O‘rta Osiyo Yevropa sayyoxlari nazdida

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85.7958984375 KB

Ko'chirib olish

O‘rta Osiyo Evropa sayyoxlari nazdida mavzusida yozgan BITIRUV BITIRUV MALAKAVIY ISHIMALAKAVIY ISHI

Mundarija Kirish……………………………………………………………. . …….3 I.Bob. O‘rta Osiyoga kelgan ilk sayyoxlar. 1.1. Sharq sayyoxlarining xotiralari ……………………………………6 1.2. G‘arb sayyoxlarning ilk esdaliklari ………………………………..10 II. Bob. O‘rta Osiyo Evropa sayyoxlari nigohida. 2.1. XIV-XV asrlarda Evropa sayyoxlarining O‘rta Osiyoga kelishi … 27 2.1. Rus sayyoxlari va mutaxasislarining esdaliklari … ……………….41 Xulosa… ……………………………………………………………....66 Foydalanilgan adabiyotlar… ………………………………………...68 Ilova …………………………………………………………………...70 Kirish. 2

Mavzuning dolzarbligi : Mustaqillik sharoitida jamiyatdagi yangi o‘zgarishlarni amalga oshirish jarayonida erkin demokratik tafakkurga ega bo‘lgan va mustahkam milliy g‘oya kuchi bilan birlashgan jamiyat a’zolarini tarbiyalash vazifalarini bajarishda tarix fanining o‘rni jiddiy ravishda ortmoqda. Ushbu mavzuning dolzarbligi esa quyidagilardan iboratdir: - O‘rta Osiyoga kelgan Evropa sayyoxlari qoldirgan manbalar bilan tanishish. - Yevropada O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlarning shakllanish manbalari va ularni o‘rganilish sabablarini o`rganish. - so‘nggi yillarda nashr etilgan ilmiy asarlarni tadqiq etish orqali yangi xulosalar berish - mavzuga kompleks va konseptual yondashish orqali O‘zbekiston tarixining kam o‘rganilgan qismlarini to‘ldirishga xizmat qiluvchi ma’lumotlarni kiritishga harakat qilishdir. 1998 yil iyulda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori e’lon qilinib, unda respublikamiz tarixchi olimlari oldida turgan dolzarb vazifalardan biri “mamlakatimiz va chet el olimlarining eng qadimdan hozirgi kungacha o‘zbek xalqi tarixi bo‘yicha amalga oshirgan tadqiqotlarini tahlil qilish 1 ’’ ekanligi ko‘rsatib o‘tilgan. O‘zbekistonning tashqi siyosati jahon hamjamiyati bilan keng ko‘lamdagi siyosiy-iqtisodiy va madaniy aloqalarni amalga oshirishga qaratilgan. Zero, ushbu aloqalar uzoq davrlarga borib taqaladi. Mintaqamiz Sharq va G‘arb o‘rtasidagi muhim savdo yo‘llari tutashgan yerda joylashganligi bois, bu hududdan ko‘plab sayyohlar, savdogar va sarkardalar o‘tishgan. “Tarixan hozirgi O‘zbekistonning hududi shunday joy bo‘lganki, bu yerda juda ko‘hna savdo yo‘llari (mashhur Buyuk Ipak yo‘li) tutashgan, jo‘shqin tashqi aloqalar va turli madaniyatlarning bir-birini o‘zaro boyitishi jarayoni kechgan”. 2 1 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi Qarori // O‘zbekiston ovozi 1998 yil, 28 iyul. 2 Karimov I. A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. 1-jild. – T., б-28 3

Ana shunday aloqalar natijasi o’laroq, Yevropada O’rta Osiyo haqida har tomonlama ma’lumotlar to’plana borgan. Yevropalik olimlar asarlarida O‘rta Osiyoga oid ko‘plab ma’lumotlar va manbalarning uchrashining o‘zi ham ko‘hna qit’ada o‘lkamizga qiziqish kuchli bo‘lganligidan darak beradi. Ana shu jihatdan O‘rta Osiyoga kelgan sayyohlar haqidagi ma’lumotlarni chuqurroq o‘rganish va tadqiq etish dolzarb masaladir. Millati, dini, tili va istiqomat chegaralari bir-biridan uzoq bo‘lgan xalqlar ham O‘rta Osiyo haqidagi manbalarni sayyohlar yordamida yaratishgan va o‘z ma`lumotlarini bir-birlari bilan o‘zaro almashishgan. Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlaganidek : “Har qanday sivilizatsiya ko‘pdan-ko‘p xalqlar, millatlar, elatlar faoliyatining va samarali ta’sirining mahsulidir’’ . 1 O‘rta Osiyo, jumladan, O‘zbekiston tarixini o‘rganishda turli sayyohlar qoldirgan yozma manbalar, ulardagi ma’lumotlar asosiy ma`lumotlardan hisoblanadi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi : Buyuk geografik kashfiyotlar natijasida Yevropada sayyohlikka va ma`lumotlar tuplashga qiziqishni orttirgan. Yevropada o‘lkamiz haqidagi ma’lumotlar dastlab sayozroq bo`lsada, keyinroq XV asrga kelib yangi ma’lumotlar bilan ancha boyidi. Bunda G‘arb va Sharq mamlakatlari o‘rtasida savdo-sotiq aloqalarining kuchayishi, dengizlarda kema qatnovining ortishi katta turtki bo‘ldi. Sayyohlar qoldirgan ma`lumotlar o‘ziga xos manba hisoblanib, O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega ekanligi hamda mustaqil O‘zbekistonning dunyo mamlakatlari bilan iqtisodiy, madaniy, ilmiy sohalardagi hamkorligi kengayganligi, qolaversa, mustaqillik g‘oyalarini targ‘ib qilish, aholining o‘sib borayotgan moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish turli monografiyalar, ilmiy to‘plamlardagi yevropaliklarning O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlarini, tadqiqotlarini tahlil qilib umumlashtirish va alohida mavzu doirasida o‘rganish mazkur bitiruv malakaviy ishida bosh vazifa etib qo‘yildi. 1 Karimov I. A. Biz o‘z kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz.7-jild. –T., O‘zbekiston.1999.-146 b. 4

Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari : Yevropa va Rossiyadan kelgan sayyohlar O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlarni mavjud yozma manbalar va tarixiy faktlar yordamida ilmiy tadqiq etishdan iborat. Ana shu maqsad asosida : - Yevropadan O‘rta Osiyoga kelgan sayyohlar esdaliklarini umumlashtirish va tarixiy jarayonlar bilan bog‘liq holda tahlil etish hamda ularni O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishdagi manbaviy ahamiyatini ochib berish; - XIV—XV asrlarda G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlar O‘rta Osiyo va o‘zbek xalqi davlatchiligi tarixini yangi ma’lumotlar bilan yoritishda muhim manba bo‘lib xizmat qilishini ko‘rsatish; - XVII-XVIII asrda sharqiy Yevropa sayyohlarining O‘rta Osiyo tarixiy ma`lumotlarini yaratish borasidagi faoliyatlarini va ulardagi mavjud ma’lumotlarning ilmiy ahamiyatini aniqlash; - XVII—XVIII asrlarda Rossiyada O‘rta Osiyoga bo‘lgan qiziqishning sabablari va rus ma’lumotlarning paydo bo‘lishi hamda taraqqiyotini qamrab olgan holda tadqiq etish; - XIX asrda Rossiyaning O‘rta Osiyoda o‘z manfaatlarini ko‘zlab, olib borgan harbiy va siyosiy harakatlarining o‘sha davr tarixiy ma`lumotlarida aks etganligini ochib berish, ulardagi mavjud ma’lumotlarni avvalgilari bilan o‘zaro qiyoslasb o‘rgangan holda mavzu doirasida xulosalar berishdan iboratdir. BMIning nazariy-uslubiy asosi : O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning O’zbekiston tarixini rivojlantirishga doir bildirgan ko’rsatmalari asosiy nazariy-uslubiy asos bo’lib xizmat qildi. Shuningdek, ishni bayon qilishda tarix fanining ketma-ketlilik, xolislik, haqqoniylik, uzviylik kabi tamoyillari muhim nazariy-metodologik asos bo’lib hisoblanadi. Bundan tashqari ishni yozishda, tarixiy voqea va hodisalarga baho berishda milliy istiqlol g’oyasiga tayangan holda yondashildi. Ishning ilmiy yangiligi : Bitiruv malakaviy ishida Yevropa sayyohlarining O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy ma’lumotlarini XV-XIX asrlardagi tarixi O‘rta Osiyoga oid tarixiy-sayyohlik kundaliklari, tarixiy kartalar va turli adabiyotlar asosida ilk bor 5

taxlil qilindi. Ularning O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishdagi ahamiyati ilk bor, umumlashtirildi. Yevropada O‘rta Osiyoning tarixiga oid ma’lumotlarni qamrab olgan barcha tadqiqot ishlari va ularning natijalari tarixiy davriylik jihatdan jamlangan holda, xolisona yondashuv asosida o‘rganildi. Ularning o‘rganilish natijalariga konseptual nuqtai nazardan yondashilgan holda yangicha xulosalar berishga harakat qilindi. Bitiruv malakaviy ishida O‘rta Osiyoning sayyohlar tomonidan tuplangan ma’lumotlarning shakllanishi va taraqqiyoti eng so‘nggi tarixiy tadqiqotlar asosida yangicha ko‘rib chiqilgan va turli xil qarashlar, fikrlarni qiyoslab muammoga bir qator oydinliklar kiritishga harakat qilingan. Yevropa sayyohlarining O‘rta Osiyo haqidagi tadqiqot ishlarining keng ko‘lamda olib borilganligining asosiy sabab va maqsadlari mavjud adabiyotlar, kartografik materiallar (tarixiy karta va planlar) va arxiv hujjatlari asosida ilmiy jihatdan asoslab berildi. Shu tariqa Yevropada O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlarning shakllanish va rivojlanish taraqqiyotining yaxlit talqini ochib berilgan. BMIning amaliy ahamiyati : Tadqiqot natijasida qo’lga kiritilgan yakuniy xulosalardan ma‘ruza matnlari va kurs ishlari tayyorlashda foydalanish mumkin. BMIning tuzilishi : Kirish, 2 ta bob,4 fasl, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati, ilovalardan iborat. I.Bob. O‘rta Osiyoga kelgan ilk sayyoxlar. 1.1. Sharq sayyoxlarining xotiralari. 6

Axmad ibn Fadlan. X-asirning birinchi yarmida yashab o`tgan arab sayyohi, tarix, geografiya fanlarini yaxshi egallagan olim va yozuvchi. Hayotiga oid ma’lumotlar kam. Ibn Fadlan 921-922 yillar Bulg`or (Bolga bo`yi) podshosining iltimosiga binoan bulg`orlar orasida islomni mustahkamlash, Bulg`or podsholigini qo`shni Hazar xoqonlarining hujumidan himoya qilish uchun qal’alar bino qilishda yordam berish uchun xalifa Muqtadir (908-932 y) tomonidan Bog`dodddan yuborilgan elchilik bilan (uning kotibi lavozimida) Bulg`orga kelgan.Bog`dod elchilarga Bulg`orga Hamadon, Ray, Domg`on, Nishopur, Saraxs, Marv, Poykand, Buxoro, Xorazm, Ustyurt, Yoyiq, (O`rol) orqali bordilar. 1 Ibn Fadlan ana shu sayohat vaqtida ko`rgan va eshitganlari haqida “Risola” deb atalgan bir kitob yozib qoldirgan. “Risola”xususan etnogirafik ma’lumotlarga boy bo`lib, unga og`izlar boshqirdlar, Bolga va Kama daryolari atrofida istiqomat qilgan xalqlar: bulg`orlar, Ruslar yugralar, shuningdek, Bolg`aning quyi oqimi hamda Kasbiy dengizi bo`ylarida istiqomat qilgan xazar xalqlari haqida, ularning turmushi, mashg`uloti va urf-odati xususida qimmatli ma’lumotlar beradi. Ibn Fadlanning mazkur asari XII-XIII asrlardayoq ilmiy jamoatchilikning diqqat- e’tiborini o`ziga tortgan; gegrafiya va tarixshunos olimlar undan birinchi manbasifatida foydalanganlar. Lekin, risolarining asli bizgacha yetib kelmagan. Undan ayrim parchalar Yoqut Hamavining (Q.) “Mu’jam ul- buldon” asarida saqlangan. 1923 yili uning qisqartirilgan nusxasi Mashhaq kutibxonalaridan birida topilgan. Bu Ibn Fadlan va uning asarini keng o`rganishga yo`l ochib berdi. Ibn Fadlan risolasining arabcha matni 1823 yili Peterburgda (Yoqut Omaviy asarida saqlangan parchalar asosida) va 1959 yili Damashqda nashr qilingan. Asarning ruscha tarjimasi (tarjimon A.P.Kovalevskiy) 1939 yilda nashr qilingan. 1 www . history . ru 7

Abu Dulaf X-asrda o`tgan arab sayyohi va geograf olimi. To`la ismi: Mis’ar ibn Muhalhil al-Yanbuiy. Nisbasiga qaraganda, Madinaning mashhur xazraj qabilasiga mansub bo`lib, asli Qizil dengizning bandargoh shahari Yanbudandir. X.asr boshlarida Buxoraga kelgan va shoir sifatida Nasr II ibn Ahmad Somoniy (Taxm. 914-943 yy) xizmatiga qabul qilingan. 942 yili Buxorodan qaytayotgan Xitoy elchilariga qo`shilib, Iarqiy Turkiston orqali Xitoy poytaxtiga brogan, u yerdan Xindistonga o`tgan. So`ngra Sejiston (Sebston) orqali Eronga qilib, Buvayhiylar (932-1062 yy) vaziri, adib va ma’rifatparvar Ismoil ibn abbos (995 yili vafot etgan) xizmatiga kirgan. 1 Abu Dulaf shu yerda o`zlarini Sosoniylar deb atovchi daydi va darbadarlarning qiliqlari va xos sozlari (Jardaylari) tafsifiga bag`ishlangan “sosoniylar qasidasi” hamda Buxoradan Xitoy va xindistonga qilqan safari vaqtida ko`pgan-bilganlari haqida “Ricolayi avval” (“Birinchi risola”) asarini yozgan. Olimning Ozarbayjon, Armaniston va Eron shaharlari bo`ylab qilgan sayohati va ularning asari atiqalari haqida hikoya qiluvchi “Risolayi uxro” (“Ikkinchi risola”) asari ham eronda o`sha vaqtda yozilgan. Lekin, har ikkala risola ham Eronda o`sha vaqtda yozilgan. Lekin, har ikkala risola ham 1923 yilga qadar ilmiy jamoatchilikka ma’lum emas edi. Ulardan ayrim parchalar Yoqut Hamaviy xamda Zakariya ibn Muxammad Qazviniy asrlari orasida saqlangan. Bu parchalar, nemizcha tarjimasi bilan birga, F.Fyustenfeld (1842 y.) hamda K.Shlyosser (1843 y.) tomonidan chop etilagan Abu Dulaf va uning asarlari rus sharqshunos olimali V.V.Grigoref , V.V. Bartold, I.Y.Krachkavskiy, V.F.Minorskiy, P.G.Bulgakov, A.B.Xolidov, shuningdek, nemis olimi I.Markvartning diqqat- e’tiborini qozongan. Ammo ularning ayrimlari (V.V.Grigoref , V.V. Bartold, V.F.Minorskiy,)Abu Dulaf keltirgan, dalillarga shubha bilan qaraganlar. 1923 yili Mashhad kutubhonalarining biridan Abu Dulaf risolalarining qo`lyozmasi topildi. I.Y.Krachkavskiy qo`lyozmani atroflicha tahlil etish va uni Yoqud Hamaviy asrlardagi parchalr bilan solishtirib o`rganish natijasida Abu Dulaf asarida keltirilgan dalillar 1 Abduraimov M.A. Vopros feodalnogo zemlevladeniya i feodalnoy renta v pismax Emira Xaydara. Tashkent: An UzSSR, 1961.B-46 8

holis ekanligi, binobarn, u O`rta Osiyo, Xitoy , Hindiston, Eron, Ozarbayjon va Armanistonning tarixiy geografiyasining o`rganishda muhim manba bo`lib hizmat qilishi mumkinligini aytdi. “ Risolayi uxro” P.G.Bulgakov, hamda A.B.Xolidov, tomonidan rus tiliga tarjima qilingan (1960 y.) 1.2. G‘arb sayyoxlarning ilk esdaliklari. Miloddan avvalgi, 329 yilda makedoniyalik Iskandarning Baqtriya va So‘g‘diyona yerlariga harbiy yurishlari boshlangan. Bu yurishlar Markaziy 9

$Osiyo tarixida eng yaxshi o‘rganilgan mavzulardan biri bo‘lib hisoblanadi. Iskandarning qo‘shinida askar-jangchilari bilan birga bo‘lajak tarixchilar Ptolemey, Aristovul, Onesikrit, Kallisfen va Xaresslar xizmat qilib, turli xil siyosiy va madaniy voqealarni yozib borganlar. Ularning ma’lumotlari bizgacha yetib kelmagan, lekin dastlabki manbalardan so‘nggi yunon tarixchilari va geograflari foydalanganlar. Diodor (miloddan avvalgi 90−21 yillar) “Tarixiy kutubxona”, Strabon (miloddan avvalgi 64−milodiy 24 yillar) “Geografiya”, Pompey Trog (miloddan avvalgi I−milodiy I asr) “Filipp tarixi” asarlarini, Plutarix (milodiy 46−127 yillar), Klavdiy Ptolemeylar (II asr) o‘z hikoyalarini, Pliniy (I asr) “Tabiiy tarix” nomli kitobini yaratdilar. Ammo Iskandarning yurishlari haqidagi keng va to‘liq ma’lumotlar rimlik Kvint Kursiy Ruf va yunon Arrian asarlarida saqlangan. Arrian (milodiy 90\95−175 yillar) “Iskandar anabasisi” degan asarning muallifidir. Anabasis − bu “davlat ichkarisiga dengizdan uzoqlashgan harbiy yurish” yoki “Iskandar yurishlari” deb tarjima qilinadi. Kursiy Ruf (miloddan avvalgi I asrning oxiri − milodiy I asrning o‘rtalari) “Makedoniyalik Iskandar tarixi” nomli kitobni yaratgan. Ammo Arrianga nisbatan uning hikoyalarida badiiy to‘qimalar ko‘p uchraydi. 1 Quyida Arrian va Kursiy Ruf asarlaridan olingan ayrim qiziqarli ma’lumotlarning tarjimasini keltiramiz (ular rus tiliga M. YE. Sergeyenko va V. S. Sokolovlar tomonidan tarjima qilingan): Arrian, III kitob, 27-bob, 9. “Iskandar yaqinlashib kelishi haqida eshitib, bess Oks daryosidan kechib o‘tadi va kemalarini yondirib, Nautaka − so‘g‘diylar yeriga yo‘l oladi”. 10. “Spitamen va Oksiart bilan birga so‘g‘diylar chavandozlari hamda Tanais daylari unga ergashadilar. Baqtriya chavandozlari Bessning qochishidan xabar topib, har tomonlarga qarab o‘z uylariga yo‘l oladilar. 1 Tanieva G. M. Rol Karshinskogo vilayata v politicheskoy, sotsialno-ekonomicheskoy jizni Buxarskogo emirata (vtoraya polovina XVIII pervaya polovina XIX v): Avtoref. Dis.kand.ist.nauk.Tashkent, 2008. B-36 10$

Iskandar Drapsakga yetib keladi, qo‘shinlariga dam berib, ularni Baqtriyadagi eng yirik shaharlar − Aorn va Baqra tomonga yurgizadi. Bu shaharlarni hujum qilib zabt etadi va Aorn qal’asida Androkolning o‘g‘li Arxelay boshchiligidagi qo‘riqchi qo‘shin qoldiradi. Himoyasiz taslim bo‘lgan boshqa baqtriylarga hokim bo‘lib fors Artaboz tayinlanadi”. 2. “U o‘zi Oks daryosiga qarab yo‘l oladi. Oks Kavkaz tog‘laridan boshlab oqadi; hind daryolaridan tashqari Iskandar Osiyoda ko‘rgan daryolar ichida bu eng yirik daryodir: umuman eng yirik daryolar Hindistonda joylashgan. Oks Girkaniyadagi katta bir dengizga qo‘shiladi”. III, 30, 6. “Iskandar chavandoz qo‘shinlarini mahalliy otlar bilan ta’minlab So‘g‘diyona poytaxti Maroqandga yo‘l oladi”. 7. “Shu joydan Tanais daryosiga qarab yuradi. Tanais ham Kavkaz tog‘laridan boshlanadi, Aristovul so‘zlariga ko‘ra, varvarlar (mahalliy aholi − A. S.) uni Orksant daryosi deydilar; bu daryo ham Girkan dengiziga qo‘shiladi”. 10. “Shu yerda oziq-ovqatlar g‘amlashga chiqqan makedonlar mahalliy aholi tomonidan qirib tashlanadi, keyin ularning o‘zlari tik va chiqib bo‘lmaydigan qoyaga qochib bekinadilar. Ular 30 mingga yaqin bo‘lgan”. 11. Makedonlar qoyaga chiqish uchun bir necha marta harakat qiladilar; ko‘p askarlar yarador bo‘ladi; Iskandarning soniga o‘q tegib, suyagining bir qismini ushatib qo‘yadi. Shunga qaramasdan tog‘ hujum bilan olinadi. Makedonlar varvarlarning bir qismini joyida qirib tashlaydilar, ularning ko‘plari o‘zlarini qoyalardan tashlab halok bo‘ladilar, shuning uchun ham 30000 dan 8000 kishi tirik qoladi”. IV, 5, 2. “Spitamen o‘z jangchilari bilan Maroqanda qal’asini qo‘riqlayotgan makedonlarga hujum qiladi...” 3. “Iskandar Maroqandaga yordamchi qo‘shin yuborganidan xabar olib, Spitamen qal’a qamalini to‘xtatib, So‘g‘diyonadagi basileya − podsho shahriga otlanadi. Farnux va uning lashkarboshlari Spitamenni davlatdan butunlay chiqarib yuborishga harakat qiladilar va So‘g‘diyona chegaralariga yetib kelib, ko‘chmanchi skiflarga hujum qiladilar”. 4. “Spitamen yana 600 ta skif otliqlarini o‘z qo‘shiniga qo‘shib oladi 11

va skif ittfoqdoshligidan ko‘ngli ko‘tarilib, hujum qilayotgan makedonlarga qarshi jang qilishga qaror qiladi. Skif dashtlarining tekisligida turib u dushmanning hujumini ham kutmadi, dushmanga hujum ham qilmadi; faqat uning chavandozlari piyoda makedonlarning atrofida ot qo‘yib chopib yurdilar va ularga o‘q otdilar”. 5. “Farnuxning askarlaridan ular osonlik bilan qutuldilar, chunki ularning otlari chaqqonroq bo‘lib, o‘sha paytda hali charchamagan edi, Andromax qo‘shinlaridagi otlar esa olis yo‘llarda charchab, yemish kamligidan zaiflashgandi. Skiflar jang maydonida turgan va chekinayotgan makedonlarga g‘ayrat bilan hujum qiladilar”. 6. Ko‘pdan-ko‘p makedonlar yaralanadi va halok bo‘ladi; xullas askarlar to‘rtburchak bir qator saflanib, Politimet daryosi tomonga chekinadilar; bu yerda o‘rmon bo‘lib, o‘rmondagi changalzorlar varvarlarning o‘qlariga to‘siq bo‘ladi va piyoda askarlarning harakatlariga ko‘proq foyda keltiradi” 1 “Karan ginnarx (otliq qo‘shinning yo‘lboshchisi - A. S.) Andromaxga xabar qilmasdan otliqlarni bekintirish uchun daryodan kechib o‘ta boshlaydi; piyoda qo‘shin ham otliqlar ortidan buyruqsiz yo‘l oladi; umuman tartibsiz va qo‘rquv holatida bo‘lgan askarlar daryoga jarlik qirg‘oqlaridan tushadilar”. 8. “Makedonlarning xatolarini sezib qolgan otliq varvarlar har ikkala qirg‘oqdan otlari bilan daryoga tashlanadilar... Ular ba’zilari daryodan kechib o‘tganlar va uzoqlashganlarning ortidan quvadilar, boshqa birlari daryoni kechib o‘tayotganlariga ro‘para bo‘lib, ularni ortga, suvga uloqtiradilar yoki o‘q otadilar yoki daryoga kelayotganlar ortidan hujum qiladilar. Og‘ir ahvolga uchragan makedonlar daryo o‘rtasidagi kichik orolga tashlanadilar. Spitamen askarlari ularni o‘rab olib, hammasini qirib tashlaydilar; boshqa bir kichik qismini asirlikka olib, hammasini o‘ldiradilar”. IV. 6.1. “Aristovulning aytishicha, ko‘pdan-ko‘p askarlar changalzorda yashirinib turgan skiflarning pistirmasiga qamalib halok bo‘lgan, ular o‘z panagohlaridan jang qizigan paytida makedonlarga hujum qilganlar. Varvarlar hovliqish va tartibsizlik vaziyatidan foydalanib, ularning hammasini qirib 1 Andreev M.S., Chexovich O.D. Ark Buxar. Dushanbe, 1972.B-23 12

tashlaganlar. 40 ta otliq va 300 ta piyodalardan tashqari hech kim qutulib qolmagan”. “Shu mag‘lubiyat haqida Iskandarga xabar yetib kelganda u askarlarning achchiq taqdirlaridan qayg‘uga tushadi va Spitamenga qarshi shiddatli hujum qilishga qaror qiladi. U o‘zi chavandozlar qo‘shinining yarimiga, qalqonchilarning hammasiga, o‘qchilarga, agrianlarga va tez yurar piyoda askarlarga yo‘lboshchi bo‘lib, Maroqandga yo‘l oladi, uning bilishicha, Spitamen shaharga qaytib qal’ani yana qamal qilgan”. 4. “Uch kun davomida Iskandar 1500 stadiy masofadan o‘tib, to‘rtinchi kunning tongida shaharga yetib keladi. Spitamen Iskandar shaharga yaqinlashib kelishi haqida eshitib, uni kutmasdan qochib ketdi. 5. Iskandar uning izidan quvadi. Jang maydoniga yetib, u halok bo‘lgan askarlarni dafn qiladi va chekinganlar ortidan sahrogacha quvib boradi. Shu yerdan ortga qaytish yo‘lida u davlatni xarob qiladi va unga xabar berishlaricha, makedonlarga hujum qilishda ishtirok etib, so‘ng qal’alariga yashiringan varvarlarni qirib tashladi. U Politimet daryosi suvlaridan foydalanuvchi butun mamlakat yerlaridan o‘tdi” 1 . 7. 1. “Bu yerdagi ishlarni tugatib, Iskandar Zariaspga yetib keladi. Bu joyda u qishni o‘tkazishga qoladi...” 15. 4. “Shu paytda Iskandarning oldiga bir yarim ming chavandozlarga yo‘lboshchi bo‘lib xorazmliklarning podshosi Farasmon yetib keladi. U kolxlar va amazonka qabilalariga qo‘shni bo‘lib yashaganligi haqida hikoya qilib, Iskandarning amazonkalar, kolxlar va Eviksin dengizidagi qabilalarni istilo qilish istagi bo‘lsa, yo‘l ko‘rsatuvchi bo‘lishga va qo‘shinlarining yurishi uchun barcha shart-sharoitlar yaratib berishga xayrixoh ekanligini bildiradi”. 15. 5. “Iskandar Farasmonga minnatdorlik bildiradi va do‘stlik ittifoqchiligi haqida shartnoma tuzib, pont dengizi tomonga yurishga hozir vaqt yo‘q, deb javob beradi. U Farasmonni Baqtriya satrapi fors Artaboz huzuriga yuborib, vataniga jo‘natadi”. 1 www.history.ru 13

15. 7. “U o‘zi Oks daryosiga yo‘l oladi. Juda ko‘p so‘g‘diylar istehkomlarida to‘planishib, ularga tayinlangan hokimga qarshi bo‘lib chiqadilar, bundan xabardor bo‘lgan Iskandar So‘g‘diyona tomonga yurishni maqsad qiladi”. 16. 1. “Iskandar askarlarining ma’lum bir qismi bilan So‘g‘diyonaga yetib keladi, Poliperxont, Attal, Gorgiy va Maleagrlar Baqtriyada qoladi, ularga shu davlatga nazorat qilish bilan birga varvarlarning g‘alayonlar ko‘tarishiga yo‘l qo‘ymaslik va boshlagan qo‘zg‘olonlarni bostirish haqida buyruq beriladi”. 2. “O‘z qo‘shinlarini u beshta ayrim qismga bo‘lib oladi. Brinchisi - Gefestion boshchiligida, ikkinchisi - Ptolemey Lag boshchiligida, uchinchisi - Perdikka boshchiligida, to‘rtinchisi - Ken va Artaboz boshchiligida, beshinchi qism bilan u o‘zi Maroqandaga otlanadi” 1 . 4. “Iskandar shu ishlar bilan band bo‘lgan paytda, Spitamen yo‘lboshchi bo‘lib, Baqtriyadagi bir qal’aga yetib keladi. Qal’a qo‘riqchilarining boshlig‘i Frurax va uning askarlari ham dushman tomonidan hujum xavfini kutmaganlar, asakarlar qiriladi. Frurax asirlikka olinadi. Shu qal’ani qo‘lga kiritishgandan ko‘ngillari ko‘tarilib, ular bir necha kundan so‘ng Zariasiga yetib keladilar, ammo shaharga hujum qilmadilar va katta o‘ljani qo‘lga olib ortga qaytishga qaror qildilar”. 6. “Zariasida kasal bo‘lib qolgan bir necha otliq - “do‘stlar” skiflarning hujumi haqida eshitib, ular Zariasini qo‘riqlash uchun yollangan 80 ta chavandozga va ba’zi bir “podsho yigitlari” ga boshliq bo‘lib massagetlar ortidan quvadilar. Hech narsani kutmagan skiflarga hujum qilib, birinchi jangda ulardan o‘ljasini tortib olib, juda ko‘p qaroqchilarni qirib tashlaydilar. Tartibsiz holda ortga qaytgan vaqtda ular Spitamen va skiflarning qo‘liga tushib, 7 ta “do‘stlar” va 60 ta yollangan chavandozlardan ajraladilar”. 17. 1. “Krater bu haqda xabar olib, massagetlarga qarshi shiddatli yurish boshladi. Ular bundan xabardor bo‘lib, cho‘lga qochadilar. Krater Spitamenning izidan quvib, unga sahro chegaralarida yetib oladi; uning boshchiligida yana 1 Abduraimov M.A. Vopros feodalnogo zemlevladeniya i feodalnoy renta v pismax Emira Xaydara. Tashkent: An UzSSR, 1961.B-46 14

mingta otliq massagetlar bor edi. 2. Makedonlar va skiflar o‘rtasidagi kuchli jangda makedonlar g‘alaba qozonadilar. Skiflarning bir yuz ellikta chavandozlari halok bo‘ladi. Boshqalari osonlik bilan cho‘lga bekinadilar; ularning ketidan quvish makedonlar uchun og‘ir bo‘ladi”. 4. “Spitamen va uning tarafdorlari makedonlarning qo‘riqchilari hamma joylarni to‘sib olganliklarini ko‘rib aniq bir joyga qochishga yo‘l topmadilar, Ken qo‘shinlariga hujum qilish va aynan shu jangda g‘alaba qozonishga qaror qiladilar. Ular Gaba nomli so‘g‘diylar va skif – massagetlar chegaralaridagi joyga yetib keladilar va 3000 ko‘chmanchi chavandozlarni So‘g‘diyona tomonga yurishga rozi qiladilar”. 5. Bu skiflar juda ham qashshoq ahvolda yashaganlar; ularning shaharlari va o‘troq makonlari yo‘q edi; boylik mulklaridan ajrab qolish uchun qo‘rqinch sezgilari ham yo‘q edi va shunga ko‘ra ularni har qanday urushlarga rozi qilish hech narsa emasdi. Ken Spitamen yaqinlashib kelishini sezib unga qarshi chiqadi”. 6. Shiddatli jang boshlanib, u makedonlar uchun g‘alabali yakunlanadi; bu jangda dushmanlarning 800 ta otliqlari, Ken qo‘shinidan esa 25 ta chavandoz va 12 ta piyoda askar halok bo‘ladi. Ko‘pchilik baqtriyaliklar Spitamendan qochib, uni yakka qoldiradilar va Ken oldiga yetib kelib, asirga tushadilar. 7. Mag‘lubiyatga uchragan skiflar va massagetlar yaqinda ular bilan birga jang qilgan baqtriylar va so‘g‘diylarning ot-aravalaridagi yuklarini talab, Spitamen bilan dasht ichiga qochadilar. Iskandar o‘zi sahroga hujum qilishga tayyorgarlik ko‘rayotganini eshitib va shu maqsadda uni qaytarib olish uchun ular Spitamenning boshini kesib Iskandarga yuboradilar” 1 . Kursiy Ruf, VII kitob, IV bob, 26: “Baqtriyaning tabiati boy va turli- tumandir. Ba’zi joylarda ko‘pdan-ko‘p daraxtzorlar va tok novdasi shirin meva serob hosil qiladi ; unumdor yerlarni ko‘p sanoqli buloq-daryolar sug‘oradilar; hosildor tuprog‘ida bug‘doy ekiladi; boshqa yerlar o‘tloqlar uchun qoldiriladi”. 27. “Davlatning katta bir qismini hosilsiz dashtlar egallaydi; suvsizlik tufayli tashlab qo‘yilgan viloyatlarda na odamlar, na mevalar bor. Pontdan (dengizdan 1 Tanieva G. M. Rol Karshinskogo vilayata v politicheskoy, sotsialno-ekonomicheskoy jizni Buxarskogo emirata (vtoraya polovina XVIII pervaya polovina XIX v): Avtoref. Dis.kand.ist.nauk.Tashkent, 2008. B-39 15

- A. S.) esayotgan shamollar tekisliklarga qumlarni surib keltiradi; olis masofadan qum uyumlari katta tepaliklarga o‘xshab ketadi; shu yerda burungi yo‘llarning izlari yo‘qolib qoladi”. 28. “Shuning uchun ham bu tekisliklardan o‘tib yurganlar, xuddi dengizchilarga o‘xshab, o‘z yo‘llarini tundagi yulduzlar orqali topadilar”. V. I. “Iskandar baqtriylar viloyatini Artaboz idorasiga topshirib, bu joydagi qo‘riqchilar qo‘shini bilan birga ot-arava yuklarini qoldiradi. O‘zi esa harakatdagi qo‘shinlarga yo‘lboshchi bo‘lib, So‘g‘diyona sahrosiga yo‘l oladi...” V. 13. “Xullas, kechki payt u Oks daryosiga yetib keladi. Ammo uning izidan kelayotgan ko‘pdan-ko‘p askarlar unga yetolmaydilar va orqada qoladilar, shuning uchun ham u baland tog‘ ustida o‘t yondirishga buyruq beradi, orqada qolganlar uchun alanga nuri lagerga yaqinlab qolganliklarini bildiradi”. V.16, 17, 18. “Ushbu tunni Iskandar katta ruhiy hayajon bilan uyqusiz tugatdi. Keyingi kun ham oson bo‘lmadi; kemalar yo‘q edi va daryoning ochiq qirg‘oqlarida ko‘prik qurish uchun daraxtzorlar ham yo‘q edi. Shu vaziyatdan u yagona xulosa chiqaradi. U askarlarga somon bilan to‘ldirilgan meshlarni tarqatishga qaror qiladi; ular meshlar ustida daryodan suzib o‘tishni boshlaydilar: daryodan birinchi bo‘lib kechib o‘tganlari qo‘riqchilar xizmatini bajarib, boshqalarni kutib oladilar. Shu tarzda qo‘shinlar oltinchi kuni daryoning narigi qirg‘og‘iga o‘tib olishga muvaffaq bo‘ladilar”. VII 6. 17. “Iskandar Maroqandaga yetib keladi. Uning mudofa devorlarining uzunligi 70 stadiy; shahar qo‘rg‘oni ikkinchi devor bilan o‘ralgan”. VII. 1. 2. “Tanais ortidagi skif davlatining podshosi mkedonlar tomonidan daryo bo‘yida asos solingan shaharni qullik bo‘yinturug‘i bo‘lishini sezib, uni vayron qilish va makedonlarni daryo qirg‘og‘idan uzoq masofaga quvib chiqarish uchun katta bir otliq qo‘shin bilan birga o‘z akasi Karatazis ismli yo‘lboshchini yuboradi”. 4. “Ular Istar daryosining narigi yog‘idagi boshqa bir viloyatni egallab, Osiyoning chegara yerlarida joylashgan 16

Baqtriyaga ham qo‘shni bo‘ladilar. Ular joylashgan shimol yerlaridan nariroqda qalin o‘rmonzorlar va aholi yo‘q jim-jit sayhon yerlar boshlanadi; Tanais va Baqtriya bo‘ylab joylashgan yerlar umuman madaniy izlarga ega”. 5. “Iskandar tayyorgarlik ko‘rmasdan birinchi bo‘lib jang qilishga erishadi, uning ko‘z o‘ngida dushman chavandozlari otda chopadilar, u esa yaradorlikdan butunlay tuzalmagan...Xullas, u do‘stlarini maslahatga chaqiradi”. 6.”U dushmandan emas, noqulay vaziyatdan qo‘rqqan edi. Baqtriylar isyon ko‘taradilar, skiflar bezovta qiladilar; uning o‘zi zo‘rg‘a oyoqda turib, otga minishga ham, yo‘lboshchi bo‘lishga va askarlarni ruhlantirishga imkon topmadi...” 1 30. “Yetib kelayotgan xabarlar uning to‘xtovsiz g‘alabalari sha’niga mos kelmas edi”. 31. “Yuqoridagi hikoyaga ko‘ra, u baqtriylar qo‘zg‘oloniga aybdor Spitamenga qarshi Menedemni yuboradi. U (Spitamen - A. S.) makedonlar yaqinlashib kelishi haqida eshitib va shahar atrofida qamalib qolish vaziyatidan saqlanish uchun panagohga bekinadi, shu yerdan o‘tish mumkin bo‘lgan dushmanga hujum qilishga qaror qildi”. 32. “Yo‘l pistirma uchun qulay joyni kesib o‘tadi, shu yerda u daxlarni yashintiradi. Har bir otlarida ikkita qurollangan chavandozlar bo‘ladi, kutilmaganda ular navbat bilan yerga tushib otliqlar jangidagi dushmanlarga to‘sqinlik qiladilar”. 33. “Askarlarning epchilligi otlarning chaqqonligiga o‘xshab ketadi Spitamen changalzorni o‘rab olishga buyruq berib, dushmanlarga qarshi birdaniga ortdan, ro‘para va yon tomonlardan hujum qiladi”. 34. “Menedem hamma tomondan o‘rab olinadi, u notanish joyda pistirmaga tushgan va boshqa hech iloji yo‘qligini ko‘rib, o‘z askarlariga son jihatdan ustun bo‘lgan dushmanlarni qirib tashlashga va mag‘rur halok bo‘lishga chaqiradi”. 35. “Uning ostida kuchli ot bo‘lgan; ko‘p hollarda varvarlar safiga tashlanib, ularga dahshatli zarar keltiradi. 36. “Dushmanlar unga ko‘pdan-ko‘p o‘q otadilar. Sanoqsiz yaralardan zaiflanib...u jonidan judo bo‘ldi va ot ustidan yerga tushib qoladi”. 39. “Bu jangda 2000 ta piyoda askarlar va 300 ta 1 www.archaelogy.ru 17

chavandozlar halok bo‘ladi. Jang maydonidan chiqib kelgan askarlarni o‘lim jazosi bilan qo‘rqitib, Iskandar bu mag‘lubiyat haqidagi xabarni ehtiyotlik bilan sir saqladi” IX. 20. “Krater bilan qo‘shinlarning katta bir qismiga ortidan yurishga buyruq berib, Iskandar Maroqandga yetib keladi, uning kelishidan Spitamen xabar topib, bu yerdan Baqtra tomonga qochishga majbur bo‘ladi”. X.1. “So‘g‘diyona - keng hududiy masofadagi dashtli davlatdan iborat, cho‘llarning kengligi 80 stadiyga yaqinlashadi. To‘g‘ri yo‘nalishda - bu yirik davlatdir, mahalliy aholi tomonidan Politimet degan daryo mamlakat bo‘ylab shiddatli oqadi. Qirg‘oqlar suv yo‘li o‘zanini toraytirgandan so‘ng daryo g‘or ichiga oqadi va yerga singib ketadi”. 4. “So‘g‘diylar asirlaridan podshoga 30 ta kuchli erlarni olib keladilar, ular podsho buyrug‘iga binoan o‘lim jazosiga berilishlarini eshitib, mag‘rur holatda g‘oyat xursand bo‘lib kuylaydilar...” 4. Podsho ularning mardligidan ajablanib, ortga qaytarishga buyruq beradi va o‘lim oldidan ularning shodlanish sabablarini surishtiradi. Ular aytadilarki, agar o‘zlariga boshqa birov o‘lim jazosini berganda, qayg‘ulanib o‘lardilar, ammo o‘z ajdodlarining yoniga ularni hamma qabilalar ustidan g‘olib chiqqan ulug‘ podsho yuborganligidan xursand bo‘lib, o‘z jonajon qo‘shiqlarini aytdilar va butun jasurlar orzusi bo‘lgan faxrli o‘limini bayram qildilar” . VIII. 10. “... Podsho Bazaira nomli viloyatga yo‘l oladi. 11. Bu viloyatning eng katta boyligi − keng daraxtzorlarda va qo‘riqxonalarda saqlanib yashayotgan hamda maxsus urchitilgan turli hayvon zotlari bo‘lganligidir. Bunga ko‘p buloqlarga ega o‘rmonzorlar ataylab ajratilgan: shu daraxtzorlar istehkomlar bilan o‘ralgan va ovchilar uchun burjlar va makonlar qurilgan”. 13. “Ma’lum bo‘lishicha qo‘riqxonalaridan birida to‘rt avlodlar hayoti davomida hech kim ov qilmagan. Iskandar askarlari bilan qo‘riqxonaning ichiga kirib hayvonlarni ov qilishga buyuradi”. 14. “Kamdan-kam uchraydigan kattalikdagi sher Iskandarning ro‘parasiga yugurib chiqadi, uning yonida tasodifan turgan va keyinchalik podsho bo‘ladigan Lisimax hayvonni shoxdor tayoq bilan kutib olishga tayyor 18

bo‘ldi. Ammo podsho uni chetlashtirib va ovga xalaqit bermaslikka buyurib, yagona o‘zim ham Lisimaxga o‘xshab sherni o‘ldirishim mumkin deb gapiradi”. 15. “Axir bir paytlar Suriyada ov qilib Lisimax yagona o‘zi kamyob kattaligidagi hayvonni o‘ldirgan. Ammo hayvon Lisimaxning chap yelkasini suyagigacha talab uni o‘lim holatiga keltirgan. Shu haqida Lisimaxga malomat bilan eslatib, podsho o‘z jasoratini so‘zlarida emas, amalda isbotladi: u sherni yaqinlashtirib bir zarba bilan o‘ldiradi...” 19. “Shu joydan u Maroqandga qaytadi. U Artabozni faxrli yoshiga ko‘ra hokimligidan ozod qilib, viloyatni Klit idorasiga o‘tkazadi. Xuddi shu Klit Granik daryosi yonida Iskandarni o‘z qalqoni bilan bekitib, podsho boshi ustida Rezak tomonidan ko‘tarilgan qilichli qo‘lni kesib tashlaydi”. Strabon, “Geografiya”. XI kitob, XI bob, 3: “Oldingi zamonlarda baqtriylar, so‘g‘diylarning turmush tarzi va urf-odatlari ko‘chmanchilarning turmush tarzidan ko‘p farq qilmagan, ammo baqtriylarning an’analari ancha yuqori madaniyatga ega bo‘lgan; lekin ular haqidagi Onesikritning fikri maqtovga sazovor bo‘lmaydi. Uning so‘zlariga ko‘ra, qarilik va kasallikdan qattiq toliqqan odamlarni ular maxsus boqilgan va o‘zlarining mahalliy tillarida “go‘rkovlar” degan itlariga tirik holda tashlaganlar. Baqtriylar poytaxti devorlaridan tashqari joylar toza bo‘lgan, lekin, davlat ichkarisidagi hududning katta bir qismi odamlar suyaklari bilan to‘ldirilgan; Iskandar bu urf-odatni yo‘q qildi. Shunga o‘xshagan hikoyalarni kaspiylar haqida ham aytib beradilar: ular 70 yoshdan oshgan o‘z ota-onalarini qamab qo‘yadilar va och qoldiradilar” 1 . XI, 4. “Aytishlaricha, Iskandar Baqtriya va So‘g‘diyonada 8 ta shaharga asos solgan va ko‘plarini vayron qilgan. Vayron qilganlari jumlasidan Baqtriyadagi Kariata (bu yerda Kallisfen qo‘lga tushib qamoqqa olingan), So‘g‘diyonadagi Maroqanda va Kira − Yaksart daryosidagi Kir tomonidan qurilgan oxirgi shahar; bu fors davlatining chekkasi bo‘lgan. Iskandar Kirni 1 www.history.ru 19

hurmat-izzat qilgan bo‘lsa ham, bu shahar aholisining ko‘pdan-ko‘p qo‘zg‘olonlari sabablariga ko‘ra, uni vayron qilishga buyruq bergan...” 2 XI, 5. “So‘g‘diyona ichidan oqayotgan daryoni, Aristovulning aytishicha, makedonlar Politiment deb atashgan (xuddi shunday ular boshqa ko‘p nomlarni almashtirganlar va qisman o‘zgartirganlar). Ariylar yeridan oqayotgan Ariy daryosiga o‘xshab bu daryo davlat yerlarini sug‘orib dasht va sahro viloyatiga intiladi va qumlar ichida yo‘qolib ketadi”. Miloddan avvalgi 329 yilda Iskandar 15 kun davomida muz qorli Hindikush tog‘idan o‘tib Baqtriyaning markazi Baqtra, Aorn va Darpsak shaharlarini jangsiz istilo qiladi. Baqtriya va So‘g‘diyonaning hokimi Bess oxirgi ahamoniy Doro III ni o‘ldirishda qatnashib, o‘zini Artakserks nomida “ulug‘ podsho” deb e’lon qiladi va So‘g‘diyonaning Nautaka viloyatiga qochishga majbur bo‘ladi. Baqtradan Maroqanda shahrigacha yetib borish vaqti to‘g‘ri yo‘nalishda 12 kunga teng bo‘lgan. Ahamoniylar davridan boshlab bir kunlik yo‘l o‘lchov, Gerodotning aytishicha 50 stadiy yoki 5 farsax (28 km). So‘g‘diyonaga yurishlar Baqtra shahridan boshlangan. Iskandar oziq-ovqat mahsulotlarini yetarli g‘amlab olib, Oks − Amudaryoga yo‘l oladi. Rim tarixshunosi Kursiy Rufning fikriga ko‘ra, Baqtradan Oks daryosigacha bo‘lgan masofa 400 stadiy (75 km) bo‘lgan. Bu masofani Iskandar askarlari ikki yarim kun davomida bosib o‘tib, Amudaryoni Termiz va Kalif shahri o‘rtasida kechib o‘tadilar. Olim fikriga ko‘ra, Amudaryodan kechib o‘tishning eng qadimgi joyi Termizdan g‘arbdagi SHo‘rob va Cho‘chqa Guzar bo‘lgan. SHo‘rob o‘rnida miloddan avvalgi VI−IV asrlarga oid qishloq xarobalari topilgan. Bu vaqtda Bess − Artakserks So‘g‘diyona ichkarisiga qarab ketadi, ammo yangi podshoni so‘g‘diylar Spitamen, Arimaz, Avstan va Datafernlar asirlikka olib, Iskandarga topshirishga tayyor bo‘ladilar. Iskandar bundan xabardor bo‘lib, shoshilinch ravishda lashkarboshi Potolomey Lagni, Nautakaga 2 Abduraimov M.A. Vopros feodalnogo zemlevladeniya i feodalnoy renta v pismax Emira Xaydara. Tashkent: An UzSSR, 1961.B-46 20

yuboradi. Arrianning aytishicha, Oksdan Nautakagacha o‘n kunlik yo‘l bo‘lgan, ammo bu masofani Ptolemey qo‘shinlari to‘rt kun ichida bosib o‘tganlar. Soqchilar o‘zlari qo‘riqlab turgan Bessni maxsus joyda qoldirib, Spitamen tarafdorlari bilan birga makedoniyaliklar uchun noma’lum bo‘lgan tomonga qarab ketadilar. Yo‘lboshchilar va jangchilarsiz qoldirilgan Nautaka hamda Maroqanda shaharlarini Iskandar osonlik bilan qo‘lga kiritadi. Faqat Maroqanda atrofida joylashgan bosqinchilarga qarshilik ko‘rsatgan so‘g‘diylar uy-qo‘rg‘onlari podsho buyrug‘iga binoan vayron qilinadi. Iskandar Maroqanda shahrida o‘z harbiylarining bir qismini qoldirib, Sirdaryo − Yaksart tomonga yo‘l oladi. Maroqanda va hozirgi Xo‘jand o‘rtasidagi Ustrushona tog‘larida makedoniyalik qo‘shinlarga mahalliy aholi − mamakenlar hujum qiladilar. Iskandar yaralanadi. Kuchli jang Iskandarning g‘alabasi bilan yakunlanib, undan 22 ming ustrushonaliklar halok bo‘ladi. Sirdaryo etagidan uzoq bo‘lmagan nohiyada Kripolis shahri qamal qilinadi. Shu davrda Yaksartning shimoliy qirg‘og‘ida saklar to‘planib, makedonlarga hujum qilmoqchi bo‘ladilar. Iskandar hozirgi Bekobod va Xo‘jand oralig‘ida Sirdaryodan kechib o‘tadi va qattiq jangdan so‘ng saklar qochishga majbur bo‘ladilar. Iskandar ortga qaytib, Yaksart bo‘yida Aleksandriya Esxata (uzoq, chekkadagi, chetdagi, oxirgi Iskandariya) shahriga asos soladi. Shu davrda kutilmaganda So‘g‘diyonadan xavotirli xabar keladi − Spitamen boshchiligida makedoniyaliklarga qarshi qo‘zg‘olon boshlanadi va Maroqandadagi Iskandarning harbiy qismlari qamal qilinadi. Qo‘zg‘olonchilarni tor-mor qilish uchun Iskandar Farnux va Karan boshchiligidagi piyoda hamda otliq askarlarni Maroqandaga shoshilinch jo‘natadi. Politimet − Zarafshon bo‘yidagi jangda Spitamen yunonlar ustidan g‘alaba qozonadi, ikki mingdan ortiq makedoniyaliklar halok bo‘ladilar. Iskandar uchun bu juda ham katta mag‘lubiyat bo‘lib, Spitamenga qarshi jiddiy tayyorgarlik ko‘rishini talab qiladi. 1 1 Tanieva G. M. Rol Karshinskogo vilayata v politicheskoy, sotsialno-ekonomicheskoy jizni Buxarskogo emirata (vtoraya polovina XVIII pervaya polovina XIX v): Avtoref. Dis.kand.ist.nauk.Tashkent, 2008. B-46 21

Iskandar asosiy kuchlari bilan Maroqandaga yetib keladi, ammo Spitamen Quyi Qashqadaryo va keyinchalik Buxoro tomonga chekinadi. G‘azablangan Iskandar (u hali biror marta yengilmagan edi) Maroqanda va hozirgi Buxoro shaharlari oralig‘idagi 120 ming tinch aholini qirib tashlaydi. Miloddan avvalgi 328 yilda Spitamen Baqtriyada va Quyi Zarafshonda makedoniyaliklarga qarshi hujum uyushtiradi, ammo bu janglar qo‘zg‘olonchilar uchun muvaffaqiyatsiz yakunlanadi va Spitamen saklar bilan cho‘lga qochishga majbur bo‘ladi. Saklar Iskandarning ularning yerlariga hujumga tayyorgarlik ko‘rayotganidan xabardor bo‘lib, Spitamenni o‘ldiradilar. So‘g‘diyona xarobaga aylanib qoladi, juda ko‘p so‘g‘diylar tog‘larga qochib yashirinadilar. Miloddan avvalgi 327 yilda Iskandar Hisor tizmasida joylashgan va Oksiart egallab turgan “So‘g‘d qal’asi” ni qo‘lga kiritib, uning go‘zal qizi Ruxshanakka (Roksana) uylanadi. Yana bir qudratli qal’a (Xoriyen yoki Sizimitr) So‘g‘diyona va Baqtriya chegaralaridagi tog‘larda joylashgan. Bu yerda Xoriyenning oila a’zolari hamda yaqin qarindoshlari, tarafdorlari va xizmatkorlari yashiringan edi. Xoriyen o‘z ixtiyori bilan Iskandarga bo‘ysunishga rozi bo‘lgan. Albatta, Oksiart va Xoriyenga o‘xshagan shaxslar o‘z hayotini, tinchligini va mol-mulklarini himoya qilganlar. Jasur Spitamen ham o‘zini saqlanish mumkin edi, ammo u chet el bosqinchilariga qarshi vatanning mustaqilligi uchun kurashdi. Spitamen uchun vatanparvarlik va ona yer mudofaasi muqaddas burch bo‘lgan. Rus olimi V. V. Grigorbev vatanparvar so‘g‘diylarga va ularning boshlig‘i Spitamenga hurmat-izzat bilan juda yuksak baho bergan: “Agar Doro Iskandardan o‘z podsholigini himoya qilolmagan bo‘lsa, Bess razil nomard chiqqan bo‘lsa ham, ammo bu yerda, Turonda, shunday yuraklar topildiki, ular chet elliklarga bo‘ysunish sezgisiga itoat etmadilar, shunday qo‘llar topildiki, ular chaqirilmagan begonalarga qarshi xalq qasosi namoyon etdilar”. Iskandar Baqtriya, So‘g‘diyona va Ustrushonaning bir qismini istilo qilib, miloddan avvalgi 327 yilda Hindistonga hujum boshlaydi. Markaziy Osiyoda Xorazm, Choch, Farg‘ona va saklar yurti mustaqil bo‘lib qoladi. So‘g‘diyona, 22

Baqtriya, Marg‘iyona va Parfiya yangi davlatga qo‘shilib, keyinchalik ularning tuprog‘ida ayrim yunonmakedon davlatlari vujudga keladi. Iskandarning tarixi dunyo adabiyotlarida juda mashhurdir. Uning faoliyati, yurishlari haqida yunonlar, rumiylar, forslar va arablar qadimgi zamonlarda ko‘p asarlar yozganlar. Bu asarlarning mualliflari Iskandarni tarixiy shaxs sifatida turlicha baholaganlar (dunyo xalqlarini va davlatlarni birlashtiruvchi podsho, adolatli dunyo davlatiga asos solishni maqsad qilgan shaxs yoki bosqinchi, xalqlarni zabt etuvchi, o‘lim, zulm keltiruvchi podsho hamda boshqa fikr-xulosalar). Plutarxning aytishicha, Iskandar Osiyoga qaroqchi bo‘lib o‘tmadi, uning orzusi kutilmagan omad bergan o‘lja-boyliklarni qo‘lga kiritish maqsadidan tashqari bu dunyoda hammani bir qonunga tobe qilib va bir davlatga to‘plab, insonlarni bir xalqqa birlashtirish edi. Sharqdagi o‘rta asrlarga oid adabiyotlarda makedoniyalik Iskandar jasur podsho, bahodir jangchi sifatida ham yoritilib, uning bosqinchilik urushlari, mahalliy aholini qirib tashlashi, shaharlarni vayron qilishiga e’tibor berilmagan. Iskandar Sharq xalqlarini ahamoniylar zulmidan ozod qilib, ularning ustiga yunon zulmini o‘rnatdi. Podsholar va hokimlar almashib, siyosat o‘zgardi, ammo xalqlar mustaqil bo‘lmadi. Bu zulmdan qutulish uchun Markaziy Osiyo xalqlariga ko‘p vaqt kerak bo‘ladi. Makedoniyalik Iskandar o‘z davrining farzandi edi. Shu zamonning siyosiy jarayonlari shunday podsho shaxsni talab etdi va so‘nggi davrlarda ham bosqinchilik urushlarining o‘choqlari ikki mamlakatlarga, shaharlarga, xalqlarga azob va o‘lim keltirdi. Bu voqealarga vaqt hamda tarixning o‘zi to‘g‘ri baho bergan. Iskandarning harbiy yurishlari Sharq va G‘arb o‘rtasidagi keng savdo – sotiq hamda madaniy aloqalarning rivojlanishiga olib keldi. Iskandar va uning yaqin lashkarboshilarining o‘limidan so‘ng mahalliy hamda yunon madaniyatining qo‘shilish jarayoni boshlanadi. Bu jarayonning ta’sirini moddiy madaniyatning rivojlanishida, qurilish va me’morchilikda, kulolchilik va tasviriy san’atda, yangi alifbo va yozuvlarning tarqalishida, tangashunoslikda 23

hamda diniy e’tiqodlarda ko‘rish mumkin. Yunonlar Qadim Sharqning juda ko‘p madaniy yutuqlarini qabul qiladilar va o‘zlarining madaniy ta’sirlarini ham mahalliy aholining madaniyatiga joriy etadilar. 1 Makedoniyalik Iskandarning yurishlari yozma manbalarda Qadimgi Sharq va Markaziy Osiyodagi tarixiy geografik ma’lumotlarning ko‘payishiga asos solgan. Harbiy yurishlardan oldin Iskandar Qadimgi Sharq aholisining joylashuv va mamlakatning hududiy chegaralari bilan tanishib olishda Skilak, Gekatey, Gerodti va Ktesiylarning xabarlariga asoslanish mumkin edi. Markaziy Osiyo va Hindistonga yetib kelgandan so‘ng yunon-makedonlarning tarixiy-geografik ma’lumotlari ancha kengayadi. Dastavval, dunyo chegaralari (“oykumena”) Yaksart va Hind daryosidan o‘tmaganligi ma’lum bo‘ladi. Yaksartning narigi yog‘idagi bepoyon cho‘llar, Hind daryosining narigi yog‘ida yana bir sersuv daryo Gang, dahshatli o‘rmonzorlar va baland cho‘qqili tog‘lar Iskandarni ajablantirib, dunyo chegaralarining bu yerda boshlanmaganligi podshoni achchiq afsuslantiradi. Butun dunyo xalqlarini bo‘ysundirish va bir umumiy davlatda ularni birlashtirish, Iskandar uchun hech qachon yechilmaydigan muammo bo‘lib qoladi. Iskandar Hindistonda bo‘lgan paytda So‘g‘diyona, Eronda, Old Osiyodan to Afina shahrigacha bo‘lgan hududlarda uning halok bo‘lganligi haqidagi qayg‘uli xabar tarqaladi. Ko‘pchilik uchun, ayniqsa davlat taxtini qo‘lga olib podsho bo‘lish maqsadini qo‘ygan shuhratparast hokimlar uchun bu xushxabar edi. Ular Iskandarga bo‘lgan qo‘rquvni yo‘qotib juda xursand bo‘ladilar, boshqalar esa qayg‘ulanadilar. Afina shahrida motamga tayyorgarlik boshlanganda bir so‘zlovchi paydo bo‘lib, bunday deydi: “Afinaliklar, Iskandar halok bo‘lmadi, bo‘lmasa uning jasad hidini butun dunyo birdaniga his qilar edi”. Iskandarning ulug‘vorligi va shon-sharafligi e’tirof qilindi. Shu davrda uzoq Hindistonda yunon-makedoniyalik askarlar harbiy yurishlarni davom ettirishga rozi bo‘lmaydilar. To‘xtovsiz janglar va shaharlarni qamal qilish, notanish xafli yurtlar, yangi va yangi tog‘lar bilan 1 www.natura.com 24

bepayoon cho‘llar, keng chuqur daryolar ularning joniga tegib, endi boshqa qiziqtirmasdi. Begona o‘lkalarning yo‘llarida makedoniyaliklarni har bir qadamda o‘lim yoki yaradorlik kutib olardi. Nayza va xanjarlarni zang bosib, ularni yaroqsiz holga keltirib qo‘yadi. Bosqinchilarning chidamligida ham aniq bir chegara bor. Yunon-makedonlar Sharqdagi urushlardan va qon to‘kilishidan charchagan edilar. Hindistonda Iskandar maqsadiga erishmaydi, o‘z orzulari bilan yakka bo‘lib qoladi. Uzoq daryo chegaralarida Iskandar harbiylariga ulug‘ podsho, vatan sezgisi va urushlar xudosi bo‘lgan bo‘lsa ham, uning jangovor askarlari oldinga bir qadam ham bosishni xoxlamaydilar. Ular ortga qaytishni iltimos qiladilar. Agar podsho rozi bo‘lmasa, u sodda jangchilarni qirib tashlab, Gang daryosiga yangi otasi - xudo Amon bilan birgalikda yurish mumkin, deb o‘ylaydilar harbiy makedonlar. Iskandar sharqiy yurishlar to‘xtatilishini e’lon qilib, yana bir yuksak g‘alabani qo‘lga kiritadi - askarlar behad xursandchilikka sazovor bo‘ladilar. Miloddan avvalgi 325 yilda makedonlar kemalardan foydalanib, Hind daryosi orqali okeanga yetib boradilar. Shundan so‘ng Fors qo‘ltig‘iga qarab suzadilar. Iskandar va makedonlarning boshqa bir qismi Gedrosiyo sahrolar ichkarisiga kirib, Eronga yo‘l oladilar. Miloddan avvalgi 324 yilda ularning hammasi dengiz va sahro yo‘llarida juda qattiq azob tortib, Erondagi Suza shahrida uchrashadilar. Makedoniya, Kichik Osiyo, Misr, Sirdaryo va Hindistongacha cho‘zilgan sayhon yerlarda yirik davlatga asos solinadi. Bu davlatning poytaxti qilib Iskandar Bobil shahrini e’lon qiladi. Ammo uning asoschisi vafotidan so‘ng (miloddan avvalgi 323 yil) bu davlat ayrim qismlarga bo‘linib, parchalanadi. Dunyo tarixida yangi jarayon boshlanadi. 25

II. Bob. O‘rta Osiyo Evropa sayyoxlari nigohida. 2.1. XIV-XV asrlarda Evropa sayyoxlarining O‘rta Osiyoga kelishi. Yevropalik sayyoh Marko Polo (1254-1324) ning 1272-1275 yillari Mug`iliston va Honbaliq (Xitoy) ga qilgan sayyohati ham shu maqsadni ko`zlagan edi. Marko Polo 17 yil davomida Xitoyning ko`p viloyatlarini borib ko`rgan . U Samarqandda ham bo`lgan va u haqida mana bu ma’lumotlarni qoldirgan: “Samarqand katta, mashhur shahar. Unda sarasinlar bilan birga xiristiyanlar ham istiqomat qiladilar ”. Marko Poloning kitobida oltin o`rda va chig`toy ulusiga qarashli shaharlar, ularning halqi haqida ham qimmatli 26

ma’lumotlar keltirilgan. Uning asari 1298 yili chop etilgan va bir qancha Yevropa tillariga tarjima qilingan. Asarning ruscha nashri 1995 va 1990 yillari amalgam oshirilgan. Amur Temur davriga oid xotira asarlar va estaliklar orasida ,avariyalik rissar, qurchi Iogani Shil’tbergin va Kastiliya (Ispaniya) qiroli Genrix III (1390-1407) ning elchisi Lup Gonsales de Klavixoning “Esdaliklari” aloxida o`rin tutadi. Ma’lumki, usmonli turklar XIV asrning 60-yillarida Bolqon yarimorolida istilochilik davom ettirdilar.1362 yili ular sharqiy Frakiyaning Adrionopol (Edirne) bilan qo`shni bekliklarni, shundan keyin Bulg`oriyaning Filipopol (Plovdiv), Sofiya, Shumer, Nish va Serviyaning bir qator shaharlarini egalab oldilar Serbiya bilan Bosniya ularning hijumkorlik harakatlarini to`xtatmoqchi bo`ldilar. Lekin 1389 yilning 15 iyun kuni Turklar Serbiyaning birlashgan kuchlarini Kosovo poleda tor- mor keltirdilar. Usmonli turklarinning harbiy tazeqi tobora ortib bordi. Yildirim Boyazid 1 (1389-1402) davrda ular tamoman Bulg`oriya, Serbiya, Makidoniya va Fessaliyani bo`yso`ndirdilar; 1394 yili Moreyaga bostirib kirib, uning shahar va qishloqlarini tanon-taroj qildilar; Balaxiyani o`lpon to`lashga majbur qildilar; Vizantiya ustidan nazorat o`rnatdilar. Shundan keyin bir qator Yevropa davlatlari ; Firansiya, Ispaniya, Italiya, Angliya, Germaniya, Chexiya, va b.q. usmonli turklarning Yevropadagi hujum harakatini to`xtatishga qasd qildilar va harbiy kuchlarini birlashnirib, Bo`lg`oriya ustiga keldilar. Ikki o`rtadagi urush Bulg`oriyaning Niropol shahri yonida 1396 yilning 15 sentyabrida sodir bo`ldi. Bu safar ham turklarining qo`li baland keldi. O`shanda Shiltberger nemis qo`shini orasida edi. U turklar tarafidan asir olingan yevropaliklar bilan qo`shib Tuekiyaga olib ketildi. Keyin, 1402 yili Anqara yonida bo`lgan urushda Amur Temur tarafidan asir olindi va Samarqandga olib kelindi. Amur Temurning vafotidan (1405) keyin u dastlab Shoxrux so`ngra Miroyshoh va uning o`g`li Abibakr mirzo xizmatida bo`ldi.Shundan boshlab uning Osiyo va Afrika bo`ylab jahongashtaligi 27

boshlandi. Shiltberger qariyb 31 yil mobaynida kilgan “Sayohati” paytida ko`rgan-bilganlarini estalik sifatida yozib qoldirgan. Unda juda ko`p noaniqliklar (ayrim voqealarini bo`rttirib yoki kamsitib yozishlar) bor. Shunga qaramay, Iorann Shiltbergerning kundaliklarida qimmatli tarixiy ma’lumotlar, muhim dalillarni ham uchratamiz. Bir-ikkita misol: 1. Temuriylar, xususan ularning Ozarbayjondagi noiblari (Masalan, Abubakr mirzo) Oltin O`rda xukumdorlarining o`zaro kurashlariga aralashib turganlar. 2. XV asrning boshida oltin O`rdaning ichki axvoli va bunga qudratli amir Edigey (Idiku O`zbek) ning nomi ko`rsatib yuborildi . 3. Ozarbayjon, Dashti qipchoq va uning xalqi haqida muhim ma’lumotlar keltiriladi. Masalan, Ozarbayjon haqida bunday ma’lumotlar bor : Tabriz Eronning bosh shaharlaridan. Uning savdodan oladigan foydasi tamom bir xristian davlati topadigan foydadan ortiq ; “Sultoniya Ray, Marog`a, Axlat, Gilon ham ushbu mamlakatning yirik shaharlarida… Rayning xalqi boshqalardan shu bilan farq qiladiki u Muhammadga emas, balki Aliga imon keltiradi. Ularni roviziylar deb ataydilar”. Dashti qipchoq va uning xalqi haqida Iogann Shiltbergerning “Estaliklari” da mana bunday gaplar bor: “Men, shuningdek, Buyuk Tataristonda ham bo`ldim. Xalqi don ekinlaridan faqat tariq ekadi. Ular umuman non va bino ist’emol qilmaydilar. Bino o`rniga ot va tuyaning sutini ichadilar, shu va boshqa xayvonlarning go`shtini yeydilar… Yana shuni ham aytish kerakki, xon saylashda uni oq kigizga o`tkazib, uch marta ko`tarib yerga qo`yadilar, so`ng chodir atrofida aylantirib, keyin ichkariga olib kiradilar va taxdga o`tqizadilar.” 1 Umuman, bu Sharqiy Yevropa, Kichik Osiyo, Eron, Mavarounnaxr; Dashti qipchoq, Iroq, Suriya va Misr mamlakatlari tarixi va xalqi haqida ayrim, diqqatga sazovvor ma’lumotlar beradi. 1 Abduraimov M.A. Vopros feodalnogo zemlevladeniya i feodalnoy renta v pismax Emira Xaydara. Tashkent: An UzSSR, 1961.B-46 28

Iogann Shiltbergerning mazkur asari “Iogann Shiltbergerning Yevropa, Osiyo va Afrika bo`ylab qilgan sayohati. (1394-1427 yy) ” deb ataladi va uningrus tilida (nemischa tarjimasi 1859 yili amalgam oshirilgan) uchta yaxshi nashri bor. Birinchisi Odessa universitetining professori F.K.Brun tarafidan 1867 yili, ikkinchisi Ozarbayjon Fanlar Akademiyasining akademigi 3.M.Bunyodov (1984), nixoyat, uchinchisi 1997 yili Toshkentda amalgam oshirilgan. Lui Gonsales de Klavixonning “Esdaliklar” ida XV asr boshidagi Movarounnahrning ichki ahvoli, uning obod shaxar va qishloqlari, xususan Shahrisabz va poytaxt shahar Samarqand haqida, Amir Temur saroyidagi udumlar, sohibqironning xotinlari va ularning jamiyatda tutgan o`rni haqida muhim ma’lumotlar keltiriladi. Masalan, Kesh (Shahrisabz) haqida Klavixoning “Esdaliklar” ida quyidagilarni o`qiymiz: “Ertasi kuni, 1404 yilning 28 avgust payshanba kuni, tushlik paytida Kesh deb atalmish katta bir shahar oldida kelib to`xtadik. Shaxar har tarafini soy va ariqlar kesib o`tgan tekislik yerda joylashgan ekan. Shaharning tevaragi obod qishloqlar va bog`lar bilan o`raglan edi. Uning tevarak atrofi ham tekis bo`lib, ko`pgina obod qishloqlar, narxlar, o`tloqlar bor. Yozda bu yer juda chiroyli. Sug`oriladigan yerlarida bug`doy, uzum, paxta, qovun- tarvuz yetishtirildi: katta mevali daraxtlar o`sadi. Shaxar paxsa devor va chuqur xandaq bilan o`raglan : darvozalari qarshisiga osma ko`priklaro`rnatilgan . Temurbekning asli shu Keshdan. Otasi ham shu yerda tug`ilgan. Katta imoratlar va masjidlari ko`p. Imoratlaridan biri, Temurbek hali qurib bitirmagan juda katta saroy; uning ichida juda katta bir maqbara joylashgan. Unga Temurbekning otasi dafn etilgan. Yana bitta maqbara ham bo`lib, uni Temurbek o`zi uchun qurdirgan lekin u hali bitkazilmagan aytishlaricha, u bundan biro y oldin Keshda bo`lganda uni ko`rib yoqtirmagan, junki eshiklar pasd qilib qurilgan ekan. Temurbek uni qaytadan qurishni buyurgan. Hozir qurilishda ustalar ishlab turibdi. Bundan tashqari, maskur maqbara ichida hozir uning Jahongir ismli to`ng`ich o`g`li yotibdi. Masjid 29

bilan maqbaraning devoir va shiplari oltin, lojuvard va koshinlar bilan qoplangan; sahni katta va unga daraxtlar ekilib, hovuplar qurilgan u yerga Temurbekning amri bilan har kuni, otasi va o`g`lining ruxini yo`qlab yigirmata pishirilgan ko`p go`shti yuborib tuziladi. Elchilarini ushbu asjidga olib bordilar va ularnina oldiga dasturxon yozib, ko`p go`sht va mevalar tortib ziyofat qildilar. Ziyofatdan keyin ularni katta bir qasrga olib borib joylashtirdilar. Ertasiga, juma kuni elchilarni Temurbekning amir farmoni bilan qurilayotgan katta bir saroyga olib bordilar. Aytishlaricha, unda yigirma yildan beri ustalar va ishchilar tinim bilmay ishlab turibdilar . Saroyga kirish yo`li uzun, darvozalari baland. Kirishda darvozalarining o`ng va so`l tarafida pishiq g`ishtdan qurilgan va har xil naqshin koshinlar va naqsh bilan bezatilgan peshdoq bor. Peshdoq ostidagi supalarda Temurbek saroyida bo`lgan paytlarida sohchjilari o`tirgan. Birinchi darcozaning ketidan ikkinchi darvoza keladi. Va ulardan o`tib saroyning saxniga o`tiladi. Ustiga oq marmar yotqizilgan va atrofi bezatilgan ayvonlar bilan o`raglan katta hovliga kirildi. Hovli o`rtasida katta hovuz bor. Hovlining sahni eniga uch yuz qadam keladi. Saroyning eng katta xonasiga shu hovli orqali kiriladi. Unga katta yo`lak va oltin suvi berilgan lojuvard va koshin bilan qoplangan, katta san’at bilan ishlangan ulkanva baland eshik orqali kiriladi. Eshik tepasida, uning o`rtasda, quyosh fonida turgan she’r tasviri tushirilgan. Shunday tasvir eshikni yonlariga ham tishirilgan. Bu -Samarqand podshosining gerbidir … Shu eshik orqali to`rburchakli, oltin, lojuvard va boshqa rangdagi koshinlar bilan qoplangan qabulxonaga kiriladi.” 1 Klavixoning bu xikoyasida Amir Temur Shahrisabzda qurdirgan mahobatli va go`zal oq saroy kishining ko`z oldida namoyon bo`ladi. Lekin Klavixo bo`lgan paytda, saroy qurilishi hali oxiriga yetkazilmagan edi. Shuning uchun uning asl mohiyatini, ne maqsadda qurdirilganligini birdan anglash qiyin bo`ladi. Jumboqni naxminan 90 yil o`tib kelgan Zahiriddin Muhammad Bobur yechib bergan. Uning zo`zlariga qaraganda hazrati 1 Tanieva G. M. Rol Karshinskogo vilayata v politicheskoy, sotsialno-ekonomicheskoy jizni Buxarskogo emirata (vtoraya polovina XVIII pervaya polovina XIX v): Avtoref. Dis.kand.ist.nauk.Tashkent, 2008. B-36 30

sohibqiron Keshni boshqa poytaxt qilmoqchi bo`lgani uchun oqsaroyni ham podshoning axlu oilasi bilan, turar joyi hamda davlat muassasalari joylashgan rasmiy qarorgoh sifatida qurdirgan.”Boburnoma ”da, masalan, mana bunday deyilgan: “Temurbekning zodu sa’y va ehtimollar qildi, oily imortlar Keshga bino qildi. O`ziga devon o`ltirur uchun bir ulug` peshtoq va yana uning yonida va so`l yonida tavochi beklari o`ltirub devon so`rar uchun, ikki kichikroq peshtoq qilibdur.Yana savrun eli o`ldirur uchun bu devonhonaning har zil’ida kichik-kichik tokchalr qilibdur.Buncha oliy tok olamda kam nishon berurlar. Derlarkim,Kisro tokidin bu buyukroqtur”. Klaviho Amir Temurning otasi va xotinlari ham o`ta qimmatli ma’lumotlar keltirgan.Masalan, Amir Tarag`ay Bohodir haqida bunday deydi: “Temurbekning otasi oliyjanob odam bo`lgan, chig`atoy urug`idan. Maishati o`rtacha bo`lgan. Uch-to`rt yigiti bo`lib SHahrisabzdan ko`p ham olis bo`lmagan qishloqlardan birida yashagan.” Hazrat sohibquronning xotinlari qabul marosimlari va podshoning majlislarida erkaklar bilan bir qatorda ishtirok etganlar. Klavihol Amur Temurning horijiy mamlakatlaridan kelgan elchilarni qabul qilish marosimlaridan biri haqida hikoya qilar ekan, unda xazrat sohibquronning xotinlari Saroy Mulk xonim (Kan’o) kichik xotini Cho`lpon Malika va katta kelini Xonzoda begoyimlar hozir bol`ib, Amur Temurning yonida o`ltirganlar. Temyr o`z davrida qonun ustivorligini, u hamma uchun barobar ekanligini ta’mirlagan davlat arbobi edi. U yetti yillik(1399-1404) harbiy yurishdan qaytib kelgach, bozor maydonida mansabini suiiste’mol qilgan bir vazirni molini ortiq narxda sotgan bir necha kosibni hammaning oldida tergab-tekshirib jazoga buyurgani ma’lum. Bu voqeani o`z ko`zi bilan ko`rgan klaviho bu haqda quyidagilarni hikoya qiladi: “Podsho birinchi bo`lib, o`zining mashhur vazirlaridan biri jazoga tortdi.Temurbek yeti yillik yurishga ketayotib uni davlat tepasiga qo`yib ketgan edi.Temurbek yo`q paytida o`sha vazir, aytishlaricha, o`z mansabini suiiste’mol qilgan… 31

Temurbek ba’zi gudoklarni, go`shtni qimmat bahoda sotgan qasobni, milini ortiq bahoda sotgan maxsudo`zlarni, etikdo`zlarni va kosiblarni ham jazoga buyurgan”. Klavixonning “Estaliklari”da Samarqandning osori atiqalari va bozorlari, uyerda ko`p mamlakatlardan olib kelingan mollar haqida ham o`ta qimmatli ma’lumotlat keltiradi. Byuk sarkarda Amir Temur (Temurbek) Samarqand tahtini egallagan so’ng, uning hukmdori li boshlandi. Keyinroq uning butun Mo’g’iliston va Kichik Hindiston erlarini zabt etganligi haqida bilib olamiz. Shundan so’ng Amir Temur Huroson hamda Tojikiston o’lkasini, butun Fors ko’rfazi erlarini, Tabriz va Sultoniya podshoxligini o’z tasarrufiga oldi. Gilos, Darband, Armaniston, Ozarbaujon, Qudriston erlari ham uning qo’l ostiga o’tdi. Kichik Hindistonning katta qismini mashaqqatli jangler evaziga qo’lga kiritib, Damashq shaxriga ega chiqdi. Bobilni egallab, bir qancha mamlakatlarni o’ziga bo’ysundirgach, Bag`dodni egalladi. Katta kuch bilan o’sha davrda salobatli davlat hisoblangan Turk erlariga yurish boshladi va o’z davrining mashxur sarkardasi turk sultoni Boyazid Yildirimga qarshi jang qildi. Turkiyaning Anqara qasri yonidagi katta jangda Amir Temur g`olib kelib, Turk sultonini o`g`illari bilan birgalikda asirga oldi. O`sha davrda Ispaniyaning, ya`ni Kastiliya va Lionning qiroli Enriko tomonidan tayinlangan ikki elchi – Payo de Satomayoor, Fernan Sanches de Palusuelslar bu jangning guvoxi bo’lgan edilar. Bu elchilarning maqsadi Temurbek va Turk sultoni Yildirim qo`shinlarining son-sanog`ini bilish hamda bu katta jangni o`z ko’zlari bilan ko’tish edi. Elchilarning kelganidan Temurbek xabar topdi va Kastiliya qiroliga hurmati benihoyat balandligi bois ularni o’z saroyiga taklif qilib, elchilar sharafiga ziyofat uyushtirdi va sovg`a-salomlar hadya etdi. Shu o’rinda elchilardan Kastiliya qirolining salomini va qirol haqidagi ko’pgina ma`lumotlarni eshitdi. Bundan keyin Kastiliya qiroli bilan do’stona munosabatlarni mustaxkamlash va katta bir jangda g`olib kelganligi munosabati bois o’z tomonidan elchi tayinlab, uni sovg`a-salomlar bilan jo’natishni buyurdi. Bu elchi Chig`atoy qavmidan bo’lmish Muxammad al- 32

Keshiy bo’lib, barcha sovg`a-salomlar va nomiga yozilgan maktubni shu inson orqali jo’natdi. Muxammad al-Keshiy Muxammad al-Keshiyga etib kelib, Temur tomondan yozilgan maktubni, sovg`a-salomu, zebu-ziynatlarni, urf- odatlarga ko’ra, Kastiliya qiroli uchun yuborilgan kanizaklarni unga tuhfa etdi. Bu hurmat-ehtiromdan,sovg`a-salomlaru o’z shaniga aytilgan iliq gaplardan va buyuk Temurning o’zgan nomasidan ta`sirlangan qirol o’rtadagi do`stlikni yanada mustahkamlash uchun sovg`a-salomlar tayoorlanib, elchilar tauinlanishi haqida bo’yruq berdi. Magstr Fra Alfonsso Paessa de Santa mariya, o’z soqchisi Gomes de salasar va Rui Gonsales de Klavexoni elchi etib tayunladi. Ularni maktub, sovg`a-salomlar bilan Samarqandga jo’natdi. Yo’lda sodir bo’ladigan voqea bva ma`lumotlarni to’liq yoritib borish maqsadida Xudodan izn so’rab Rui Gonsales de Klavexo kotib sifatida Muqaddas Maryam bandargoxi (bu bandargoh Kadis shaxridan sal nariroqda joylashgan) ga elchilar bilan kelishimiz bilanoq, quyidagilarni tarixiy xujjat sifatida yozishni bishladim. Bu sana bir ming to’rt yuz uchinchi yil yigirma birinchi may edi. Qirolning elchilar nbilan birga Temurbekning Kastiliyaga jo’natilgan elchisi Muxammad al-Keshiy ham o’z yurtiga qaytib kelayotgan edi. Bir ming to’rt yuz uchinchi yil, yigirma birinchi may, dushanba kuni elchilar Muqaddas Maryam bandargoxiga etib kelganlarida, xuddi shu kuni bandargoxdagi kemalarga turli oziq-ovqatlarni ortishayotgan edi. Elchilar yuk ortilayotgan kemalarning birida ketishni mo’ljalladilar. Kemalarning biri Seviliyadan Xeres shaxriga tomon yo’l olayotgan va boshqa ko’pgina odamlar ham kemaga chiqishayotgan edi. Ertasi, seshanba, yigirma ikkinchi may kuni elchilar kema darg`asi Misser Xulio Senturio bilan birga qayiqqa o’tirishib, Kadis shaxridagi Las Muelis bandargoxiga borishdi va chorshanba kuni kema yo’lga tushdi. Dengizga chiqish oldidan havo yaxshi bo’lib, elchilar kechga yaqin Gibraltar bo’g`oziga kirish joyidagi Marokash qirg`oqlaridan, keyinroq Marokashning Tanger shaxarlari qirg`oqlaridan, so’ng birin-ketin Berberiya erlaridan, Ximena va 33

Seuta shaxarlari qirg`oqlaridan, bir oz fursaqtdan keyin Gebraltar va Marbela qirg`oqlari yonidan o’tisharkan, bu shaxarlarning manzaralarini, go’zal joylarni bemalol tomosha qilib o’tishardi. Shu tarzda yo’l bosib, kechqurun Figerola tog`iga yaqinlashdilar. Juma, yigirma beshinchi may tongida, kema Malaga shaxar bandargoxida langar tashladi. Elchilar juma, shanba va yakshanba kunlari bandargoxda bo’ldilar. Bunga sabab, kema darg`asi katta xum idishlardagi yog`larni va shunga o’xshash boshqa yuklarni kemaga yukladi. Malaga shaxri tekisliklaridan iborat bo’lib, bir qismi dengiz bilan qo’shilib kewtgan, chekkaroqda esa bir qasr qad rostlagan, qasr Alkasaba deb nomlanardi. Bu qasrning yonida yana bir kichikroq qasr ham bor bo’lib, har ikki qasr ham dengizga yaqin joylashgan, qasrda bir-biriga ulangan, atroflari baland devorlar bilan o’ralgan qasr ichkarisida binolar, uzumzor bog`lar, dengizga yaqin erlarda ham bir qancha binolar qad rostlagan edi. Bu erlarda qishloq axolisi ko’pchilikni tashkil etardi. Chorshanba, yigirma to’qqizinchi mayday kema yo’lga tushib, uzumzor bog`lar bilan burkangan Malaga tog` tizmalari oldidan suzib o’tib, keyin Veles Malaga erlariga yaqinlashdi. Bu tog` tizmalari uatidan ham bir baland qal`a qad rostlab turar edi. Ular shaxar pastrog`ida dengiz ko’rinib turgan Almunekar shaxri yonidan o’tib, kechga yaqin Sierra Nevada shahriga etib keldilar. Payshanba kuni ular Kartaxena yaqinidagi Palos bo’g`ozi yaqinidan o’tib, juma kuni Martin bo’g`oziga keldilar. Bu erda Kataloniya tog` tizmasi bor edi. Shanba kuni, tong yorishishi bilan kema Formentera deb nomlangan orolni ortda qoldirib, Ibiza oroliga kelganida langar tashladi. Ilar kemadan tushishib, shanba va yakshanba kunlari shu orolda bo’lishdi. Dushanbada yo’lga chiqish uchun taraddud ko’rayotganda birdan juda kuchli shamol ko’tarilib, yana bir kun orolda qolishga majbur bo’ldilar. Seshanba, beshinchi iyun kuni kechga yaqin shamol tingach, kema Ibiza bandargoxidan yo’lga chiqishdan oldin darg`a kemadagi yuklarni shu orolda qoldirib, bu erdan esa kemaga ko’p miqdorda qoplangan tuz yuklatdi. Yuklar ortib bo’lingach, 34

chorshanbadan yana qattiq shamol qo’zg`alib, havo0 aynidi, kema dengizga chiqolmay yana ancha vaqt orolda turib qoldi. Bir haftadan so’ng, chorshanba, o’n uchinchi iyun kuni ular yo`lga chiqdilar. Dengizga chiqqan kema payshanba va juma kunlari qulay ob-havoda tinch va osoyishta, shovqinsiz dengizda suzib borardi. В iza oroli uncha katta bo’lmagan, uzunligi beshligi, eniga esa uch liga keladigan urtacha orolcha hisoblanardi. Elchilar orolga kelib tushganda, ularni bu erning hukmdori qirol Aragon kutib oldi va yashashlari uchun turar-joy ajratib berishni mulozimlariga buyurdi. Mulozimlar elchilarni kichikroq kishloqqa olib borishib, uy-joy bilan ta`minladilar. Orol baland tog`lar-u, mayday daraxlarga boy o’rmonlarga iborat bo’lib, to’siqlar bilan uchga bo’lingan, har bir chegaralangan to’siqlar ichkarisida axoli yashar, qishloqning bir tepaligida katta qal`a bo’lib, qal`aga yaqin joyda kichik cherkov ham mavjud ekan. Qal`a va cherkov atrofi to’siqlar bilan o’ralgan. Orol qirg`oqlarida dengizdan chiqqan anchagina tuzlar yig’ilib, katta- katta tuz konlarini paydo qilgan. Bu konlardagi tuzlar boshqa mamlakatlarga sotilar, har yili boshqa mamlakatlardan kelgan kemalar bu erdagi tuzlardan ortishib olib ketishar ekan. Qishloqqa yaqin joyda bir qal`a, qal`a ichkarisida anchagina uylar va minora bo’lib, minorani nomi «Avisenna», aytishlaricha, qal`ani ham Avisenna deb atashardi. Keyingi shanbada, ya`ni o’n oltinchi iyun kuni Mayorka oroli yaqinidan o’tib, Bu orolda ham bir kichkina qasr bor ekan. Dushanba va seshanba kunlari o’z sayoxatlarini davom ettirgan elchilar kemasi chorshanbada, kechga yaqin Menorka orolini chetlab, Lion ko’rfaziga kirib keldi. Elchilar payshanba, juma va shanbani lionda o’tkazishdi. Shu kunlari havo ham mo’`tadil bo’ldi. Yakshanba , Avliyo Xuan kunida ular yo’lni davom ettirib, Arogon qirolligiga tegishli Linera orolidan o’tishdi. Dushanba tongotarida ular ikki orol oralig`idan suzib o’tishdi. Birinchi orolning nomi Korsega bo’lib, undan genuyaliklarga tegishli Bonifasio deb nomlangan qasr, ikkincgi orol Serdeniya deb nomlanib, unga kataloniyaliklarga tegishli Luisigozardo qasri bor edi. Bu orol va qasrda bir- 35

biriga qarama-qarshi turar, orollar oralig`I tor, undan o’tish juda xavfli ediki, joy nomini Bonifasio bo’g`ozi deb atashardi. Seshanba, shomda Ponsa oroli yaqinida o’tisharkan, bu joylar kimsasiz koo’rinsa-da, orolda boshqa vaqtlarda odam ko’p. Orolda ikkita ibodatxona va did bilan qurilgan imoratlar anchagina. Orolning o’ng tomonida Monte Karsen tog`I, tog` yonida Lanselot qiroligiga qarashli Sant Felis qal`asi bor. Bir oz o’tib, yana tog`larga duch кelishdi. Bu tog`lar yonbag`rida kichikroq Tarazina deb nomlangan Rimga qarashli er bo’lib, bu erdan Rimgacha o’n ikki liga kelardi. Er dengizga yaqinligi uchun atrofiga go’zal bog`lar va qalin o’rmonlardan iborat. Bu erda qad rostlab turgan yagona ibodatxonaga Berberiyadan ham odamlar kelib ibodat qilar ekan. Elchilar chorshanbada o’z sayoxatlarini davom ettirib, payshanba – yigirma ettinchi I iyun kechqurun Gaeta shaxriga yaqin kelib, kemani bandargoxda qoldirib, o’zlari birin ketin quruqlikka tushib, shu erda dam olishga qaror qiidilar va San-Fransiskoga yaqin bir uyga joylashib, o’n olti kun shaxarda yashashdi. Bu vaqt oralig`ida kema darg`asi va savdogarlar mollarini sotishib, o’rniga maxsus idishlarda qadoqlangan o’simlik yog`laridan kemaga ortishdi. Gaeta judayam go’zai bo’lib, bandargox – shaxarlardan hisoblanar, bandargoxning kirish qismi tor va ingichka, ichkari qismi juda kengdir. Atrof tog` tizmalari bilan o’ralgan, qal`alari bor, yerlari hosildor, obod bog`lari shaxar ko’rkiga ko’rk qo’shib turibdi. Turar-joy binolari ajoyib tarzda qurilgan. Bandargozga kirganda, o’ng tomondan baland tog` cho’qqisi ko’rinib turar, cho’qqida Roldon deb nomlangan ko’rkam minora qurilgan. Qurilgan uylar keng maydonni egallab, dengizgacha cho’zilib ketgan. Baland devorlar bilan o’ralgan qal`a qattiq qo;riqlanardi. Roldon minorasidagi askarlar atrofni kuzatish bilan birga shaxarni ham hushyor turib himoya qilshadi. Shahar ichkarisida uzumzorlar va turli mevali bog`lar mavjud bo’lib, ko’plab uylar va savdo rastalari qurilgan, shahat ko’chalari keng, muqaddas Mariya ibodathonasi bor. Axoli bu ibodathonaga ko’proq keladi. Shaharda yana Avliyo Anton cherkovi ham mavjud. Muqaddas Mariya ibodathonasi yonida Avliyo Fransisko ibodathonasi bor. Ibodathona oldidagi 36

ko’cha bo’ylab borganlar, ko’cha oxirida bir tepalikka chiqiladi. Tepalik aylanasiga to’siqlar bilan o’ralgan va u dengizga yaqin, axoli bu to’siqlarni o’zlarini turli havf-xatardan himoya qilish uchun qurgan. Bu erda yana Trinidad cherkovi, cherkovga yaqin kichikroq qal`a bor. Cherkov yonida tog`, tog`ning pastki qismida g`or ko’rinadi. G`orning eni o’n quloch, uzunligi ellik qadamcha keladi. Uning teshigi tor, bitta odam bemalol kira oladi va joyning nomini Sqanta kruz deb atashadi. Iso payg`ambar xochga tortilgan kuni qoya yorilib, ushbu g`or paydo bo’lgan deyishadi. To’siqlar bilan o’ralgan qo’rg`onlar aholi ko’p, katta-katta bog`lar, ko’plab uylar mavjud. Bog`lar ham ham turli xajmdagi maydonchalarga bo’lingan bo’lib, unga limon, apilsin, uzum va shunga o’xshash boshqa mevali daraxtlar bmavjud. Bunday chiroyli bog`larni ko’rgan odamning ko’zlari quvonadi. Qo’rg`ondan o’tgach, dengiz bo’yida kichik joy bor, unga yo’l orqali boriladi. U erda ham hashamatli binolar, qasrlar va bog`lar ko’zga tashlanadi. Bu joy bandargoxga yaqin, nomi Mola. Bu erdan shahargacha ikki liga keladi. Joy tog` tizmasiga yaqin, tog` yonbag`ilarilan ham anchagina uylar, bir nechta qishloqlar bor. Bu manzara bir qarashda juda chiroyli, uzoqdan qaraganda xuddi katta shahat qad rostlagandek ko’rinadi. Elchilar bu joylarni tomosha qilgani to’xtadilar. Molaning yonida katta qishloq, unda baland qasr, qasr yonida qal`a mavjud, qal`aning nomi Korelyano. Aytishlaricha, bu erlar avval graf Fundiga tegishli, hozirda Lonselot qiroliga qarashli. Gaeta shahri juda go`zal, U bandargohning o’ng tomonida. Shaharning baland-baland qurilgan uylari, bog`lari, qasrlari, uylarining derazalari dengizga qaraganligi, dengizga olib chiqadigan keng ko’chalari maftunkor. Shaharning yana bir qulayligi, uning dengiz bo’yida joylashganligi va bu erga har yili savdogarlar kelib ketishidir. Qirol Lanselot katta jangda qirol Luisni engib, uning yerlarini va shaharlarning bari unga tegishli bo’ldi. Qirol Lanselot bu shaharlarni egallagan paytda qirol Monfred Konstanzadan farzandi yo’q edi. Sharob to’ldirilgan katta 37

billur qadaxni keltirgalarida, Hokim sharobdan ozroq ichib, so’ng Rui Gonsalesga uzatdi. Boshqalarga ham sharob tutdi. Shundan keyin sergo’sht va guruchli taomlar ishtaha bilan tanovul qilib bo’lishgach, asal, shaftoli, uzum olib kelindi. Mezbonlar juda pala-partish ovqatlanishardi. Ziyofat davomida sharob to’xtovsiz quyilib turildi. Hokim sharob to’ldirilgan kosani amaldorlarga o’z qo’li bilan tutib turdi, ular kosadagi sharobni ohirigacha sipqirdilar. Chunki sharobni kosa tagida qoldirish erliklarning urf-odati bo’yicha hurmatsizlik hisoblanardi. Hokim sharob tutib zerikkach, amaldorlar bir-biriga sharob quyib tutaboshlashdi. Oxir- oqibat ko’pchilik sarhush bo’lib qoldi. Hokim bugungi ziyofatda Rui Gonsalesga hamroh bo’lgani uchun sharob ichmadi. Hokimning ismi Fatalibek edi. Kechqurun o’zlariga ajratilgan qaroqgohga qaytdilar. 1 Jannatdan oqib chiqayotgan daryolardan biri debt a`riflangan Evfrot daryosi bo’yidagi tekislikda qad rostlab turgan Arzinjon shahri juda baland tog`lar bilan o’ralgan. Tog` cho’qqilarini oppoq qor qoplab, pastda umuman qor yo’q, tog` yonbag`irlarida qishloqlar, bog`lar va uzumzorlar, tekislik ham tokzor, ekinzor va ko’rkam bog`lar bilan go’zal. Shaharning o’zi kichik, minorali tosh devorlar bilan o’ralgan. Armanlar tomonidan qurilgan bu shahar devorlarining har joyi toshdan xoch yasab o'rnatilgan. Shaharda uylarning deyarli barchasining oldida ayvonlar bo’lib, kishilar bu ayvonlarda ko’chaga yurganday bemalol yuradilar. Shaharning aholisi ko’p, ko’chalarda doimo savdo-sotiq ishlari qizg`in. Ko;plab nasroniy, arman va grek millatiga mansub kishilar yashaydigan ushbu shaharda masjidlar bisyor. Aytishlaricha, Temurbek turklarning Sabastriya shaharni egallaganda, turklar Arzinjon shahrini zabt etgan, Temurbek turklar ustidan tamoman g`alaba qozongach, u Arzinjonni qayta qo’lga qo’lga kiritadi. Temurbek shaharda turgan vaqtda nasroniylar bilan musulmonlar o’rtasida chiqib, Arzinjon hokimi Zaraton « musulmonlarga nisbatan nasroniylarga iltifot ko’rsatilib, nasroniylar cherkovida musilmonlar masjidiga qaraganda yaxshiroq 1 www.natura.com 38

sharoit yaratib berilgan» , deb Temurbekka shikoyat qilgandi. «Nasroniylarning bu erda kelib yashashlariga ruxsat etilganligiga sabab, biz ulardan zarur hollarda foydalanamiz» , deb javob bergan edi Zaratan. Shundan keyin Temurbek nasroniylarning bosh ruxoniysini huzuriga chaqirtirib, konstantinopol va Pera shaxarlaridagi genuyzliklarga nafrati tufayli, ruxoniydan o’z dinidan voz kechishini talab qiladi. Ruxoniy bunga rozi bo’lgach, shahardagi barcha nasroniylarni o’dirishni buyuradi. Zaratan Temurbekdan ularning kechirishini so’raydi. Temurbek o’n ming esper (bir esper- yarim kumush tangaga teng) evaziga ularni ozod qiladi. Bu miqdordagi mablag`ni Zaratan nasroniylarga qarsga beradi. Temurbek barcha cherkovlarni buzib tashlashga farmon, shahardagi Kamagi qasrini o’z ixtiyoriga oladi va bir chig`atoy amaldoriga taqdim etadi hamda uni shu erlarning boshlig`I etib tayinlaydi. Temurbekning bu qasrni o’z amaldoriga olib berishining sababi, qasr juda mustaxkam va katta foyda keltiradigan yerda joylashgan, bu erlarni qo’riqlan uchun ham ushbu qasr juda qulay, chunki hisobsiz mol-mulklar bilan Suriya, turkiya va boshqa mamlakatlarga yo’l olgan savdogarlar qasr oldidan o’tardilardilar. Temurbek bilan turk sultoni Boyazid Yildirimning bir-birlarini bilishlari va o’rtalarida urush boshlanishining o’ziga yarasha sabablari bor edi. Masalan, Arzinjonshahri hokimi Zaratan erlari turk erlari bilan chegaradosh, turklar esa Zaratan erlarini, ayniqsa, Kamagi qasrini egallashini juda-juda xohlash bilan birga Zaratandan boj to’lash va kamagi qasrini o’z ixtiyori-la topshirishni talab qildilar. Zaratan turklar hokimiyatini tan olib, ularga boj to’lashga rozi ekanligini . Klavihonning 1404 yili Samarqandga, Amur Temur saroyiga qilgan sayohatnomasi 1582 va 1779 yillari eski ispal tilida nashr etilgan. Asarning ruscha tarjimasi K.I. Srezneviskiy tahriri ostida 1881 va I.S.Murakova tarafidan 1990yili nashr etilgan. 39

2.1 Rus elchilari va harbiy sayohlari esdaliklari Russiyada O'rta Osiyo haqida XVI asr oxirigacha to'plangan ma'lumotlar ilk geogralik kartografik hujjat — „Книга Большому Чертежу" („Katta Chizmaga Kitob") da o'z aksini topgan edi (1627 yil). Unda tavsiflangan jami 1500 geografik nomning 50 tasi O'rta Osiyoga tegishli ekanligi ham o'sha davrda O'rta Osiyo haqidagi ma'lumotlar Rossiya siyosiy va ilmiy doiralarini qiziqtirganligini ko'rsatadi. Mashhur rus kartografi Semyon Kemezov 1683-1685 yillar orasida yaralgan ancha mukamal Sibir „Chizmasi"da ham O'rta Osiyoga doir ma'lumotlarni tasvirlashda asosan „Книга Большому Чертежу" dan foydalangan. XV1I1 asr boshlariga kelib Rossiya O'rta Osiyo hududlarida o'zining mavqeini mustahkamlashga intildi. Bu hududlarda joylashgan Konliklar Rossiya impenyasining Hindistonga kirib borishida qo.'nimgoh vazifasini o'tashli kerak edi. Bu davrda Hindistonga O'rta Osiyo orqali yaqin yo'l 40

qidirilishi rus geografik hamda kartografik tadqiqotlarining asosiy yazifasi bo'lib turardi. Bu vazilani bajarishda Pyotr I ning faoliyati asosiy hal qiluvchi o'rin egalladi. 1714 yilda Pyotr I Kaspiy dengiziga poruchik knyaz Bekovich- Cherkasskiyni jo'natadi va unga bu yerdan Xivaga borish topshirig'i yuklatildi. 1715 yilning aprelida Bekovich-Cherkasskiy Kaspiyning sharqiy qirg'oqlariga yetlb keladi. O'rta Osiyo va Kaspiy dengizining ilmiy kartalarini tuzish aynan 1715 yildagi Bekovich-Cherkasskiy ekspedisiyasiga tegishlidir. 1720 yilda Rossiyada Kaspiy dengizining birinchi bosma kartasi chop etildi. Unda dengizning sharqiy sohillaridagi ko'rfazlar noto'g'ri aks ettirilgan edi. Ushbu karta 1719 yilda F.I. Soymonovning dengizning g'arbiy va janubiy qismlarida olib borgan kartografik suratga olish ishlari orqali amalga osbirilgan bo'lsada, avval Bekovich Cherkasskiy tomonidan aks ettirilgan ko'rfazlar kartadan berilgan edi. XVIIl asrning birinchi yarmidagi eng katta va muihim ilmiy samara bergan sayohat Dmitriy Gladishev va Ivan Muravinlarning 1740-1741 yillarda Xiva sayohatidir. Bu sayot hisobotining to'la matin va kartasini 1850 yildagina mashur Sharqshunos Ya.Xanikov nashr ettirgan. 1752 yilda esa I.Krasilnikovga mavjud manbalar asosida Orenburg guberniyasining yangi bosh va 10 ta maxsus kartasini tuzish topshirig'i berilgan. l.Krasilnikov tuzgan kartalaning ikkitasi O'rta Osiyo hududlari haqida ma'lumot beradi. Keyinroq rus harbiysi, general-mayor Yakov Bouver, XVIII asr oxirida polkovnik Ivan Lyutovlar ham O'rta Osiyoga oid kartalarini yaratganlar. 1794-1795 yillarda Timofey Burnashev bilan birga Aleksey Beznosikov Buxoroga tashrif buyurishib, o'lka haqida boy. ma'lumotlar yig'ishdi. Aleksey Beznosikov esa O'rta Osiyoga doir to'rtta karta tuzgan. XVIII asrning oxirlarida, aniqrog'i, 1799 yilda Rossiyada Kartalar Deposi tashkil etildi. Bu muassasaning asosiy vazifasi Rossiya va unga tutash 41

O'rta Osiyo hududlarining harbiy-topografik kartalarini tuzish va to'plashdan iborat edi. 1812 yilga kelib, Kartalar Deposi — Harbiy-topografik Depo deb qayta nomlandi va uning faoliyat doirasi ancha kengaytirildi. Depo Harbiy vazirlikka bo'ysunar edi. XIX asrda Rossiya imperiyasining o'sib borayotgan paxtani qayta ishlash, ip-gazlama sanoati uchun xom ashyo bozorlari va ulkan hududlar kerak edi. Shu sababli rus hukumati O'rta Osiyo bilan savdo va diplomatik aloqalarni mustahkanilash yollarini qidira boshladi. Ana shunday ulkan siyosiy, harbiy hamda iqtisodiy manfaatlarni qondirish maqsadi rus hukumatining O'rta Osiyo hududida kartografik izlanishlar olib borishini tezlashtirdi. O'lkaning Rossiyaga chegaradosh hamda ruslarga noma'lum bo'lgan qismlari jo`natilgan missiyalarining bosh maqsadi - bu yerlar haqida mukammal ma’lumot beruvchi kartalarni yaratish edi. O'rta Osiyoning janubi-g'aibiy va markaiziy qismlari haqida ilk ma'lumotlarni 1819 yilda Rossiya harbiylarining topshirig'i bilan Krasnovodskdan Xivagacha sayohat qilgan kapitan N.Muravyov bergan.Uning elchiligining asosiy vazifasi turkmanlar bilan aloqa o'rnatish va ularning hududlaridan Xiva, Buxoro va Shimoliy Hindistonga savdo yo`llarini ochishga qaratilgan edi. N.Muravyov avvalo kaspiy dengizini ko'zdan kecliirib, uning janubi- sharqiy qirg'oqlani tasvirga tushirdi va Xivaga sayohat qildi. 1822 yilda o`z sayohati natijalarini nashr ettirib, unda O'rta Osiyo tabiati haqida bir qator qimmatli ma'lumotlar beradi. 1821 yilda N.Muravyov yana O'rta Osiyoga tashrif buyuradi hamda Krasnovodsk va Balxan qo'ltiqlarida tadqiqotlarolib boradi. Ushbu hududlaning mukammal kartasi yaratildi. 1820-1821 yillarda Buxoroga A.Negri boshchiligidagi rus elchilari tashrif buyuradi. Unda Bosh shtab zobitlaridan G.K.Meyendorf, V.D.Volxovskiy, A.K.Timofeyev, tabiatshunos X.Pander va sayyoh 42

EAEversmann ishtirok etgan. Ekspedisiya natijasida 50 verstli masshtabdagi karta yaratildi hamda 5 astronomik nuqta belgilandi (shu jumladan Buxoro shahrining koordinatalari ham). Karta ilk bor sayohat.tavsifi bilan 1826 yili Parijda K.Meyendorf tomonidan nashr ettirilgan. 1833 yildan 1846 yilga qadar Orenburg o'lkasi va unga tutash O'rta Osiyo hududlarida qator tadqiqotchilar ish olib bordilar. Ularning faoliyati asosan O'rta Osiyoning shimoliy hududlari va Xiva, Buxoro davlatlarining ma'lum qismini qamrab olgan edi. Kartografik tasvirga olish ishlari harbiy qismlarda harbiy topograflar tomonidan olib borildi. 1841-1855 yillarda Orol dengizidan shimolga va shimoli-sharqqa tomon yo'nalishda va Sirdaryoning quyi oqimlarida alohida manzillar va yo'nalishlar turli masshtabli tasvirga olindi. Ular orasida o'sha davrning tarixiy-kartografik ma'lumotlarini o'zida to'plagan tadqiqotchi Ya.V. Xanikov hisoblanadi. U 12 yil davomida O'rta Osiyoning shimoli-g'arbiy tumanlar, haqidagi ma'lumotlarni yig'ib, aholi manzillarining to'la jadvalini tuzdi. Jadval astranomik aniqliklar va Xiva xonligiga tashrif buyurgan sayohatchilar ma'lumotlari asosida tuzilgan edi. 1843 yil Xiva xonligiga polkovnik G.I. Danilevskiy missiyasi jo'natildi. Bu ekspedisiyada ham topograilar ishlimk etib, Xiva xonligining kartalarini chizishgan. 1858 yilning o'zida birdaniga uchta ekspedisiya tuzilib, sharqshunos N.V. Xanikov boshchiligidagi savdo ekspedisiyasi Qoshg'ar (janubi-sharqiy Turkiston)ga va diplomatik ekspedisiyalar Xiva hamda Buxoro xonliklariga yuboriladigan bo'ldi. Bu ekspedisiyaga Londondagi rus harbiy agenti, O'rta Osiyoga hujum qilish siyosatining tarafdori, polkovnik N.P. Ignatev boshchilik qildi. Missiyaning Xiva va Buxoroda yetti oy mobaynida olib borgan faoliyati natijasida bo'lajak asosiy janglar haqidagi batafsil harbiy kartalar ishlab chiqildi, joylarning topografik tasvirlari olindi. 43

"XIX asrning o'rtalarida Orol dengizi. bo'ylari, Sirdaryo, Amudaryo deltalarida harbiy dengizchi A.M. Butakuv boshchiligida ekspedisiya faol tadqiqot olib bordi. Ekspedisiya hududning to'la topografiyasini o'rgandi, 1852 yilda esa A.M.Butakov dengizda paroxod qatnovini tashkil qiladi. O'rta Osiyoni chor Rossiyasi istilo etgach, rus harbiylari bosib olgan hududlarni boshqarish va yangi harbiy harakatlarni olib borish hamda kartalar tuzishning markazlashgan idorasini tashkil etish maqsadida 1867 yil 25 noyabrda Turkiston Harbiy okrugi qoshida Harbiy-topografik bo'lim ochishadi. Bo'lim O'rta Osiyoning barcha mintaqalarini muntazam ravishda o'rganib, ilmiy asoslangan aniq kartalarini yaratishni boshiadi. Bo'lim ochilgunga qadar 1984 ming kv. km. maydonni egallagan O'rta Osiyo hududi deyarli tadqiq etilmagan edi. O'rta Osiyoning ma'muriy hududiy va boshqaruv manfaatlaridan kelib chiqib, suratga olish va kartalar yaratish bo'limning bosh vazifasi etib belgilandi. XIX asrning 60 - yillardagi asosiy tadqiqotlar O'rta Osiyo sharqidagi tog' oldi va tog'li tumanlar hududlariga qaratildi. Tyanshanning tog' li tumanlari haqida ilk ma'lumotni 1856 yilda yurtimizga kelgan P.P Semenov-Tiyanshainskiy berdi. Uning asosiy maqsadi Yevropa faniga hali nomalum bo'lgan Tyanshan (Xon-Tangri) tog'lari tizimiga kiruvchi о `lkaning tabiati, o'simlik va hayvonot dunyosini tekshirib, ilmit yangilik olib kirish edi. U Tyanshanga 1856 -1857 yillar orasida ikki marta safar qildi va haqiqatdan goografiya Bani uchun qimatli ma'lumotlar to'pladi. 1888 yilda O'rta Osiyoga yana sayohat qilgan P.P.Semenov-Tiyanshaniskiy bu gal Kaspiyorti, Samarqand va Sirdaryo viloyati bo`ylab qator ekspedisiyalarini amalga oshiradi, 1864-1868 yillarda Tyanshanning janubiy tumanlaridan Issiqko'lgacha sayohat qilgan N.A. Seversov, P.P. Semenov-Tyanshanskiyning ma'lumotlarixii to'ldirdi. Ushbu hududlarning aniq ishlangan kartasi ham aynan N.A.Seversov tomonidan yaralilgan. 44

1858 yil aprelida N.A.Seversav Qo'qon xonligi hududlariga qilgau ekspedisiyasi davrida asirlikka tushib qoladi. Bu haqda u alohida kitob chop qilgan bo'lib, unda Sirdaryoning quyi oqimlari aks ettirilgan karta ham berilgan. 1869 yilda janubiy Tyanshan hududlarida tadqiqot о lib borgan V.A. Kaulbars esa Norin va Talas vodiylarida 33 punktdan ortiq manzilni taxminiy suratga oldi hamda mazkur hududlarning kartasini yaratdi. 1868 yilda markazi Samarqand shahri bo'lgan Zarafshon okrugi tashkil etilgach, O'rta Osiyoning janubi-sharqida ham suratga olish ishlari jonlandi. Bu ishlarda A.P. Fedchenko ham ishtirok etdi. U ishtirok etgan ekspedisiya 1869 yilda Samarqandga, so'ngra Kattaqo'rg'on, Join, Shahrisabz, Mag'yon va Kishtut daralaridan o'tib, Iskandar ko'lgacha bo'lgan masofani bosib o'tishdi. A.P.Fedchenko o’z ishlarining yakuniy natijalari o'laroq, instrumental suratga olishlar asosida Zarafshon vodiysi, aniqrog'i, uning janubiy qismining aniq kartasini tuzishni maqsad qilgan. 1871 yilda esa Qo`qon xonligiga sayohat qilgan A.P. Fedchenko Jahubiy Tyanshan, Farg'ona, Oloy, Pomii geografiyasi bo`yicha fanga boy va qizlqarli materiallar berdi Qo`qon xonligiga qilgan sayohati davrida to'plangan ma'lumotlar asosida A.P.Fedchenko ushbu hududning kartasinl yaratdi. U “Qo`qon xonligi va Amudaryoning yuqori oqimi" deb nomlanib, unda bu davrgacha noma'lumligicha qolgan ushbu hududlar tasviri berildan edi. 1 Rossiyaning o'lkani harbiy yo'l bilan zabt etish harakatlari aks ettirilib harbiy kartalar XIX asrning ikkinchi yarmida ko'p yaratilgan bo'lib, chor ma'muriyati shu yo'l bilan O'rta Osiyo hududlari haqida yaxshiroq tasavvur hosil qilib borgan. Masalan, Rossiya imperiyasi harbiylarining o'lkadagi istilochilik harakatlariga rahbarlik M.A,Terentev, V.N.Zaysevlarning asarlarida harbiy kartalar ilova qilingan. 1 www.archaelogy.ru 45

M.A.Terentevning “Karti i plani istorii zavoyevaniya sredney Azii” kitobidagi jami 23 ta kartaning barchasi O'rta Osiyorning istilo etilishi bilan bog'liq harbiy-tarixiy kartalardir. Xivaning egallanishiga doir asar muallifi, rus harbiysi N.I. Grodekov o'z kitobiga ushbu hududlarning kartasini ilova qilgan bo'lib, unda Kaspiy dengizidan sharqda joylashgan Xiva mulklari batafsil aks ettirilgan. 1897 yilda Toshkentda Rus Geografiya jamiyatining Turkiston bo'limi tashkil etildi. Bo'lim o'lkaning geografik tadqiqotlari bilan birga kartalar tuzish ishlari bilan ham shug'ullangan. Yuqoridagi ekspedisiyalar faqat ilmiy muammolarni hal qilibgina qolmay, balki o'z kartografik ma'lumotlari bilan Rossiya imperiyasining O'rta Osiyodagi mustamlakachilik siyosatiga yordam ham berganlar. O`rta Osiyo Rossiya va uning sarmoyador guruhlarini har jihatdan:harbiy- strategik, ya`ni Hindiston va Hitoyga yaqinligi, zaminining boyligi va halqining soddadil va mehnatsevarligi bilan kup vaqtlardan beri qiziqtirib kelgan. O`rta Osiyo bilan qiziqish, uni Rossiyaning mustamlakasiga aylantirish yo`lidagi xarakat podsho Mixail Fo`dorovich (1613-1645) davridan boshlandi va ikki yuz qirq besh yildan key`in, 1865 yili Qo`qon, Buhoro va Hiva honliklarini bo`ysundirish bilan yakunlandi. Rossiiya hukumat o`zining bu siyosatini amalgam oshirish uchun O`rta Osiyoni yahshi bilgan, keng ma`lumotli diplomatlari va harbiylaridan foydalandi. Ular og`izda savdo va madaniy aloqalarni rivojlantirish uchun, aslida esa mamlakatdagi harbiy-siyosiy vaziyatni o`rganish, Qo`qon, Buhoro va Hiva honliklarining qo`shni davlatlar: Hindiston, Eron,Turkiya va Hitoy bilan qanday munosabatda ekanligini aniqlash va O`rta Osiyo shaharlariga olib boradigan yaqin va qulay yo`llarni belgilash uchun yuborildi. So`zimizning isboti uchun 1620 yildan to rus armiyasining O`rta Osiyoga bostirib kirishigacha kechgan ikki yuz yil mobaynida mamlakatimizga Rossiiyadan kelib ketgan ba`zi elchiliklar va harbiy mutahasislarning faoliyatiga qisqacha to`htalib otamiz. 46

Ivan Danilovich Hohlov elchiligi. Hohlov – XVLll asrda otgan iste`dodli rus diplomati. Hayoti va faoliyatiga oid ma`lumotlar juda kam. I.D. Hohlovni mahsus o`rgangan yirik rus sharqshunos olimi N.I. Veselovskiy (1848-1918) keltirgan ma`lumotlarga ko`ra, u asliga qozonlik ,bo`lib, aszoda (boyarin) oilasida duyoga kelgan. Uning haqidagi daslabki ma’lumot XVI asrning 90- yillariga tegishli. U o`sha vaqnda, jg`asi Vasiliy bilan birga, davlat xizmatida bo`lgan va Qozondagi uychilar xizmatidagi bosh bo`lib turgan. 1600yili yurtiga qaytib kelayotgan Eron ekchisi Pirqulibekni Qozondan Saratovgacha (sha[arga 1590 yili asos solingan) kuzatib qo`ygan. 1606 yili I.D.Xoxlov, og`asi Vosiliy hamda voyvoda Golovin bilan birgalikda Terekka, uning halqini yangi podsho Vasiliy Ivonovich Sheyskiy (1606-1610) ga qasamyod qildirish uchun yuboriladi. Lekin, terekliklar yangi rus podshosini tan olmaydilar, Xoxlov nib o`lsa qattiq do`pposlab qamab qo`yadilar. Ma’lum vaqt o`tib terekliklar I.D.Xoxlovni soqchi qo`shib Astraxanga jo`natib yuboradilar. Shu tariqa u Astraxanda yeti yil, 1613 yilgacha qamoada o`tirdi. 1617 yili Astraxanda hokimiyat ataman I.V.Zaraskiy qo`liga utdi va u I.D.Xoxlovni ozod qilib, Ekonga shox abbos I (1587-1629/30) xuzuriga elchi qilib yubordi. Ataman zaruskiy shohdan pul, oziq-ovqat Asqar bilan yordam berishini so`radi va Mockvani egallangan keyin Astaxanni unga in’om qilajag`ini bildirdi.Shox abbos I boshda bunga ko`ndi va atamanga 12 tuman naqt pul va katta miqdorda oziq - ovqat yuborishiniva’da qildi. Lekin keyincha, o`z elchisi xoja Murtazodan ataman Zaruskiy isyoni barbod bo`lgani va toj-taxt Mixail Ayodorovich qo`liga o`tganini Eronga Rossiyadan Aleksey Buxarin va Mixail Tixanov bosjliq yangi elchilar kelgani haqidagi xabarni eshitganidan keyin fikridan qaytdi. Shox Rossiya elchilarini katta sovg`a- salomlar bilan qaytarib yubordi. O`shanda I.D.Xoxlovga ham kelishiga ijozat berdi. Lekin Vladimirga yetganlarida podshoninf amri bilan uni turib qoldilar. 1615 yilning iyul oyidaAstraxanda Zaruskiy isyoni bartaraf qilingandan keyin, I.D.Xoxlovning gunoxidan kechdilar va uni qo`yib yubordilar. D.Xoxlovning taqdiri 1620 yilgacha qanday bo`lganligi bizga ma’lum emas. 47

Fikrimizcha, shu davr ichida u Qozon hokimi (Voevodasi) ning xizmatida bo`lgan. 1620-1622 yillari u podshoning farmoni bilan O`rta Osiyoda, Buxoro va Xiva xonliklarida bo`ldi. Rossiyaga qaytgandan (1622 yil 12 dekabr kuni) keyin u bir muncha vaqt Moskivada istiqomat qildi; 1623 yilning boshlarida unga Qozonga qaytishiga ijozat berildi hamda voevoda Ivan Odevskeyning xizmatida bo`ldi. I.D.Xoxlov 1624 yilning 8 dekabrda yana Moskvaga chaqirtirib olindi va Buxoro va Xiva xonliklari xaqidagi ma’lumotlarni tartibga solish haqida topshiriq oldi. I.D.Xoxlovning hayotiga oid so`ngi ma’lumot 1629 yilga tegishli. O`sha yili u Eron elchisi Muhammad Sulibek va Eronning savdo karvonini Qozondan Moskivagacha va Moskivadan Qozongacha kuzatib qo`ygan. I.D.Xoxlovning ikki muhim hujjat: Buxoro va Xiva xonliklarining ahvoli haqida pjdshoga yozgan axboroti (Ctateyny spisok) qolgan. Birinchi hujjatda elchilik zimmasiga qlatilgan vazifalar haqida so`z boradi.Uning vazifasi eng avvalo har ikki xonlik hukumdorlarini Rossiya bilan do`stlashish savdo va bordi keldi aloqalarini o`rnatishga ko`ndirish; xonlarni Rossiya qudratchhi davlat ekanligi va uning boshqa nufuzli davlatlar bilan yahshi munosabatda ekanligiga ishontirish, honliklardagi rus asirlarini ozod qilish; har ikkala honlik o`rtasidagi mavjud munosabatlar, honliklarning Eron, ю Turkiya va Gruziya bilan munosabatlari qanday ekanligi aniqlash, tabiiy boyliklari va harbiy qudratini aniqlashdan iborat bo`lgan. Ho`sh, I. D. Hohlov elchiligi o`ziga topshirilgan bu vazifalarini bajara oldimi yo`ki yo`qmi? Uning Elchilar mahkamasi (Posolskiy prikaz) ga yozgan ahboroti (Stateyniy spisok) ga qaraganda, u o`ziga yuklatilgan vazifaning katta qismini bajargan. Masalan, Imomqulihon o`z ihtyoridagi 23 rus asirini ozod qilgan. Boy- badavlat kishilar, amirlar va savdogarlar qulidagi asirlar hususida Imomqulihon elchiga «ularni qidirishga hozircha fursat yo`q, hizmatkori (Toshkent xokimi Tursunhon) isyo`nini bostirgandan keyin imperator janobi 48

oliylarining bu iltimosini bajaramiz va topganlarimizni o`zimiz yuboramiz», deb va’da bergan. Har ikkala honlikdagi ichki vaziyat haqida ham Rossiya eichisi ko`p ma’lumotlar to`plashga muvaffaq bo`lgan. Elchining ahborotida, masalan, qo`yidagilarni o`qiymiz: «…(biz Buhoroda bo`lgan paytda) Buhoro honi bilan Toshkent hokimi o`rtasida urush borayotgan edi. Hon uhga qarshi o`zining katta amiri Nadr devonbegini 40 ming askar bilan jo`natdi. Shulardan 10 ming navkarini Toshkent hokimi urushda halok qildi. Shundan keyin Nmomqulihonning shahzodalari borib Tursun sultonning yigitlarini mag’lubiyatga uchratdilar. Ikki o`rtasidagi urush hali bir yo’lik bo`lgani yo`q…» 1 Iomqulihon Rossiya elchisi kelib-ketgan vaqn ichida o`zaro urishlar va isyonlar tufayli Baih bilan Samarqandda turdi. Shu vaqt ichida elchi uni ikki martda borib ko`rdi, - birinchi marta, Buhoroga kelganidan o`n kun keyin, ikkinchi marta yurtiga qaytib ketishi (1622 yil 3 avgust) oldidan. I.D. Hohlovning ahborotida o`qiymiz: «Hon o`sha vaqtlarda Samarqandda emas edi. Inisi Nadr Muhammad huzuriga qochib borib turgan edi.» Imomqulihon Samarqandga I.D. Hohlov Buhoroga ktlgandan bir hafta o`tgandan keyin, qaytib keldi. Lekin qattiq og`rib qoldi. Muzokaralarda ko`tarilgan asosiy masala qalmoqlar, no`g’aylar, shuningdek, rus asirlarini ozod qilish masalasi bo`ldi. Rus asirlari hususida Nadr devonbegi elchiga bundauy javob berdi: «Imomqulihon sizga quyidagilarni aytishimni buyurdi:» «Barcha rus asirlarini hon bo`shatib yuborishni buyurdi. Boshqalarini inshoolloh, Tursun sulton bilan urush tugagandan keyin qidirtirib topadi va yurtiga jo`natib yuboradi. Sizning podshohingiz ham shu tarzda ish tutib, qo`lidagi Imomqulihonning odamlarini bo`shatib yuborsin». Buhoro va Hiva honliklarining ichki ahvoli haqida ham I.D.Hohlov muhim ma’lumotlar to`plagan. Uning ma’lumotlaridan ma’lum bo`lishicha, 1 Xerman Vamberi Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi T. 1992 B-25 49

mamlakat o`zaro urishlar iskanjasida qolgan, Balh, Toshkent va Samarqand ustida turgan noiblar markaziy hukumatga bo`ysunishda bosh tortib, o`zlarini mustaqil tutayotganliklarni natijasida hukumat kuchsizlanib qolgan. Hiva honligida ham aynan shunday vaziyat hukm surar edi. Bu erda Arab Muhammadhon (1602-1623) bilan uning o`g’illari Avanesh va Ilbors o`rtasida toj-that uchun kurash borardi. I.D. Hohlovning Elchilar mahkamasiga yo’zgan ahborotida o`qiymiz: «Urganch zamida isyon boshlandi. Arabhonning o`g’illari Avanesh bilan Ilbors (otasini) tutib jkib kuziga mil tortganlar. Arabhonnig boshqa o`g’illari: Abulg’ozi bilan Sharif Sulton Buhoro honi huzuriga qochib ketganlar». Rossiya elchisi Hiva honligi hududlariga yo’yiq (O`rol) kazaklari va qalmoqlarning tez-tez qilib turgan talonchilik hurujlari haqida ham muhim ma’lumotlar keltiradi. Bu haqda I.D. Hohlovning ma’lumotnomasida mana bularni o`qiymiz: «Ivan Bovatda (Bog’otda)» tutqinda turgan paytda Urganchga qarashli ko`chmanchi halq ustiga bosqinchi rus kazaklari Trenka Us va uning odamlari bostirib kirib, turkmanlarni talon-taroj qildilar; ko`p odamlarni o`ldirdilar, ko`plarini o`ldirib olib ketdilar… Urganch erlariga qalmoqlar ham ko`p bor bostirib kelgan. 1220 va 1221 yillari Urganchga qarashli erlarga boatirib kirib, ko`plarni o`ldirgan». Rossiya elchisining habarnomasida Buhoro, Hiva shahar va qishloqlarining umumiy ahvoli haqida ham muhim ma’lumotlar keltiriladi. Ular elchi kelgan paytda ancha harobalikka yuz tutib qolgan edi. Elchining so`zlariga qaraganda, buncha tinimsiz o`zaro urishlar, toju taxt uchun kurash va qozoq, qalmoq va yo’iq kazaklarining tez-tez qilib turgan hurujlari sabab bo`lgan. Ma’lumotnomada bojhona to`lovlari haqida ham qimmatli ma’lumotlar uchratamiz. Bojhona haqi, birinchidan, mamlakatdan mamlakatga o`tgandagina emas, balki bir mamlakatning o`zida bir viloyatdagina emas, balki bir mamlakatning o`zida bir viloyatdan ikkinchi viloyatga o`tganda ham olingan. Ikkinchidan, u naqd pul bil;an ham, mol bilan to`langan. Masalan, har bir yukdan 33 parcha mato hajmida boj olingan. 50

Shuningdek, I.D. Hohlov Buhoro va Hiva honliklarining Hindiston va Eron bilan bo`lgan munosabatlari haqida ayrim ma’kumotlar to`plangan. Masalan, uning habarnomasida bunday gaplar bor: «Imomqulihonning, Balh honi Nadr Muhammadhonning qizilboshlar podshosi shoh Abbos bilan aloqasi yomon. Ular (bir-birlari bilan) urush holatidadirlar. Hozirgi paytda ular orasida urish bo`layotgani yo`q. Tinchlik ham o`rnatilmagan. Urishning yo`qligiga cabab, shoh bilan Hindiston o`rtasida (Qandahor uchun)» . Buhoro va Balh honliklari bilan Hindiston o`rtasida ham munosabatlar aynan shu vaqtda yahshi bo`lmagan. Buning sababini Rossiya elchisi bunday sharhlaydi: «Buhoro honi Imomqulihon Hindiston podshosiga lochin yuborgan edi. Balh honi Nadr Muhammadhon bo`lsa uni (Buhora elchisidan) tortib oldi. Shu sababdan Hindiston podshosi u bilan savdo aloqalarini uzdi, savdogarlarini Balh bilan Buxoroga yubormay qo`ydi, Buhoro savdogarlariga Hindiston mollarini olib ketishni man qildi…» I.D. Hohlovning guvohlik berishicha, Hiva honligi bilan Eron o`rtasidagi munosabatlar ham o`sha paytlarda yahshi bo`lmagan, U, masalan, yozadi: «Urganchiliklar shoh Abbos bilan yahshi munosabatlar emaslar. Ivan (Horazmda turgan kunlari) honzoda Ilbors qizilboshlarga qarashli Obivardga hujum qilgan, Obivardliklarning otlari va tuyalarini tortib olgan. SHuningdek, 100 odamini asir qilib haydab ketgan…» Aka-uka Pazuhinlar O`rta elchiligi. Aka-uka Pazuhinlar O`rta Osiyo honliklarining umumiy ahvoli, Eron va Hindistonga Astrahon orqali olib boradigan karvon yo`li haqida keng ma’lumot olib kelgan rossiya elchilari. Aka-uka Pazuhinlarning hayoti va faoliyatiga oid ma’lumotlar kam. Bu haqda quyidagilarni aytish mumkin. Kelib chiqishi aslzoda ( дворян ) avlodi. Katta Pazuhin- Boris Andreevich 1669-1673 yillari stolnik mancabida davlat hizmatida bo`lgan va inisi Simyo’n Ivanovich bilan birgalikda 1669-1671 yillari Buhoro, Balh va Urganchga yuborilgan rossiya elchilariga boshchilik qilgan. Oradan sakkiz yil o`tgach, 1679 yili Qrimga elchi qilib yuborilgan. 51

Yo`lda isyonchi rus kazaklarining hujumiga duchor bo`lgan va olishuv paytida o`ldirilgan. Aka-uka Pazuhinlar (elchilik tarkibida 10 kishi bo`lgan) Buhoroga Yoyiq- qalmoq ulusi va Hiva orqali borganlar, qaytishda esa Eron- Shemaha va boku orqali qaytishgan. Elchilar Buhoro va Hivada hammasi bo`lib ikki yarim yil turganlar. Podsho va elchilik maxkamasi tarafidan berilgan hujjatlardan ma’lum bo`lishicha, aka-uka Pazuhinlar elchiligi oldiga qo`yidagi vazifalar qo`yilgan: 1. Har bir davlat: Rossiya va O`rta Osiyo honliklari o`rtasidagi do`stlik va savdo aloqalarni mustahkamlash. Podsho Aleksey mihaylovich (1645- 1676yy.) ning Buhoro honi Abdulasishon (1645-1680 yy.) nomiga yo`llagan maktubida o`qiymiz: «…biz ota-bobolarimizning (ishlarini) o’zaro do’stlik va izzat-hurmatda bo`lish, bordi-keldi aloqalarini davom ettirish xaqidagi ko’rsatmalarni esda tutib, sizning savdogarlaringiznga bizning mamlakatimizga, bizning savdogarlarimizga sizning mamlakatingizga bemalol borib kelishlarini yahshilaylik». 2. Buhoro, Balh va Hiva honliklarida saqlanib turgan rus asrlarini ozod qilishga harakat qilgan. Elchilik mahkamasi ( Посольский прикs ) bergan mahsus yo`riqnoma ( Накs ) da bunday deyiladi: «Buhoro, Balh va Urganchga qarashli erlarda saqlanayotgan rus asrlari (barcha choralar bilan) ozod qilinsin. Shuni ham aytish kerakki, elchilikka «Podsho oily hazratlariga tegishli kishlarni, aslzoda ( дворян ва бояр ) larning bolalarini qidirib topib ozod qilishga» alohida et’ibor berish topshirildi. 3) O`rta Osiyo honliklarining ichki va halqaro ahvolini, ulardan qaysilariga suyanish mumkinligini aniqlash. Masalan, Elchilik mahkamasining yo`riqnomasida ( Накsида ) mana bunday gaplar bor: «(honliklardan) qaysininsi kuchliroq va ishonchliroq bo’lsa, o’shanisi bilan aloqa o’rnatish lozim. Boris va uning hamrohlari Buhoro, balh va Urganchda bo’lganlarida ularning honlari hozirgi paytda Turkiya sultoni, Eron shohlari va Gruziya bilan floqasi yo’qligini, shu kunlarda Horazm tahtida kim o’tirganini har bqanday 52

yo’l bilan aniqlasinlar; Buhoro, Balh va Urganch honlarining hazinasi boymi, askari kuchlimi, shularni ham aniqlasinlar» 1 . Moskva hukumati aka-uka Pazuhinlarga ham Buhorodan Hindistonga olib boradigan qulay yo`lni aniqlash vazifasini yuklagan edi. Ular bu vazifani bajarish uchun tarjimonlar Никита Медведев va Семён Измlловларни balhga jo’natdilar. Ulardan faqat Никита Медведев Pazuhinlar huzuriga qaytib keldi ( ikkinchi tarjimon Семён Измlловлар qabulda qoldi) va Balhdan Hindiston poytaxti Shoxjahonobodga olib boradigan yo’l haqida ma’lumot keltirdi. U, xususan, bunday deydi: «Hindistonga olib boradigan yo’l Balhdan aholi yashab turgan qishloqlar orqali o’tadi. Yo’lda hech qanday odobsizlik, talon-taroj va boj olish degan narsalar yo’q» . Tarjimon Shoxjahonobodga yo’l Hijron, Parvon, Kobul, Peshovar orqali o’tishini aytdi. Yana dedi: «Hijron bilan Parvon oralig`ida Hind tog’lari (Hindikush B.A) yotadi. To’g`ri yo’ldan, tog’ orqali borilganda masofa 6 kunlik, tog’ni aylanib borilganda- 4 xaftalik yo’l». Aka-uka Pazuhinlarning xisobotlaridan ( Статейный список ) ko’rinishicha, elchilar o’zlariga topshirilgan hamma topshiriqni to’la bajaraolmaganlar. Aka-uka Pazuhinlarning ma’lumotnomasida O`rta Osiyo honliklarining iqtisodiy ahvoli haqida quyidagilar keltiriladi: Zamining boyligiga qaramay, g’alla kam etishtirilishi va shu sababdan g’alla tanqisligi mavjudligi aytiladi: « Buhoro, Balh va Hivada – o’qiymiz unda, -g’alla kam ekiladi. G’allasi yil sayin kamayib borayotir.» Shuning bilan bir qatorda, honliklarda pilla etishtirish yahshi yo’lga qo’yilgani va ipakni xatto Turkiya orqali Germaniyaga olib borib sotilayotganini ma`lum qiladi. Chunki, elchilikga Osiyo ipagi savdosini Rossiyaga burib boorish hususida mahsus topshiriq berilgan edi. Xususan, «Yo’riqnoma» da bu to’g’rida «Buhoro va boshqa shaharlarda hom ipak etishtiriladi. Uni Eron va Turkiya orqali Germaniyaga eltib sotadilar, Astraxan va Moskvaga esa olib bormaydilar» . Shu sababdan aka-uka Pazuhinlarga hom ipak ishlab chiqaruvchilar va bu mahsulot bilan savdo 1 Andreev M.S., Chexovich O.D. Ark Buxar. Dushanbe, 1972.B-23 53

qiluvchilarni qanday bo’lmasin, «mahsulotni Astrahan va Moskvaga olib borishga ko`dirsin» , deyilsin. Honliklarlardagi iqtisodiy ahvol hususida berulgan ahborotlar ichida mana bu ma’lumot ham o`ta muhimdir: «Honning xazinasi g`arib, chunki xamma qishloqlardan undiriladigan hiroj xarbiylar va mansabdorlarga maoshi uchun (tanho) taqsimlab berilgan». Boshqa so’z bilan aytganda, soliqlardan keladigan daromad kamayib ketgan. Aka-uka Pazuhinlar O`rta Osiyo honliklaridagi mavjud harbiy-siyosiy axvol haqida xam muhim ma’lumotlar to`plaganlar. Elchilik mahkamasi ( Посольский прикsга ) berilgan ahborotdan ma`lum bo’lishicha, Buhoro bilan Balh honligi o’rtasidagi ziddiyatlar nihoyatda kuchayib ketgan. Elchilar kelgan paytda (1669 yili) Baih honi Sybhonqulihon Buhoroga itoat etmay qo’ygan va mamlakatining mustaqilligini e`lon qilgan edi. Natijada ikki o`rtada urush xafi tug’ildi. Sybhonqulihon daryoning so’l qirg’og’ida katta qo’shin to`plaid. Abdulazizhon xam shunday qildi. Amudaryoning o’ng sohiliga qo’shin yubordi va hon o’dasini Buhorodan Qarshiga ku’chirtirdi. Abdulazizhon bu bilangina kifoyalanib qolmadi. Balh honiga qarshi Hiva honi bilan ittifoq tuzdi.Anushahon (tahm. 1663-1687) 1670 yili katta qu’shin bilan Balh ostonasida paydo bo’ldi va Balhga qarashli barcha qishloqlarni talon-taroj qildi. O’shanda Abdulazizhon ham, Sybhonqulihon ham qo’shni bilan daryo yoqasida bir yarim yildan ortiq turdilar, lekin daryodan o’tishga botinolmadilar. Ahborotda ( Статейный список ) O`rta Osiyo honliklarining, hususan, Buhoro xohligining, ma’mmuriy va davlat haqida ham diqqatga sazovor ma’lumotlar keltirilgan. Unda, hususan, yuqori mansabda turgan amaldorlar, masalan otaliq, devonbegi, mextar, parvonachi, dodgox, yasovul, bakovul, to’pchiboshi, dorug’a va boshqalar, ularning vazifalari va mavqei haqida muhim ma’lumotlar keltirilgan. Masalan, dorug’ a bilan mehtarga elchilarni zarur oziq-ovqat, ot-ulov, em-hashak bilan ta’minlash vazifasi yuklatilgan. Devonbegi «otaliqdan keyin turgan va elchilarni, ular o’zi bilan olib kelgan 54

maktublar (va sovg’a-salomlarni) qabul qilgan» , «to’pchiboshi esa zambaraklar va piyoda askarlarga boshchilik qilgan» 1 . Ahborotnomada o’zbek honlari saroyida amalda bo’lgan qabul marosimlari haqida ham ma’lumotlar keltiriladi. Unda, xususan, bunday deyiladi: «(Ark) …» darvozasi oldida Boris va uning hamroxlarini Malaybek (to’pchiboshi) kutib oldi. Boris va uning hamroxlari (to’pchiboshi olib kelgan) otlarga mindilar. Podsho qasrigaetganda ularni otdan tushirdilar, chunki podshox qasriga otliq kirish man etilgan. Borisning o’ng tarafiga Buxoroning atoqli zotlari, xon avlodidan bo’lgan hoja va yaqin mulozimlari, katta amir ( боярин ) honning yaqin mulozimlari va boshqa lavozimdagi mansabdorlar, (umuman) 100 dan ortiq kishi joy oldilar…Abdulazizhonning o’ng tarafidan hojalar, ruhoniylar va ulamolar o’rin oldilar. Honning oldiga uning qilichi, o’q- yoyi va qalqoni qo’yilgan edi. Uning orqasida 12 nafar nayza va qbkbch ko`targan uy xizmatkorlari turgan edi. Xonning old tarafida 200 dan ortiq yasovul (va ko`rikchilar ) tik turar edilar…” 2 Aka-uka Pazuhinlarga berilgan yana bir muhim topshiriq - O`rta Osiyo honliklarida tutqunlikda bo’lgan rus asirlarini aniqlash va ularni ozod qilishdan iborat edi. Pazuhinlar bu masalada ham ba’zi ishlarni amalgam oshirdilar, hususan Buhoro, Balh va Hiva honlarining shahsiy hujaliklarida 300 dan ortiq rus asiri mehnat qilayotganini aniqladilar. Shundan 22 nafarini 685 so’m oltin hisobida to’lab ozod qilishga muvaffaq bo’ldilar. «Ahborotnoma» (« Статейный список ») da ko’rsatilishicha, Pazuhinlar badavlat kishilarning qo’lidadagi rus asirlari sonini aniqlay olmaganlar. Rus elchisi Elchilar mahkamasiga ( Посольский прикsга ) taqdim qilgan «Habarnoma» da hususan mana bularni o’qiymiz: «Buhorolik mansabdorlar qo’lida, shaxarda va usullarda ularni aniqlash mumkin bo’madi. Qishloqlardan kelib turgan odamlarning so’zlariga qaraganda, ular ko’p» . Qo’lga aylantirilgan rus asitlari asli Qozon, Ufa, Simbir uezdidan va Bolga bo’yi qishloqlaridan bo’lganlar va boshqird hamda qalmoq bosqinchilari ularni tutib Astrahanga olib borib 1 Xerman Vamberi Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi T. 1992 B-25 2 www.archaelogy.ru 55

Xivaliklarga pullab turganlar. Aka-uka Pazuhinlarning mana bu guvohliklari ham diqqatga molikdir: («boshqird va qalmoq bosqinchiliklardan» ularni) hivaliklar sotib olar ekanlar. Ular mahsus rus tovarlari uchun Astraxandan (rus yurtlariga) , qalmoq va boshqird uluslariga borar, ba`zi hollarda u erlarda rus asirlarini kutib ancha vaqt turib qolardilar. So’ng rus asirlarini olib borardilar. Boris va uning hamroxlari Xivaga borayotganlarida qalmoq ulusidan rus asirlarini haydab kelayotgan xivaliklarni uchratdilar. (Xivaga haydab kelinayotgan) asirlarning soni 200, balki undan ortiqroq edi. Ularning har birini 40 yoki undan sal ortiqroq so’mga sotib olardilar. Ularning ko’pchiligini Eron va Hindistonga ham olib botib sotar edilar. V.A.Dudov va Muhammad Yusuf elchiligi. Vasiliy Aleksandrovech Daudov asli fors (eronlik) bo’lib, 1653 yili Qozonda xristianlikni qabul qilgan, Rossiya davlatining xizmatiga kirgan ham stolnik va voevoda lavozimida xizmat qilgan . Muhammad Yusuf Qosimov esa asli musilmon (tatar). U xam ruslarning xizmatida bo’lgan. Avvalo shuni aloxida aytib o’tish kerakki, har ikkala elchi- V.A. Davudov va M. Y. Qosimov Buxorogacha birga borishgan bo’lsalar-da , elchilar maxkamasidan aloxida-aloxida topshiriq organga o’xshaydilar, chunki V.A. Davudov va M. Y. Qosimovga berilgan yo`riqnoma (Nakas) bizgacha etib kelmagan. 1800 yilgacha Rossiya tashqi ishlar maxkamasini arhivida saqlanar edi. 1806 yili o’tkazilgan tekshirish paytida u ko’rgan joydan topilmagan. Shu sababdan V.A. Davudov va M. Y. Qosimov qanday vazifalarni ado etganliklarni aniq bilmaymiz. Buni V.A. Davudovning elchilik maxkamasidan olgan yo’riq nomasi (Nakas) dan taxminan bilib olish mumkin. Ular quyidagilar: 1. Buhoro va Hiva xonliklarining Moskva hukumati bilan deplomatik aloqalarni rivojlantirishga hoxishi bormi- yo’qmi, shuni aniqlash; 2. Xonliklarda yashab turgan rus asirlarini aniqlash; 3. Ikki davlat (Rossiya, Hiva va Buhoro xonliklarini) o’rtasidagi savdo va elchilik karvonlarining xavfsizligini ta`minlash uchun 56

Kaspiy dengizining kun tarafida, dengiz soxilidagi Satatosh tepaligida kemalar to’xtaydigan bandargox qurishda Xiva xonining roziligini olish; 4. Amudaryoning boshi va o’zani, daryo soxilida istiqomat qilib turgan halqlar, ularning mashg`uloti va turmush tarsi haqida ma’lumot to’plash; 5.Buxorodan Hindistonga olib boradigan yo`llar, Xindiston huxumatining Rossiya bilan savdo va diplomatik aloqlar o`rnatishga xohishi bor- yo`qligini (M.Y.Qosivovga berilgan topshiriq) aniqlash. Elchilik Buxoro bilan Xivada, yo`lga ketgan vaqtni qo`shib olganda, Buxoroda1675 yilning 15 mayidan- 1676 yil 2 oktyabrigacha bo`lgan. Elchilik Buxoroga kelib tushgandan (1676 yil 20 yanvar kuni ) keyin Muhammad Yusuf o`z vasifasini ado etish uchun Hindistonga jo`nab ketdi. Yuqorida biz Daudov va Qosimov elchiligining hisoboti (“Stateyny spsok”) 1800 yildan keyin joyidan topilmagan, ya’ni yo`qolganini aytib o`tgan edik. Shu sababdan, elchilar xukumatining topshiriqlarini qay darajada ba;argan yoki yo`qligi haqida aniq aikr aytish qiyin.Lekin, N.Selifontov, V.V.Bartold va A.B.Pankov asarlaridan (“” Очерл служебной деятелъности и домашней жизни столъника и вщеводы XVIII столетия Василия Александровича Даудоваю Детописъ занятий Археографической комиссии , вып .5, СПб ., 1-418; в . в . Бартолыд , История изучения Востока в Европе и России , соч . Т .IX. Москва , 1977, с .372; А . Б . Панков , К истории торговли Средний Азии с Россией в 1675-1725 г . г ., Toshkent, 1926 va B.Daudjvning avtobiografiyasidan (“Ruskiy arxiv”, год 27 б 1889, кн .2) ma’lum bo`lishicha, Buxoro va Xiva xonlari Rossiya bilan savdo – diplomatic munosabatlarini rivojlantirishga tarafdor ekanliklarini bildirganlar va shuga harakat qilgankar. Tez orada Kaspiy dengizi sohilida Qragan bandargohining qurib ishga tushirilishi va Buxoro xoni o`z xo`jaligida xizvat qilib turgan rus asirlaridan 38 tasini ozod qilganligi xam yuqorida bildirgan fikrimizga dalil bo`lishi mumkin. Xiba xoni Anushaxonga kelsak, u bir tarafdan turkmanlar bilan qalmoqlar va qozoqlarning tez-tez xiva Xududlariga kelib turgan 57

$talonxilik yurishlari, ikkinchi tarafdan Buxoro bilan Xiva o`rtasidagi ziddiyatlar natijasida Rossiyaning iqtisodiy va xarbiq yordamiga muxtoj; edi. Bu jixatdan Vasiliq Daudovga, Buxoradan qaytishida Xivada Anushaxonning otaligi aytgan mana bu gaplar diqqatga sazovvordir: “Anushaxon Vaciliyga xiva xoni yaqinda podsho oily xazratlari ulug` княз Алексей Михфйлович do`stlik va hamkorlik munosabatlarini davjm etishi va har ikki tomondan savdo karvonlari bordi-keldi qilib turishlari (zarurligi ) haqida maktub jldilar. (O`z navbatida )Xiva xoni ham podsho oily hazratkari ulug` knyaz bilan shunday aloqalarni avvalgilar ham ziyoda bo`lishini istaydilar”. Muhammad Yusuf elchiligiga kelsak unga Buxorodan Xindistonga olib boradigan yo`llar va Xindiston podshosi Avrangzeb (1658-1707)ning Rossiya bilan diplomatic aloqalar o`rnatishga mayli bormi-yo`qmi ekanligini aniqlab kelish topshirilgan edi. Shuning uchun ham u Buxoroga kelganlaridan ko`p baqt o`tmay, Xindistonga jo`nab ketdi. Muhammad Yusuf Qosimov faqat Qobilgacha bordi. “Shoh (Avrangzeb – B.A.)ulug` pjdsho bilan dustona aljqalar o`rnatishni istamagani” uchun orqaga qaytishga majbur bo`ldi. Флорио Веневини elchiligi. Sharqqa katta xarbiy kuch yuborish va uni que\rol bositasi bilan egallash harakati podsho Pyotr I (1682-1725) davridan boshlab kuchayib ketdi. Pyotr I – Aleksandr Bekovich- Cherkasskiqni mukammal qurollangan 5000 asqar bilan Xivaga uni Rossiya homiyligiga kiritish xususida xon bilan muzokaralar olib boorish uchun yubordi. Aslida bu shunchaki elchilik evas, balki xonni chakg`itib Xiva xonligini kuch bilan bo`yso`ndirishga qaratilgan harakat edi. Lekn Pyotr maqsadida erisholmadi. Bekovich- Cherkassakiy ekspedisiyasi muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Sherg`ozixon (1715 -1728) Rossiya podshosining asl niyatini o`z vaqtida payqadi va Bekovich –Cherkasskiy ekspditsiyani daf qildi. Shundan keyin Rossiya Xiva va Buxoro xonliklarini bo`y so`ndirish payt kelmaganligini, uni osonlikcha bo`yso`ndirish mumkun emasligini, ularni hali ko`p o`rganish zarurligini angladi. 58$