O‘rta Osiyo xonliklarida davlat boshqaruvi va yer egaligi munosabatlari - Tarix - Diplom ishlar

O‘rta Osiyo xonliklarida davlat boshqaruvi va yer egaligi munosabatlari

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

65.3212890625 KB

Ko'chirib olish

O‘rta Osiyo xonliklarida davlat boshqaruvi va yer egaligi munosabatlari mavzusida yozgan Bitiruv malakaviy Bitiruv malakaviy ishiishi

Mavzu: O‘rta Osiyo xonliklarida davlat boshqaruvi va yer egaligi munosabatlari Kirish I BOB. O‘rta Osiyo xonliklarida davlat tuzilishi va ma’muriy boshqaruv. 1.1. O‘rta Osiyo xonliklarining geosiyosiy o‘rni va davlat boshqaruvi. 2.2. Davlat boshqaruvida lavozim va mansablarning o‘rni. II BOB. O‘rta Osiyo xonliklarida yer egaligi munosabatlari. Soliq va majburiyatlar. 1.1. Buxoro, Xiva, Qo‘qon xonligida yer egaligi munosabatlarining o‘ziga xos xususiyatlari. 2.2. Xonliklarda soliq tizimining ahvoli va majburiyatlar. Xulosa. Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati

Kirish Mavzuning dolzarbligi: Mustaqillik biz o‘tmishimizni to‘la va haqqoniy yoritib berish imkonini yaratib berdi. O‘zbekiston tarixining ko‘plab sahifalari biz uchun “ochilmagan quriqdir”. Shu nuqtai-nazardan vatanimiz tarixining turli davrlardagi ahvoli, uning sohalarida erishilgan muvafaqqiyatlar va muammolarini o‘rganib, keng jamoatchillik e’tiboriga havola qilish bugungi kunning dolzarb vazifasiga aylanmoqda. Shu o‘rinda O‘zbekiston Respublikasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risidagi” PF-4947-sonli Farmoni va unda belgilangan vazifalarni amalga oshirish kun tartibidagi muhim masalalardan biri ekanligini ta’kidlash lozim. 1 Mustaqillik tufayli O‘zbekiston tarixini ixtisoslashish jarayoniga keng yo‘l ochildi. Xususan, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy soha tarixlari alohida- alohida tadqiq etilib, mazkur tarmoqlar faoliyati maxsus yoritilgan tarixiy asarlar ko‘paymoqda. Jumladan, birgina iqtisodiy soha tarixining o‘zi bir qator yo‘nalishlarga ega. Masalan, sanoat, qishloq xo‘jaligi, yer egaligi, soliq tizimi tarixi bo‘limlarining har biri o‘z xususiyatlariga ega. Har qanday soha qanchalik chuqur ixtisoslashib borsa, uni o‘rganish shunchalik takomillanib boradi. Tarixda o‘tgan davlatlarda boshqaruv tizimi va yer egaligi munosabatlarini o‘rganish, o‘sha davlat ijtimoiy-siyosiy hayoti haqida yaqqol tassavvur hosil qilishga imkon yaratadi. O‘zbekiston tarixida uch xonlik davri muhim bosqichlardan biri hisoblanadi. O‘zbek davlatchiligimiz tarixidagi salbiy omillardan biri-bu yagona davlatning bir necha mustaqil siyosiy bo‘laklarga bo‘linib ketishidir. Bu bo‘linish sabablarini eng avvalo bizda “davlatni milliylik belgisiga qarab tashkil etish an’analari” 2 shakllanmaganidan, qolaversa shaybonilar hukmronligi yillaridagi qo‘sh 1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги 4947-сон фармонининг 1 иловасида келтирилган “ 2017 - 2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси ”. http://strategy.regulation.gov.uz 2 Каримов И.А. “Ўзбекистон XXI аср бўсағасида, хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари” Т., Ўзбекистон, 1997. Б. 89.

hokimmiyatchilik holatidan, XVII-XIX asrlarida kuchayib borgan urug‘- aymoqchilik, mahalliychilik kabi illatlardan qidirish kerak. O‘rta Osiyo xonliklarida davlat mansablari, yer egaligi, soliq va majburiyatlarida ko‘p jihatlarida o‘xshashlik bilan birga jiddiy farqlar ham mavjud edi/ Har uchala xonlikda markaziy boshqaruv to‘laligicha oliy hukumdor amir yoki xon qo‘lida to‘plangan. Bosh vazir o‘rnida qabul qilinadigan qo‘shbegi mamlakat boshqaruvi, moliya, soliq, xazina, poytaxtagi ahvol bilan bog‘liq eng muhim masalalarni nazorat qilgan. Barcha viloyatlar unga bo‘ysungan. Shuningdek, barcha xonliklarning jamiyat boshqaruvida otalik, inoq, mehtar, shayxulislom, qozi kalon muhim o‘rinni egallagan. Masalan, shayxulislom mamlakatdagi mafkuraviy munosabatlarda eng oliy daraja hisoblanib, jamiyat ma’naviy hayotida, hukmdor xonadoni va oliy hukumdor turish-turmushiga ta’siri jihatidan nihoyatda katta mavqega ega bo‘lgan. Bu davrda siyosiy munosabatlar bashqaruv tartiblari qanchalik murakkab bo‘lishidan qat’iy nazar, yer egaligi va soliq hamda majburiyatga e’tibor susaymagan. Chunki mamlakat iqtisodiy rivoji ko‘p jihatdan mazkur masalalarga ham bog‘liq bo‘lgan. Shu jihatdan, O‘rta Osiyo xonliklari hukmronligi yillarida davlat boshqaruvi, yer egaligi munosabatlari, soliq tizimi va majburiyatlar muammosini o‘rganish dolzarb masaladir. Yuqorida ta’kidlangan omillarning barchasi bizga bitiruv malakaviy ishimiz mavzusini “O‘rta Osiyo xonliklarida davlat boshqaruvi va yer egaligi munosabatlari” tarzida tanlashimizga imkon berdi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: O‘zbekiston tarixining barcha sohalari keyingi davrda keng jamoatchilikni va fan fidoyilari e’tiborini o‘ziga jalb etib kelmoqda. Tanlangan mavzu bo‘yicha bir qator fundamintal asarlar ham yaratilgan. 3 Quyida nomlari zikr etilgan asarlarda O‘rta Osiyodagi uch xonlikning siyosiy, iqtisody, ijtimoiy va ma’naviy hayotiga oid qimmatli ma’lumotlar beriladi. Abdulazim Somiyning “Tarixiy salotini mang‘itiy” Y. Bayoniyning “Shajarai 3 Абдулазим Сомий. Тарихи салотини манғитий: 1993;Баёний Ю. Шажараи Хоразимшоҳий. Т. Камалак, 1991; Ибрат. Фарғона тарихи.Т. 1991; Мирзо Олим Мушриф. Қўқон хонлиги тарихи. Т. 1995; Амир Саид Олимхон Бухоро хонлигининг ҳасрати тарихи. Т. Фан, 1991;Бобобеков Ҳ.Н. Қўқон тарихи. Т. Фан, 1996; Йўлдошев М.Й. Хива хонлигида ер эгалиги ва давлат тузилиши, Т, 1959; Муҳаммаджанов А. Бухоронинг суғорилиш тарихи. Т.Фан, 1959; Абдураимов М.А. Бухоро хонлигида аграр муносабатлар тарихидан лавҳалар. Т. Фан, 1968; Аъзамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. Т. Шарқ, 2000; ва бошқалар.

Xorazimshohiy”, Mirzo Olim Mushrifning “Qo‘qon xonligi tarixi”, Amir Said Olimxonning “Buxoro xalqining hasrati tarixi” asarlari o‘sha davrda yaratilgan manba sifatida qadirlidir. Shuningdek, M.Y. Yo‘ldoshev “Xiva xonligida yer egaligi va davlat tuzilishi”, A.Muhammadjonovning “Buxoroning sug‘orilishi tarixi” asarlari tadqiq etilayotgan mavzuga bevosita aloqadorligi bilan qimmatlidir. Ba’zi tarixiy asarlarda bizning mavzumizga yo‘l-yo‘lakay to‘xtalib o‘tilgan. 4 Mavzuning maqsad va vazifalari: bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadi turli manbalar va tarixiy adabiyotlardan foydalangan holda O‘rta Osiyo xonliklarida davlat tuzilishi va yer egaligi munosabatlari tarixini o‘rganish. Maqsadga muvofiq quyidagi vazifalar belgilandi: - Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonligi tarixiga doir manba va adabiyotlarni o‘rganish va ular tahliliga doir fikrlar bildirish; - manbalarga tayangan holda O‘rta Osiyo xonliklari hududini geosiyosiy o‘rni, ma’muriy tuzilishi, aholisi tarkibini o‘rganish; - Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonligida davlat mansablar, unvonlar, masalasini tadqiq etish va ularning turli xonliklardagi farq qiladigan jihatlarini ochib berish; - O‘rta Osiyo xonliklar iqtisodining asosiy negizini tashkil etgan yer egaligi munosabatlarini chuqur o‘rganish; - xonliklarda soliq va majburiyat tizimini tadqiq etish hamda ularning har biriga alohida ta’riflar berish; - to‘plangan ilmiy materiallar asosida yakuniy xulosa va takliflarni kiritish. Tadqiqot obyekti. O‘rta Osiyo xonliklarida davlat boshqaruvi va yer egaligi munosabatlari tadqiqotning obyekti hisoblanadi. Tadqiqotning predmeti. O‘rta Osiyo xonliklari hududini geosiyosiy o‘rni, ma’muriy tuzilishi, aholisi tarkibi, xonliklarda davlat mansablari, unvonlari, yer egaligi munosabatlari, soliq va majburiyat ishning predmetini tashkil qiladi. 4 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 1 - китоб, Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000; Ўзбекистон халқлар тарихи. Т Фан, 1993; Ўзбекистон тарихи. 1 қисм. Қ. Усмонов, Содиқов М, ,Обломурадов Н., Т. 2002; Ўзбекистон тарихининг долзарб муаммоларига янги чизгилар. Т. 1999; Равшанов П. Қашқадарё тарихи, Т. Фан, 1995; Саъдуллаев А. ва бошқалар. Ўзбекистон тарихи; давлат ва жамият тараққиёти. Т. Академия 2000; ЎзбекистонРеспубликаси Энцеклопедияси. Т. 1997; ва бошқалар.

Bitiruv malakaviy ishning nazariy-metodologik asosini milliy istiqlol g‘oyasi, tarix fani tamoyillari, umuminsoniy tamoyillar tashkil etgan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qonunlari va hukumatining turli mazmundagi hujjatlari, Prezident I.A. Karimovning mavzuga aloqador asarlari ishning muhim nazariy-metodologik asos bo‘lib xizmat qilgan. Tarix fanining tadqiqot usullaridan tarixiylik, xronologik, obyektivlik va xolislikga amal qilindi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati: Ishda O‘rta Osiyo xonliklari davrida davlat boshqaruvi va yer egaligi munosabatlari yangi ilmiy adabiyotlar va manbalar yordamida yangi nazariy metodologiyaga asoslanib yoritib berishda ko‘rinadi. BMIni tayyorlash jarayonida qo‘lga kiritilgan yakuniy xulosalardan O‘zbeksiton tarixdan mashg‘ulotlar olib borishda, seminar mashg‘ulotlariga tayyorlanishda foydalanish mumkin. Ishning aprobatsiyasi. Ushbu mavzu Qarshi Davlat universiteti tarix fakulteti “O`zbekiston tarixi” kafedrasi qoshidagi “Yosh o`lkashunoslar” to`garagida ma`ruza qilindi va kafedra yig`ilishlarida muhokama qilinib, himoyaga tavsiya etilgan. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi: Kirish, 2 ta bob, 4 ta pragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

I BOB O‘rta Osiyo xonliklarida davlat tuzilishi va ma’muriy boshqaruv 1.1. Xonliklarning geosiyosiy ўрни va davlat boshqaruvi. Tarixiy taraqqiyotning ma’lum davriga kelib, o‘zbek davlatchiligi tarixida tarqoqlik, bo‘linish yuzaga keldi. O‘rta Osiyo hududida davlat va jamiyat boshqaruviga da’vogar xokimiyat uch yerda Buxoro, Xiva va Qo‘qonda mujassamlashdi. Buxoro amirligi o‘zbek xonliklari orasida o‘zining hududiy o‘rni, aholisi va tabiiy resurslari nuqtai-nazardan muhim mavqeiga ega edi. Bu davlatning hududi qariyb 200 ming kv. km. ni tashkil etdi. Buxoro amirligining joylashgan o‘rni haqida Amir Olimxon o‘zining “Buxoro xalqining hasrati tarixi” asarida shunday deydi: “Buxoro mamlakati Amudaryoning sharqiy sohillaridan, ya’ni Rusiya Pomiridan to Xivaning keng dashtlarigacha cho‘zilib boradi. Rusiya bilan Buxoro o‘rtasida bo‘lgan urushlardan oldin 1868 yili va bolsheviklar hukumati tasarrufida (1920) bo‘lgan chog‘da Buxoro shimol tarafdan Qizilqum sahrosi bilan chegaradosh. G‘arb tarafdan Sirdaryo bilan hamda Qo‘qon xonligi bilan, Janubda esa Afg‘oniston, Sharqdan turkman o‘lkasi ham Xiva dashti bilan chegaradosh”. 5 Bu asarda amirlik hududini 225 000 km. kv. ekanligi ma’lum qilinadi. Buxoro va Samarqand amirlikning asosiy markaziy shaharlaridir. Qashqadaryo va Surxondaryo vohalari, hozirgi Tojikiston hududidagi Vaxsh, Kofrinixon, Panj daryolari vodiysida joylashgan shahar va qishloqlar, shuningdek Murg‘ob daryo vohalaridagi yerlar ham Buxoro amirligi tarkibiga kirgan. Poytaxti sharqning eng go‘zal shaharlaridan biri hisoblanmish Buxoro edi. Samarqand, Qarshi, G‘uzor, Shahrisabz, Kitob, Termiz, SHerobod, Dushanbe, Hisor, Ko‘lob shaharlar asosiy savdo va hunarmandchilik markazi bo‘lib hisoblangan. Aholisining asosiy qismini o‘zbek, turkman, qirg‘iz, qozoq, tojik, yahudiy va arablar tashkil etgan. Amirlikda 2 million atrofida aholi istiqomat qilgan. Sersuv vohalar ko‘p bo‘lganligi tufayli aholining ko‘p qismi dehqonchilik qilish uchun qulay bo‘lgan hududlarda 5 Амир Сайид Олимхон. Бухоро халқининг ҳасрати тарихи. Т. Фан, 1991, 25 - бет.

yashagan. Zarafshon vohasida 300-350 ming, Qashqadaryo vohasida 500 ming, Surxondaryoda 200 ming, Sharqiy Buxoroda 5 ming aholi istiqomat qilgan. Buxoro shahrining o‘zida 60 ming, Samarqandda esa 50 ming kishi yashagan. Amirlikda yashovchi aholining barchasi biror qavm va urug‘lar tarqibida bo‘lgan. Ularning 57 foizini o‘zbeklar tashkil qilgan. O‘zbek urug‘lari ichida mang‘it, qalmoq, saroy, qo‘ng‘irot, jabg‘u, qarluq, qalmoq, nayman, qipchoq, ming, yuz qabilalari ko‘pchillikni tashkil etgan. Buxoro amirlari esa butunlay mang‘itlarning o‘zbek toifasiga kirgan. Tojiklar asosan Hisor, Dushanbe, Sharqiy Buxorodagi Vaxsh, Kofirnihon va Panj daryolari vodiylarida yashaganlar. “Buxoroning sharqiy qismini ulug‘ tog‘lar o‘rab turadiki, ular dunyoning eng baland tog‘laridir. Hisor tog‘larini o‘rab olgan qancha-qancha cho‘qillari borki, undaylar juda oz bo‘lib, ularning balandligi besh ming besh yuz metrga yetadi. Bir-biriga zanjir bo‘lib ulangan yerlar to olti ming bir yuz metrga yetadi. Jumladan, Darvoz tog‘lari to Pomir dashtigacha cho‘ziladi. Buxoroda, ya’ni Markaziy Osiyo mamlakatlarining eng qadimgilaridan biri bo‘lib, bunda navbatma-navbat shahzodalar saltanat qurganlar. Buxoro poytaxti milodiy tarixdan bir necha avval bino bo‘lgan...” deb ta’kidlanadi Amir Sayid Olimxonning asarida. Buxoro amirligi tarkibiga 28 ta beklik kirgan bo‘lib, ular quyidagilardir: Chorjuy, Karmana, Ziyovuddin, Nurota, Xatirchi, Kitob, Shahrisabz, Chiroqchi, Yakkabog‘, G‘uzor, Boysun, Qorategin, Denov, Hisor, Darvoza, Baljuvon, SHo‘g‘non, Ko‘lob, Qo‘rg‘ontepa, Kabadiyon, SHerobod, Kalif, Qaroqli, Qarshi, Xorazm va boshqalar. Har bir beklikni amir tomonidan tayinlab qo‘yilgan xokimlar-beklar idora qilgan. Buxoro o‘z tabiiy sharoitidan kelib chiqib, foydali qazilma boyliklar ko‘p edi. Bu yerda tillo, kumush, qo‘rg‘oshin, mis, temir ko‘p miqdorda topilgan. Shuningdek, amirlikning sharqida ma’danlar ko‘p bo‘lgan. Tabiiy boyliklar ichida neft, ko‘mir, gugurt, nashatir ko‘p topilgan. Savdo-sotiq ishida teri, yung, shoyi gilamlar chet mamlakatlarga chiqarilgan. Buxoro otlar juda mashhur bo‘lib, ayniqsa tashqi savdoda qorabayir otlari asosiy mollardan biri bo‘lgan. Buxoro asosan Rossiya, Eron va Afg‘oniston bilan savdo- sotiq ishlarini olib borgan.

O‘rta Osiyo xonliklarda hududi va aholisi jihatidan Xiva xonligi ikkinchi o‘rinda turgan. Xiva xonligiga Xorazm vohasi va hozirgi Turkmanistonning bir qismi kirgan. Aholisi asosan o‘zbeklardan tashkil topgan. Shuningdek, xonlikda turkmanlar, qoraqalpog‘lar, qozoqlar, qisman forsiy aholi vakillari ham yashab kelgan. Jami aholisi 800 ming kishidan iborat bo‘lgan. XIX asrning birinchi yarmida Xiva xonligida davlat hokimiyatining mustahkamlanishi bilan uning hududi ham kengayib bordi. Eltuzarxon (1804-1806 yy) davrida uning hududi unchalik katta bo‘lmay, shimoliy chegarasi Orol- Qo‘ng‘irot hokimligi va janubiy esa Darg‘on bilan chegaradosh edi. 1840 yillarga kelib Xivaning hududi ancha kengayib, g‘arbiy chegarasi Kaspiy dengizigacha, janubiy esa Eronga tutash bo‘lgan. 1858 yili Xivaga safar qilgan rus elchisi Ignatyev Xiva xonligining janubiy chegarasi Marv vodiysi orqali o‘tganligi, shimolda esa Embya (Ural) daryosigacha tutashganligi haqida ma’lumot beradi. Buxoro va Xiva xonligini chegaralarini Qizilqum sahrosi ajratib turgan. Xiva xonligida yashagan aholi soni haqida aniq ma’lumotlar saqlanmagan. Ba’zi manbalarda ta’kidlanishicha. xonlikda taxminan 800 mingga yaqin aholi yashagan. 1819 yil Xiva xonligiga kelgan rus sayyohlari bergan ma’lumotlarga qaraganda, Xiva xonligida 300 mingga yaqin kishi yashagan. G.I. Danilevskiy ham uning ma’lumotini tasdiqlaydi. 1873 yil Xivaga kelgan rus sharqshunosi A.L. Kun xonlik aholisi 700 ming kishi deb, ma’lumot beradi. O‘zbekistonning qo‘ng‘irot, nayman, qiyot, uyg‘ur, nukuz, qang‘li, xitoy, qipchoq qabilalari ko‘pchillikni tashkil qilgan. O‘zbek qabilalari asosan Amudaryo tarmoq yoygan qismida, kanal bo‘ylarida joylashgan edi. Shuningdek, aholining anchagina qismini, ya’ni ¼ qismini turkmanlar tashkil etgan. Bu turkman qabilalari qadimgi o‘g‘izlarning avlodlari bo‘lib, forsiy va turkiy qabilalari bilan qorishib ketgan. XIX asrlarda Xiva xonligi kuchli markazlashgan davlat edi. Bu esa o‘z o‘rnida savdo va hunarmandchilikning rivojlanishiga keng yo‘l ochib beradi. Xiva, Xozarasp, Xonqa, Urganch, Qo‘ng‘irot, Ko‘hna Urganch, SHo‘raxon kabi shaharlarda savdo va hunarmandchilik har jihatdan rivojlanadi. Bu shaharlarda 2 mingdan 5 minggacha aholi istiqomat qilgan. Poytaxt Xiva shahrida 12 ming aholi

yashab kelgan. Har bir shahar atrofi baland va mudofaa qo‘rg‘onlari bilan o‘rab olingan. Xiva xonligi ma’muriy jihatdan Xozarasp, Gurlan, Xonqa, Ko‘hna- Urganch, Qo‘shkupir, Pitnak, G‘azavot, Qiyot, Shohabboz, Shavot, Toshhovuz, Ambor-manoq, Urganch, Xo‘jayli, To‘manoy, Qo‘ng‘irot kabi beklik va noibliklarga bo‘lingan. Bek va noiblar huzurida, ularga xizmat qiluvchi amaldorlar bo‘lgan. 6 Xiva shahri shaxsan xonning va bosh vazirning izmida bo‘lgan. Shahar ichki tartiblari va osoyishtaligi mirshab boshi, jinoiy ishlarni ko‘rish va jazo tayinlash shahar qozisi, poytaxtni tasodifiy hujumlardan himoyalash to‘pchboshi va Ichan-qal’a, Dishan-qal’a qutlovi (komendanti) zimmasida bo‘lgan. Yillar davomida Xiv xonligida markazlashgan harbiy-feodal davlatining ancha mukammallashgan davlat tizimi va mamuriy boshqaruv usuli qaror topib borgan. Bu davrda ma’muriy boshqaruvning mukammal tizimi yaratildi. Boshqaruvning siyosiy, huquqiy, mulkiy va diniy negizlari shakllantirildi. Qo‘ng‘irotlar qo‘lida davlatning oliy qonun chiqaruvchi, ma’muriy va sud hokimiyati to‘plandi. Muhammad Rahimxon I (1806-1825 yillar) davrida xonlikdagi o‘zaro urushlar biroz tinchidi va xonlikni birlashtirish nihoyasiga yetdi. Shuningdek, qoraqalpog‘lar va turkmanlarning chavdor qabilalari ham bo‘ysundirildi. Muhammad Rahimxon I amalga oshirgan islohatlar tufayli xonlikda mustaqillik tayanchi bo‘lgan kentlar o‘rnida viloyat xokimliklariga, tuman va masjid qavmlariga ajratildi. Bu ma’muriy boshqarmalar markaziy hokimiyat bilan mustahkam bog‘liq edi. Amudaryoning so‘l sohillaridagi hududlarda dastlab 15 ta hokimlik tuzilgan. Chor Rossiyasi istilosidan so‘ng viloyat hokimlari soni 25 taga ko‘paydi. Har bir viloyat o‘z o‘rnida masjid qavmlariga ajratilgan. Xiva xonligida jami 1578 ta masjil-qavmlari mavjud bo‘lgan. Masjid-qavmlari esa qishloqning obro‘li katxudolari-oqsoqollar, mirob va imomlar tomonidan idora qilingan. Ular hokimga bo‘ysunganlar. Hokimlar xonning eng yaqin kishisi bo‘lib, viloyatning to‘la hukmdori hisoblangan. Hokimlar soliq yig‘ish, tartib-intizomni saqlash, 6 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 1 - китоб, Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000;

ҳарбий юришларда қўшинга бошчилик қилиш каби вазифаларни бажарган. Ba’zi tumanlarda urug‘chilik munosabatlari kuchli bo‘lgan. Qoraqalpog‘, turkman qabilalari inoq, otalik va biylar orqali boshqarilgan. Xiva xonligida qo‘ng‘irot sulolasi hukmronligi davrida xon oliy hukmdor va mutloq hukmron bo‘lgan. Xiva shahridagi Toshhovli xonning asosiy qarorgohi hisoblangan. Bu saroy bir yuz o‘n bir xonadan iborat edi. Toshhovli ham xon qarindosh- urug‘ining yashash joyi, ham davlat boshqaruv mahkamalarining markazi edi. Muhammad Rahmonxon I davrida hokimiyatni mustahkamlash uchun yuqori ma’muriy organ-Oliy kengash ta’sis etiladi. Oliy Kengash asosiy qonun chiqaruvchi organ bo‘lib, ma’muriy va sud organi vazifasini bajarib kelgan. Oliy Kengash yig‘ilishi har haftaning juma kuni xon saroyining ko‘rinish xonasida bo‘lib o‘tgan. Uning yig‘ilishida xon va uning qarindosh-urug‘i, saroyning nufuzli ayonlari-qushbegi, mehtar, devonbegi, naqib, shayxulislom, bosh qozi va inoq, otalik va biylar ham qatnashganlar. Oliy Kengash ishida davlat hayotiga aloqador eng muhim ichki va tashqi masalalar muhokama etilgan hamda maxsus qarorlar qabul qilingan. Kengashni xonning o‘zi boshqarib borgan. Shuningdek, unga uning hohishi- irodasi Kengash ishida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lib kelgan. 7 Bundan tashqari Xiva xon saroyida mehtar, qushbegi, devonbegi, naqib va shayxulislom ishtrok etadigan maxsus Kengash ham faoliyat olib borgan. Bu kengashda kundalik masalalari hal etilgan. Qo‘qon xonligi O‘rta Osiyo davlatlari orasida hudud jihatdan ancha kichik edi. Bu davlat sharqda Sharqiy Turkiston, g‘arbda Buxoro amirligi va Xiva xonligi bilan chegaradosh edi. Shuningdek, Qo‘qon xonligi bilan Rossiya o‘rtasida Mirzacho‘l va Muyunqo‘l cho‘llar bo‘lgan. Xonlikning janubida Qorategin, Ko‘lob, Darvoz, SHo‘g‘non kabi tog‘li o‘lkalari bor edi. Bu hududlar bahavo bo‘lganligi uchun Buxoro-Qo‘qon o‘rtasida jiddiy tuqnashuvlar bo‘lib turgan. 7 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 1-китоб, Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000;

Qo‘qon xonligi Buxoro va Xivadan kichik bo‘lsada, ammo uning hududida sersuv daryolar, vodiylar, serhosil yerlar nihoyatda ko‘p edi. Xonlikning poytaxti Qo‘qon shahri bo‘lgan. Shuningdek, Marg‘ilon, O‘zgan, Andijon, Namangan kabi shaharlari asosiy savdo va hunarmandchilik markazlari hisoblangan. Bu davlatda aholi nihoyatda zich yashagan. Unda tahminan 3 million kishi istiqomat qilgan. Qo‘qon shahrining o‘zida 80 ming, Toshkent shahrida 60 ming aholi yashagan. Xonlikda o‘zbeklar, tojiklar, qirg‘izlar, qozoqlar, o‘yg‘urlar, yahudiylar, tatarlar, hindlar ham istiqomat qilganlar. Qo‘qon xonligi ma’muriy jihatdan 15 beklikka bo‘lingan. Ularning ko‘pchilligini xonning o‘g‘illari va yaqin qarindoshlari boshqargan. Hokimlar o‘z hududidagi harbiy kuchlar qo‘mondoni hamda fuqora boshqaruvining boshlig‘i hisoblangan. Hokimlar o‘z tasarrufidagi qo‘shinni o‘zlari moddiy jihatdan ta’minlab turganlar. Bu hokimlar zarur hollarda oziq-ovqat ortilgan 12 ming aravaga ega bo‘lgan 60 mingtacha sinophiyni yig‘a olganlar. Qo‘qon xonligida davlat boshqaruv usuli Buxoro va Xivanikicha ko‘p jihatdan o‘xshash bo‘lgan. Xon huquqi hech bir narsa bilan cheklanmagan bo‘lib, u mutloq xokim edi. Qo‘qon xonligi saroyida ham maxsus kengash tuzilgan, unda davlatning eng muhim masalalari muhokama etilgan. Kengash tarkibiga xonlikdan eng oliy mansabdor shaxslar kiritilgan. Kengashda xon raislik qilgan va u asosiy hal qiluvchi rol o‘ynagan. Qo‘qon xonligi turli foydali qazilma boyliklarga boy bo‘lgan. Masalan, Kosonsoydan Qoratog‘ shimolidagi Ko‘krav daryosidan, Chirchiq daryosi bo‘ylaridan, Chotqol daryosi yuqori xonlikda oqimlarida oltin ma’dani ko‘p edi. Ikkinchi shaxs Bosh vazir hisoblanib, u muhim davlat ishlarini xon bilan kelishgan holda bajargan. Markaziy davlat boshqaruvida qushbegi, otaliq, devonbegi, mingboshi, shayxulislom, qozikalon, parvonchi, shig‘ovul, sarkor, dasturxonchi, amin, kitobdor va boshqa davlat mansablari muhim o‘rin tutgan. Qo‘shinda besh yuzboshi, yuzboshi va o‘nboshi harbiy lavozimlar bo‘lgan. Xullas, O‘rta Osiyo xonliklarida nihoyatda xilma-xil mansab va lavozimlar bo‘lib, ularning har birining vazifasi qat’iy qilib belgilangan va davlat xazinasidan

maosh to‘langan. Lavozimlar ikki yo‘nalishda mavjud bo‘lib, bular dunyoviy va dinniy mansablardir. O‘rta Osiyo xonliklarida ba’zi davlat lavozimlari bir xil harakterga ega bo‘lgan, ammo ularga to‘lanadigan maosh turlicha edi. Qo‘qon xonligi Buxoro, Xiva , Qashg‘ar, Hindiston, Afg‘oniston, Eron va Rossiya bilan qizg‘in savdo-sotiq ishlarini yuritgan. 1831 yilgi Qo‘qon xonligi va Xitoy shartnomasiga ko‘ra Qo‘qon xoni Qashg‘arda savdogarlardan boj yig‘ish huquqini olgan. Xullas, asrlar davomida bir butun bo‘lib kelgan mamlakat uchga bo‘linib ketdi. Xonliklarning har biri ma’lum bir hudud, ma’muriy tuzimiga ega bo‘ldi. Xonliklar o‘rtasidagi to‘xtovsiz urushlar, har bir xonlik ichidagi boshboshdoqlik va hokimiyat uchun o‘zaro tinimsiz davom etgan ichki nizo va urushlar butun mamlakatni xonavayron qildi. Xonliklardagi boshqaruv usullari ko‘p jihatdan bir-biriga o‘xshash boshqarildi. Bek va xokimlar uchala xonlikda o‘z hudud va urug‘-qabila xususiyatlaridan kelib chiqib turli huquq va majburiyatlarga ega edi. 2.2. Davlat boshqaruvida lavozim va mansablarning o‘rni. XIX асрга келиб Ўрта Осиё хонликларида феодал-уруғчилик munosabatlari o‘zining avvalgi mavqeni yo‘qotishi hisobiga, bu davrda ular endi xonliklarning faxriy unvon va lavozimlarga aylangan. Har bir xonlikda o‘zining ma’muriy tuzilishi, xalqining mentaletidan kelib chiqib o‘ziga xos unvon va lavozimlar mavjud bo‘lib kelgan. Ba’zi lavozimlar har uchala xonlikda ham mavjud bo‘lgan bo‘lsa, boshqalar faqat birgina xonlikda uchraydi. Buxoro amirligi davlat muassasalari ma’muriy, moliya, qozilik, mirshablik va harbiy idoralarining o‘z amaldorlari bo‘lgan. Amir saroyida 30 ga yaqin amaldor xizmat qilib, mahalliy boshqaruv muassasalarida xizmat qiluvchilar 30

mingdan ortiq bo‘lgan. Shuningdek, amirlikka qarashli 40 ta beklik tepasida mahalliy qabila boshliqlari turgan. 8 Buxoro amirlikda devonbegi, ko‘kaldosh, qo‘shbegi, mushrif, mirshab, dodhoh, inoq, miroxo‘r, dasturxonchi, kitobdor, to‘qsoba, parvonchi, sadr, shayxulislom, qozikalon, muftiy, muxtasib kabi yuqori martabali lavozimlar bor edi. Eng yuqori lavozim deb Qushbegi, ya’ni bosh vazir (vaziri buzruk) tan olingan. Barcha ijroiy xokimiyat qushbegining ko‘lida to‘plangan. Viloyat va tuman hokimlari ham uning tavsisiga binoan tayinlangan. U arkda yashagan. Amirlikda moliya va xazina ishlarini devonbegi boshqargan. Mamlakatda yig‘iladigan soliqlar, uni undirish ishlarini nazorat qilib borgan. Jarima ishlarini ham devonbegi amalga oshirgan. Uning idorasi arkda pastda bo‘lganligi uchun, uni ba’zida quyi qo‘shbegi ham deb atashgan. Otaliq unvoni mang‘itlarga shayboniylar davridan meros qolgan bo‘lib, ular asosan amirlikning markaziy qismi, ya’ni Buxoro va Samarqandni sug‘orish ishlari, suv taqsimoti bilan bog‘liq tadbirlarni amalga oshirgan. Amirning do‘stu-dushmanlari haqida ma’lumot to‘plash ko‘kaldosh lavozimidagi kishi zimmasida bo‘lgan. Oliy hukmdor yorliklarini amaldorlar, umuman tegishli kishilarga yetkazish ishlariga parvonachi lavozimi mas’ul. Dodhoh esa aholidan tushadigan shikoyat va arizalarni hukmdorga yetkazib, uni javobi uchun javobgar bergan. Mazkur mansablarda o‘tirgan shaxsning nufuzi qanchalik yuqori bo‘lsa, lavozimlarning mavqei ham shunchalik yuqori bo‘lgan. Inoq barcha xonliklarda mavjud lavozimlardan biri xisoblanib, ular o‘z lavozimiga ko‘ra, oliy hukmdor farmoiyishlarini hukumatdagi oddiy xizmatchilarga yetkazish, demak, buyruqlarini amalga oshirishni tashkil qilish va umuman hali davlat mansabini egallamagan, lekin xokimiyat xizmatida bo‘lganlar bilan shug‘illangan. Bu lavozim ikkiga bo‘lingan, ya’ni, katta inoq va kichik inoq shaklida. To‘qsabo mansabi amirtug‘i sohibi hisoblangan. Bu mansabdagi kishilar ikki vazifani, ya’ni ham davlat bayroqdori, ham tantanali marosimlarda 8 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 1-китоб, Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000;

ishonchli shaxs sifatida hukmdor oldiga taom tortish kabi mas’uliyatli vazifani ham bajargan. Bundan tashqari unga biror tuman ham biriktirilgan. Keyinchalik bu mansab egasi hududi dodhoh kabi harbiy vakil darajasiga ko‘tarilgan. Amirlikda harbiy ishlarni boshqargan vazirni – lashkari to‘pchiboshi deb ataganlar. U to‘pchilar qisminingqo‘mondoni hamda Buxoro garnizoni boshlig‘i bo‘lib, amalda esa harbiy vazir lavozimini boshqargan. Haram xodimlari boshlig‘i – bosh xoji deb atalsa, qurilish ishlariga rahbarlik qilgan kishi kutvol lavozimiga tayinlangan. Qo‘rchiboshi-qurol-aslahaga mas’ul bo‘lgan. Udaychi mansabidagi shaxs urush paytida harbiylarni turiga qarab taqsimlash ishiga rahbarlik qilgan. Shahar va yo‘llar xavfsizligi ta’minoti qorovulbegi lavozimidagi kishi zimmasida bo‘lgan. O‘rta Osiyo xonliklarining siyosiy-manaviy hayotida ulamolarning ta’siri nihoyatda kuchli bo‘lib, eng yuqori lavozimda shayxulislom to‘rgan. Shayxulislom amir va xondan keyingi darajadagi mavqeiga ega edi. Shayxulislom xonliklardagi dunyoviy va diniy ishlarga faol qatnashib, ular mamlakatda shariat qoidalariga qay darajada amal qilinayotganligini nazorat qilib turgan. Ular davlatdagi adliya tizimini boshqaruvchi qozikalon bo‘ysungan. Qozikalonning vakolatlari nihoyatga keng bo‘lib, unga quydagilar kirgan: bozor, ko‘cha- ko‘ylardagi ahvol, madrasalardagi ta’lim tarbiya, vaqf ishlari, yo‘qolgan vaqf hujjatlarini tiklash, yetim va bevalar haq-xuquqini himoya qilish, karvon-saroydagi tartib va hakozalar. Buxoro oliy mahkamasida 40 nafar faqih (qonunshunos) faoliyat ko‘rsatgan. Adliya sohasida muftiy, rais (muxtasib), sadr (vaqf malklari hisobati va nazorati bilan shug‘ullanuvchilar) kabi xizmat turlari ham mavjud edi. Xonliklarda eng katta marosim va kengashlar diniy xodimlar ishtirokisiz o‘tmagan. Xiva xonligida XIX asrda Avaz Xo‘ja, Islom Xo‘ja, Fazil Xo‘ja kabi el orasida hurmat qozongan shayxulislomlar o‘tgan.

Qozikalon huzurida qozi o‘rdi yoki qozi askar kabi lavozimlar ham bo‘lgan. Ular harbiy xizmatchilarning xon marosimlarida ishtirok etish huquqiga ega bo‘lishgan. Rais – diniy lavozimdagi kishi esa, shariat tartib-qoidalari va diniy marosimlarning to‘g‘ri bajarilishi ustidan nazorat qilgan. Shuningdek, bozorda tosh-tarozi, narx-navoni kuzatish shaharlarda obodonchilik va xavfsizlik masalalari bilan ham ular shug‘ullangan. Mutavvali lavozimidagi kishi esa vaqflarga qarashli yerlaridan keladigan daromadlarni boshqargan. Buxoro qozikaloni huzirida a’lam va 12 muftiydan iborat muftiylar devoni faoliyat ko‘rsatgan. Buxoro amirligidagi 27 ta beklikni har birini mahalliy qabila boshliqlari, yirik mulk egalari tomonidan boshqarilgan. Beklar amir tomonidan tayinlangan. Ular ba’zi hollarda hokimlar ham deb atalgan. Hokim huzurida yuzlab mahalliy ma’murlar xizmat qilgan. Hokim va uning xizmatdagi kishilarga maosh davlat xazinasidan berilmagan. Ular aholidan olinadigan turli soliq va to‘lovlar hisobidan kun kechirganlar. Harbiy sohada yuzboshi, mingboshi kabi lavozimlar mavjud bo‘lgan. Xiva xonligida ham o‘ziga xos mansab va unvonlar bo‘lib, ularning jami soni 103 edi. Maosh oladiganlar soni 718 ta tashkil etgan. 9 Naqib, arbob mansablari faqat Xiva xonlari arxivida qayd etiladi. Arxiv hujjatlarida qayd etilishicha, har bir amaldorning vazifasi qat’iy qilib belgilanib qo‘yilgan. Ular o‘z mansablarini juda qadirlaganlar. Xiva xonligida unvon va lavozimlar to‘g‘risida xonlik arxiv hujjatlari, Ogohiy, Bayoniy asarlari va sayyohlarning hikoyalarida bayon etiladi. Har bir mansabdor ma’lum miqdorda maosh olganlar. Yuqori mansablarga xonning o‘zi maosh belgilagan, quyi mansablarga esa qo‘shbegi, mehtar va devonboshilar belgilagan. 9 Йўлдашев М.Й. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. Т. 1959, 233-бет.

Ogohiy va Bayoniy asarlarida ma’lumot berilishicha ba’zi mansablar otadan bolaga meros bo‘lib o‘tgan. Buni Muhammad Raximxon maxsus farmon bilan mustahkamlaydi. Rus sayohi Danilevskiyning ta’kidlashicha Xiva xonligida 2 minga yaqin amaldor va ruhoniylar oilasi bo‘lgan. Xiva xonligida eng yuqori unvonlardan biri – Amirlumora hisoblangan. Bu unvonga xonning eng yaqin qarindoshlari sazavor bo‘lgan. Masalan, 1873 yil Xivaga kelgan A.A. Kun Sayid Muhammad Rahimxonning amakisi amirlumor unvoniga ega ekanligi ta’kidlandi. Shuningdek, u viloyat hokimi ham hisoblanib, davlatda to‘planadigan o‘lponlarga javobgar bo‘lgan. Xiva xonligida naqib unvlni xon tomonidan sayid va xo‘jalarga in’om etilgan. Inoqlik unvoni Muhammad Amin vafotidan so‘ng ta’sis etilgan. 1856-1857 yillarda bu unvon egasining maoshi 400 tilla, 1858 yili 300 tilla bo‘lgan. Abulg‘ozi xon tantanali marosimlarda o‘tirish uchun inoqlarga to‘rtata joy ajratgan. 10 Bu imtiyoz 1873 yilga qadar davom etgan. Inoqlardan biri xonning chap tomonida, Amirulumarodan keying o‘tirgan va ulug‘ inoq deb atalgan. Boshqa inoqlar ham xonning chap tomonida, yigirmanchi o‘rindan boshlab o‘tirgan. Yangi xon taxtga ko‘tarilishi paytida inoqlar oq namatning to‘rt burchagidan ushlab, bo‘lajak hukmdorni uch marta osmonga irg‘itar edilar, bu inoqlarning asosiy va faxriy burchi edi. Manbalarda 1840-1873 yillarda inoqlik unvonini olgan 32 ta kishining ismi- sharfi qayd etgan. Otaliq so‘zi “ota” so‘zidan olingan. Manbalarda qayd etilishicha Abdulg‘ozi o‘z yonida o‘tirmoq uchun to‘rt otaliqqa joy belgilagan. Bir otaliq xondan nari, to‘qqizinchi o‘rinda o‘tirgan, uch otaliq esa shayxulislomdan keyin o‘n bir va o‘n to‘rtinchi o‘rini egallagan. Buxoro amirligida esa aksincha, otaliq martaba jihatidan inoqdan yuqori turgan. 10 Ўша жойда.

Xiva xonligida otaliq unvonidagi kishilar 100 tilladan maosh olgan. 1858 yilda ularning maoshlari ko‘tarilgan. Masalan, otaliq 150 tilla maosh olgan. Otaliq qilich va pichoq taqib yurgan. 11 Otaliq unvonini berilishi haqida Ogohiy shunday yozadi: “Juma kuni rabbialoxir oyining to‘rtinchi kuni 12 kuni 1268 yili (1853 y 15 yanvar) xon hazratlari o‘zlarining Xudoyor biy va Shomurod inoq degan mashhur ayonlarni Guxlan urushidan bo‘lgan askarlar bilan Marv viloyatida, Marv shahri yaqinidagi xandaqda qolgan Xiva qo‘shniga yordamga yo‘llaganlar. Sari fitnachilarni mag‘lub etib, tumtaraqay qilgan Olloyorxonga janob hazrat otaliq unvonini berganlar, shuningdek unga oltin pichoq, zarbob chapon vav ko‘p miqdorda pul yuborilgan. 12 Shuningdek, Xiva xonligida kam maosh oluvchi otaliqlar ham bo‘lgan. Masalan, Hasan otaliq o‘n tilla, Pahlavon otaliq olti tilla olgan. Otaliq unvoni o‘zbeklar bilan birga boshqa urug‘lar vakillariga ham barilgan. Masalan, 1871- 1872 yillar xon turkman urug‘idan olti kishiga otaliq unvoni berilgan. 1873 yili qoraqalpoqlardan ham to‘rt kishiga otaliq unvoni berilgan. Xivadagi imtiyozli lavozimlardan biri biy hisoblangan. Biy o‘zbek, qozoq, qoraqalpoq urug‘ boshliqlarining martabasi hisoblangan. Biylar tinchlik davrida o‘lpon to‘plasa, urush vaqtida qo‘shinda mingboshi vazifasida xizmat qilgan. Sayyidnazar biy va Xudoyor biylarning har qaysi 100 tilladan maosh olgan. Xudoyor biy o‘sha yillarda Go‘rlan urug‘idan bo‘lgan ming navkarga, Bekman biy mang‘it urug‘idan bo‘lgan uch yuz navkarga sarkardalik qilgan. Y. Bayoniy o‘z asarida Qo‘tlimurod biy haqida ma’lumot berib, uning qo‘ng‘irot urug‘idan 600 navkarga sarkardalik qilgan. Shuningdek, u qo‘ng‘irotlar urug‘idan birinchi bo‘lib maosh oladigan lavozimga o‘tirgan. Xiva xonligida “to‘ra”, “bek” kabi mansablar ham bo‘lgan. Xonning o‘g‘li to‘ra deb, aka-ukalarining farzandlari esa bek nomi bilan yuritilgan. Masalan, Qutlimarodning o‘g‘li Abdullaxon taxtga o‘tirguncha bek deb atalgan. Beklar xonning har xil topshiriqlarini bajarar va urush safarlariga chiqqanlar. Manbalarda har biri 100 tilladan maosh olgan 12 ta bek tilga olinadi. 11 Баёний Ю.М. Шажарий хоразимшоҳий. Т. 1991.Б 56. 12 Йўлдашев М.Й. Кўрсатилган асар, 242-бет.

Beklarbegi asosan qoraqalpoqlar va boshqa ko‘chmanchi chorvador xalqlarning oqsaqollariga beriladigan faxriy unvondir. Uning vazifasiga o‘z urug‘laridan yig‘iladigan harajatlarning to‘g‘riligini tekshirib turish va ularni xazinaga topshirilishi ustidan nazorat olib borish yuklatilgan. 1873 yillari Qoraqolpoqlarni ikkita beklarbegi birlashtirib turgan. Ularning biri Qo‘ng‘irot urug‘iga, ikkinchisi mang‘itlarga boshliq edi. Qoraqolpoqdagi barcha otalik va biylar shularga itoat etgan. Beklarga qo‘shin sarkardasi bo‘lib, uning yuzboshilari bo‘lgan. Beklarbegi xonning yonidan joy olmagan. Yuqorida nomlari zikr etilgan mansablarning barchasi xon tomnidan tayilanib, ularga davlat xazinasidan maosh to‘lab kelingan. Lavozimlar nasildan- nasilga meros bo‘lib o‘tgan. Bu lavozimlar va ularni taynlanishi tartibi bilan bekor qilinadi. Xiva xonligida xonning eng yaqin maslahatchilari mehtar, qo‘shbegi va devonbegi hisoblangan Taxtga xon nomzodini ko‘rsatishda mehtar, qushbegi va yasovulboshi katta rol o‘ynaganlar. Mehtar bosh vazir bo‘lib, u xonlikda molyaviy, soliq ishlari, irrigatsiya inshoatlari qurilishi, amaldorlarni tayinlash, tashqi davlatlar bilan aloqa bog‘lash vazifalarini bajargan. Urush davrida mehtar qo‘shinga boshliq bo‘lgan. Sayyoh N.N. Muravyov mehtarning vazifasi haqida shunday yozadi: .. Xon xazinasi mehtarning ixtiyorida bo‘lib, daromad-buromadni hisobga olib boradi, ajnabiy elchilarni qabul qilish va ularni boqish ham uning ixtiyorida, xon Xivadan safar qilgan mahalda xonlikni boshqarishni unga tanishtirib ketadi, ba’zan esa o‘z hokimiyatini ham ishonib topshirib qo‘yadi. 13 N.N. Muravyov qo‘shbegi haqida shunday yozadi: “Ikkinchi vazir bo‘lgan qo‘shbegi ham kengash a’zosidir. U, xon singari, qiyot-qung‘irot urug‘idandir. U, da’voda janjal ishlarida o‘z qabiladoshlarining vakili hisoblanadi, uni hamma hurmat qiladi.... Uning vazifasi har jihatdan birinchi vazir vazifasiga o‘xshash, tom 13 Йўлдашев Й.М. Кўрсатилган асар, 259-бет.

ma’nosi bilan olganda, u birinchi vazir yordamchisi hisoblanadi. Xonning katta amaldorlaridan uchinchisi xo‘jash mahrom, deb ataladi.... Bu uch shaxs (mehtar, qushbegi va xo‘jash maxrom? Xon huzurida alohida ishonchga egadirlar va ular xonlikda muhim o‘rinlarni ishg‘ol etadilar. Ularning yonida bittadan mirzalar va bir necha devonbeglari bo‘ladi. Devonbegilarning mansabi past darajada bo‘lib, ulardan yugurdaklik o‘rnida foydalaniladi va ajnabiy elchilarga mirshab qilib qo‘yiladi. 14 Xivada quyidagi shaxslar mehtar bo‘lganlar: 1. Muhammad Yoqubboy mehtar Yusuf mehtarning o‘g‘li (1839- 1840, 1856-1857 yy). 2. Muhammad Rahimboy (1857-1866 yy). 3. Bobo mingboshi mehtar (1866-1868 yy). 4. Muhammad Rahim mehtar. (1867-1868 yy). Xiva xonligida bojbon lavozimidagi shaxs savdogarlarda va bozorda sotiladigan mollardan zakot to‘plagan. Yasovulboshi esa qal’a soqchilari boshlig‘i hamda qazuv ishlarini nazorat qilib turgan. Miroblar esa irrigatsiya qurilishlariga bevosita rahbarlik qilgan. Masalan, Munis va Ogohiylar bosh mirob vazifasida faoliyat ko‘rsatgan bo‘lib, xonning yaqin maslahatchilaridan hisoblangan. Mirzaboshi esa saroyda davlat hujjatlarini rasmiylashtirish bilan shug‘ullangan. Bu vazifada shoir va bastakor Muhammad Pahlavonniyoz (Komil Xorazmiy) uzoq yillar xizmat qilgan. Uning vafotidan so‘ng o‘g‘li Muhammad Rasul Mirzaboshi bo‘lgan. Xon saroyida razvetka ishlari bilan maxsus mahkama “buxrilar” shug‘ullangan. Buxrilar savdogar, darvesh va elchilar libosida chet davlatlarda bo‘lib, xonga zarur ma’lumotlarni yetkazib turgan. Qo‘qon xonligidagi mansab va lavozimlar ko‘p jihatdan Buxoro va Xiva xonligidagilarga juda o‘xshash edi. 14 Ўша бетда. 259-бет.

II BOB O‘rta Osiyo xonliklarida yer egaligi munosabatlari. Soliq va majburiyatlar. 1.1. Buxoro va Qo‘qon xonligida yer egaligi munosabatlarining o‘ziga xos xususiyatlari O‘rta Osiyo xonliklarida yer egaligini munosabatlari ijtimoiy - siyosiy munosabatlarning asosiy negizi hisoblangan. Bu davlatlarda siyosiy, ijtimoiy- iktisodiy va ma’naviy hayotining mohiyatini chuqur tushinib yetish uchun, avvalo ulardagi yer egaligi munosabatlarini aniqlab olish zarur. Yer va suv barcha boylikning manbasidir. Yer egaligining munosabatlari turli tarixiy davrlarda turlicha shaklda namoyon bo‘lib kelgan.Har bir davlat va sulolalar o‘z hukmronligi yillarida turli yer egaligi munosabatlarini joriy etib kelganlar. Masalan, davlatga, xususiy shaxslar, diniy muassasalarga qarashli yer egaligi shakllari hukmron tuzum mazmuniga qarab o‘zgarib borgan. Qadimgi davrda jamoa yerlar ta’siri kuchli bo‘lsa, ilk o‘rta asrlarda sarkor, dehqonlarga qarashli yerlar ko‘payib borgan. Bu davrda diniy tashkilotlarga qarashli yerlar vag‘inze deb yuritilsa, arablar istilosidan so‘ng vaqf deb yuritilgan. Tarixiy taraqiyotning ba’zi davrlarida hukmron sulola va davlat yerlari asosiy yer egaligi shaklida e’tirof etilsa, boshqa bir davrda xususiy yerlarning ta’siri ko‘pchillik hududini egallab borgan. O‘rta Osiyo xonliklarida yer egaligining quyidagi shakllari: 1. Davlatga qarashli yoki xonga qarashli yerlar: 2. Xususiy kishilarga qarashli yerlar yoki mulk yer egaligi: 3.Diniy muassasalarga qarashli vaqf yerlari manbalarda e’tirof etiladi. Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarida yer egaligi ko‘p jihatdan bir-biriga o‘xshash bo‘lib kelgan. Mulkchilikning asosini tashkil etgan yer-suv xonliklarda oliy hukmdor hisoblanmish amir va xonning izmida bo‘lgan. XIX asr o‘rtalarida Amudaryoning chap sohili ya’ni Xiva xonligida hududida 1 mln. 966 ming tanobdan ortiq ekinzor bo‘lgan. Tanob O‘rta Osiyoda

yer o‘lchovi bo‘lib, turli rayonlarda turli miqdorda yuritilgan. Manbalarda qayd etilishicha tanob bu har tamoni 60 gazga baravar bo‘lgan to‘rt burchakli yerdir. 15 Xiva xonligida jami yerlarning 85 ming tanobi davlatga qarashli bo‘lgan. 165-170 ming tanobi vaqf yerlari, 1,2 ming tanob serhosil yerlar yirik mulkdorlarga qarashli edi. Buxoro amirligida davlat yerlarining suvsiz, dasht,tuqayzor qismi ko‘chmanchi jamoalarga bo‘lib berilgan. Ular bu yerlardan foydalanganliklari uchun davlatga xiroj to‘laganlar. Bunday yerlar sotilmagan va ayirboshlanmagan. Davlat yerlarining boshqa bir qismi yirik yer egalariga, hukmron sulola a’zolariga, yirik davlat mansabdorlariga, lashkarboshlariga davlat oldidagi xizmatlari evaziga suyurg‘ol shaklida in’om etilgan edi. Buxoro va Qo‘qon xonligida siyosiy tarqoqlik tufayli, markaziy hokimiyatining zaiflashganligidan foydalanib, yirik yer egalari mustaqilligi kuchayib, ular markaziy hokimiyatiga bo‘ysunmay quydi. Buxoro amirligida yangicha yer egaligi, ya’ni, “tanho” deb nomlangan shakli mavjud edi. Bu turdagi yerlar asosan harbiy xizmatda bo‘lgan kishilarga in’om etilgan. Tanhodorlar faqat yerning o‘ziga emas, mazkur yerlardan olinadigan daromadlarning ham egasi hisoblangan. XIXasrning birinchi yarmida tanhodorlarning soni 12 mingdan 36 ming nafarga yetgan. Eng kichik tanho yeri 3- 5 gektarni tashkil etgan. Amir va xonga qarashli yerlar bevosita davlatga, xonga qarashli bo‘lib, avloddan-avlodga meros bo‘lib o‘tgan. Hukmdorlarga qarashli yerlarga sug‘oriladigan ekinbon yerlar bilan birga, partov va adirlar, qumlik va yaylovlar, ko‘l va to‘qayzorlar ham qaragan. Bu kabi yerlar istilochilik urushlari, mulqdorlarning yerlarning o‘zlashtirilishi hisobiga kengayib borgan. Xonga qarashli yerlar olingan hosilning 40-50 foiziga davlatga natura yoki pul hisobida soliq shaklida to‘laganlar. Amlok yerlari davlat xazinasining asosiy daromad manbai bo‘ldi. 15 Йўлдашев Й.М. Кўрсатилган асар. 76-бет.

Amir va xonlar vaqti-vaqti bilan o‘zlariga yaqin kishilar, ya’ni amaldorlar, qarindoshlariga, navkarlariga hamda din peshvoriga podsholik yerlaridan in’om tariqasida hadiya qilib turarlar. Ko‘pchilik holatlarda ular soliqdan ozod etilgan. Davlat yerlaridan dehqonlarga ijaraga berilgan qismidan xazinaga ko‘p miqdorda soliq tushgan. Xususiy yer mulklari ko‘pincha xonning shaxsan o‘ziga, uning yaqin qarindoshlariga, yirik boylarga, saroy amaldorlariga va boshqa mulkdorlarga qarashli bo‘lgan. Amirlik va xonliklarning markaziy tumanlaridagi unumdor, serhosil ekinzorlar va bog‘lar mana shu mulk egalari ixtiyorida bo‘lib kelgan. Masalan, Xiva xonligida sayyohatda bo‘lgan rus geografi Danilevskiy 1840 yilda mulk egalariga qarashli yerlar xonlikdagi jami sug‘oriladigan maydonning yarmidan ko‘prog‘ini tashkil etganligi ta’kidlab o‘tadi. Ba’zi mulkdorlar qo‘lida ikki-uch ming tanob va hatto undan ham ziyod yerlari bo‘lgan. Xususan, Pitnak, Hozorasp va SHo‘raxon shaharlari va ularga tutash butun qishloqlar bilan amirulumoraga tegishli edi. Muhammad Amin o‘g‘li Abdulla to‘raga 20 ming tanobdan ortiq ekin yerlari tortiq qilingan. Sayid Muhammad Rahimxonning ishonchli amaldori Muhammad Murod devonbegining yer mulki 50 ming tanobga yaqin edi. Yirik yer egalari o‘zlariga qarashli yerlardan juda katta miqdorda daromad olganlar. Xususiy mulk yerlari ikkiga, ya’ni, “atoyi mulk”, va “yorliqli mulk” tarzda guruhlarga ajratiladi. Otadan bolaga meros qolgan yerlar “atoyi mulk” deb ataladi. Xon tomonidan in’om qilingan yerlar “yorliq mulk” deb ataladi. Ikkinchi turdagi mulk yerlari soliq tulovlaridan ozod qilinadi. 1845-1846 yillari Qilichboy mavzuidagi xonning yerlaridan ungan xosildan quyidagilarni topshirgan: 140 botmon bug‘doy, 1000 botmon sholi, 400 botmon jo‘xori, 100 botmon mosh, 25 botmon zig‘ir, 20 botmon g‘o‘za jami bo‘lib 2900 botmon. Xonning kun chiqish tomondagi yerlaridan 1400 botmon bug‘doy, 700 botmon jo‘xori, 70 botmon mosh, 30 botmon kunjut, 25 botmon g‘o‘za jami bo‘lib 2225 botmon don-dun topshirilgan.

1849-1850 yillarida Muhammad Alimxon saroyi omboriga tumanlardan quyidagi miqdorda g‘alla topshirilgan. 16 Xiva xoni omboriga tumanlardan keltirilgan g‘alla Жадвал 1. № T u m a n l a r Topshirilgan g‘alla 1 Nayman tumani 4160 botmon 2 Xonobod 5350 botmon 3 Shoboz Vali 10.625 botmon 4 SHo‘raxon 1088 botmon 5 Gandumak 1500 botmon 6 Qizil taqir 18.310 botmon 7 Qilich Niyozboy 4690 botmon 8 Uyg‘ur 5550 botmon 9 Mang‘it 23.200 botmon 10 Oq qum 972 botmon 11 Qo‘ng‘irot 4000 botmon 12 Qo‘hna Urganch 855 botmon 13 Xassa 18.902 botmon 14 Jami 102557 botmon. Sayyoh N.N. Muravyov xon va uning ayonlariga qarashli yerlarni shunday tasvirlaydi: “Bu xonlikning ekinzor yerlari ajoyib manzarani tashkil qiladi: hammayoqda qo‘m-ko‘k dalalar, serhosil g‘allalar, ariqlarning bo‘ylarida tokzor va mevazor bog‘lar yashnab turadi, bu yerlarning egalari mulchilikda yashaydi. Xonlikda undiriladigan turli-tuman don-dunning miqdori xalqning (ya’ni yuqori tabaqaning) ehtiyojidan ancha oshiqdir. Ularning qo‘shnisi bo‘lgan ko‘chmanchi qabilalar: Bolqon, Mang‘ishloq xalqlari, qirg‘iz va turkmanlarning bir qismi, ota va taka urug‘lari g‘allani ulardan ulgurji sotib oladilar. Xivaliklar asosan bug‘doy ekadilar, chunki ularning mamlakatida g‘alla hosili juda yaxshi bo‘ladi va ko‘p qismi bozorga chiqarilib sotiladi.” 16 Йўлдошев Й. Кўрсатилган асари. 154 - бет.

1857-1858 yillari Sayid Muhammad tomonidan amaldorlarga va qarindoshlariga quyidagi yerlarni in’om etilgan: Jumaniyoz eshonga 200 tanob, Mehtar Og‘oga 500 tanob, Rahmatullo yasovulboshiga 200 tanob, Inoyat mahramga 100 tanob, Nasrullo mahramga 50 tanob kabi. Yuqorida qayd etilgan yillarda xon jami 10 ming tanob yerni tortiq qilgan. Jumladan, Mehtar birinchi marta 500 tanob, ikkinchi marta 300 tanob, qushbegi 300 tanob, yasavulboshi 200 tanob hisobidan yer olganlar. Buxoro amirligida xususiy yerlarning bir qismi xususiy shaxslarning yerlari bo‘lib, ularning bu yerlarga egalik qilishlari davlat xizmati bilan bog‘liq bo‘lmagan. Bunday yerlar asosan arablarga qarashli yerlar bo‘lgan. Bunday yerlar soliqdan ozod qilingan, ammo ular daromadning 1/10 qismi miqdorida o‘lpon to‘laganlar. Mulk yerlarining ikkinchi qismi, mulki hur yoki mulki hurri xolis deb nomlanib davlat xizmati bilan bog‘liq kishilar, urushlarda jasorat ko‘rsatgan yoki hukmdorning alohida topshiriqlarini bajarishda namuna ko‘rsatgan shaxslarga berish natijasida vujudga kelgan. Bu kabi yer egalariga maxsus yorliqlar berilib, ular barcha soliqlardan ozod etilgan. XIX asrda ham o‘rta asrlardan beri davom etgan vaqf mulki maorif va madaniyatini rivojlantirishda asosiy moddiy tayanch hisoblangan.Bu mulk shakli xonliklarda bir xil maqsadlarda, ya’ni masjidlar, madrasalar, korxonalar sarf- harajatlarini qoplashda foydalanilgan. Vaqf mulki harajati va daromati taqsimoti mutavalilar qo‘lida edi. Xayr-ehson qilingan moddiy boylik va ashyolar, yer-suv hisobiga daromad ko‘payib borgan. Madrasa talabalariga ham vaqf mulklari hisobidan moddiy yordam berilgan. Buxoro amirligida Shohmurod hukmronligi yillarida vaqf mulklarining miqdori ko‘paygan. Amir Shohmurod darvishlik suluki tashviqotchilaridan bir edi. Shuning uchun xalq unga hurmat bilan “amir ma’sum” (begunoh amir) unvonini bergan. Samarqandning har bir madrasasiga imom, muazzim, mudarrislarni o‘zi tayinlagan. Talabalar va mudarrislarning maoshi uchun vaqf yerlari va mulklar ajratgan. Amir Shohmurod vaqf mulki daromadlari hisobidan G‘uzor tumanida

madrasa va masjid qurdirgan. Buxoroning Ja’farxoja mahallasida madrasa bunyod etgan. Faqat amir Nasrullo davrida vaqf mulk yerlarining katta qismi musodora qilinadi. Buxoroda bu davrda 103 ta madrasa, 360 masjid mavjud edi. Xiav xonligida esa XIX asr o‘rtalarida 136 ta masjid, 164 ta g‘aribxona, 74 ta qabriston, 10 ta dahma, 71 ta avliyolar-muqaddas joylar, 100 dan ortiq madrasa va boshqa diniy muassasalar faoliyat ko‘rsatgan. Ularga qarashli bo‘lgan vaqf yerlarning umumiy hajmi 170-175 ming tanobni tashkil etgan. Jumladan, Muhamad Rahimxon madrasasiga 29,161 tanob, Muhammad Amin inoq madrasasiga 35,325 tanob yer vaqf tarzda berilgan. Masjitlar va ularga qarashli vaqf yerlarning ko‘pchiligi masjidlarga XIX asrda mulk qilib berilgan. Masjidlarga qarashli yerlar jami 152000 tanobni tashkil etgan. Har bir masjid qavmi yashaydigan yerda taxminan 10 tanob yerni masjidga vaqf qilib berish odatga aylangan. O‘sha davrdagi ayrim saxovatpesha, xalqparvar, millatparvar va vatanparvar boy kishilar, badavlat amaldorlar ilm-madaniy rivojiga munosib hissa qo‘shganlar. Vaqf yerlariga katta in’omlar qilganlar. Xonlik va amirlikda qadimgi davrlardan buyon qisman qishloq jamoa yerlari ham saqlanib qolgan. Bunday yerlarning harajati va daromadi qishloq oqsaqollarining qattiq nazoratida bo‘lgan edi. O‘rta Osiyo xonliklarida qishloq xo‘jaligidagi asosiy ishlab chiqaruvchi kuch – yersiz ishlab chiqaruvchi; ijarador, batraq – dehqon va qullar edi. Ijarador xo‘jaliklarining umumiy soni taxminan mulkodorlar xo‘jaligining soniga teng edi. Shuning uchun ishlab chiqarishda to‘tgan o‘rni jihatidan ijaradorlar mulkdorlarga baravar kelar edi. Ijaraga olgan yerning turiga qarab butun ijaradorlar uch kategoriyaga bo‘lingan: Davlat yerini ijaraga oluvchilar, ular Xivada “bevatan” nomi bilan atalgan, Xususiy yerlarni ijaraga oluvchilar – koranda, vaqf yerlarni ijaraga oluvchilar – vaqfkor deb atalgan. Ijara haqidan tashqari butun ijaradorlar

mulkdorlar bilan bir qatorda yer solig‘i to‘laganlar va boshqa majburiyatlarni ham bajarganlar. Korandalar esa o‘z yerlari bilan birga uylarini ham sotib, yana turar joy uchun ham hak to‘lashga majbur bo‘lganlar. Xususiy mulk va vaqf yerlarining ko‘pchilligi batrak-dehqon tomonidan ishlatilgan. Huquqiy tamondan batrak-dehqon shaxsan ozod bo‘lgan. Demak, “Bevatanlar”, koranda, vaqfkorlar kam yerli va yersiz, ot-ulovsiz tabaqa hisoblangan. “Bevatan” atamasi Xiva xonligi arxivlarida ko‘p uchraydi. XIX asrda bu nomning ikki xil ma’nosi bor edi; 1 “Bevatanning lug‘aviy ma’nosi, ya’ni “yersiz”, 2. Maxsus ma’nosi – davlat yerlarini nasliy ijaraga oluvchilar. Manbalarda “bevatan” haqida shunday yoziladi: “Podsholik yerlaridagi dehqon yer egasi bo‘lmasdan, balki yerdan foydalanish huquqiga ega bo‘lgan kishidir. Shu sababdan u o‘zi ishlatib turgan yerni hech bir yo‘l bilan sotishga haqqi yo‘qdir. Basharti o‘lsa, yerdan foydalanish huquqi uning bola-chaqalariga o‘tadi. Podsholik yerlariga egalik huquqini davlat yerlarini abadiy ijaraga olish huquqi bilan tenglashtirish mumkin. Podsholik yerlarining egalari yer egaligiga hech qanday huquqlari bo‘lmay, balki butun hosilga va shuningdek, o‘zlari qo‘rgan imoratlarga to‘la egalik qilardilar”. Yerning yaxshi – yomonligi va boshqa sharoitlarga qarab hosilning 1/3 dan tortib ½ gacha ijara haqi to‘lashdan tashqari, bevatan 5 tanobga bir tilla hisobidan masjidga o‘ndan bir soliq, ya’ni ushr to‘laganlar va turli – tuman majburiy ishlarni bajargan. Masjid va madrasalarda ishlash qiyni bo‘lgan yomon yerlar ijarador- vaqfdorlarga berilgan. Ularga 5 tanobdan yer ajratib berilgan. Agar bevatanlar hosilning faqat bir qismini soliq sifatida to‘lasa, vaqfkor va korandalar hosilning miqdoriga qarab emas, balki har bir tanob yer uchun qat’iy belgilangan pul yoki g‘alla to‘lar edilar. N.V. Kislyakovning fikriga ko‘ra, dehqonlar yoki mulkdorlarga tegishli bo‘lishidan qat’i nazar barcha xususiy yerlar mulk degan umumiy nom bilan atalib,

ular amlok hisoblangan. 17 Vaqf yerlari barcha bekliklarda mavjud bo‘lib, Sharqiy Buxoroda ularning miqdori G‘arbiy Buxorodagiga nisbatan ancha kam bo‘lgan. Buning asosiy sabablari hususida to‘xtaladigan bo‘lsak, birinchidan, mahalliy xokimiyat bilan aholi o‘rtasida uzoq vaqt (XIXasrning oxirlariga qadar) davom etgan ziddiyatli qarama-qarshilar din pishvolari qo‘lida yerlarning ko‘proq miqdorida to‘planishiga imkon bermadi. Ikkinchidan esa hukumat Buxoro va uning atrofdagi yerlarga katta e’tibor berib, markazdan uzoq hududlarga kam e’tibor qaratgan 18 . XIX-XX asr boshlariga kelib ham mahalliy aholining qishloq xo‘jaligidagi asosiy mashg‘uloti dehqonchilik va chorvachilikdan iborat bo‘lgan. Dehqonchilik vohaning tog‘ va tog‘ oldi hamda tekislik qismlarida yaxshi rivojlanib, dehqonchilikda bug‘doy, arpa, jo‘xori, tariq, no‘xat, sholi, paxta; yog‘li o‘simliklardan zig‘ir, kunjut, kungaboqar; oziq-ovqat ekinlaridan kartoshka, piyoz, sabzi, turp, lavlagi; poliz mahsulotlardan, qovun, tarvuz, bodring, pomidor va boshqalar yetishtirilgan. Dehqonchilik obi (sug‘orma) hamda lalimikor turlarga bo‘lingan. Sug‘oriladigan yerlarda asosan bug‘doy, arpa, sholi, jo‘xori, paxta, dukkakli va sabzavot ekinlari ekilgan. Ekinlar ichida maydoni ko‘pligi jihatidan g‘alla birinchi o‘rinda turgan. Hosildorlik yaxshi bo‘lgan yillari har desyatina (1 desyatina – 1,09 gektarga teng) yerdan 60 pudgacha (bir pud – 16 kg) hosil olingan. Ekin turlari ichida jo‘xoridan eng yuqori – uch yuz pudgacha hosil olingan. Buxoro amirligi bo‘yicha lalmi yerlar maydoni 600 desyatinadan oshiq бўлиб, бунинг 60 фоизига bug‘doy, 25 foiziga arpa, qolgan qismiga esa boshqa ekinlar ekilgan. Bug‘doy arpadan tashqari tariq ham lalmi yerlarga ekiladigan asosiy ekin turi hisoblangan. Surxondaryo, Surxon va Vaxsh vohalarida 15 ming gektardan oshiq maydonlarga tariq ekilgan. Tariqdan xo‘jalikda keng foydalanib, un sifatida ham iste’mol qilingan. 17 Кисляков Н.В. Патриархально-феодальные отнашения Бу х арского ханства в конце XIX -нач. ХХв. – М. Л.:Изд-во АН СССР, 1962. – С. 80; 18 Маджлисов А. Аграрные отношения в восточной Буҳаре в XIX -нач. ХХ века. – Душанбе-Алма-Ата: ИрфонЮ 1967. – С. 125.

XIX asr oxiri – XX asr boshlariga kelib amirlik bo‘yicha dehqonchilik qilinadigan umumiy yer maydoni 2700 ming desyatinani tashkil qilgan. Bu davrda ham sug‘oriladigan yerlar aholining ehtiyojini to‘la qondira olmasdi. Aholi jon boshiga sug‘oriladigan yerlar sharqiy tumanlarda 0,3 desyatina, markaziy tumanlarda 0,4 desyatina, shimoliy tumanlarda 0,5 desyatina, g‘arbiy tumanlarda 0,8 desyatina, janubiy tumanlarda 0,5 desyatinadan to‘g‘ri kelgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, Amudaryoning yuqori va o‘rta oqimida joylashgan Fayzobod, Kofrinihon, Denov, Boysun va SHerobod hududlarida ekin maydonlari ekin turiga ko‘ra quyidagicha taqsimlangan: 130 ming ga, sholi – 34 ming ga, arpa – 24 ming ga, kunjut – 20 ming ga, paxta – 500 ming ga, uzumzor va bog‘lar – 3400 ga, poliz va tomorqa ekinlari – 6500 ga. 19 Manbalarning tahlili XIX asrda vohada dehqonchilik jadal rivojlanganligidan dalolat beradi. Ayniqsa, aohaning shimoliy hududlardagi yerlardan dehqonlar unumli foydalanganligi, qishloqlarda qarovsiz qolgan yerlarni yo‘qligi ta’kidlanadi. Shuningdek, qishloqlar atrofida yashillikka burkangan bog‘larning ko‘pligi kishini hayrtga solishi e’tirof etiladi. Voha aholisining qismini, ya’ni 85 foizini dehqonlar tashkil qilishi doimiy suratda yer maydonlari taqchilligi muammosini keltirib chiqargan. Natijada kam yerli va yersiz dehqonlar boylarning yerlarini ijaraga olishga majbur bo‘lishgan. Aholining boy qatlami nafaqat xususiy yerlarni, balki jamoa yerlarni ham ijaraga olishga majbur bo‘lishgan. Aholining boy qatlami nafaqat xususiy yerlarni, balki jamoa yerlarni ham ijaraga bergan. Ham lalmikor va obikor yerlar bek hamda mahalliy boylar qo‘lida bo‘lib, jamiyatda ularning ta’siri ancha yuqori bo‘lgan. Masalan, SHerobod bekligidagi 5 ta amloklikda 7347 ta xo‘jalik bo‘lib, shundan 500 tasi yersiz, 900 ta xo‘jalik esa kam yerli oilalarni tashkil qilgan. Bu xo‘jaliklar boy dehqonlarning yerlarini ijaraga olib ishlatishga majbur bo‘lgan. Yirik yer egalari dehqonlarga yerlarini o‘z hohishlari bilan ijaraga berishgan. Beklik va amlokliklarda yerni ijaraga berish sharti bir xil bo‘lmagan. Ba’zi amloklarda ijradorlar ijaraga bergan yerdan tashqari urug‘ni ham berib, buning 19 Искандаров Б.И. Восточная Бу х ара и Памир ва второй половине XIX в. Ч. II . – Душанбе: АН ТаджССР, 1963. – С. 184.

evaziga hosilning ½ qismini olgan. Ijarachi olgan yerida yollanma ishchilarni ishlatish lozim bo‘lsa, haqini o‘z hisobidan to‘lash shart edi. Ba’zi hollarda mulkdor (yer egasi) ijrachiga urug‘, ot yoki hukuz bermagan. Ijrachi yerga o‘zining mehnat quroli bilan ishlov bergan. Ijrachi ariqlarni yollanma ishchilar yordamida tozalagan hollarda hosilning 1/3 qismini olgan, lekin bunday ijarachilar ancha kam bo‘lib, butun beklikda ularning soni 50 tachaga yetishi mumkin edi. Ijarachilar ko‘p hollarda olgan yerlariga o‘zlari to‘la ishlov bermasdan, uni ma’lum shartlar asosida mayda ijrachilarga berishga majbur bo‘lishgan. Buxoroning ba’zi bekliklari bug‘doy va arpa yetishtirishda boshqa bekliklarga nisbatan oldingi o‘rinda turgan. Beklik bo‘yicha bir mavsumda 40 mingdan 70 ming botmongacha (XIX asrda Buxoroda bir botmon – 8 pud, ya’ni 131,044 kg ga teng bo‘lgan) bug‘doy va arpa hosili olingan. SHerobod shahri va uning atrofidagi dalalarga g‘alla, tariq, jo‘xori, arpa va paxta ekilgan. Dehqonchilikda g‘alla ekini yetakchi tarmoq hisoblangan. Poshxurt va Ko‘xitang tog‘i oralig‘ida joylashgan qishloqlar SHerobod bozorlaridan g‘alla sotib olishmagan. Ular g‘allani ko‘p miqdorida ekishgan va hosil yig‘imi paytida ortiqchasini G‘arbiy Buxorodan keluvchi savdogarlarga sotishgan. Buxoro atrofida bog‘dorchilik va polizchilik ishlari yaxshi yo‘lga qo‘yilgan edi. Bu yer aholisi boshqa joylarga nisbatan poliz mahsulotlarini yetishtirishda, ayniqsa, katta tajribaga ega bo‘lishgan. Masalan, SHerobod o‘zining qovunlari va qovun qoqilari bilan mashhur bulgan. Ular Buxorodan tashqari boshqa xonliklarga, hatto Rossiyaga ham olib ketilgan. XIX asrning boshlarida vohada dehqonchilikka mo‘ljallangan yerlarning miqdori bu davrga oid mnbalarda aniq keltirilmgan. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib dehqonchilikda hosildorlikning oshib borishi bilan birga ekin maydonlari ham kengayib borgan va ularning miqdori aniqlanib, to‘lov va soliqlar shunga qarab olingan. 20 Voha bekliklarida dehkonchilikka mo‘ljallangan yer maydoniga qarab farq qilgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, XX asr boshlariga kelib SHerobod va uning atroflarida dehqonchilik qilish uchun yaroqli yer maydonlari 20 Маджлисов А. Аграрные отношения в восточной Бу х аре в XIX – нач. ХХ века. – Душанбе-Алм-Ата: Ирфон, 1967. – С. 153.

15876 desyatinani tashkil qilgan. Ulardan 65,9 foizini lalmi, 34,1 foizini obikor yerlar tashkil qilgan. Bu yerlarning asosiy qismiga donli ekinlar ekilgan, qolgan 5,3 foizini sholi, 13,5 foizini paxta, 3 foizini esa boshqa o‘simliklar tashkil etgan. Buxoro bekliklarida tog‘ yonbag‘irlari, qir va adirlarda lalmikor dehqonchilik ancha yaxshi rivojlangan. Ma’lumotlarga ko‘ra, Boysun amlokligida bir yilda (mavsumda) 7 ming, Yaumchi amlokligida 2 ming botmon bug‘doy va arpa yetishtirilgan. Buxoroning katta qismi tog‘ va qirlardan iborat bo‘lganligi bois dehqonchilikda yerlarning asosiy qismini lalimi yerlar tashkil etgan. Vohaning boshqa hududlariga qaraganda sug‘oriladigan yerlar tanqisiroq bo‘lib, qishloq xo‘jaligining asosiy ekin turlaridan hisoblangan paxta va sholi hozirgi Qumqo‘rg‘on va Jarqo‘rg‘on hududlarida, Surxondaryo sohilidagi yerlarda ko‘proq ekilgan. Xullas, O‘rta Osiyo xonliklarida yer egaligining o‘ziga xos shakllari mavjud bo‘lib, Buxoro va Xivada ular ko‘p jihatdan bir-biriga o‘xshash edi. Yerlarning quyidagi shakllari: davlat, xususiy va vaqf mulki yerlari tarzda mavjud bo‘lib kelgan.

2.2. Xonliklarda soliq tizimining ahvoli va majburiyatlar Bizga tarixdan ma’lumki, bir davlat o‘z hududida yashayotgan aholidan turli soliqlar yig‘ib olgan. Soliq siyosati albatta har bir davlatning o‘z halqiga nisbatan qanday jabhada turganligining o‘lchov mezoni deyishimiz mumkin. Va shu o‘lchov mezoni orqali biz, mazkur davlat, uning hukmdori va boshqaruv tizimi faoliyatiga baho berish mumkin. Davlatda soliq tizimi adolat mezonlarga, qonun- qoidalarga amal qilinib olib borilsa, albatta bu davlatni ravnaqi,kelgusi taraqqiyoti ta’minlangan bo‘ladi. Agar soliq siyosati mamlakatda noto‘g‘ri olib borilsa, har qanday davlatning ham tanazzulga uchrashi, ammo ushbu siyosat xalq manfaati yo‘lida oqlona amalga oshirilsa, istiqbolning keng va ishonchli qo‘llarini ta’minlashishida ijtimoiy kafolat bo‘ladi. XIX asr o‘rtalaridagi uchala xonliklarda amal qilingan soliq turlari va miqdorining qandayligini shariat qonunlarda belgilangan tarzda amalga oshirsada, lekin har bir xonlikning soliq siyosatda o‘ziga xos tomonlari va jihatlari bor edi. Masalan, biz Buxoro xonligidagi soliq siyosatini va u yerdagi siyosatni amalga oshirish jarayonini ko‘rishimiz mumkin. Buxoro amirligida soliq tizimi ikki xil tartibda olingan. Bu birinchi soliqni mahsulot shaklida olish, ya’ni bu dehqonchilik hududlarida uni amalga oshirish o‘rim-yig‘im, xirmon ko‘tarish paytiga to‘g‘ri kelgan. Ikkinchi soliqni pul shaklida olganlar. Pul shaklida olish albatta, ko‘proq shaharlik aholiga qo‘llanilar edi. Amirlikda hosildan olinadigan soliq hiroj deb atalgan. Soliq yig‘adigan kishilar amin va qishloq oqsoqoli birgalikda dehqonlarning yer maydonini va hosil miqdorini aniqlaganlar. Shundan keyin dehqon qancha hajimda soliq to‘lashi kerakligi haqida hujjat rasmiylashtirilgan. Bu hujjatni rasiylashtirganlaridan so‘nggina dehqonlarga hosilni yig‘ishtirib olish huquqi berilar edi. Soliq yig‘uvchining haqi ham shu soliq miqdoriga kiritilgan. Hiroj yo‘li bilan olingan soliq xon xazinasining daromadi manbai hisoblangan. Xonliklar o‘rtasidagi o‘zaro urush va nizolar uchala xonlik aholisi uchun ham qashshoqlik manbai bo‘lgan. Bunday yangi-yangi soliqlar o‘ylab topilar edi.

Tana bona va alaf puli degan soliq turlari mavjud bo‘lib, bular asosan bog‘lar va bedazorlar, poliz ekinlari uchun olinar edi. Asosiy soliqlardan yana biri bu zakot solig‘idir. Zakot solig‘i asosan, savdogar mollari umumiy miqdorining qirqdan birini tashkil etgan. Chorvadorlardan ham zakot solig‘i olinar edi. Bundan tashqari xonlikda joy haqi- ya’ni bozorlarda mahsulotlarni sotganlik uchun, uy hayvonlari uchun ham soliqlar joriy etilgan. Xiva xonligida ham XIX asrda Buxoro xonligidagi soliqlarga o‘hshash, lekin biroz farq qiluvchi soliqlar mavjud edi. Xonlikda ilgari mahsulot bilan yig‘ib olinadigan soliq – hiroj o‘rniga pul solig‘i – salg‘ut joriy etilgan. Bu yangi soliq salg‘ut pul solig‘iga o‘tish dehqonlarda ham, mulkdorlarda norozilik to‘g‘dirdi. Aholining turmush darajasi past bo‘lib, yerga egalik qilish shakli yuz yillar davomida o‘zgarmay kelganligi, soliq va tulovlarning haddan tashqari ko‘pligi mamlakatda hunarmandchilik, savdo-sotiq va boshqa sohalarning rivojlanishiga to‘sqinlik qilardi. 21 Mamlakatning himoyasiz oddiy fuqoralari davlat soliqlari va amaldorlarning doimiy zulmi ostida bo‘lgan. Bu aholining erkinroq yashashi va turmush darajasi yaxshilanishiga imkon bermasdi. Aholining badavlat qatlami va o‘ziga to‘q dehqonlar o‘z yerlarini kengaytirish va ko‘proq foyda olish maqsadida yerlariga ishlov berishga kurbi yetmagan nochor oilalar va yetim yesirlarning yerlarini arzon narxlarda sotib olib, ularning haq-huquqlarini poymol qilishardi. Bunday hodisalarga ko‘plab dalillar keltirish mumkin. Masalan, 1870 yilda Boysun bekligida yashagan mulla Ishoqxo‘ja oddiy dehqon Berdiqulning voyaga yetmagan o‘g‘illaridan bir chorak yerni noqonuniy yo‘l bilan nisbatan ancha arzon narxda, 12 tangaga sotib olgan. 22 Yirik yer egalari o‘z yerlariga ishlov berishga qurbi yetmagan dehqonlarga foiz hisobiga, qaytarish sharti bilan ma’lum miqtorda pul yoki boshqa mahsulotlar berish hollari ham kuzatiladi. Ba’zan ularning yerlarini ijaraga olib dehqonlarga barishgan va yig‘im-terim paytida hosilning 1/5 qismini o‘zlariga olishgan. Qarizni 21 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 1 - китоб. Туркистон Чор Россияси мустамлакачилиги даврида. – Т.: Шарқ, 2000. – Б. 45. 22 Маджлисов А. Аграрные отнашения в восточной Бу х аре в XIX -нач. ХХ века. – Душанбе-Алма-Ата: Ирфон, 1967. – С. 216.

to‘lashga qurbi yetmagan dehqonlarning yerlari shu yo‘l bilan olib qo‘yilgan. Barcha beklarda dehqonlarning yerlarini tortib olish va garovga qarz berish hollari tez-tez uchrab turgan. Sariosiyo amlokligida yashovchi dehqon Muhammad Muqumboy Sultonboy oqsaqoldan qarz oladi. Uning evaziga Gazarak qishlog‘idagi bir tanob yerni Sultonboyga garovga beradi. 1892 yilda Muqumboy Sariosiyo qozisiga shariat asosida bir tanob (yuza o‘lchov birligi, bir tanob 60 x 60 kv. m. ga teng) yerni qaytarib olib berishni so‘rab murojjat qiladi, lekin qozi Sultonbboydan olgan 11500 tangani to‘lamaguncha uning yerga da’vo qilishga haqqi yo‘qligini aytadi. Denov bekligida G‘iyos o‘g‘li Ilyos Qobilboydan bir tanob bog‘ni ijaraga oladi , buning evaziga yiliga 170 tanga ijara haqi to‘lashi kerak edi. Lekin u belgilangan vaqtida ijara haqini to‘lay olmaydi. Uch yil ichida ijara haqi 500 tangaga yetadi. Natijada Qobilboy ijarachining uy joyini tortib oladi va unga yana 6 oy muhlat beradi. Shu vaqt ichida ko‘rsatilgan pul to‘lanmasa, uy-joydan voz kechish sharti qo‘yiladi. Shariat ulamolari ham o‘z manfaatlarini ko‘zlab, mansablarini suiiste’mol qilib, mahalliy aholini o‘zlari o‘ylab topgan hiyla-nayranglarga ishontirib kelishgan. Ular pul bor joyda shariat qonunlaridan ko‘z yumib, konunga zid ishlarga ko‘l urishgan. Jumladan, Denov qozisi Mirrahmon Xudoyberdi Tog‘oymurodovning voyaga yetmagan 12 yoshli yetim qizini yoshi o‘tib qolgan Mahkamboy mullo Mir Ahmadga 15 tangaga majburan nikohlab beradi.Ba’zi hollarda shariat ulamolari o‘z manfaatlari yo‘lida har qanday pastkashliklardan ham qaytishmagan. Masalan, Boysun bekligida yashovchi Yunusboyning o‘g‘li Hamroqulboy Usmonboyning qizi Odinabibi bilan ajrashish uchun qoziga 400 tanga pora bergan. Denov bekligida esa Hojiniyozboy o‘z xotini bilan ajrashish uchun qoziga 1500 tanga bergan. Bu ma’lumotlardan shu narsa ravshan bo‘ladiki, o‘ziga to‘q boylar ko‘ngillariga siqqan ishlarni qilib, bu yo‘lda shariat peshvolarini sotib olishdan ham toymaganlar. XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Buxoro hukumatining o‘lkada olib borgan soliq siyosatiga qarshi aholining

norozilik kayfiyati kuchaydi. Birgina xiroj solig‘i bu davrga kelib 40 foizga ko‘tarildi. 23 1871 yilida Qarshi va G‘uzorda mahalliy aholiy tomonidan norozilik chiqishlari uyushtirilib, u yirik ko‘zg‘oloniga aylanib ketadi. Qo‘zg‘olon ishtirokchilari soni 10 mingdan oshib, qo‘zg‘olanchilar bozorni va bek qal’asini o‘rab olishadi va u yerlarni vayron qiladi. 1874 yilda Baljuvonda, 1885 yilda Kulob viloyatining Mo‘minobod qishlog‘ida 24 , 1886 yilda Hiros va Baljuvonda, 1889 yili Qoratog‘ va Kalifda mahalliy boshqaruv tizimi va soliq yig‘uvchilarga qarshi qo‘zg‘olonlar bo‘lib o‘tadi. Bu qo‘zg‘olonlarning barchasi birdek natija bermasa-da aholiga yon berishga majbur qiladi. Buxoro amirligida 50 ga yaqin soliq va to‘lovlar joriy etilgan bo‘lib, aholi bularni to‘lashga majbur edi. Bu soliq va to‘lovlar SHerobod, Denov, Boysun singari Sharqiy Buxoro bekliklaridan ham yig‘ib olingan. Aholidan yig‘ib olinadigan asosiy soliq turlari juda ko‘p bo‘lganligi quyidagi ro‘yxatdan yaqqol ko‘zga tashlandi: 1. Xiroj – ekin yerlaridan olinadigan soliq, bunga ushr ham qo‘shilgan. 2. Boj – bojxonaga to‘lanadigan soliq. 3. Alaf puli – beda ekilgan yer va chorva yemishidan olingan. 4. Bog‘ puli – uzumzorlardan olinadigan soliq. 5. Chorbog‘ – mevali bog‘lardan olinadigan soliq. 6. Ajnos puli – polizg‘ va sabzovot ekinlaridan olingan. 7. Qovun puli – qovun va tarvuzlardan olingan soliq. 8. Uskuna puli – ko‘chatlar o‘tkazish va daraxt payvandlari olinadigan soliq. 9. Sanjit puli – sanjit daraxtlaridan olinadigan to‘lov. 10. Cho‘p puli – qurilish ashyolari va o‘tindan olinidigan soliq. 11. Barg puli – ipakchilikdan olinadigan soliq. 23 Хакимова К.З. Крестьянство Бу х арского эмирата в конце XIX -начале ХХ вв. – Т.: Фан, 1991. – С. 28. 24 Мусхинова К.З. Документы о крестьянских движениях в Буҳарском ханстве в 80-е г. XIX в . // История Средней Азиию – С. 5-23.

12. Qush puli – juft qo‘sh xo‘kizlaridan olinadigan to‘lov. 13. Yaksara puli – bitta haydov ho‘kizidan olinadigan to‘lov. 14. Zakot chakana – chorvadan olinadigan soliq. 15. Aminona – suvdan foydalanganlik uchun va bozorda sotiladigan mahsulotlardan olinadigan soliq. 16. Tagjoy puli – bozordagi sotuvchilardan olingan. 17. Chuil- harbiy soliq turi. 18. Boqia puli – sug‘orish inshootlar to‘lov. 19. Shox va mix puli – qurilish ashyolari (qamish, xashak) dan olingan. 20. Lobaki puli – ariqlarni tozalash uchun olinadigan to‘lov. 21. Jo‘yga puli – bosh ariqdan o‘z yeriga oladigan suvga to‘lanadigan soliq. 22. Chig‘ir puli- suvni ko‘tarib beruvchi moslama uchun olingan. 23. Osiyo puli – tegirmonlardan olinadigan to‘lov. 24. Objuvoz puli – sholi tozalovchi tegirmonlardan olingan. 25. Qayiq puli – daryolarda qayiq bilan yurgani uchun olingan. 26. Farsax puli – yo‘l pulim. 25 27. Joziya puli (juz’ya) – yahudilardan olinadigan soliq 28. Arab puli – arablardan olinadigan soliq. 29. Mergan puli – ovchilardan olinadigan soliq. 30. Avrizot – favkulodda olinadigan soliq. 31. Qorachilik – qo‘rimqchi va mirshablar harajatlari uchun olinadigan soliq. 32. Maktab puli – ilm olganligi uchun soliq. 33. Zakot – savdodan olinadigan soliq. 34. Suv puli – suvda tashilgan yuklardan olinadigan to‘lov. 35. Kotibbona – kotib foydasiga olinadigan soliq. 36. Quduq puli – quduq suvidan foydalanilganligi uchun olingane. 25 Маджлисов А. Аграрные отнашения в восточной Буҳаре в XIX – в нач. ХХ века. – Душанбе – Алма – Ата: Ирфон, 1967. С. 197.

37. Hovli puli – hovlilardan olinadigan soliq. 38. Hashar puli – hasharda ishtirok etmaganlardan olingan. 39. Nikoh-xona – nikoh uqiganligi uchun olinadigan soliq. 40. Ulovgir – ot-arava va ulov egalaridan olingan. Zakot yig‘ivchining hisobiga ko‘ra, Buxoro amirligida bir yilda beklardan quyidagi miqdorda: Hisor bekligidan 270 ming; Ko‘lob bekligidan 70 ming; G‘uzordan 140 ming; Denovdan 75 mingYU Karkidan 38 ming, Shahrisabzdan 135 ming, SHeroboddan100 ming, Sayrobdan 165 ming tanga zakot yig‘ib olingan. 1904 yilga qadar Sharqiy Buxoroda zakotning miqdori tartibga solinmagan edi. 1904 yilga kelib zakotning miqdori quyidagicha qilib belgilandi: 5 ta yuk tashuvchi tuya hisobidan 1 ta qo‘y, 40 qo‘y yoki echkidan 1ta qo‘y yoki echki. Qo‘y yoki echkining soni 100 tagacha bo‘lsa zakotning miqdori o‘zgarmagan. 101 tadan 201 tagacha bo‘lgan qo‘y yoki echkidan 2 bosh, undan ko‘p bo‘lsa har 100 tasidan 1 bosh qo‘y yoki echki olingan. Bundan tashqari, chorvaning ikkinchi yilgi ko‘payishi ham hisobga olingan va qo‘shimcha zakot olingan. Zakotni savdogarlar va chorvadorlar to‘lashgan. Amirlikda tashqaridan olib kirilayotgan yoki chiqarilayotgan, bir beklikdan boshqa beklikka olib o‘tilayotgan mahsulot miqdoriga qarab u 2,5 % miqdorida belgilangan. Sharqiy Buxoroda esa bozorga kirishda va chiqishda, Hisorda esa yerni va mulkni sotish va sotib olishda ham zakot solig‘i olingan. Soliq yig‘uvchilar ko‘pincha mansablarni suiiste’mol qilib, o‘zlarining daromadlarini oshirish uchun belgilanganidan ko‘p yoki yangi soliq joriy qilib pul yig‘ib olishgan. Masalan, SHerobod viloyatida amaldorlar belgilangan 4 man g‘alla o‘rniga 8 man (man og‘irlik o‘lchovi bo‘lib, u botmonga teng bo‘lgan, bir man Buxoroda 8 pudga, SHerobod va Boysunda 9 pudga, Qabodiyon va Qo‘rg‘ontepada 16 pudga, Ko‘lobda 17 pudga teng bo‘lgan) g‘alla olishgan. Shundan kelib chiqqan xiroj 40% ni tashkil etgan. Denovda XIX asrning 80- yillarida eski udumga ko‘ra har bir qo‘sh yerdan (43 tanobga teng yer) qo‘sh puli –

22 tanga soliq olingan, mirobona solig‘i 1man g‘alla, xiroj esa 6 man g‘alla miqdorida, ya’ni hosilning 1/6 qismi ko‘rinishidа olingan. 26 Shu yillarda SHerobod viloyati fuqoralaridan qoida bo‘yicha bahorgi ekinidan hosilning 1/5 qism, kuzgi ekinlaridan ¼ qism xiroj solig‘i, bog‘lardan 13 tanga, beda ekinidan 6 tanga, sabzavotlardan esa 12 tanga tanob solig‘i olingan. 27 Xiroj bilan bir vaqtda soliq yig‘uvchilar foydasiga bir qancha soliqlar olingan: kafsan, dorug‘a, mushrifona, sag‘ubordori, kotibona, muhrono, somon puli va boshqalar. SHerobod viloyatida XIX asrning 90 yillarida soliq yig‘uvchilar 5 g‘alvir (1 pudga yaqin g‘allani sig‘diruvchi idish) g‘alla miqdorida kafsan solig‘ini to‘lashni talab qilganlar. Bu viloyatda an’anaga ko‘ra kafsan solig‘i to‘lash kerak emas edi. Bundan ko‘rinib turibdiki, soliq yig‘uvchilar uni yig‘ib, mansablarini suiiste’mol qilganlar. Amirlikda to‘lanishi shart bo‘lgan umumiy soliqlardan tashqari har bir beklikda qo‘shimcha to‘lovlar ham joriy qilingan. Har bir bek qo‘shimcha soliqlarni o‘z bilganicha belgilagan. Soliq yig‘uvchilaresa Buxoro hukumati tomonidan joriy etilmagan to‘lov va majburiyatlarni ham aholidan talab qilishgan. Mansabdor shaxslar ko‘pincha boylik orttirish maqsadida mansablaridan foydalanib, belgilangan miqdordan ikki barobar ko‘p soliq yig‘ib olishgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, Denov, SHerobod, Boysun, Hisor, Qabodiyon va boshqa bekliklarda bunday voqealarni ko‘plab uchratish mumkin edi. Masalan, SHerobod bekligida an’anaga ko‘ra kafsan solig‘i joriy etilmagan edi. Lekin shunga qaramay uni yig‘ib olishgan. 28 Yuqoridagi ma’lumotlarga asoslanib fikr yuritadigan bo‘lsak, mamlakatdagi barcha og‘irliklar oddiy mehnatkash ommaning zimmasiga yuklangan edi. Ba’zi adolatli din peshvolari oddiy xalqni bunday o‘zboshimchaliklardan himoya qilishga urinishgan. Jumladan, Denov qozisi mulla Mir Imomiddin soliq 26 Маджлисов А. Аграрные отношения в восточной Бу х аре в XIX – нач. ХХ века. – Душанбе – Алм-Ата: Ирфон, 1967. – С. 198. 27 Хакимова К.З., Крвец Л.Н. Социально–экономические отн о шения и классовая борьба в доревалюцинном Узбекистане. – Т.: Фан, 1980. – С. 99. 28 Мухсинова К.З. И стория выступления Бу х арских крестьян против налогового гнета в конце XIX в. // Проблемы востоковедения. – Т., 1959. – С.99.

yig‘uvchilar o‘rnatilgan an’anani buzib soliq olayotganligini Buxoro amiriga ma’lum qilib, ularning o‘zboshimchaliklarini tartibga solishni so‘rab amirga shikoyat xati yo‘llaydi. Bundan tashqari, vohada yashovchi aholi tomonidan ham Buxoro amiriga ko‘plab norozilik va shikoyat xatlari yozilgan. Misol tariqasida SHerobod bekligida yashovchi dehqonlarning SHerobod raisi mulla Mansurbek ustidan amirga yozgan shikoyatini keltirish mumkin. Unda SHerobod raisi hunarmandlardan kuniga bir tanga ortiqcha soliq olayotgani, oldi-sotdi hujjatlarini rasiylashtirish hamda muhr uchun qozi qancha so‘rasa, u ham shuncha so‘rayotgani, maktab pulini olishda esa belgilanganidan ko‘proq – oyiga 20 tanga olayotgani ma’lum qilinadi. Ammo bunday shikoyatlar deyarli natijasiz qolardi. Shu boisdan dehqonlar o‘z oralaridan eng ishonchli vakillarni amir huzuriga yuborishgan. 1885 yilning 10 oktabrida SHeroboddan bir necha vakil belgilanganidan ko‘p soliq olayotganligi uchun amlokdorlar ustidan shikoyat qilib amir huzuriga borishgan. Lekin bu ham hech natija bermaydi. Amir aybdorlarni jazolash o‘rniga SHerobod begiga shikoyat qilib kelganlarga jazo berishni buyurgan. Qazi mulla Abdurahim va SHerobod hukmdori Sodiqboy tomonidan amirga yozilgan javob xatida shikoyatchilardan uchtasi hibisga olinganligi, qolgan uchtasi qochib ketganligi va ular qidiruvda ekanligi ma’lum qilingan. Oldingi shikoyatlardan natija bo‘lmagach, 1885 yil 31 oktabrida dehqonlar yana o‘z ishonchli vakillarini najot izlab amir huzuriga soliq tizimini tartibga solishni so‘rab yuborishgan, lekin bu safar ham amir shikoyatchilarga yordam ko‘rsatish o‘rniga ularni Qarshi shahridagi zindonga tashlashni buyuradi. Yuqoridagi ma’lumotlardan ham ko‘rinib turibdiki, amirlikda mehnatkash aholining og‘ir turmushini yengillashtiruvchi biror kuch yo‘q edi. Dehqonlar endi shikoyat qilish bilan hech narsaga erishib bo‘lmasligini, norozilik yoki isyon yo‘li bilangina biror natijaga erishish mumkinligini anglay boshladilar. Oqibatda 1885-1886 yillarda SHerobod bekligi aholisi soliq to‘lashdan bosh tortib isyon ko‘targan. Tog‘li Daxparakent qishlog‘ida bo‘lib o‘tgan g‘alayonlar jiddiy tus olib, xalq soliq yig‘uvchilarni kaltaklab haydaydi. Mahalliy

hokimiyatning quyi qatlamlari ham g‘alayonni qo‘llab-quvvatlaydilar. SHerobod bekligidagi ushbu norozilik chiqishlari Buxoro amirini ancha cho‘chitib qo‘ydi va u biroz bo‘lsa-da, dehqonlarga yon berishga majbur bo‘ldi. G‘alayon natijasida Buxoro amiri SHerobod bekligida yangi to‘lov tartibini joriy qilishga majbur bo‘ldi, lekin bu yangi to‘lov ham dehqonlardi qoniqtirmaydi. Shundan keyin ham ular 30-40 kun davomida soliq to‘lashdan buyin tovlashgan. Bu gal Buxoro amiri shikoyatni o‘z joyida o‘rganish uchun Bobojon jevachini SHerobodga jo‘natgan. 29 Bobojon jevachining SHerobodga kelishi ham dehqonlar uchun hech narsani o‘zgartirmaydi. Ikki marta qilingan shikoyat natijasiz qolganidan so‘ng, sherobodlik dehqonlar Buxoro amiriga uchinchi bor shikoyat qilishgan. Endilikda kichik qishloq amaldorlari hamda boy dehqonlar ham mahalliy aholini qo‘llab- quvvatlab soliq yig‘uvchilarning xatti-harakatlaridan norozi ekanliklarini bildirdilar. Ariza va noroziliklar ko‘payib ketganligidan cho‘chigan amir shikoyatlarini o‘rganish uchun Buxorodan mulla Sharof miroxo‘rni SHerobodga yuborgan va undan taftish o‘tkazishni talab qilgan. O‘tkazilgan taftish natijasida soliq yig‘uvchilar va amloqdorlar tomonidan shariat qonunlari ko‘pol ravishda buzilganligi aniqlangan. Soliq yig‘uvchilar aholidan belgilangan miqdordan 10 foiz ko‘p soliq olganlari ma’lum bo‘ldi. Mulla Sharof aholini tinchlantirish maqsadida mahalliy amloqdorlardan soliqlarni belgilangan meyordan oshirmaslikni talab qilib ularni ogohlantirgan. Buxoro hukumatida yuqori lavozimdagi amaldorlar biror joyga shikoyatni o‘rganish yoki boshqa muammolarni hal qilish uchun yuborilsa, unga albatta bek tomonidan farsah puli berilgan. Bu ham oddiy xalqning hisobidan olingan. Dehqonlarning shikoyatini o‘rganish uchun SHerobodga kelgan mulla Sharof ham bekdan 250 tanga farsax puli (yo‘l puli), adras va ipakdan tayyorlangan to‘n va yaktaklar undirib Buxoroga qaytgan. Mahalliy hukmdorlarning adolatsizliklaridan amir huzuriga najot izlab borgan xalq vakillari har doimo ham qoniqarli javob ololmas, aksincha, ular jazoga mahkum qilinardi. Buning oqibatida turli soliq va to‘lovlardan toliqqan SHerobod 29 Ўша жойда.

aholisining o‘z joylarini tashlab, Afg‘oniston va boshqa joylarga ko‘chib ketishi hollari tez-tez uchrab turgan. XIX asrning 70-80 – yillariga keli, Denov bekligidan ham soliq miqdorining ko‘pligi va mahalliy hukmdorlarning o‘zboshimchaliklariga qarshi bir guruh isyonchilar soliq yig‘uvchilar ustidan arz qilib amir huzuriga borishgan va beklikdagi tartibsizliklarni yo‘lga solishni qattiq talab qilishgan. Shundan so‘ng amir shikoyatni o‘rganish uchun Denovga Said Nazarbek qorovulbegini yuborgan. U Denov qozisi bilan birgalikda shikoyatni o‘rganib chiqqan. Taftish davomida amaldorlar soliqlarni haqiqatan ham belgilanganidan ko‘p miqdorda yiqqanliklari ma’lum bo‘lgan. Said Nazarbek vaziyatni har tomonlama o‘rganib chiqib, Denov bekligida soliq to‘lashning yangi tartibini joriy qilgan va shu yo‘l bilan dehqonlarni tinchlantirgan. Denov amlokdori Olmosboy o‘z vazifasidan chetlashtirilgan. Eski soliq tizimiga qaytilishi va amloklarning almashtirilishi dehqonlarning g‘alabasi edi, ammo amlokdorlarning almashtirilishi, soliqlar tartibining o‘zgartirilishi oddiy aholining turmushini o‘zgartirib, ularning yaxshi yashashaini ta’minlay olmas edi. Yangi tayinlangan amlokdorlar ham biroz vaqt o‘tgach, shariat qonunlarini qo‘pol ravishda bo‘zib, soliqlarni o‘z bilganicha yig‘a boshladilar. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib aholining norozilik kayfiyatlari shiddatli tus ola boshladi, qo‘zg‘olonlar muqarror bo‘lib qoldi. Shunday qo‘zg‘olonlardan biriga denovlik Ernazar Polvon boshchilik qiladi. Bu qo‘zg‘olonga Denov bekligidagi bir necha qishloq aholisi qo‘shilgan. 30 Qo‘zg‘olon kuchayib ketgach, Denov begi Abdurahmon bunga qarshi o‘zining qurollangan guruhini jo‘natadi. Qo‘zg‘olonchilar va bek navkarlari o‘rtasida bo‘lib o‘tgan jangda bek navkarlari mag‘lubiyatga uchraydi. Qo‘zg‘olonchilar Ernazar Polvon boshchiligida Denov qal’asini egallashgan va bir yarim oy davomida uni o‘z qo‘llarida ushlab turishgan. Bu voqeadan xabar topgan Buxoro amiri o‘zining ko‘p sonli qurollangan navkarlarini Denovga yuborgan. Ular qal’ani qamal qilib, qo‘zg‘olonchilarni 30 Шониёзов К.Ш. Узбеки – Карлуки. – Т.: Наука, 1964. – С. 136.

mag‘lubiyatga uchratishgan. Natijada qo‘zg‘olon qatnashchilaridan 48 tasi qo‘lga olinib, Darband darasida dorga osilgan. 31 Denov bekligida ham bir necha marotaba g‘alayon ko‘tarilib, shulardan ikkitasi mahalliy hokimlarni tashvishga solgan va ularni xalq bilan hisoblashishga majbur qilgan. Birinchisida g‘alayonchilar g‘alaba qozongan bo‘lsa, ikkinchisi dehqonlarning mag‘lubiyat bilan yakunlanadi. G‘alayonchilar qatl etiladi, ammo endi g‘alayonchilarni qatl etish bilan aholini qo‘rqitib bo‘lmas, aksincha bunday g‘alayonlar beklik va amirlikning boshqa joylarida ham avj olib borardi. Rossiya imperiyasi o‘zining mustamlakachilik siyosatini davom ettirib, 1890 yildan boshlab Buxoro amirligi hududida harbiy-strategik va topografik tekshiruvlar olib bordi. 32 Bunday tekshiruv ishlari Boysun va Denov bekliklarida ham amalga oshirildi. 1898 yilda K.A. Kirxgof va Polyanskiy boshchiligidagi ekspeditsiya Denov bekligida tekshiruv ishlarini olib bordi. Mahalliy aholi bunday tekshiruvlarga qarshi chiqdi. Qarshiliklar 1898 yilning 18 mayida Cho‘t-chog‘liq qishlog‘ida boshlangan. Tosh, tayoq, ketmon va belkurak bilan qurollangan bir necha erkak va ayollar ruslarni ishlab turgan joylaridan haydab yuborishgan. Bu voqiyadan xabar topgan aholi Denov bekligining boshqa qishloqlarida ham shunday qilishgan. Masalan, 20 may kuni Shayton qishlog‘i, 21 may kuni esa Tolli qishlog‘i aholisi rus harbiy tadqiqotchilarini ishlab turgan joylaridan kaltaklab haydashgan. Jumladan, Buxoro hukumatining Jarqo‘rg‘ondagi suv inshootlari qurilishni kuzatib yurgan vakili X.X. Mirbadalev, muhandis Kelster va “SHerobod” jamiyatining 6 ta a’zosi mingdan ortiq mahalliy aholi qurshovida qolib ketishgan. G‘alayonchilar qo‘llaridagi tayoq, belkurak va boshqa qurollar bilan ularga hujum qilishgan. G‘alayon 4 soatcha davom etgan. Bunday chiqishlar natijasida xalq suvdan foydalanishda ba’zi cheklovlarni olib tashlashga erishgan. Noroziliklarning ommaviy tus olib, g‘alayonga aylanib ketishib oqibatida Pattakesardan rus harbiy otryad chaqirilib, g‘alayon bostirilgan. G‘alayon qatnashchilarni o‘limga xukm qilingan. Rossiya xukumati o‘z vaqtida 31 Хакимова К.З., Кравец Л.Н. Социально-экономические отношения и классовая борьба в доревалюционном Узбекистане. – Т.: Фан, 1980. – С. 151. 32 Ражабов З.Ш. Из истории общественно-политической мысли таджикского народа во второй половине XIX и начала ХХ в.в. – Душанбе, 1958. – С. 98.

to‘qnashuvning oldini olmaganligi uchun Denov begini aybdor deb topgan va Buxoro xukumatidan taftish o‘tkazishni talab qilgan. XIX asr oxirlarida ham mahalliy aholi podsho Rossiya ma’murlarining hiyla – nayranglariga chidashga majbur edi. Yangi Termizga rus fuqoralarinigko‘chib kelishi natijasida mahalliy aholi bilan ular o‘rtasida tez-tez kelishmovchiliklar yuz birib turdi. Shunday kelishmovchiliklardan biri 1898 yilning 20 avgustida bo‘lgan. Pattakesar aholisi rus askarlaridan uch kishini Sulton Niyozning qiziga tajovuz qilishida ayblab hibisga olgan.Ammo ruslar shariat qonun-qoidalarini pisand qilmay, kuch ishlatib o‘z askarlarini ozod qilishgan. 33 Ushbu voqiya yuzasidan rus va Buxoro xukumati o‘rtasida olib borilgan muzokoralar natijasida rus askarlari emas, balki mahalliy aholi aybdor deb topilgan. Bu ish yuzasidan nohak hukm chiqarilib, qishloq oqsoqoli Allaberdi besh oyga, to‘qnashuvda faol ishtirok etgan yana besh kishi uch oyga SHerobod zindoniga tashlangan. Termizda Rossiya xukumatining siyosiy ta’siri kuchli bo‘lib, Buxoro hukumati yevropaliklarning so‘zlarini yerda qoldira olmasdi. Shuning uchun ham rus fuqoralari va askarlari mahalliy aholini mensimasdan, ko‘ngillari tusagan ishlarni qilishgan. Buxoro amirligida aholining turmush tarzi og‘irligidan SHerobod bekligida yashovchi ba’zi mahalliy fuqoralar Rossiya fuqoraligini qabul qilishgan. Buning sababi shunda ediki, hukumat tomonidan ruslar uchun barcha sharoitlar yaratib, mahalliy aholiga nisbatan ularga katta imtiyozlar berilgan edi. Buxoro amirligi aholisining turmush tarzi esa og‘ir bo‘lib, ular hech qanday imtiyozga ega emasdilar. Mahalliy fuqoralar rus fuqoraligini qabul qilishsa, ularga ham ruslarga berilgan imtiyozlar joriy etilardi. Masalan, Termiz yaqinidagi Tallimaron qishlog‘idagi 68 ta xo‘jalikda yashovchi aholidan jami 215 kishi o‘z xohshi bilan rus fuqoraligini qabul qilgan. 1902 yilda Denov atrofida katta g‘alayon bo‘lib o‘tgan. G‘alayon haqidagi shov-shuvlar Denovdan Toshkent va hatto Peterburggacha yetib bordi. Bu voqiya Rossiya imperiyasi hukumati ma’murlarini ham xavotirga solib qo‘yadi. Podsho Rossiya hukumati Buxoro amirligidan Denovdagi g‘alayon haqida Toshkent va 33 Жалолиддин М. Термиз тарихи. - Т.: Шарқ, 2001. – Б. 86.

Peterburgga ma’lumot berishni talab qilgan. Mamlakatdagi g‘alayonlar endilikda nafaqat Buxoro amirligini, balki Rossiya hukumatini ham e’tiborsiz qoldirmaydi. Bu esa dehqonlarga qisman bo‘lsa-da yengillik berdi hamda mahalliy amaldorlar aholi bilan murosa qilishga majbur bo‘ldilar. Ayni payda, Buxoro amiri tomonidan SHerobod va Boysun hududlaridan mahalliy aholiga tegishli katta yer maydonlarining rus tadbirkorlariga ijaraga berib yuborilishi mahalliy aholi uchun katta qiyinchiliklar tug‘dirgan. Ularning yerlari musodara qilingan va suvdan foydalanish huquqlari cheklab qo‘yilgan. Bunday beboshliklardan sabr kosasi to‘lgan dehqonlar 1916 yilning 23 martida Jarqurg‘ondagi “SHerobod” jamiyati a’zolariga qarshi g‘alayon ko‘targan. 1916 yili Boysun begi Abulhofiz boy Buxoro qo‘shbegisi nomiga yo‘llagan taqdimnomasida Podsho Rossiya hukumati Surxon daryosiga to‘g‘on qurishi natijasida mahalliy aholi yerlarini kelishilgan narxlarda sotib olishni bildirgan edi. Lekin mahalliy aholi bu shartnomaga rozi bo‘lmaydi. Shunga qaramay, chor hukumati vakillari bek va uning yordamchilariga bildirmasdan hujjatni maxfiy ravishda imzolaganlar. Bundan habar topgan Kakaydi amloklari aholisi amir huzuriga borib, o‘z yerlarini qaytarib berishni so‘ragan. Lekin amirdan bunday ishlarni hal qilishni so‘rashning foydasi yo‘q edi. Chunki Buxoro amiri bunday ishlarni chor hukumatining ruxsatisiz o‘zi mustaqil hal qila olmasdi. Shuning uchun ham aholining shikoyati amaliy natija bermagan. Buxoro amirligida beklar hukumatdan hech qanday maosh olmaganlar. Ular aholidan yig‘ib olinadigan hamda amir xazinasiga jo‘natiladigan soliq va to‘lovlar o‘rtasidagi farq hisobiga kun kechirganlar. Amlokdorlar esa bekdan uncha katta bo‘lmagan xizmat haqi olishgan. Masalan, SHerobod bekligida amlokdorlar yiliga 50 rubl pul va 400 pud (og‘irlik o‘lchovi birligi, bir pud-16 kg.) sholi, bug‘doy va boshqa qishloq xo‘jaligi mahsulotlari olganlar. Mahalliy hisob-kitoblarga ko‘ra, mahsulotlar bilan qo‘shib hisoblaganda bu 220 rubilni tashkil etgan. Bundan tashqari, amlokdorlar bekning himmatiga qarab sovg‘a yoki qo‘shimcha haq ham olganlar. Ba’zi vaqtlarda amir jazo tariqasida u yoki bu bekni zakot yig‘ish huquqidan mahrum etib, uni boshqa bir bekka in’om etgan.

Aholining doimiy g‘alayonlari natijasida XIX asrning 80-yillariga kelib, vohada yashovchi dehqonlar soliq miqdorini Buxoro amiridan yozma ravishda tasdiqlatib olishga erishdilar va yagona soliq tizimi joriy etildi. Bu esa vaqtincha bo‘lsa ham soliq yig‘uvchilarning o‘zboshimchaliklariga chek qo‘ydi. Endilikda Buxoro hukumati mahalliy aholi bilan hisoblashishga majbur bo‘ldi. Bu dehqonlar erishgan asosiy yutuqlardan biri edi.

X U L O S A O‘rta Osiyo xonliklarida davlat boshqaruvi va yer egaligi munosabatlari, soliq va majburiyatlar tarixini o‘rganish natijasida quyidagi yakuniy xulosalar qo‘lga kiritildi: 1. O‘rta Osiyo xonliklaridagi davlat tuzilishi va yer egaligi munosabatlari ko‘pchillik soha xodimlarini o‘ziga jalb etib kelgan. Bu soha tarixi arxiv hujjatlari, sayyohlar kundaligi va boshqa manbalardan foydalanilgan holda o‘rganilmoqda. O‘zbekiston tarixida O‘rta Osiyo xonliklari davri o‘ziga xos tarzda o‘rganilib, tarix sahifalari yangi ma’lumotlar bilan boyitilmoqda. 2. Asrlar davomida bir butun bo‘lib kilgan mamlakat uchga bo‘lindi va ularning har biri ma’lum hudud o‘rtasidagi hudud uchun tuxtovsiz urushlar, nizolar mamlakatning xonavayron bo‘lishiga olib keldi. Uchala xonlikdagi boshqaruv tuzimi ko‘p jihatdan bir-biriga o‘xshasada, biroq ularning farq qiladigan tomonlari ham mavjud edi. Xonliklar hududi bekliklarga bo‘linib boshqarilgan. Bek va xonlar o‘z hududi va urug‘-qabila xususiyatlaridan kelib chiqib turli huquq va majburiyatlarga ega edi. Xonliklardagi tarqoqlik guruhbozlikni keltirib chiqarib, qabilalarning etnik aralashuviga, bir butun xalq bo‘lib qovushishiga tusqinlik qildi. Davlat darajasida ham, viloyatlar darajasida ham yagona xalq , yagona vatan tushinchasining qadri anglab olinmadi. 3. O‘rta Osiyo xonliklarining har birida nihoyatda xilma-xil mansab va lavozimlar bo‘lib, ularning vazifasi qat’iy qilib belgilangan va ularning aksariyatiga davlat xazinasidan maosh to‘langan. Lavozimlar ikki yo‘nalishda mavjud bo‘lib, bular dunyoviy va dinniy mansablardir. O‘rta Osiyo xonliklarida ba’zi davlat lavozimlari bir xil harakterga ega bo‘lgan, ammo ularga to‘lanadigan maosh turlicha edi. 4.O‘rta Osiyo xonliklarida siyosiy vaziyatning notinchligi davlat boshqaruv ishlariga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatib keldi. Mahalliy hokimiyat rahbarlari markaziy hokimiyatga bo‘ysunishni hohlamadalar. Umuman uchala xonlikda ham boshqaruv tizimi inqirozga yuz tutgan edi. Buning oqibatida mahalliy boshqaruvda

zo‘ravonlik, aholiga zulm ko‘satish, o‘z mansablarini suiiste’mol qilish kabi hollar kuchayib borgan. 5. O‘rta Osiyo xonliklarida ma’muriy tuzilishi, mazkur hududda yashagan xalqning mentaletidan kelib chiqib o‘ziga xos unvon va lavozimlar mavjud bo‘ldi. Ba’zi lavozimlar har uchala xonlikda ham mavjud bo‘lgan bo‘lsa, boshqalar faqat birgina xonlikda uchraydi. Buxoro amirligi davlat muassasalari ma’muriy, moliya, qozilik, mirshablik va harbiy idoralarining o‘z amaldorlari bo‘lgan. 6. Xonliklarining siyosiy-manaviy hayotida din peshvolarining o‘rni va ta’siri nihoyatda kuchli bo‘lib, eng yuqori lavozimda shayxulislom to‘rgan. Shayxulislom amir va xondan keyingi darajadagi mavqeiga ega edi. Shayxulislom xonliklardagi dunyoviy va diniy ishlarga faol qatnashib, ular mamlakatda shariat qoidalariga qay darajada amal qilinayotganligini nazorat qilib turgan. Ular davlatdagi adliya tizimini boshqaruvchi qozikalon bo‘ysungan. 7. O‘rta Osiyo xonliklarida yer egaligi munosabatlari bir xil xarakterda bo‘lib, ular ko‘p jihatdan bir-biriga o‘xshash bo‘lgan. Mulkchilikning asosini tashkil etgan yer-suv xonliklarda oliy hukmdor hisoblanmish amir va xonning izmida bo‘ldi. Uchala xonlikda ham yerlar asosan davlat, xususiy va vaqf yerlariga bo‘lindi. Aholining turmush darajasi past bo‘lib, yerga egalik qilish shakli yuz yillar davomida o‘zgarmay kelganligi, soliq va tulovlarning haddan tashqari ko‘pligi mamlakatda hunarmandchilik, savdo-sotiq va boshqa sohalarning rivojlanishiga to‘sqinlik qildi. 8. O‘rta Osiyo xonliklarida hokimiyat vakillarining aholiga bo‘lgan munosabati ko‘p asrlar davomida o‘zgarishsiz qolib keldi. Davlatlar ma’muriy jihatdan bekliklarga bo‘linib, tarqoq holda yashash davom etdi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojiga to‘sqinlik qiluvchi omillar hali ham mavjud bo‘lib, uning asosiy og‘irligi oddiy xalqning yelkasiga tushdi. O‘rta Osiyo xonliklari hukumatining yuqori lavozimidagi mutasadilar mehnatkash xalqning ahvoli og‘ir ekanligini ko‘ra-bila turib, mamlakatda biror marta ham iqtisodiy islhotlar o‘tkazishga, xalqning ahvolini yaxshilashga urinmadi.

9. Majburiyatlar – davlatdagi eng og‘ir jismoniy mehnatlar shaklida namoyon bo‘ldi. Ariq tozalash, kanal qozish va boshqa shu kabi ishlar majburiyatlar tarzda amalga oshirilgan. Markaziy hokimiyatdagi amaldorlar joylarda sharoit og‘irligini bilsalar-da, mahalliy boshqaruv tizimidagi tartibsizlik va o‘zboshimchaliklarni nazorat qilishni istamasdi. Mamlakatda soliq turlarining haddan tashqari ko‘pligi oddiy mehnatkash ommaning xo‘jaligini izdan chiqarib, ularning jiddiy noroziliklariga sabab bo‘ldi. Ayniqsa, XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asrning boshlariga kelganda xalqning noroziligi kuchayib, bu hatto qonli to‘qnashuvlarga ham olib keldi. 10.Xonliklarda amal qilingan soliq turlari va miqdorining qandayligini shariat qonunlarda belgilangan tarzda amalga oshirsada, lekin har bir xonlikning soliq siyosatda o‘ziga xos tomonlari va jihatlari bor edi. Masalan, biz Buxoro xonligidagi soliq siyosatini va u yerdagi siyosatni amalga oshirish jarayonini ko‘rishimiz mumkin. Mamlakatning himoyasiz oddiy fuqoralari davlat soliqlari va amaldorlarning doimiy zulmi ostida bo‘lgan. Bu aholining erkinroq yashashi va turmush darajasi yaxshilanishiga imkon bermadi. 11.O‘rta Osiyo xonliklari davrida mahalliy aholining qishloq xo‘jaligidagi asosiy mashg‘uloti dehqonchilik va chorvachilikdan iborat bo‘ldi. Dehqonchilik vohaning tog‘ va tog‘ oldi hamda tekislik qismlarida yaxshi rivojlanib, dehqonchilikda bug‘doy, arpa, jo‘xori, tariq, no‘xat, sholi, paxta; yog‘li o‘simliklardan zig‘ir, kunjut, kungaboqar; oziq-ovqat ekinlaridan kartoshka, piyoz, sabzi, turp, lavlagi; poliz mahsulotlardan, qovun, tarvuz, bodring, pomidor va boshqalar yetishtirildi. 12.Xonliklarda soliq tizimi ikki xil tartibda olingan. Bu birinchi soliqni mahsulot shaklida olish, ya’ni bu dehqonchilik hududlarida uni amalga oshirish o‘rim-yig‘im, xirmon ko‘tarish paytiga to‘g‘ri kelgan. Ikkinchi soliqni pul shaklida olgan. Pul shaklida olish ko‘proq shaharlik aholisiga nisbatan qo‘llanilgan.

T A K L I F L A R 1. Buxoro amirligi davrida Qarshi bekligida boshqaruv tartibi, yer egaligi munosabatlarini o‘rganish yuzasidan magistrlik dissertatsiyasini tayyorlash. 2.O‘rta Osiyo xonliklarining joylashgan geosiyosiy o‘rni va uning ijobiy hamda salbiy jihatlarini o‘rganish hamda o‘quv qo‘llanma shaklda nashr ettirish. 3.Buxoro amirligi hukmronligi yillarida Qarshi tarixini rus sayyohlari esdaliklari va boshqa manbalar yordamida o‘rganish.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning 2017 yil 7 fevraldagi 4947-son farmonining 1 ilovasida keltirilgan “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”. http://strategy.regulation.gov.uz 2.Karimov I.A. “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida, xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” T., O‘zbekiston, 1997. B. 219. 3.Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” T., O‘zbekiston, 1998. B. 102. 4.Abdulazim Somiy. Tarixi salotini mang‘itiy: 1993;B.87. 5. Abduraimov M.A. Buxoro xonligida agrar munosabatlar tarixidan lavhalar. T. Fan, 1968; B.324. 6. Amir Said Olimxon Buxoro xonligining hasrati tarixi. T. Fan, 1991;B.25. 7. A’zamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T. Sharq, 2000; B.312. 8. Bayoniy Y.M. Shajariy xorazimshohiy. T. Fan,1991.B 56. 9.Bobobekov H.N. Qo‘qon tarixi. T. Fan, 1996; B.257. 10. Gafurov B., Proxorov N.N. Padeniya Buxarskogo emirata. – Stalinabad: Gosizdat Tadj., 1940. S. 14. 11. Jaloliddin M. Termiz tarixi. - T.: Sharq, 2001. B. 86. 12.Ibrat. Farg‘ona tarixi.T. Mehnat, 1991; 13. Iskandarov B.I. Vostochnaya Buxara i Pamir va vtoroy polovine XIX v. Ch. II. – Dushanbe: AN TadjSSR, 1963. S. 184. 14.Yo‘ldoshev M.Y. Xiva xonligida yer egaligi va davlat tuzilishi, T, 1959; B.278. 15. Kislyakov N.V. Patriarxalno-feodalniye otnasheniya Buxarskogo xanstva v konse XIX-nach. XXv. – M. L.:Izd-vo AN SSSR, 1962. S. 80; 16. Madjlisov A. Agrarniye otnosheniya v vostochnoy Buxare v XIX – nach. XX veka. – Dushanbe-Alma-Ata: Irfon, 1967. S. 153. 17. Mirzo Olim Mushrif. Qo‘qon xonligi tarixi. T. Mehnat,1995; B. 167. 18.Muxsinova K.Z. Istoriya vistupleniya Buxarskix krestyan protiv nalogovogo gneta v konse XIX v. // Problemi vostokovedeniya. – T., 1959. – S.99.

19.Musxinova K.Z. Dokumenti o krestyanskix dvijeniyax v Buharskom xanstve v 80-ye g. XIX v. // Istoriya Sredney Aziiyu – S. 5-23. 20. Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi, T. Fan, 1995; B.543. 21. Rajabov Z.SH. Iz istorii obshestvenno-politicheskoy misli tadjikskogo naroda vo vtoroy polovine XIX i nachala XX v.v. – Dushanbe, 1958. S. 98. 22. Sa’dullayev A. va boshqalar. O‘zbekiston tarixi; davlat va jamiyat taraqqiyoti. T. Akademiya 2000; B.217. 23. Xakimova K.Z., Krvets L.N. Sotsialno–ekonomicheskiye otnosheniya i klassovaya borba v dorevalyutsinnom Uzbekistane. – T.: Fan, 1980. S. 99. 24. Xakimova K.Z. Krestyanstvo Buxarskogo emirata v konse XIX-nachale XX vv. – T.: Fan, 1991. S. 28. 25. O‘zbekistonning yangi tarixi. 1-kitob, Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida. T. Sharq, 2000;B.389. 26.O‘zbekiston xalqlar tarixi. T Fan, 1993; B.279. 27.O‘zbekiston tarixi. 1 qism. Q. Usmonov, Sodiqov M, ,Oblomuradov N., T.Fan, 2002; B.210. 28.O‘zbekiston tarixining dolzarb muammolariga yangi chizgilar. T. O‘qituvchi,1999; B.109. 29.O‘zbekiston Respublikasi Ensiklopediyasi. T. 1997; B.635. 30.Shoniyozov K.SH. Uzbeki – Karluki. – T.: Nauka, 1964. S. 136.

M U N D A R I J A Kirish................................................................................................. ........... ...3-5 I BOB. O‘rta Osiyo xonliklarida davlat tuzilishi va ma’muriy boshqaruv..........................................................................................................5-20 1.1. O‘rta Osiyo xonliklarining geosiyosiy o‘rni va davlat boshqaruvi.............................................................................................. ... ..... . ...5-11 2.2. Davlat boshqaruvida lavozim va mansablarning o‘rni… ….….. ..11-20 II BOB. O‘rta Osiyo xonliklarida yer egaligi munosabatlari. Soliq va majburiyatlar...... .. ................................................................. ........ ...21-47 1.1. Buxoro, Xiva, Qo‘qon xonligida yer egaligi munosabatlarining o‘ziga xos xususiyatlari............................................................21-32 2.2. Xonliklarda soliq tizimining ahvoli va majburiyatlar………...33-48 Xulosa........................................................................................................ .. ...48-52 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati............................. ......... . ... ..52-53

O'xshashlar

O‘rta Osiyo Yevropa sayyoxlari nazdida

O‘rta Osiyo ko’chmanchi jamoalari madaniyati

O`zbek xonliklaridagi davlat boshqaruv tizimi

G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyoga doir tarixiy xaritografik ma’lumotlar

Mang’itlar davrida Buxoro amirligining iqtisodiy tarixi