo‘y terisidan, ba’zan tulki va bo‘ri mo‘ynasidan tikilgan uzun po‘stin kiyishgan. Chakmon (shekpen) xam ishlatilgan. Qizlar sochlari mayda (30 tagacha) kokil qilib o‘rib kokil uchlarini ikkita qilib birlashtirishgan. Ayrim yerlarda ayollar shosh qop kiyib, ya’ni sochlarini maxsus xaltaga solib yurishgan. Taqinchoqlari asosan boshlariga xilma - xil bezak, taqinchoqlar taqishni yaxshi ko‘rishgan. Qizlar kokillariga tanga va kumish bezaklar tikilgan lentalar o‘rashgan. Ayrim joylarda, ko‘prok G‘arbiy Qozog‘iston yerlarida bosh kiyimda biron - bir bezak qadash odat bo‘lgan. Quloqlariga turli xil zirak taqishgan. Bo‘yni taqinchoqlari, bilak uzuk, uzuk taqish keng tarqalgan. Taomlari. Asosiy taomi sut va sut maxsulotlari. Ko‘chmanchi Qozok oilalari sutni sog‘gan zaxoti ichishni yoktirishgan. Darhol undan qattiq uyushgan, ayron tayyorlashgan. Eng sevimli ichimligi qimiz. Qozog‘iston tuyachilik shug‘ullanadi. Undan non bo‘g‘irsok, qiyiqsha non, tandir non, juqa non pishiriladi. 1 Qozoqlar juda qadimdan pishirlgan go‘sht (yet)ni ko‘p iste’mol kilishadi. Kulshetay, beshbarmoq taomlarini sevib tanovul qilishadi. XIX asr o‘rtalarida choy ichadigan bo‘lishgan. Bo‘za ichish qozoqlar ichida azaldan ma’lum. Uni bug‘doy, suli, guruchdan tayyorlashadi. Taomlardan baliq, parranda go‘shti kamdan-kam ishlatiladi. Shuningdek sabzavot, mevalar ham tanovul qilingan. Qirg‘izlar etnologiyasi Etnogenezi va etnik tarixi. Qirg‘izlar Qirg‘iziston Respublikasining asosiy aholisi (2,23 ming kishi). Markaziy Osiyo eng qadimgi xalqlaridan biri bo‘lgan qirg‘izlar Tyan – Shan, Pomir – Oltoy, qisman Hindiqush tog‘ tizmalari oralig‘idagi Qirg‘iston respublikasida yashaydi. Shuningdek O‘zbekiston (175 ming kishi), Tojikiston (64 ming kishi), RF (42 ming kishi 1990 yillar o‘rtalari), shuningdek, Xitoyda (150 ming kishi) yashaydi. Qirg‘iz tilida so‘zlashadi. Dindorlari - sunniy musulmonlar. 1920 yillargacha qirg‘izlarni qoraqirg‘iz deb kelishgan. 1 Eshov B.J. Qadimgi O’rta Osiyoning shaharlari tarixi. – T., 2006 b-58 60

Qirg‘iz nomi ilk bor geegun shaklida xitoycha “Xanshu”, “Xan sulolasi tarixi” (milodiy I asr) yilnomasida mil. avv. 203 yilgi voqealar bayonida tilga olinadi. Qirg‘izlarning eng qadimgi ajdodlari gun, shak, usun va dinlin qabilalari ittifoqiga borib taqaladi. Miloddan avvalgi birinchi ming yillikning o‘rtalarida yuqori Yenisey vohalarida qirg‘iz davlati tuzilgan. Qirg‘izlarning kelib chiqishi haqida turli qarashlar mavjud, xususan ularning Yenisey qirg‘izlari deb atalmish xalqdan tarqalgani masalasi munozarali. Qirg‘izlarning ilk etnik tarixi qadimgi qabila ittifoqlari (xunnlar, denlenlar, saklar va usunlar) bilan bog‘liq. VI-X asrlarda Sayan-Oltoyda, Tyan-Shan etaklarida yashovchi turkiy qabilalar qirg‘izlar yerlariga ko‘chib o‘tib qo‘shilib, qirg‘iz davlatini tuzadi. Turk hoqonligi va ko‘chmanchi davlat uyushmalari davrida (VI-X asrlar), keyinchalik qirg‘izlar tarkibiga kirgan qabilalar Sayan-Oltoy, Irtish bo‘yi, Sharqiy Tyan-Shanning turkiy aholisi orasid shakllanganlar. Hozirgi hududga IX-X asrlarda ko‘chib kelgan eroniy tilli, kichik turklashgan mahalliy elatlar – qarluqlar va o‘g‘uzlar bilan aralashib ketgan. XIII asrgacha Tyan-Shan aholisi irqiy jihatdan yevropoid hisoblangan. Qirg‘izlarning bir qismi IX-XII asrlarda, katta qismi esa o‘rta asrlar davomida g‘arbga ko‘chib, Issiqko‘l atroflari, Yettisuv havzasi, Tyan- Shan (Tangritog‘) yon bag‘irlari, Farg‘ona vodiysining tog‘oldi hududlari va Dashti Qipchoq o‘lkalariga borib joylashgan. Qirg‘izlarning asosiy qismi Tyan-Shan va Issiqko‘l oralig‘ini makon tutib, bu yerdagi bir necha turkiy qabilalar bilan birgalikda hozirgi qirg‘iz xalqini tashkil qilgan. Qirg‘iz xalqi tarkibiga shuningdek Yettisuv va Movarounnahrning turkiy qabilalari, jumladan qarluqlar va uyg‘urlar, keyinchalik mo‘g‘ul qabilalari qo‘shilgan. Mo‘g‘ullar istilosidan so‘ng qirg‘izlarning o‘zi turklashgan. Bu davrda qirg‘izlar mongoloid irqiga o‘tishadi va turklashish jarayoni nihoyasiga yetgan. XV-XVII asrlarda esa kelib chiqishi qozoq no‘g‘aylar bilan bog‘liq qabilalar kirib kelgan. Qozoqlarning bir qismi boshqa turkiy xalqlarning etnogeneziga kirgan. XVI- 61

XVII asrlarda qirg‘izlarga qozoq-no‘g‘ay qabilalari qo‘shilgach, Tyan-Shan qirg‘izlarni asosan shakllandi. Keyingi ikki asr davomida Jung‘or xalqlari qirg‘izlarni talab keldi. Ular XIX asr birinchi yarmigacha Qo‘qon xonligiga tobe bo‘lishgan. 60 – 70 yillarga kelib qirg‘iz yerlarining aksariyat qismini Rossiya bosib oladi. Qirg‘izlarning urug‘ – aymog‘i asosan uch yirik guruhga bo‘linadi: o‘tiz ugul (o‘ttiz o‘g‘il) ning o‘ng va so‘ng qanotlari, ichkilik. O‘ng qanot uch avloddan iborat: tog‘ay, adigine va mungush. Eng yirigi tog‘ay avlodi bo‘lib, uning tarkibiga sari, bag‘ish, bug‘u, solta, tinimseyit, sayoq, chekir, cheriq, jedigir, aziq, bag‘ish, munguldor,suu, murun, baarin urug‘lari kiradi. So‘l qanot qo‘shchi (qutchu), saruu, munduz, jetigem, kitay, basiz, tubey, cho‘ng bag‘ish urug‘laridan tashkil topgan. Ichkilik guruhiga qipchoq, qayman, teyit, keseko, jos kesek, qanrdi, bo‘ston, moygut, avagat (avat), to‘ylus (do‘ylus) rug‘lari birlashgan. Tog‘ay guruhi Tyan – Shanning asosiy qismida adigine bilan mungush guruhlari janubiy Qirg‘iziston yerlarida joylashgan 1 . Tog‘ay guruhining eng yirik qabilasi – bug‘u Issiqko‘lning shimoliy sohilida, sharqiy, qirg‘oqlari, butun janubiy chegaralaridagi yerlarda yashagan. Chu daryosining janubiy qirg‘oqlari bo‘ylab, Qirg‘iz tog‘ tizmasi daralarida solto qabilasining yerlari bo‘lgan. Norin daryosining o‘rta oqimi, Dungal va Susamir vodiylari chekir, sayoq qabilasi odamlariga qarashli yerlar hisoblangan. Farg‘ona pastligining sharqiy qismi, Oltoy vodiysi va sharqiy Pomir, shuningdek Farg‘ona hamda Oltoy tog‘ tizmalari etaklarida adigine bilan mungush hamda ichkilik qabilalari yashagan. Qirg‘izlarning asosiy qismini bukara, charbalar tashkil qilgan (Nisbatan ozg‘ina mol – holga ega bo‘lgan kishilarni ana shunday deb atashgan). Aholiga biylar bilan manaplar boshchilik qilgan. 1 Sagdullayev A. Qadimgi O’rta Osiyo tarixi. – T., 2004.b-49 62

Manaplik juda qadimdan mavjud bo‘lgan. Sari bag‘ish qabilasidan bo‘lgan hamma kishilarni ilgari manap deyishgan (Manap ismli qabila boshlig‘i nomidan kelib chiqqan). Manaplar uch xil bo‘lgan og‘a yoki cho‘ng manap, o‘rta manap hamda chala manapga bo‘linadi. Mol – holidan ayrilgan kambag‘allar biylar, manaplar xo‘jaligida malay, cho‘pon – qo‘ychi, jilqichi, jalchi (kunbay ishlovchi mardikor) sifatida ishlab, kun kechirishga majbur edi. Masalan 92 o‘zbek ururg‘iga oid shajaralarning barchasida qirg‘iz etnonimi qayd qilingan. Shuningdek, O‘zbekistonning bir necha viloyatlarida qirg‘iz nomi etnotoponim sifatida saqlanib qolgan. An’anaviy xo‘jaligi. Qirg‘izlar ko‘chmanchi chorvachilik, ayrim tumanlarda dehqonchilik bilan shug‘ullanishgan. Chorvachiligi. Ko‘p asrlar davomida Qirg‘izlarning asosiy mashg‘uloti chorvachilik bo‘lgan. Qirg‘iz chorvadorlari ham ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi hayot kechirishgan. Qirg‘izlar juda qadimdan ardoqlab, e’zozlab kelayotgan chorvachilik janubda uchraydi. Qo‘sh o‘rrkachli tuya urchitishadilar hamda O‘sh viloyatining tog‘i yerlarida rivojlangan. Qirg‘izlar mo‘g‘ul zotli otlarni boqishgan. Eshak, xachir Qirg‘izistonning janubida uchraydi. Qo‘sh o‘rkachli tuya urchitishadi. Har bir urug‘ – aymoq, qabila chorvadorlari mol – holini o‘z yerlarida boqqanlar. Qo‘y – qo‘zi, yilqilar olis yaylovlardagi otarlarda parvarish qilingan. Dehqonchiligi. Qirg‘izlarda dehqonchilik Farg‘ona pastligi va uning atroflaridagi yerlarda azaldan rivojlanib kelgan. Issiqko‘l atrofi, Chu hamda Talas daryolari shuningdek, Farg‘ona pastligi va boshqa yerlarda ham dehqonchilik bilan qadimdan shug‘ullanib kelishgan. Qolgan yerlarda dehqonchilik yaxshi rivojlanmagan. Asosan sug‘orib dehqonchilik qilishgan. Ariqlar, novlar, to‘g‘onlar qurib suv keltirishgan. Lamikor yerlardan ham foydalanishgan. Yerni bursun, isfar (omoch) bilan haydashgan. Urug‘ni qo‘lda sepishgan. Urug‘ni qalpoq (telpakka, to‘nning etagiga, chelak to‘rvaga solishgan. Otda 63

yurib urug‘ sepish usulidan ham foydalanilgan. Yerni shoxmola bilan tekislashgan. Hosilni o‘roq va mangal bilan o‘rishgan. G‘alla don mol yordami bilan yanchilgan. Avvalo panshaxa – besh ilik, so‘ngri kuraklar bilan sovurilgan. Dehqonchilikda paxta, bug‘doy,arpa, tariq, makkajo‘xori, jo‘xori, sholi, beda, poliz ekinlari yetishtirilgan. Qig‘izistonning shimoliy tumanlarida asosan bug‘doy, arpa, tariq ekilgan. Ayrim joylarda qisman suli ekilgan. Qirg‘izlarning XIX asrning oxiridan boshlab baliqchilik ravnaq topgan. Dengiz sohillariga yaqin yerlarda yashayotgan Qirg‘iz oilalari baliq ovlash bilan mashg‘ul bo‘ladilar. Keyinchalik baliq ovlovchilar uyushmalari tuziladi. Asalarichilik va pillakashlik vujudga keldi. Ovchiligi qirg‘izlarda ko‘pdan buyon rivojlanib keladi. Ov qushlari yordamida miltiqdan otib, qopqon qo‘yib ovlashgan. Tog‘ echkilari, bug‘u, ayiq, bo‘ri, tulki ovlashgan. Tog‘ – toshlarda bemalol yurish uchun cho‘ponlar singari har xil moslamalar toy tuyoq, japqaq, temir chukalar ishlatishgan. Qirg‘iz ovchilarining ko‘pi ovga olib chiqish uchun it, burgut, lochin, qirg‘iy boqishgan. Hunarmandchiligi boshqa chorg‘ador qabilalarda bo‘lgani singari qirg‘izlarda ham ko‘proq chorvadorlik bilan bog‘liq kasb – hunarlar yaxshi taraqqiy etgan. Masalan, bahorda va kuzda qirqilgan qo‘y junidan urchuq – iyiq yordamida ayollar uyida ip yigirishgan. Oddiygina qop xalta, tasma tikish uchun zarur mato to‘qishgan. Yog‘ochsozlik, duradgorlik ham keng yoyilgan hunarlardan hisoblangan. O‘tov, egar, idish – tovoq yasashgan. Ularni jigach usta deyishgan. Bunday ustalar qirma, duko‘n deb ataladigan dastgohda ishlashgan. Qadimiy kasb- hunarlardan anchasi hozirda ham butun o‘lka bo‘ylab keng qo‘llanilib kelinmoqda. Turar – joylari. Qirg‘izlar qadimdan alohida, bir – biridan ancha olis, ko‘pi bilan 2 – 3 oila bo‘lib yashashga o‘rganib qolgan xalq. Chorva mollarini 64

yaylovlarga olib chiqib ketadigan vaqtlarda har bir xo‘jalik boshqalardan ajralgan holda yashashgan. Sovuq tushib, yog‘ingarchilik boshlanadigan vaqtlarga kelib, oldingi qishloq joylariga qaytishgan. Qarindosh urug‘lar bir ovul bo‘lib yashashgan. Ovullar orasi bir chaqirimga boradi 1 . Qirg‘izlarning hammasi deyarli o‘tovlarda yashashni ma’qul ko‘rgan. O‘tovni qirg‘izlar bo‘z uy, qora uy yoki qirg‘iz uy deyishadi. Biylar, manaplarning o‘tovlari bilan kambag‘al aholining o‘tovlari orasida juda katta farq bor edi. Biylar, manaplar, o‘ziga to‘q badavlat qirg‘izlar xonadonlarining o‘tovlari ancha katta, baland, chiroyli bo‘lib, usti, atrof tevaragi qalin, sifatli namat kigizlar bilan yopilgan. Bezaklari ko‘p bo‘lgan. Qirg‘iziston yerlaridagi o‘tovlar hamma yerda bir xil emas. Aftidan tabiiy, iqlim sharoitlari, urf – odat, an’analarga qarab xilma – xil ko‘rinishda qurilgan. O‘tovlar asosan usti, gumbazi bilan farq qiladi. Qirg‘izistonning shimolida o‘tovning gumbazi qonussimon ko‘rnishda bo‘lsa. Talas hamda Chotqol vodiylarida sal yalpoqroq bir muncha tekis qilib quriladi. O‘tovlar qanday va qancha qavat kigiz bilan yopilgan bilan ham bir – biridan ancha ajralib turadi. Ko‘p hollarda ikki qavat kigiz yopiladi. Bir qavat o‘tovlarning atrofini yopsa, ikkinchi qavat o‘tovlarning ustiga yopiladi. Nihoyat o‘tovlar nafaqat tashqi, ayni bir vaqtda ichki bezaklari bilan farqlanadi. O‘tov ichi bir necha bo‘laklarga bo‘lingan. O‘tovga o‘choq joylashgan qismi (kolomta) markazi hisoblanadi. O‘choq orti, eshikdan kiraverishda ro‘poraga yog‘och tosh yo egalarga ustiga sandiqlar, ko‘rpa – yostiqlar, gilam, namat, kigiz, buyumlar, xaltalar, usti – bosh joylanadi. Bu yerda idish – tovoq, ro‘zg‘or – anjomlari, oziq – ovqat mahsulotlari solingan qop, xaltalar turadi. Er jakda egar – jabduq, arqon, miltiq va boshqalar saqlanadi. O‘tovlardan tashqari chayla, alachiq uylarda ham yashashgan. Chaylada yog‘ochlarning uchlari yuqoridan bitta qilib bog‘lab qo‘yilgan. Xoda – 1 www.ziyo.net 65

yog‘ochlarning ustiga kigiz yopilgan. Sharqiy Pomir qirg‘izlarda chayla xodalarni hayvon terilari bilan yopishgan. O‘tovlarda qishlash uchun atrofida baland qor uyumi hosil qilib o‘tov usti poxol, ba’zan qamash bilan yopiladi. Keyingi yillarda qirg‘izlar o‘z qo‘shinlari – o‘zbek va tojiklar singari sinch, paxsa devorli uylar qura boshladilar. Ko‘pgina qirg‘iz oilalari devorlari hom g‘ishtdan ko‘tarilgan, tomi tekis, bir necha xonali uylarda yashaydilar. Bunday uylarning hovlisida yonma – yon yordamchi xo‘jalik binolari (molxona, otxona, qo‘yxona, somonxona va boshqalar) qurilgan. Kiyim – kechaklari. Qirg‘izlarning ust – boshi nihoyatda xilma – xil bo‘lib, o‘ziga xos milliy jihatlari bilan keskin ajralib turadi. Erkaklarning kiyimi asosan ishton, ko‘ylak, to‘n, chopon, bosh kiyimi, poyafzaldan iborat. Ko‘ylagi ochiq kuynuk xilda bo‘lib, bichilishi va tikilishi jihatdan to‘nga o‘xshaydi. Keyinchalik oldi faqat ko‘kragigacha ochiq tik yoqali ko‘ylak kiyadigan bo‘lib qoldilar. Bu qozoq tatarlari ko‘ylagini eslatadi 1 . Ko‘pgina qirg‘iz erkaklari boshida oppoq namat telpagina ko‘rish mumkin. Erkaklar ishtoni charmdan tikilgan. Ishtonni turli joyda har xil nom bilan atashgan: chalbar, qanday, jargaq shim. Qirg‘iz xalqi kiyim – kechagidagi milliy an’analar asosan ayollar ust – boshida yaxshi saqlanib kelmoqda. Hozirgi ayollar ko‘ylagi (ko‘ynuk) bichimi bo‘yicha avvalgilardan keskin farq qiladi: ancha kalta, ochiq yoqali, ba’zan tik yoqali, burma, ko‘proq, qizil, pushti rangli gazlamalardan tikiladi. Ko‘ylak ustidan har xil gul, bezak solib tikilgan o‘ngur kiyib olishadi. Xotin – qizlar albatta nimcha, kamzul kiyadilar (poyjen, kamzur, ba’zi yerlarda kiyamzur deb ham ataladi). Bu yoqasiz, o‘mizi keng yoki tik yoqali qilib tikiladi. Ayrim hollarda kumush tugmachalar qadashadi. Qirg‘iziston tog‘li o‘lka bo‘lgani sababli ko‘p yerlarda iqlimi, tabiati ancha salqin. Shuning uchun qishin – yozin issiq kiyib yurishlariga to‘g‘ri keladi. Ko‘pincha duxoba paltoda yuradilar. 1 Sagdullayev A. Qadimgi O’rta Osiyo tarixi. – T., 2004.b-49 66

Xotin – qizlari albatta ro‘mol o‘raydilar. Odatda yorqin, rangdor chit ro‘mol, bayram kunlari esa shohi ro‘mol tutadilar. Ko‘pchilik yosh juvonlar, ayniqsa qizlari do‘ppi kiyadilar. Qirq kokil qilib sochlarini o‘rish hozir ancha kamaygan. Odatda qo‘sh kokil qilib o‘rishadida ustida do‘ppi kiyib oladilar. Qizlarning eng sevimli bosh kiyimi tebeti – cheti mo‘ynali telpakdir. Bunday telpakning uchiga chiroyli qush patlarini bog‘ich bilan tikib qo‘yiladi. Ko‘pincha qirg‘iz ayollari quloqchin kiyadilar. Quloqchin tashqi ko‘rinishi, bezagi bilan bir – biridan farq qiladi. Nomi ham turli joyda har xil. Qirg‘izistonning shimoliy tumanlarida ayollar quloqchinini takiya kop deyishsa, g‘arbiy – janubiy tumanlarda, jumladan O‘sh viloyati atroflarida chachqop nomi bilan atashadi. Takiya qopning orqasi yelkaga osilib turadi, qop ustidan yupqa oq matodan yo dokadan salla – elechik o‘raladi. Quloqchining quloqlarni yopib turgan ikki tomonga sochpopuk osiladi. Issiq ko‘l, Chu, Tyan – Shan atroflarida yashaydigan qirg‘iz qizlari sallani o‘rama ko‘rinishda o‘rashadi. Sallaning uch chap tomondan o‘rama ichiga qistirib qo‘yiladi. Talas vodiysi, O‘sh viloyatning shimoliy tumanlarida sallaning iloq turi keng tarqalgan (yumaloq yoki yalpoq ko‘rinishda bo‘ladi). Ayorim hollarda salla ustidan duriya – chiroyli ro‘mol tashlab olishadi. Ba’zi joylarda naqshdor hoshiya, kumush taqinchoqlar (tanga, marjon, dur) bilan bezaladi. Ko‘proq ichkilik toifasiga qarashli qirg‘iz qizlarida buni uchratish mumkin. Qirg‘iz ayollari, xususan janubiy tumanlaridan yashayotgan xotin – qizlar ko‘ylak ustidan belga taxlangan guldon ro‘mol yoki keng tasma (beldik) yoki bezkur bog‘lab olishadi. Qirg‘izlarning oyoq kiyimlari orasida echki tivitidan ishlangan namat etik ayniqsa diqqatga sazovordir. Undan boshqa choqoy deb ataladigan pastak etigi ham bor. Keksalar poshnasiz – mazsi (maxsi) ni kalish bilan kiyib yuradilar. Etik, maxsi ichidan namat baypoq, guldor jorob kiyadilar. Taomlari. Qirg‘izlar mavsumga qarab xilma – xil rejimda ovqatlanishga odatlanishgan. Lekin taomlarining xili unchalik ko‘p emas ilgarilari un va don 67

ko‘pincha yetishmasligi (dehqonchilik bilan kam shug‘ullanganliklari) sababli asosan suv va gusht mahsulotlari bilan tirikchilik qilishgan. Kun issiq kezlari sut va sut mahsulotlarini ko‘p iste’mol qilishgan. Qishda esa un, don, shuningdek pishloq, sariyog‘, sho‘rtak suzma ishlatishgan. Ko‘pchilikning kundalik taomi har xil suyuq oshdan iborat bo‘lgan. Qirg‘iz tilida aytganda maqsim bilan jarma ichishgan. Maqsim – suli talqoni yoki tuyilgan arpa unidir. Jarma tayyorlash uchun arpa yoki bug‘doyni yog‘och kelida qaynab tuyib turgan suvga solingan. Atala sovuganidan keyin ozgina solod – o‘t, un qo‘shilgan. Arpa, bug‘doy, makkajo‘xori ayrim hollarida choy ichilgan. Oshqovoqdan sho‘rva, chuchvara pishirilgan yoki o‘zini qaynatib dimlab yoyilgan. Tandirda non yopilib, buursoq pishirilgan, kurd (suzma), pishloq tayyorlangan. Qul qurida kumuch, choymo tokoch, jupqa, non, qattama (qatlama), toytokoch, quymoq, kesma osh, sirguruch va boshqa taomlar pishirgan. Sho‘rva, beshmarmoq, quuroq, quurma, kuygan o‘pka, olobo, kulchatoy taomlari ham bor. So‘nggi vaqtlarda jarkop, manti, lag‘mon ko‘plab pishirilmoqda. II.2 Turkman ko’chmanchi jamoalarining etnik tarixi va an’anaviy madaniyati Etnogenezi va etnik tarixi. Tojikiston Respublikasi hududidan so‘ngi paleolit davriga oid ko‘plab qurollar topilgan. Bu hududlar Qadimgi Baqtriya davlati tarkibiga kirgan. Keyinchalik Tojikiston hududida Ahamoniylar hukumronligi o‘rnatildi. 329 yilda makedoniyalik Aleksandr qo‘shinlari bostirib keldi, xalq unga qattiq qarshilik ko‘rsatdi. Natijada Tojikiston hududining bir qismi Salavkiylar davlati tarkibiga, so‘ng hududning aksariyat qismi Yunon-Baqtriya podsholigi tarkibiga kirdi. Kushonlar davrida yirik sug‘orish kanallari qurildi, shaharsozlik, hunarmadchilik yuqori darajaga ko‘arildi, ayniqsa, mamlakatlar bilan savdo-sotiq va ijtimoiy aloqalar rivojlana bordi. Yunon yozuvi asosida kushon yozuvi paydo bo‘ldi. V-VI asrlarda O‘rta Osiyoning sharqiy qismini ko‘chmanchi xiyoniy qabilalari, so‘ngra eftalilar egalab oldi. VI asr ikkinchi yarmida Tojikiston hududi Turk hoqonligi 68

tarkibiga qushib olindi. VIII asr o‘rtalarida arablar bostirib kelishi natijasida islom dini joriy qilina boshlandi. IX-X asrlarda Tojikiston hududi Tohiriylar va Somoniylar davlati tarkibida, IX-XIII asrlarda G‘aznaviylar, Qoraxoniylar, G‘urgiylar, Qoraxitoylar, Xorazmshoxlar davlatlari tarkibida bo‘lgan. Tojikiston hududiga bostirib kirgan Chingizxon qushinlari (1219-21) aholining qattiq qarshiligiga duch keldi (Xo‘jandda Temur Malik boshchiligidagi halq qarshiligi va boshqalar). Mo‘g‘ullar istilosi iqtisodiijtimoiy va madaniy hayotga jiddiy zarar yetkazdi. XIV asrning ikkinchi yarmiga kelib, xo‘jalik qaytadan tiklana boshladi. Tojikiston hududi bu davrda Amir Temur va temuriylar, XVI asrda esa Shayboniylar saltanati tarkibida bo‘ldi. So‘ngra Buxoro amirligi qo‘l ostiga o‘tib, XIX asrning boshlarida Buxoro amirligi va Qo‘qon xonligi o‘rtasida taqsimlandi. XIX asrning ikkinchi yarmida podsho Rossiyasi tomonidan zabt etildi. Rossiyada Oktabr to‘ntarishi (1917 y) dan so‘ng aholining jiddiy qarshiligiga (Ibrohimbek, Eshon Sulton, Davlatmandbiy, Fuzayl Maxsumlar boshchiligida) qaramasdan, Tojikiston bolsheviklar tomonidan bosib olindi. 1917 yil noyabr - 1918 yil fevralda Shimoliy Tojikistonda sho‘ro hokimiyati o‘rnatildi va u Turkiston ASSR tarkibiga kirdi. Tojikistoning qolgan hududi Buxoro amirligi tarkibida bo‘ldi. 1920 yil Buxoro bosqinidan keyin BXSR tashkil etildi. 1924 yil O‘rta Osiyo respublikalarini “milliy-davlat chegaralanish” deb atalgan bo‘lib tashlash natijasida Tojikiston O‘zbekiston SSR tarkibida muxtor respublika, 1929 yil esa SSSR tarkibida ittifoqdosh respublikaga aylantirildi. 1991 yil 9 sentabrda mustaqillik to‘g‘risida deklaratsiya elon qilindi va “Tojikiston Respublikasi” nomi tasdiqlandi. Markaziy Osiyo xalqlari orasida eroniy til turkumiga kiruvchi eng qadimgi xalqlardan biri tojiklar bo‘lib, murakkab ijtimoiy – iqtisodiy, siyosiy va geografik sharoitida shakllangan. Tojiklar O‘zbekistonning Buxoro, Samarqand shaharlari, Urgut atrflarida, Surxondaryo, Sheroboddaryo, Katta va Kichik O‘radaryo bo‘ylari, 69

Qashqadaryoning yuqori oqimi, Qarshi vohasi, Nurota tog‘lari, Jizzax shahri, Farg‘ona vodiysining So‘x daryosi bo‘ylari, Farg‘ona, Qo‘qon janubiy qismlari, Namangan tog‘ tizmalari etaklarida yashaydi. Qirg‘istonning Tojikiston bilan chegaradosh hududlarida ham tojik qishloqlarini uchratish mumkin. Shuningdek tojiklar Afg‘onistonda 3 milliondan ziyod, kichikroq guruhlari esa shimoli – sharqiy Eron va shimoli – g‘arbiy Xitoyda yashaydi. Tojiklarning kelib chiqishi miloddan avvalgi II ming yillikning oxiri – I ming yillikning boshlariga to‘g‘ri keladi. Bu davrda O‘rta Osiyoga Yevroosiyodan eroniy tillarda so‘zlashuvchi qabilalar kelib tub mahalliy aholi bilan aralashib ketgan. Tojiklar shakllangan hududda (Baqtriya, So‘diyona, Farg‘ona) dehqonchilik bilan shug‘ullangan elatlar bilan birgalikda ko‘chmanchi shakllar ham yashagan. Miloddan avvalgi II asrda Baqtriyaga yuechjilar va shak qabilalari bostirib kirib qudratli kushon davlatiga asos soladi. Tadqiqotchilar fikricha tojiklarning ajdodlari shak – massaget qabilalariga borib taqaladi. Davrlar o‘tishi bilan bu qabilalarga yangi uruk – qabilalar aralashib ketgan. Sug‘diylar, parkanaliklar, qisman toxarlar tojik xalqi shakllanishida ishtirok etgan. Yunon – makedonlar, yuechjilar, xionitlar, kidaritlar, eftalitlar, “oq gunnlar”, so‘ngra turkiy qabilalarning bir qismi mahalliy aholi bilan aralashib ketgan. Arablar hukmronligi davrida, Somoniylar davlati tashkil topgan vaqtga kelib (IX – X asrlarda) tojik xalqi shakllangan. Hozirgi tojik tili Somoniylar hukmronligi davrida qadimgi so‘g‘d va baqtriya tili asosida vujudga kelgan. O‘sha davrda tojiklarning adabiy tili (doriy) paydo bo‘ldi. So‘g‘diy aholi o‘z tili o‘rniga tojik tilida gaplashadigan bo‘lib qoladi. Tojiklar yashayotgan hududlarda tojik tili boshqa sharqiy eroniy tillarni siqib chiqara boshlaydi. IX asr oxiri – X asr boshlarida tojik xalqi etnik tarkibiga kirgan barcha guruhlarning umumiy va yagona tili bo‘lib qoladi. 70

So‘nggi davrlargacha tojiklar orasida turli etnografik guruhlar mavjud bo‘lgan. Hozir ham joylar va vohalarda yashovchi tojiklar o‘rtasida etnik tafovutlar saqlanib qolgan. Tojiklar o‘zlari yashaydigan joylariga qarab bir qancha guruhlarga bo‘linadi. Yaxsuv va Qizilsuv daryolari atrofida, tog‘ etaklari va tog‘larda qadimdan yashab kelayotgan tojiklar o‘zlarini tojik ko‘lobi deyiladi. Yaxsuv daryosining yuqori qismidagi yerlarda joylashgan tojiklar yaxsuvliklar nomi bilan ataladi. 1 Obimozor daryosi sohillaridagi tojiklar xovalinglar, Sho‘robdaryo atrofidagi tojiklar sho‘robdaryodagilar, Baljuvon yerdagilar baljuvonlilar, Baljuvonning shimoli – sharqiy qismidagi daralarda yashayotgan tojiklar darachilar, Qizilsuv daryosining o‘ng irmog‘i atrofida joylashgan tojiklar dashtlilar deyiladi. Gazimalak tog‘ tizmasida joylashgan tojiklar gazimalaklilar, Vorzob havzasidagilar vorzoblilar; Qashqadaryo havzasining janubi – sharqiy qismidagi tojiklar harduri tojiklar deb yuritiladi. Shuningdek tromiti tojiklari, ko‘histoni tojiklari, yag‘nob tojiklari, rog‘i tojiklari bor. Dehqonchiligi. Qadimgi So‘g‘diyona va Baqtriya yerlarida yashab kelgan tojiklar ajdodlarining dehqonchilik azaliy mashg‘ulotlaridan biridir. Sug‘orma dehqonchilik qilinadigan va lalmikor yerlar bo‘lgan. Yerni haydash uchun sipor va omoch ishlatilgan. Qo‘shho‘kiz bilan yer haydashgan. Haydalgan yerni mola bilan tekislashgan. Yerni go‘ng, kul, to‘kilgan barg, loyqa bilan o‘g‘itlangan. Ayrim yerlarda eski devor, guvala, paxsa tuprog‘i o‘g‘it sifatida ishlatilgan. Lalmi yerlarda asosan arpa ekilgan. G‘andum (bug‘doy), arzan (tariq), jo‘xori, loviya, no‘xat, mosh, zig‘ir, lavlagi, piyoz, sabzi, qovoq, qalampir va boshqa ekinlar yetishtirilgan. Hosilni o‘roq bilan o‘rishgan. G‘allani turli usulda yanchishgan. Ayniqsa g‘allagov usuli ko‘p qo‘llanilgan (bir necha ho‘kizni bir – biriga bog‘lab, 1 Eshov B.J. Qadimgi O’rta Osiyoning shaharlari tarixi. – T., 2006 b-74 71

g‘alla o‘stidag aylantirib yurishgan). Yanchilgan don panshaha bilan shopirilgan. G‘alla g‘arami, xirmon oldiga xotin – qizlar, ayniqsa yosh juvonlarni yaqin yo‘latishmagan. It va boshqa hayvonlar ham yaqinlashtirilmagan. Xirmon joyiga suv olib kelish ta’qiqlangan. Chunki suv g‘alla yanchish vaqtida yomg‘ir yog‘ishini so‘rash bilan baravar bo‘lgan. Yanchilgan don ustidan sakrab o‘tishga ham ruxsat berilmagan. Tojiklar chorvachilik bilan ham sho‘g‘illanishmagan. O‘t – o‘lan ko‘karishi bilan chorva mollarini yaylov, o‘tloqlarga olinib chiqib ketishgan. Chorvador tojiklarning xotin – qizlari birgalashib turib, navbatma – navbat sigir boqishib, kuvi pishirishgan. Kuvt yog‘i, qurut tayyorlangan, Kuvi tojiklarda har xil ko‘rinishda bo‘lgan: guppi, tugl, kul (chagdek). Xunarmandchiligi. Aholi o‘rtasida keng tarqalgan ajoyib hunarlardan eng ko‘hnasi yigiruvchilik va to‘quvchilik hunarlaridir. Paxta tolasi, qo‘y junidan ip yigirib gazlama to‘qilgan. To‘qish uchun urchuq va charx ishlatilgan. Bo‘z gazlamani asosan erkaklar to‘qishgan. Har bir xonadon ayoli o‘z oila a’zolari uchun zarur kiyim – kechakni o‘zi tikkan. Ayollar uyda o‘tirib do‘ppi tikishgan. Kulolchilik bilan shug‘ullanuvchi hunarmandlarni deyarli har bir qishloqda uchratish mumkin edi. Ular qishloq aholisi uchun zarur xilma – xil idish – tovoq yasab berar edilar. Ayniqsa Xo‘jand, G‘ijduvon va Farg‘ona vodiysining boshqa shahar, yirik qishloqlarida yashayotgan kulollarning mahsulotlariga talab juda ko‘p bo‘lgan. Gazlama to‘qish bilan dong chiqargan shahar va qishloqlar ham bor edi. Masalan, Qoratog‘ning shoyi va alachasi Xo‘jandning ipak gazlamasi, O‘ratepaning ragza movuti hammaga ma’lum edi. Ma’dan qazib olish, oltin izlash, metal quyish hunarlari bilan shug‘ullanuvchi qosiblar ham kam emas edi. Temirchi, taqachi, ko‘nchi, buyoqchi, yamoqchi va boshqa hunar egalari juda ko‘p joylarda mavjud bo‘lgan. 72

Tojiklarda juda qadimdan ardoqlab, e’zozlab kelinayotgan ajoyib, nafis hunarmandlardan yana naqqoshlik, zargarlik hisoblanadi. Naqqoshlik san’atining xilma – xil turlari rivojlanib kelgan. Ganch o‘ymakorligi, yog‘och o‘ymakorligi, terrakot (kuydirilgan sarg‘ish – qizil loylar) ishlash hunarlari xalq kashtachilik hunarmandchiligi ommaviy amaliy san’at turlaridan bo‘lgan. Kamdan – kam tojik ayoli kashta, gul tikishni bilmagan. Xususan Samarqand va Buxoro kashtachilarning mahoratiga teng keladigani yo‘q. Buxoroda amir saroyida baxmalga zar tikish bilan mashhur bo‘lgan bir guruh zargarlar ishlangan. Zarbon to‘n, do‘ppi tikishning xilma – xil usullari qo‘llanilgan. So‘zana, atlas va duxoba ko‘rpa, har xil xalta, ko‘ylak, belbog‘, salla va boshqa uy – ro‘zg‘or buyumlari, kiyim – kechaklar ham chiroyli, rangba – rang gul, kashtalar bilan bezatilgan. Kelinchaklar yuziga tutiladigan nafis parda – ruband, shuningdek uchburchak shakldagi guldor tumorchalar nafis va go‘zalligi bilan ajralib turadi. Turli bino, imoratlarning ustuni, shipi, peshtoqlaridan islimiy, girix naqshlar kishi e’tiborini o‘ziga tortadi. Uy – joylari. Tojiklar nafaqat keng va obod vodiylarda, shu bilan birga tog‘larda va tog‘ etaklarida ham yashashadi. Shuning uchun ham ularning uy – joylari ham turlicha. Farg‘ona vodiysining g‘arbiy qismiga yaqin yalanglik va tog‘ bag‘irlarida. Tojikistonning shimoliy tekisliklarida joylashgan tojiklar bilan Ko‘lob va Hisor atrofidagi yalanglik hamda tog‘ etaklarida yashayotgan aholining uy –joylari bir – biridan ancha farq qiladi. Farg‘ona vodiysiga qo‘shin yerlardagi tojiklarning uy – joylari bir necha imoratdan iborat bo‘ladi. Har bir xonadonda ichkari (darun) va tashqari (berun) bor. Lekin berun bilan darunni bir – biridan ajratib turuvchi devor endilikda yo‘q. Xonadonda yotar – turar xonalaridan tashqari albatta mehmonxona quriladi. Hovlining boshqa tarafidan qator har xil xo‘jalik xonalarini qurilgan. Xonaning shipga yaqin yeridan bitta yo ikkita darcha ochiq panjara bilan to‘silgan yoki eshikli bo‘ladi. Xonaga yorug‘ ana shu 73

darchadan tushib turadi. Xonaga kiraverishda dahliz bo‘ladi. Dahlizda obrez quriladi. Obrezning og‘zi taxta bilan to‘silgan bo‘lib, taxtalar orasidan ozgina tirqish qoldiriladi. Suv ana shu tirqishdan pastga oqib tushib ketadi. Har qaysi xonada bir necha katta va kichik taxmon hamda tokchalar qurilgan. Katta taxmonga sandiq o‘rnatiladi, ustiga ko‘rna, yostiq taxtlab qo‘yiladi. Tokchalarga turli – tuman idish – tovoqlar va ro‘zg‘or buyumlari joylashtiriladi. Imorat poydevorlari oralariga bo‘yra to‘shalgan bir necha qator katta – kichik tog‘ toshlaridan quriladi. Zamin poydevorga qalin g‘o‘la yog‘ochlar o‘rnatib chiqiladi. Uyning devorlari har xil bo‘lishi mumkin. Lekin baland tog‘li yerlarda odatda sinch devorlar o‘rnatiladi. Ba’zan yakkabinch ayrim hollarda qo‘sh sinchli qilinadi. Sinch oralariga guvala va sokin. Lekin baland tog‘li yerlarda odatda sinch devorlar o‘rnatiladi. Ba’zan yakka sinch, ayrim hollarda qo‘sh sinchli qilinadi. Sinch oralari guvala va somon suvoq bilan o‘rib chiqiladi. Uyning devorlari har xil bo‘lishi mumkin.paxsa devorli uylar ham quriladi. Uyning butun oldiga boshidan – oxirigacha ayvon tutashadi. Ba’zan ayvonning o‘rta qismi nisbatan baland qilib quriladi. Ko‘p uylarda mo‘ri va sandal bo‘lgan. Ko‘lob va Hisor atrofidagi yerlarda uy ancha yengil, ixcham qilib quriladi. Aksariyat o‘rtasi – ayvon dolonli ikki xonali uy solishni yoqtirishadi. Hovlining uyga tutash yerida supa quriladi. Uyning devorlari paxsa bilan tiklanadi. Bu yerda uylarning tomi qo‘sh nishabli qilinadi. Hamma uylarning poli tuproqdan ishlanadi. Oyoq kiyimlar yechish uchun eshik oldi nisbatan chuqurroq qilinadi. 1 Tog‘i tojiklar uylarini butunlay boshqacha quradilar. Tog‘li yerdagi uylarning hovlilari bo‘lmaydi. Uyning devorlari qalin qilib quriladi. Tomi ham ancha baquvat, og‘ir bo‘ladi. Aks holda qor ko‘chkilari, qattiq shamol uchirib ketishi mumkin. Uning zamini poydevori katta, og‘ir toshlar terib chiqiladi, so‘ngra tosh yoki paxsadan devor quriladi. Osti keng, qalin, ust 1 Eshov B.J. Qadimgi O’rta Osiyoning shaharlari tarixi. – T., 2006 b-87 74

tarafiga torayib boradi. Uyning usti shox – butalar bilan yopilib, qalin tuproq solinadi, so‘ngra somon suvoq bilan suvab chiqiladi. Ba’zi yerlarda uyning bir xonasi ikkiga bo‘linadi. Birinchi bo‘lagini sathi bir oz baland qilib quriladi. Bu bo‘lakni ro‘yi bola deyiladi. Bu yer o‘tirib ovqatlanadigan, dam oladigan, yotadigan joy hisoblanadi. Ikkinchi past bo‘lagiga o‘choq (mo‘risi bilan omborxona va boshqa xo‘jalik xonalari bo‘ladi. Tojiklarning Zarafshon vodiysining yuqori qismidaga, Yag‘nob daryosi atrofidagi, Qorategindagi uy – joylari ham bir – biridan ancha farq qiladi. Kiyim-kechalari. Tojik erkaklarining yozgi kiymi ko‘ylak, cholvar, chopon, belbog‘ va do‘ppidan iborat. Erkaklarning ko‘ylagi kurtayi kitfak deyiladi. Ayollar ko‘ylagiga qaraganda yenglari toroq va kaltaroq bo‘ladi. Ko‘krak oldi yumaloq kesiladi. Kurtayi yaxtagi deb ataladigan xili ham bor. Ishtonlari ayollariniki singari bog‘ichli qilinadi. Ust tarafi keng, osti tor, ayollarnikiga nisbatan kaltaroq qilib tikiladi. Ko‘ylakni ishtonning ustidan tushurib yurishadi. Ustidan belbog‘ – loki yoki chorsu bog‘lanadi. Yozgi chopon uzun, tizzadan tushib turadigan, yenglari qo‘llarini yopadigan qilib, satranji deb ataladigan, ko‘pincha yo‘l – yo‘l matodan tikiladi. Qish kunlari qavilgan paxtali to‘n va chakmonda yuriladi. Norigza nomli keng chorvor kiyiladi. Oyoqlariga ham teridan tikilgan choriq yoki oshlangan charmdan tayyorlangan mo‘kki kiyiladi. Yog‘och kovushlar kiyish hollari ham uchrab turadi. Bosh kiyimlari har joyda har xil bo‘ladi. Ko‘pincha chuqqaygan uzun do‘ppi kiyib yuriladi. Kitob do‘ppilari, hozirda esa chust do‘ppi kiyishadi. Sovuq kunlarda do‘ppi ustidan jun salla o‘raladi yoki jun telpak kiyiladi. Tojik ayollarining kiyim – kechagi turli xil bichimda bo‘lib yashayotgan joyiga qarab har xil matodan turli ko‘rinishda tikiladi. Ayollar ham kuylak, cholvar, qovilgan chopon kiyib, boshlariga ro‘mol o‘rashadi. Ayollar cholvorini ozor yoki poyjamo deb ham atashadi. Chopon, jamo, ro‘mol, sobadaqa deb yuritilgan. Kuylak ustidan kamzul kiyish odat tusiga kirgan. Kuylaklarning yoqasi qaytarzda tikilganiga qarab bir necha xilga bo‘linadi: 75

peshchokak, par – pari, qozoqi, o‘zbaki. Qiz bolalar bilan yosh juvonlar yoqasi, yenglarining uchi, etagiga har xil kashta tikilgan kuylak kiyishadi. Boshga ro‘mol o‘raydilar. Keyingi vaqtlarda ko‘proq toqi do‘ppi kiyadigan bo‘lib qolishdi. Tojik ayollari kiyadigan do‘ppilar orasida Toshkent, Kitob, Samarqand, O‘ratepa, Xo‘jand, Darvoz do‘ppilari uchraydi. Bu do‘ppilar turli – tuman, ko‘proq qizil, zangori, sariq, ko‘k po‘shti, oq iplardan tikilgan. Bir – biridan guli, bezagi bilan farq qiladi 1 . Oyoq kiyimi mahsi, uchli kalish, tuflidan iborat. Sovuq kunlari xilma – xil rangli ipdan qo‘lda to‘qilgan paypoq – jurob kiyiladi. Ayollarning bezak – taqinchoqlari asosan zirak, uzukdan iborat. Srchlariga oddiy yoki qora ipdan yasalgan chura – kokil taqishadi. Kokil uchiga xilma – xil rangli ipdan popuk va munchoq osiladi. Etnogenezi va etnik tarixi. Turkmaniston Respublikasining eng asosiy aholisi turkmanlar hisoblanib (2537 ming kishi). Shuningdek, O‘zbekiston , shimoliy Kavkaz Astraxan viloyati va RFning bir necha shaharlarida, Afg‘oniston, Eron va Turkiyada yashaydi. Umumiy soni 4,6 mln. kishi. Turkman tilida so‘zlashadi. Dindorlari sunniy musulmonlar. Markaziy Osiyoda yashovchi tub xalqlaridan biri Turkmanlar hisoblanadi. Turkman xalqining kelib chikishi haligacha to‘lik aniklanmagan. Ularning shakllanishida dah – massaget va sarmat-alan qabilalarining o‘rni kattadir. Qadimgi Mirg‘iyona va Xorazm davlatlari axolisi ham mazkur jarayonda qatnashgan. Turkmanlar ajdodlari Orol va Kaspiy dengizlar atroflarida ko‘chib yurgan dah-massaget qabilalari hozirgi Turkmaniston bilan Xurosonning Janubida juda qadimdan buyon yashab kelgan urug‘ qabilalari hisoblanadi. Ularni etnik shakllanishi orol kasbiy dashtlarida yashovchi eroniy tillarda so‘zlashuvchi qabilaning birikmalarining IV-V asrlariga kelib turklashtirish jarayoni bilan bog‘liq degan fikr olimlar o‘rtasida mavjud. 1 Sagdullayev A. Qadimgi O’rta Osiyo tarixi. – T., 2004. b-58 76

Darxaqiqat IV-V asrlardan beri bu hududlarga turkiy qabilalar kirib kela boshlaydi. Shuningdek antropolgik ma’lumotlarga asoslanib turkmanlar asli meloddan avval turklashgan ko‘chmanchi skiflarning avlodi deb hisoblanadi. Ammo bu ikki fikr ham to‘lik asoslanmagan. Turkmanlarning etnogenizida mahalliy daxmassagetlar, shuningdek, sarmatlar, alanlar qabilalari qisman qadimgi Marg‘iyona, Parfiya va Xorazm davlatlari aholisi qatnashgan. 1-ming yillik o‘rtalarida Kasbiy buyi cho‘llarida turkiy qabilalar, IX asrlarda o‘g‘uzlar paydo bo‘lgan. Ular Turkmanlarning etnogenizida muhim rol o‘ynagan. O‘g‘uzlarning asosiy guruhi XI asrda shimoliy-sharqdan kelib, mahaliy aholi bilan aralashib kelgan. XI asrda Saljuqiy qabilalari turkmanlar yashaydigan hududlariga uta boshlaydi. O‘g‘uz, alan, qipchoq qabilalarini qisman Xorazmliklarni chatishishi va qo‘shilishi natijasidayangi kavmlar paydo buladi. Demak “Turkman” nomi dastlab X asr oxirlarida paydo bo‘ladi. XIV-XV asrlarda Kaspiy dengizi atroflari Mang‘ishloq yarim oroli, Sariqqamish ko‘li, Qoraqum, Xorazm G‘arbiy - Shimoliy chegaralarigacha bo‘lgan hududlariga turkmanlar joylashadi. Ular asosan yetti qavmdan iborat: teke, yovmut, ersari, sariq, chovdur, goklan, salir va boshqalar ko‘pincha urug‘ qabilalari bir – birlariga qo‘shilib ketishib, qadimgi o‘z nomlarini unutishgan, yangi urug‘ qabilalari paydo bo‘lgan. Turkman xalqining shakllanishi jarayoni mo‘g‘ullar istilosidan keyingi davr (XV asrlarda) tugaydi. XV asrda turkman halqi shakllangan. Bu davrlarda turkman etnosiga ayrim o‘g‘uz bo‘lmagan turkiy qabilalar, jumladan qiachoqlar ham qisman aralashgan. Turkmanlarda qabila-urug‘larga ajratish saqlangan. Ulardan eng yiriklari takalar, yovmutlar, erkari, solurlar, sariqlar, gyokalan va choudorlar bo‘lgan. XVIII – XIX asrlargacha turkmanlar yuqorida ta’kidlab o‘tilgan yetti yirik qavmga bo‘linishini saqlab qolgan edi. Bu toifa o‘z navbatida to‘rt elga bo‘lishgan: gara, bekovul, ulugdepe va gumesh. 77

Gara qavmini chekich, quraysh, islom, boy, uga, tagam, mamish, yabanlar, bekovul qavmini lambe, sarli yerli ushaqom, tog‘achi, kultak, ulug depe qavmini garama, surxi, surx, chatroq, oqteri, aji esenmengli, giziloyoq, etbosh, denaji, chakir, gabasoqol, sulaymon, omar, gizilja, g‘urama gunesh. Teke elini ikki nasl – nasb avlodlari tashkil etgan: otamish va to‘xtamish. Otamish avlodi sichmaz hamda bag‘shi avlodlaridan iborat. Sichmaz avlodi sichmizning o‘zi bilan uch urug‘ qavmlaridan, bag‘shi avlodi esa bag‘shi, dashayoq, bo‘rkun, sultoniz qavmlaridan tashkil topgan. To‘xtamish nasl – nasabini beg va bekil avlodlari tuzgan bo‘lib, beg avlodi, gongur, omonsha – gukche qavmlariga, bekil avlodi esa ganjiyusup, yazi – yusuf, gagsual, ariq – garaj, gofa va bukri qavmlariga ajraladi. Teke eliga mujevur avlodi ham kiradi. Yomut eli: ham ikki nasl – nasabga bo‘linadi. Bayram shali nasabi sayak, o‘kuz, ursuqchi, ushak urug‘lariga bo‘linadi. Bulardan tashqari sariq, chovdur, gukleng hamda salir qabilalari ittifoqi borligi yuqorida aytib o‘tilgan edi. Sariq qabilasi suqti, bayrach, alasha, xerzeki, gazmilmirad, bedeng, gal – bosh urug‘laridan; chovdur qabilasi, igdir, chovdur (gara - chodur), yabdal, bo‘zaji, burunchi qavmlaridan tashkil topgan. Turkmanlarning bulardan boshqa bir qancha kichik qabila, qanchadan – qancha urug‘ qavmlari mavjud bo‘lganligi bizga ma’lum: afg‘on, arab, gurd, qipchoq, aymoq, girey, gazak, galmik, garamugol, tut, gullar va h.k. XV – XVI asrlarda Turkmanistonning shimoliy tumanlarida chovdur va ularning qarindoshlari abdallar, arablilar yashagan. Bu urug‘ qabilalarning hammasi birga qo‘shilib turib esen – xoni, ya’ni Hasan eli deb yuritilgan. Qolgan urug‘ – qabilalariga esa sain – xoni nomi berilgan. Sariqamish qo‘li atroflarida, katta Balxanda turkmanlarning teke, salir, Yomut (yomut) qabilalariga qarashli urug‘ – qavmlari istiqomat qilishgan. Bu qabilalar orasida eng nufuzlisi salir qabilasi hisoblangan. Shunday bo‘lsa 78

kerak, salirlar ichki salir deb atalgan. Qolganlar, ya’ni teke, yomut, sariq urug‘ – aymoqlari esa tashqi salilar nomi bilan yuritilgan. Yazir (qoradoshli), emreli, nuxarli, qisman bayat urug‘lari Turkmanistonning janubiy qismida yashashgan. XIX asrning 80 – yillarida Turkmaniston Rossiya tomonidan bosib olingach, etnik birikishi jarayoni tezlashgan, ammo qabilaviy bo‘linish saqlanib qolgan. Yirik qabilalaridan taka turkmanlari ahol, Murg‘ob havzasi va Tajanda, yovmutlar Kaspiy bo‘ylarida va Xeva xonligida, ersirilar Amudaryo vodiysida, salirlar, sariqlar guklenlar, chovdurlar Xeva xonligida birgalikda yashashgan. Xo‘jalik madaniy jihatdan turkmanlar ko‘chmanchi (chorvador) va o‘troq dehqon (chumur)larga bo‘lingan. An’anaviy xujaligi.Ko‘pchilik turkmanlar chorvador urug‘ qabilalar bo‘lgan qisman dehqonchilik bilan shug‘ullangan. Asosan quyruqli qo‘y – qo‘zilar boqilgan. Chorvador urug‘ – aymoqlar ham aslida ikkiga bo‘lingan: chorva va chomri (chomru). Birinchilari o‘zlarini mollarini yaqin – uzoq yaylovlarga olib chiqib, chorva bilan bir yerdan ikkinchi yerga ko‘chib yurishgan. Chomir xalqi esa bir yerda o‘tov qurib o‘troq hayot kechirgan. Chorvani qo‘ldan boqib, ekin ekib yetishtirishgan va shu bilan kun kechirishgan. Har bir qabila chorvasini o‘z yerida boqishi kerak edi. Lekin quduq va qoqlar (suv o‘ralari) odatda ularni qurdirgan boylar qo‘lida edi. Chorva egalarining qo‘lida minglab qo‘y – qo‘zi, yuzlab tuyalar bo‘lib, minglab gektar yaylovlar, qanchadan – qancha quduqlar suv manbalari ham shular izmida edi. 1 Kambag‘al chorvador dehqonga ancha og‘ir edi. O‘z qudug‘i bo‘lmagan kabag‘al quduq suvidan foydalanganligi uchun boy chorvasini boqib, quduqni tozalab berishi kerak edi. Bir oz mol – holi bo‘lgan kambag‘al esa o‘z molini boy chorvasiga qo‘shib yuborib, o‘zi boy yerlarida ishlab berishi yoki chorvasini boqishi lozim edi. Yollanma mehnatning gullukchi, xizmatkor 1 Isomiddinov M.H. Sopolga bitilgan tarix. – T., 1993 b- 36 79

shakllari mavjud edi. Turkmanlarning dengizga yaqin joylarida baliqchilik bilan shug‘ullanishgan. Bu yerlarda turkman boylarining yirik xo‘jaliklari mavjud edi. Turkmanlarning bir qismi Kaspiy dengizning sharqiy sohillaridagi neft, tuz konlarida band edi. Turkmanlar savdo sotiq yaxshi yo‘lga qo‘yilgandi. Ayniqsa Eron, Buxoro, Xeva bilan savdo aloqalari nihoyatda rivojlangan edi. Mare, Qo‘qon, Urganchda, Turkmanistonning ayrim shahar (qal’a), qishloq (ovul)larida katta bozorlari bo‘lgan. Dehqonchiligi. Turkmanlar sug‘orib dehqonchilik qilishgan. Bug‘doy, jo‘xori, arpa, paxta, kunjut, sholi, beda ekilgan. Qovun, tarvuz, qovoq yetishtirilgan. Ko‘p joylarda kuzgi – guyzluk bug‘doy ekilgan. Sabzavot asosan qadimdan o‘troq hayot kechirib kelayotgan onauli, maxinli, murchali, maxtumi, guklen urug‘larining yerlariga yetishtirilgan. Uzum yetishtirish, bog‘ – rog‘lar o‘stirish bilan kam shug‘ullanishgan. Deyarli hamma yerda piyoz ekilgan. Yerni yog‘och omoch temir uchli azal kunda bilan haydashgan. Hosil o‘roq bilan o‘rilgan. G‘alla don xirmonda mol yordamida yanchilgan. Tegirmon, kash – kash juvozlar qurilgan. Ekinlarni sug‘orish inshoatlari qurilgan, hovuzlar qazishgan. Yer go‘ng, kul, eski tuproq bilan o‘g‘itlab turilgan. Ovchiligi. Turkmanlarning butun o‘lkada keng tarqalgan hunari xususan g‘arbiy tumanlarida ovchilik bilan deyarli hamma doimo shug‘ullangan. Turkmanlar tulki, bo‘ri, jayron, quyon, parranda ovlashgan (kaklik, qirg‘ovul, o‘rdak, g‘oz va h.k). Miltiq bilan, qopqon qo‘yib, to‘r tutib ba’zan tayoq bilan ovlashgan. Otda tozi it, lochin bilan ov qilingan. Hunarmandchiligi. Temirchilik qurolsozlik zargarlik, ko‘nchilik, duradgorlik kasb – hunarlari Turmanistonning hamma yerlariga keng 80

tarqalgan eng e’zozli hunarlardan hisoblanar edi. Kosiblar o‘z uylari, ovullarida ish qilishgan. Ayrim hunarlar bilan ma’lum ovullarda ma’lum urug‘ yoki qabilalar shug‘ullanib kelgan. Chunonchi, kulolchilik asosan Chorjuy atrfidagi hunarmandlar orasida keng tarqalgan. Noxurlar, ayrim marvlik tekelar, shuningdek Gasan – Ko‘l va Kumush – Tepa hunarmandlari o‘tovlar yasash uchun zarur qismlar yasash bilan mashhur bo‘lganlar. Yaz urug‘lari odamlari egar – jabduq, yari – gukchalar yog‘ochdan idish – tovoq, burkuz urug‘idagilari qamchi tayyorlashgan 1 . Xonadonlarda gilamdo‘zlik va shoyi to‘quvchilik ishlari bilan shug‘allanib kelingan. Hunarmandlar orasida zargar, kumushchilar qaryib har bir ovulda bo‘lgan. Transporti. Qatnovda asosan otlardan foydalanishgan. Ahalteke va yovmut otlarida yurishgan. Yuklarni tuyalarda tashishgan. Turkmanlarda uch xil tuya boqilgan yakka o‘rkachli turkman tuyalari (arvanalar); qo‘sh o‘rkachli turkman tuyalari (bugralar) hamda ularning chatishganlari, durugaylari. Yo‘li yaxshi bir muncha tekis joylarda Xevaning ikki g‘ildirakli aravasidan foydalanilgan. Eshak arava, ba’zan tuya aravalari ko‘p ishlatilgan. Dengiz yaqinida yashagan turkmanlar kema, novlarda yuk tashigan. Uzun, ingichka qayiq (taymun, yek merdem)lar ham ko‘p bo‘lgan. Madaniy turar-joylari. Turkmanlar butun umrlarini deyarli yaylovlar va o‘tovlardan o‘tkazishgan. O‘tov ularning eng asosiy va eng ko‘p tarqalgan uyi hisoblanib kelingan. Turkman o‘tovlari ko‘rinishidan hamma yerda deyarli bir xil bo‘lgani bilan bir – biridan farq qiladi. O‘tovni usti atrof – tevaragida bog‘langan yup – to‘qima lenta har xil joyda turli rangda va turlicha tortilgan bo‘ladi. Ayrim o‘tovlarning usti yotiq yassiroq, ba’zilariniki cho‘qqi ko‘rinishda ishlanadi. Chunonchi yovmutlarda o‘tovning tepasi, gumbazi ammanikidan pastqom 1 Sagdullayev A. Qadimgi O’rta Osiyo tarixi. – T., 2004.b-59 81

bo‘ladi, chovdurlarniki esa eng baland, uchli qilib ishlangan. O‘tovning tashqarisi bilan ichkarisiga darmiq, ya’ni bezakdor tasma bog‘lab qo‘yiladi. Kambag‘al aholi ilgarilari kichkina o‘tovlarda yashagan. Bu xil o‘tovlarni turkmanlar orosha yoki gushtdikme deb atashgan. Orochalarning panjara – terimi bo‘lmagan. Namat ustidan polos va gilamlar to‘shalgan. Xo‘jalikda kerak bo‘ladigan jamiki narsalarning o‘z o‘rni,joylashtirish tartibi bo‘lgan. O‘tovga kirgan kishi turli joylarga osilgan non xalta, tuz xalta, idish xalta, ip – igna xalta va boshqa har xil jun xaltalarni ko‘rishi mumkin edi. Kiraverishda o‘ng tarafda mis, yog‘och, sopol idishlar, samovar joylashgan. Ro‘parada ko‘rpa – yostiq, namat, kigiz, gilamlar, yon – verida bug‘doy, un solingan qoplar, egar – jabdug‘lar joylashgan. O‘tovning to‘rida sandiq, belanchak (sallanchak) turgan. XIX asrda ayrim urug‘ qabila odamlari o‘zlari uchun alohida qal’a qura boshlashgan. Bunday qaltslar ko‘proq teke qavmiga qarashli kishilarda bo‘lgan. Teke ovullari uch – to‘rt xo‘jalikdan iborat bo‘lib, dasht cho‘l yerlarda quduqlar atrfida joylashgan. Hovli qal’a yonida xilma – xil xo‘jalik binolari qurilgan: otxona, seyisxona, duyeyetsq (tuyaxona), molxona (qo‘yxona) goyunetoq, somonxona, ombor va h.k. Har bir hovlida albatta ayvon qurilgan. Ayrim turkmanlar, chunonchi Xorazm turkmanlarida hovliga ya’ni quyoshga ters tomonga qaratib tersayvon solingan. O‘ziga tuq turkmanlarning hovlilari ichkari va tashqariga bo‘lib qurilgan. Yomutlar bilan yemreli qavmlariga qarashli hovlilarda xo‘jalik va turar – joy binolari hovlining ikki chekkadagi devorlari bo‘ylab qurilgan. Hovlining o‘rtasi ochiq bo‘lgan. Turkmanlarda chayla – chatma ham qurilgan. Devorlari shoxbutoq, qamish yoki yog‘ochlardan bo‘lib, tomiga shox – shabba to‘shalgan. Ustidan loy – suvoq bilan suvalgan. Keyingi vaqtda xom yoki pishiq g‘ishtdan tomi yassi, teks qilib uy solish odati keng tarqalgan. Kiyim-kechaklari. Turkman erkaklarining usti – boshi qadimiy milliy urf – odati, an’analari ta’sirida deyarli sezilmaydi. Ammo xotin – qizlarning 82

milliy kiyimlaridan hali ham farq bor. Bundan tashqari qaysi xalq bilan uzoq vaqt qo‘ni – qo‘shnichilik qilib kelganiga qarab turli – turkman qavm odatlarining kiymida, ichki va tashqi ta’sir yaqqol sezilib turadi. Ayniqsa, Kavkaz xalqlari, eronlilarita’siri kuchli. Xeva turkmanlari kiyim – kechagida o‘zbek bilan qozoqlarning milliy kiyimi an’analari o‘z ifodasini topgan.sariq turkmanlari Buxoro vohasi aholisi singari kiyim – kechak kiyib yuradi. Turkman erkaklarining kiymi balaq (ishton), yengi uzun ko‘ylak, qavilgan chopon – dondan iboratbo‘lib, boshiga kerlin yoki kubanka (tepasi, ensi, ensiz), telpak, oyog‘iga choriq, cho‘ponlari esa yelken kiyadi. Ayollari balaq (uzun ishton), ko‘ylak, yengsiz kemzor (kamzul), oldiguldor qavilgan tun – chabit, boshiga bo‘riq, bogmach, o‘ramak xasaba, topon va boshqa bosh kiyimlarini, oyog‘iga kovush yoki poshnali poyafzal kiyadi., oldiguldor qavilgan tun – chabit, boshiga bo‘riq, bogmach, o‘ramak xasaba, topon va boshqa bosh kiyimlarini, oyog‘iga kovush yoki poshnali poyafzal kiyadi. Erkaklarning ko‘ylagi oldin yoqasiz tikilgan bo‘lsa, endilikda tik yoqali ko‘ylak kiyish odat bo‘lgan. Lekin turli qavm erkaklari bilan ayollarning usti – boshi bir – biridan ma’lum darajada yo bichilishi, tikilishi yoki tashqi bezagi bilan bir muncha ajralib turadi. Masalan, erkaklar kiyadigan don, chopon, chakmonlar garchi tikilishi jihatdan hamma yerda bir xil bo‘lsa ham matoning rangi, ko‘rinishi, nomi bilan turli – tuman. Ilgari to‘nni uzun yenglari qo‘lni yopib turadigan qilib tikalar, yon tomonlarini kesib cho‘ntak o‘rnatilgan. To‘yning etagi, yoqasi, cho‘ntaklari chetiga tasma, uqa tikilgan. To‘nlardan xivali don, girmizi don, astaroma chopon – oqtoy xillari keng tarqalgan edi. Chakmonni tuya junidan qilishgan. Sovuq kunlari chopon bilan to‘n yoki po‘stin – ichmek kiyishgan. Dengiz yoqasida yashaydigan yovmutlar ilgari kurt bichim tun kiyishni yoqtirar edilar (kurdacha bichimda bo‘lgani uchun shunday deyilgan). 83

Oyoqlariga chorqidan boshqa cho‘qay, chapak (shippak) ham kiyib yurishgan. Cho‘qay – buzoq terisidan uchi qayrilgan, gajakdor poyafzal tikilgan. Choriq yaxlit teridan tikilgan, oyoqlariga oq paytava o‘rashgan. Taqinchoqlari. Turkman ayollari bezak – taqinchoqlarni juda yoqtirardi. Shu sababli ularning quloq, qo‘l, bosh, burunlariga xilma – xil bezak buyular taqib yurishganini ko‘rish mumkin. Kim qanday bezak taqqaniga qarab qayerlik va qaysi tabaqaga mansub ekanini ajratib olish qiyin emas. Bolalarga ko‘pdan – ko‘p kumush tanga va munchoqlardan yasalgan turli – tuman taqinchoqlar taqib qo‘yishadi. Qiz bolalarning bosh kiyimi – do‘ppi, telpak, qalpoqlari ayniqsa chiroyli rangdor bezakli bo‘ladi. Yoshi kattaroq o‘g‘il bolalar bosh kiymida hech qanday bezak bo‘lmaydi. Qiz bolalarning telpagini chetlariga har xil yezak berilib, tepasiga g‘upba deb ataladigan bezak o‘rnatilgan. Bo‘yinlariga tangalar, munchoqlar, nishon osilgan shoda taqilgan. Ko‘ylaklari bilan chopon, to‘nlarining ko‘krak oldiga apbasi osib yurishadi. Apbasini quloq (teshik)li tangalar yoki tangasimon ko‘nishida kesilgan kumush parchalarini ipga tizib yasaydilar. Ayollar sochlariga yosiq osishgan. Kokillarini har xil tanga yoki medalonlar, kalitlar osib yuradilar. Qo‘llarida bizelik deb ataladigan bilakuzuk, quloqlariga uzuk – tulak xalqa, isirg‘a, buranlariga irebek taqishgan. Endilikda bu run xalqalarini kam uchratish mumkin. Taomlari.O‘zbeklar va Qoraqalpoqlarnikiga o‘xshab ketadi. Asosan sut va sut mahsulotlari ko‘p istemol qilishadi. Ularning churek poni ayniqsa mashhurdir. Jo‘xori non yopib yeyishadi. Vaqti tig‘iz kezlarida chuchuk xamirdan patir non yopishadi. Gushtadan churba (sho‘rva), gaynatma, dograma, sho‘rva, govurma, govurdok, palov, shara yoki konab (kabob) pishirishadi. Turkmanlar go‘t qoqisini juda yaxshi ko‘rishadi. Shuning uchun tuya, qoramol go‘shtini ham shu tariqa tilim – tilim qilib tuzlashadi. Va shamolda quritishadi. Qo‘y go‘shtini ham shu tariqa tayyorlab, qoringa solib qo‘yishadi. Yoki chala qovurib idishlarga solinadi. Yangi go‘sht tugagan 84

vaqtda ana shu qovurmadan ishlatishadi. Gara cho‘rba qaynatishadi. Qadimda qovurmadan choyga solishgan (choy cho‘rba). Quyon, jayron, kiyik kaklik go‘shtini, osyotr balig‘ini go‘shtini ishlatishadi. Ko‘k choy, ayrim joylarda qora choy ichiladi. Ko‘pincha ko‘k choy bilan qora choyni ichishadi, nonushtaga qovun qoqi, jiyda qo‘yiladi. XULOSA Bitiruv malakaviy ishimizning sungida quyidagicha hulosa qilamiz. Birinchidan , ko’chmanchi kimmeriylar haqidagi ma‘lumotlar ilk marta mil. avv. 8 asrga mansub Bibliya kitobi va “Odisseya” dostonida tilga olib o’tilganligi, shuningdek ularning harbiy yurishlari haqidagi ma‘lumotlar mil. avv. 8-7 asrlardagi Ossuriya-Bobil mixxat yozuvlarida ham uchrashligi asoalab berildi. Ikkinchidan , Ma’lumki, etnologiya fanidagi mana shu ilmiy konsepsiyaga ko’ra, xar bir xalqning kelib chikish tarixi uch boskichdan iborat buladi. Birinchi boskich-da kushni, xududiy jixatdan yakin, turli til va laxjalarda so’zlashuvchi qabila va elatlarning iktisodiy va madaniy aloqalari asosida etnomadaniy yaqinlashish, aralashish va etnik qorishuv, ya’ni etnogenetik jarayonlar kechadi. Bu xodisa xar bir xalq tarixida juda uzok davom etadigan obektiv tarixiy jarayon bulib, uning yakuni aynan olingan xalqning shakllanishiga olib keladi, ya’ni etnogenetik jarayon yakunida xalq shakllanadi. 85

Uchinchidan , demak, xalq bu biologik xosila emas, balki uzoq davom etadigan etnogenetik jarayonlar maxsuli va etnik birliklar yig’indisi ekanligi ko’rsatib o’tildi. To’rtinchidan , XIV asr 80 – 90 yillaridan boshlab Sirdaryo bilan Amudaryo oralig‘idagi yerlarga Dashti Qipchoqdan ko‘chmanchi turk – mo‘g‘ul qabilalari bostirib kirgan. XVI asr boshida Muhammad Shayboniyxon (1451 - 1510) boshchiligida Movarounnahrni, 1504 – 1507 yilda Xurosonni zabt etdi. Shu vaqtdan boshlab Movarounnahrning turkiy zabon xalqi o‘zbek nomini oldi. Istilo qilgan joylarda ko‘chmanchi o‘zbeklar ozchillikni tashkil qilsa ham zo‘r siyosiy va harbiy ko‘chga ega bo‘lishgan, ular asta – sekin o‘troq dehqonchilikka o‘tishgan. Beshinchidan , Qadim zamonlardan buyon Markaziy Osiyoda o‘zbeklar, qirg‘izlar, turkmanlar, tojiklar va boshqa xalqlarning ajdodlari bilan yonma – yon istiqomat qilib kelayotgan mintaqadagi yirik tub xalqlardan biri qozoqlar hisoblanadi. 1920 yillar o‘rtalarigacha, ularni noto‘g‘ri qirg‘iz – qaysaq yoki qirg‘iz deb atab kelishgan. Oltinchidan , . Qozoq xalqi shakllanishidagi oxirgi komponenti XIV asr oxirida Oltin O‘rdadagi kichik ko‘chmanchi qabilalarga borib taqaladi. Oltin O‘rda parchalanishi bilan XV asr o‘rtasida, O‘zbek xonligidagi o‘zaro nizolar natijasida bu qabilalarning katta qismi janubi-sharqiy Mo‘g‘uliston davlati tarkibiga ko‘chganligi xususida ma’lumotlar keltirib o’tildi. Ettinchidan , XV-XVII asrlarda esa kelib chiqishi qozoq no‘g‘aylar bilan bog‘liq qabilalar kirib kelgan. Qozoqlarning bir qismi boshqa turkiy xalqlarning etnogeneziga kirgan. XVI-XVII asrlarda qirg‘izlarga qozoq- no‘g‘ay qabilalari qo‘shilgach, Tyan-Shan qirg‘izlarni asosan shakllantirgan, degan xulosalarga kelindi. 86

Adabiyotlar ro’yxati 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T., 2008. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. – T., 1998. 3. Annayev T., Tilovov B., Xudoyberdiyev Sh. Boysun arxeologik yodgorliklari. – T., 1999. 4. Annayev T., Shaydullayev Sh. Surxondaryo tarixidan lavhalar. – T., 1997. 5. Asqarov A. Eng qadimgi shahar. – T., 1990. 6. Jo’raqulov M., Isomiddinov M. O’rta Osiyo kulolchiligi tarixidan. – Samarqand, 1999. 7. Isomiddinov M.H. Sopolga bitilgan tarix. – T., 1993. 8. Kabirov J., Sagdullayev A. O'rta Osiyo arxeologiyasi. – T., 1990. 9. Sagdullayev A. Qadimgi O’rta Osiyo tarixi. – T., 2004. 10. Eshov B.J. Qadimgi O’rta Osiyoning shaharlari tarixi. – T., 2006. 11. Qadimgi tarixchilar O’rta Osiyo haqida. – T., 2008. 12. Avdusin D.A. Osnovi arxeologii. – M., 1989. 87

13. Arxeologiya Priaralya. – T., Fan, 1984. 14. Afrasiab. Vip. 1. –T., Fan, 1969. 15. Afrasiab. Vip. 2. – T., Fan, 1974. 16. Vorobyova M.G. Dingildje – usadba seredini I tisyacheletiya do n.e. v drevnem Xorezme. – M., Nauka, 1973. 17. Drevneyshiye gosudarstva Kavkaza i Sredney Azii. Srednyaya Aziya v rannem jeleznom veke. Srednyaya Aziya v antichnuyu epoxu // Arxeologiya SSSR s drevneyshix vremen do srednevekovya. Otv. red. G.A. Koshelenko. – M., 1985. 18. Drevniy i srednevekoviy gorod Vostochnogo Maverannaxra / Otv. red. Y.F. Buryakov. – T., 1990. 19. Drevniy Merv // Tr. YUTAKE. T.XIX. – Ashxabad, 1989. 20. Drevnyaya i srednevekovaya kultura Chacha. – T., 1979. 21. Zadnepetrovskiy Y.A. Drevnezemledelcheskaya kultura Fergani // MIA. – M., 1962. 22. Isamiddinov M.X. Istoki gorodskoy kulturi Samarkandskogo Sogda. – T., 2002. 23. Isamiddinov M.X., Suleymanov R.X. Yerkurgan. – T., Fan, 1984. 24. Martinov A.I. Arxeologiya SSSR. – M., 1973. 25. Mokrinin V.P. Po sledam proshlogo. – Frunze, Kirgizstan, 1986. 26. Na sredneaziatskix trassax Velikogo SHelkovogo puti. – T., Fan, 1990. 27. Suleymanov R.X. Drevniy Naxshab. Problemi sivilizatsii Uzbekistana 28. Bartold V.V Istoriya kulturnoy jizni Turkistona L 1927 str. 3 O‘sha muallif «Sochineniya», tom 2 chast 1, str 171 29. S.P. Tolstov. Po drevnim deltam Oksa i Yaksa i Yaksarta M 1962 str 30. www.history.ru 31. www.ziyo.net 32. www.archaelogy.ru 88

O'xshashlar

O‘rta Osiyo Yevropa sayyoxlari nazdida

O‘rta Osiyo xonliklarida davlat boshqaruvi va yer egaligi munosabatlari

Jahon xalqlari etnomadaniyatida Osiyo qit’asining tutgan o’rni

O‘rta Osiyoning antik davr tarixi yozma manbalarda

G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyoga doir tarixiy xaritografik ma’lumotlar