O`zbek xonliklaridagi davlat boshqaruv tizimi - Tarix - Diplom ishlar

O`zbek xonliklaridagi davlat boshqaruv tizimi

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4061 KB

Ko'chirib olish

O`zbek xonliklaridagi davlat boshqaruv tizimi mavzusida yozgan

MUNDARIJA Kirish. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . …….… . .. . . 3 1. Buxoro xonligida davlat boshqaruv tizimi ........................... .................. ......... . ... 5 1.1.Shayboniylar hukmronligi yillarida davlatchilik ................... ..................... .. . .... 5 1.2.Ashtarxoniylarning hokimiyat tepasiga kelishi va boshqaruv siyosati......... . ...22 1.3…Mang’itlar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi va boshqaruvchilik faoliyati………………………………………………………………………..….28 2.Xiva va Qo`qon xonliklarida davlat boshqaruvi .................................................39 2.1.Xiva xonligidagi hukmron sulolalar davrida boshqaruv tizimi. .....................39 2.2.Qo`qondagi Minglar sulolasi va keyingi davrlarda davlat boshqaruvi .................................................................................................................. ..............52 Xulosa ........................................................................................................ ...….62 Tavsiyalar...............................................................................................................63 Adabiyotlar rо‘yxati...............................................................................................64 Ilova …………………………………………………………………………….. . 66 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi. Mustaqil o`zbek davlati xalqimizning tarixiy yutug`idir. O`z davlati bilan faxirlanish va fuqorolarning vatanparligi jahondagi ko`pgina mamlakatlarning ilg`or marralarga chiqib olishiga yordam bergan. Mamlakatimiz tuprog`ida yashab turgan va o`zini vaqtanparvar deb hisoblagan har bir kishi uning yaxlitligi va birligini asrab avaylay olishi shart. Har bir insonning, ayniqsa endigina hayotga qadam qo`yib kelayotgan yoshlarning ongiga shunday fikrni singdirish kerakki, ular o`rtaga qo`yilgan maqsadlarga erishish o`zlariga bog`liq ekanligini, ya`ni bu narsa ularning sobit qadam g`ayrat shijoatiga; to`la -to`kis fidokorligiga va cheksiz mehnatsevarligiga bog`liq ekanini anglab yetishi kerak. Huddi shu narsa davlatimiz va xalqimiz ravnaq topishining asosiy shartidir. “ Jamiyatshunoslar O`zbekiston tarixining ko`pgina sahifalarini qayta bitishlari, chunonchi, chorizm yillarida О‘rta Osiyo xalqlarining milliy ozodlik harakati, 1920-1930 yillardagi adabiy g`oyaviy jarayonlar, kollektivlashtirish va boshqa hodisalarga hujjatlar asosida nazar solishlari kerak”. 1 Xalqimiz yuz yillar mobaynida ozodlikni orzu qilgan. O`zbekiston chinakam mustaqillikni qo`lga kiritib gullab yashnab va farovonlikka erishishi, taraqqiy etgan demokratik davlatlar qatori xalqaro hamjamiyatda munosib o`rinni egallashi biz kuzatayotgan oliy maqsaddir. 1991 yilning 31–avgustida O`zbekistonning Davlat mustaqilligi e`lon qilingach Vatanning qadri ortdi, xalqning qadri tiklandi. Vatan degan muqaddas tushunchadagi sohtaliklar barham topib, mohiyat aniqlashdi va tiniqlashdi. Ushbu bitiruv malakaviy ishi dolzarb mavzulardan biri bo’lgan O’zbek xonlirlarida davlat boshqaruvi va uning o’zbek davlatchiligi tarixida tutgan o’rni tarixiga bag’ishlangan. O’zbek davlatchiligi tarixida alohida o’ringa ega bo’lgan Buxoro, Xiva, Qo’qon xonliklarida davlat boshqaruvi tarixini, xolislik, tarixiylik,mantiqiy ketma-ketlik asosida o’rganish, tahlil etish hozirgi mustaqillik 1 Karmiov.I.A. O `zbekiston musta q illikka erishish ostonasida T. 2011. 91 bet. 3

sharoitidagi dolzarb mavzulardan biri hisoblangani sabab bitiruv malakaviy ish mavzusi sifatida tanlandi. BMI ning maqsad va vazifalari . O’zbek xonliklaridagi davlat boshqaruvi tizimini manbalar, arxiv h ujjatlari, ilmiy adabiyotlar ma'lumotlari asosida ta h lil qilish h amda umumlashtirish ; Buxoro xonligi da Shayboniylar , Ashtarxoniylar hamda mang’itlar sulolasi davri dagi davlat boshqaruvini ilmiy jihatdan tizimlashtirish hamda tahlil etish; Xiva xonligidagi sulolalar va ularning hokimiyatdagi bohqaruv tizimini yoritish; Qo’qon xonligida davlat tizimini tadqiq etish, ilmiy xulosalar chiqarish. BMIning ilmiy yangiligi va ahamiyati. Xonliklarning o’zbek davlatchiligi boshqaruv tarixida tutgan o’rnini yozma manbalar, arxiv hujjatlari, ilmiy adabiyotlar ma'lumotlari asosida tahlil qilish hamda umumlashtirishtirildi; Buxoro xonligida Shayboniylar Ashtarxoniylar hamda mang’itlar sulolasi davridagi davlat boshqaruvini ilmiy jihatdan tizimlashtirish hamda tahlil etildi; Buxoro amirligida mang’itlar sulolasining tutgan o’rni va ularning hokimiyat tepasiga kelishi tarixini tahlil etildi; Xiva xonligidagi sulolalar va ularning hokimiyatdagi bohqaruv tizimini yoritildi; Qo’qon xonligida davlat tizimini tadqiq etish, ilmiy xulosalar chiqarish. To’plangan ma’lumotlardan Oliy o’quv yurtlaridagi O’zbekiston tarixi fanidan darslar o’tishda, kurs ishi, referat, mustaqil ishlarni tayyorlash va amaliy mashg’ulotlar ishlanmasini yaratishda qo’llanma sifatida foydalanish mumkin. Ishning aprabatsiyasi . Bitiruv malakaviy ish Qarshi davlat universiteti tarix fakulteti O`zbekiston tarixi kafedrasi qoshidagi “Yosh o’lkashunos ” tо‘garagida, hamda 2010 yildagi Nasaf va Kesh tarixi jaxon sivilizatsiyasi tizimida deb nomlangan respublika ilmiy amaliy konferensiyasida, 2010-2011 va 2011-2012 о‘quv yilidagi talabalarning ilmiy- amaliy konferensiyasida ma’ruza qilingan. Ishning hajmi va strukturasi . Bitiruv malakaviy ish – kirish, 2 ta bob, xulosa, adabiyotlar rо‘yxatidan iborat 4

1. Buxoro xonligida davlat boshqaruv tizimi 1.1.Shayboniylar xukmronligi yillarida davlatchilik Balx kо‘li va Sirdaryoning quyi oqimlaridan to Dnepr daryosining quyi oqimlarigacha bо‘lgan ulkan xududlar XI asrdan boshlab Dashti Qipchoq deb atala boshlandi. 1236 yilda Botuxon tomonidan bu yerdagi qipchoq va boshqa turkiy qabilalar bо‘ysunbirilib, Oltin О‘rda davlatiga asos solindi. XIV asr boshlarida bu davlat ikki qismga bо‘linib ketdi va Sharqiy qismi Oq О‘rda yoki manbalarda yоzilishicha «О‘zbeklar mamlakati» deb yuritila boshlandi. XV asr о‘rtalarida Jо‘jining beshinchi о‘g‘li Shaybon urug‘idan bо‘lgan Abulxayrxon (1412-1468) kо‘chmanchi о‘zbeklar davlatiga asos soldi. Abulxayrxon davrida kuchaygan bu davlat uning vafotidan sо‘ng inqirozga uchray boshladi. XV asrning 80-yillarida kо‘chmanchi о‘zbeklar davlati Muhammad Shoxbaxt Shayboniyxon (1451-1510) tomonidan qayta tiklandi va tez orada ancha kuchayib, о‘sha vaqtda ichki siyosiy kurashlar oqibatida inqirozga uchrab, parokandalik hukm surgan. Temuriylarning ichki siyosiy kurashlariga ham ta’sir о‘tkaza boshladi. XVI asrning dastlabki о‘n yilligida temuriylarning Movarounnaxr va Xurosondagi barcha mulklarini Shayboniyxon bosib oldi va bu yerda о‘z davlatiga asos soldi. Muhammad Shayboniyxon, Abusaidxon (1529-1533), Ubaydullaxon (1533-1539), Navrо‘z Axmadxon(1540-1551, Toshkent hokimi), Abdullaxon kabi xonlar xukmronlik qilgan bu davlat XVI asr oxirigacha hukm surdi va о‘zbek davlatchiligi tarixida muxim axamiyatga ega bо‘lgan о‘zgarishlarning yuz berishiga sababchi bо‘ldi. 1 Temuriylarga tegishli yerlarni zabt etish natijasida Shayboniylar davlati vujudga keldi. Dastlabki davrlarda Shayboniylar davlati ancha keng hududlarni qamrab olgan edi. Movorounnaxr uning o’zagini tashkil qilgan. Uning tarkibiga Xorazm, Sirdaryo soxilidagi shaxarlar, Toshkent va uning atrofidagi hamda Turkmanistonning Marv shaxrigacha bo’lgan hududlar kirgan. 1 Shamsitdinov R., Karimov SH. Vatan tarixi. 2-kitob. T.:2010 y. 128-b. 5

Shayboniylar davlatida eng oliy davlat idorasi dargox hisoblangan. Uning tepasida oliy xukmdor-xon turgan. Oliy hukmronlik otadan bolaga emas, balki suloladagi eng ulug’ namoyondaga o’tgan. Keyinchalik bu an`ana oilaviy taxt vorisligiga o’tgan. Dargoxda xondan keyin sardor turgan. U xonning eng ishonchli va yaqin kishisi hisoblangan va davlatning ichki va tashqi siyosatiga, harbiy masalalarda xonning eng yaqin maslaxatchisi bo’lgan. Farmon va yorliqlarda sardorning ismi birinchi qayd qilingan. Yuqori mansablardan biri bu otaliq bo’lib, u hokimiyatning joylardagi siyosatini belgilashda katta nufuzga ega bo’lgan. Xonning chiqargan hukmini, yorliq va boshqa rasmiy xujjatlarni o’z egalariga yetkazishda parvonachi javobgar edi. Shuningdek, dargohda dodxox, ko’kaldosh, yasovul, eshikog’aboshi, shayxulislom kabi lavozimlar ham bo’lgan. Shayboniy xonlari davlat hududidagi shaxar, tumanlarni o’z qarindosh – urug’lari o’rtasida taqsimlab, udel boshqaruv tizimini joriy qilganlar. Udel bekliklari mustaqil siyosat yuritishga intilgan. Shayboniyxon markaziy hokimiyatni kuchaytirishga intilgan markaziy hokimiyatning kuchayuvi o’zaro feodal urushlarning kamayishiga, ijtimoiy- iqtisodiy hayotning o’nglanishiga olib kelgan. Mamlakat iktisodiyotini tartibga solish va savdoni jonlantirish maqsadida Shayboniyxon pul isloxoti o’tkazdi. Bu markaziy hokimiyatning siyosiy va iqtisodiy mavqeyini kuchaytirishga va maxalliy hokimlar rolining zaiflashuviga olib keldi. Biroq bu jarayon uzoq davom etmadi. Har bir mahalliy hokim mustaqil bo’lishni istardi va ular ham o’z pullarini zarb qilishdan manfaatdor edilar. Davlat mustaqil bekliklarga bo’linib ketish yillarida bu tendentsiya kuchaydi va markaziy hokimiyatning zaiflashuviga olib keldi. Shayboniylar davlati о‘z mohiyatiga kо‘ra yirik davlat bо‘lib, davlat tepasida cheklanmagan hokimyatga ega bо‘lgan xon о‘tirgan. Xonlikning siyosiy tizimida va davlat boshqaruvida Temur va temuriylar davrida qaror topgan tartib qoidalar, xususiyati bilan birga kо‘chmanchi о‘zbeklar davlatiga xos bо‘lgan an’analar ham mavjud edi. Davlat boshqaruvida islomiy shariat va odat qonun-qoidalariga amal qilingan. Markaziy boshqaruv davlatning ichki va tashqi xayotiga bog‘liq barcha masalalarni hal qiladigan dargox-saroy devonida jamlangan edi. Davlatning oliy 6

darajadagi amaldorlari a’zo bо‘lgan va odatda bosh vazir tomonidan boshqariladigan bu maxkam mamlakatning siyosiy, moliyaviy, xar Biy, tashkiliy va boshqa masalalarni kо‘rib chiqardi. Bunda qabul qilingan qarorlar faqatgina xon tasdiqlangandan sо‘ng kuchga kirar edi. Davlat boshqaruv apparatida kо‘kaldosh, otaliq, naqib, a’zam, vazir, devonbegi va boshqa oliy amldorlar katta о‘rin tutardi. Davlat boshqaruvida xarbiy-ma’muriy amaldorlardan tashqari, ulamolar, din peshvolari, shayxlar va xojalar, xususan, Shayx ul islom, Qozi kalon, Mufti kabi diniy mansab egalarining ham ta’siri katta bо‘lgan. Bu davrda ayniqsa, Jо‘ybor shayxlarning mavqei oshib ketgan edi. Maxalliy boshqaruv viloyat xokimlari qо‘lida bо‘lib, ular ham о‘z boshqaruv tizimiga ega bо‘lgan. Bunday xokimlar va rais (amaldorlar) lar qо‘shinga boshchilik qlish, soliqlar yig‘ish, qonunlarni nazorat qilish vazifalarini boshqarganlar. Viloyatlar о‘z navbatida kichik ma’muriy birliklar: tuman, kasaba, mavzelarga bо‘lingan. Maxalliy boshqaruvning eng quyi bо‘g‘ini oqsoqol (kalontaron) tomonidan boshqariladigan qishloq jamoalari edi. Shayboniylar davlati jamiyat xayotida, davlat boshqaruvida tutgan о‘rniga, mavqeiga qarab, mamlakatdagi mavjud quydagi bir nechta ijtimoiy tabaqalarni ajratib kо‘rsatish mumkin: - Oliy tabaqa. Xon va uning yaqinlari, о‘zbek sultonlari, yirik saroy amaldorlari (vazir vuzaro) kirgan. Davlat boshqaruvini ana shu ijtimoiy tabaqa amalga oshirgan. - Umaro. Xarbiy ma’muriy amaldorlar, yirik sarkardalar, viloyat xokimlari, qо‘shin va qabila boshliqlari. Ular maxalliy boshqaruv ishlarini amalga oshirganlar. - Ulamolar. Yirik din peshvolari, shayxlar xojalar. Ular nafaqat diniy, balki dunyoviy boshqaruvda ham faol ishtirok etganlar. - Fuzalo . Jamiyat ma’naviy-madaniy xayotini aks ettirgan ijtimoiy tabaqa: olimlar, shoirlar, tarixchilar va boshqalar. - Raiyat (fuqaro). Jamiyatda asosiy ishlab chiqaruvchi, moddiy boylik yaratuvchi, xazinaga soliq tо‘lovchi ijtimoiy tabaqa bо‘lib, ularga dо‘kondorlar, 7

xunarmandlar, о‘rtaxol dexqonlar va chorvadorlar, yollanib ishlaydigan axoli qatlami kirgan. - Qullar . Bu davrda qulchilik mavjud bо‘lib, qullarni asosan xarbiy yurishlar paytida asirga tushirilgan, о‘lja qilib olingan odamlar tashkil etgan. Ma’lum miqdordagi xaq evaziga ularni ozod qilish mumkin bо‘lgan. Qullar mexnatidan saroyda, yirik amaldorlar va ulamolar xо‘jaliklarida foydalanishgan. 1 Mamlakat siyosiy xayotida davlat boshqaruv ishlarida yirik sarkardalar, qо‘shin boshliqlarining о‘rni katta edi. Shayboniylar qо‘shini aosan otliq va piyoda askarlardan tashkil topgan edi. Qо‘shin urushda о‘q-yoy, uzun nayza, qilich, gurzi, uzun dastali jang boltasi (tabarzin), changak kabi asosiy qurollardan keng foydalangan. Shuningdek, ximoya vositasi sifatida qalqon (sipar) va sovut-jovshan (forscha-baxtar) yoki jiba (jeva) kiyib jang qilganlar. Abullaxon vaqtida Yevropadan keltirilgan farangi jovshan (sovut) ham bо‘lgan. Otlar ustiga esa maxsus yopinchiq-gejm (kejim) yopilgan. Qо‘shin tarkibida turli qurollar bilan birga XVI asr ikkinchi yarmida Abdullaxon tomonidan chet ellardan keltirilgan kichik zambaraklar ham ishlatila boshlandi. Shayboniylar qо‘shini asosan «qabl» deb ataluvchi markaziy qismi, barong‘or (о‘ng qanot) va javong‘or (sо‘l qanot) qismlaridan hamda xirovul (qо‘shinning orqa tomoni) dan tashkil topgan edi. Bu bо‘linmalarga xonning о‘zi yoki yirik sarkardalar boshchilik qilishgan. Qо‘shinning qanotlariga qо‘mondonlik qiluvchi sarkarda о‘g‘lon deb yuritilgan. Qо‘shin oldida mang‘lay deb nomlanuvchi xarbiy qism yarmi doira shaklida saf tortib borgan. Uning olida esa tez xarakatlanuvchi yengil piyodalar-ilg‘or bо‘lgan. Umumiy qismi oldida boruvchi «qoravul» deb atalgan maxsus bо‘lim, qо‘shinning о‘ng va sо‘l qismlari oldida boruvchi kichik bо‘linmalar «g‘ul» deb yuritilgan va ortidan boruvchi kichik bо‘linma esa chanox deb atalgan. «Shayboniylar sulolasi» asoschisi Sulton Muhammad Shayboniyxon Sulton Muhammad Shayboniyxon ibn Budoq Sulton ibn Abulxayrxon (1451- 1510), (1500-1510), Abulxayrxonning nabirasi, Budoq sultonning o‘g‘li. Tug‘ilganda unga turkiylar odatiga ko‘ra ikki ism - Muhammad (arabcha) va 1 Ziyoyev A. О‘zbek davlatchiligi tarixi. T.:2000. 104-b. 8 57

Shayboniyxon (turkiycha) ismlari qo‘yilgan. Abulxayrxon unga Shohbaxt deb laqab qo‘ygan. Shayboniyxon g‘oyat katta jismoniy kuchga, harbiy tashkilotchilik qobiliyatiga ega edi. «Boburnoma» asarida esa u «Shayboqxon», ya`ni «kuch- qudrat egasi» deb ataladi. Shayboniy yollanma qo‘shin boshlig‘idan xon darajasiga ko‘tarilgan tarixiy shaxsdir. U nafaqat sarkarda balki, Shohbaxt, Shoyboq, Sheboni, Shohibek, Shayboniy taxalluslari bilan g‘azal, ruboiylar bitgan shoir hamdir. Shayboniyxonning adabiy me`rosidan bizgacha bir nechta o‘zbekcha g‘azal, ruboiy va «Bahr-ul xudo» (1508-yil 14-may Bastom, Domg‘omda yozib tugallangan) nomli dostoni va 1507-1508-yillarda yozilgan o‘g‘li valiaxd Temur sultonga atalgan pand-nasihatlardan iborat kitobi mavjud (uning yagona nusxasi hozir Turkiyada saqlanadi). U yoshligida otasi Budoq sulton va onasi Qo‘zibegimdan yetim qolgach, otasining sodiq xizmatkori Qorachabek oilasida tarbiyalanadi. Keyinchalik Shayboniyga Turkiston va O‘tror hukmdori Muhammad Mazid tarxon homiylik qiladi. Shayboniy yoshligida Buxoro madrasasida ta`lim oladi. Shayboniy Dashti Qipchoqqa qaytib borib lashkar to‘plashga muvaffaq bo‘lgan. U buyuk davlatni tiklash yo‘lida xatti-harakatni dastlab o‘z qo‘shini bilan temuriylarga yollanma qo‘shin lashkarboshisi sifatida xizmat qilishdan boshlagan. Dastlab Shayboniy parchalangan Amir Temur davlatining shimoliy chegarasida noyiblik qilayotgan homiysi Mazid tarxondan uni o‘z xizmatiga olishni so‘raydi. Avvaliga bu taklifga rozi bo‘lgan Mazid tarxon tezda Shayboniyni o‘z hokimiyatiga xavf solishi mumkinligini anglab yetadi. Natijada, u Shayboniyni Buxoro hokimi Darvish Muhammad tarxon ixtiyoriga jo‘natib yuborish orqali undan qutuladi. Chunki, Darvish Muhammad bunday yordamga muhtoj edi. Uning xizmatidan boshqa hukmdorlar ham foydalanganlar. Shayboniy o‘z qo‘shini bilan Mo‘g‘iliston, Movarounnahr hamda Xorazm hukmdorlariga xizmat qilib, ularning qo‘shnilariga va ichki raqiblariga qarshi kurashdi. Bu kurashlarda Shayboniy o‘zining mohir lashkarboshilik qobiliyatini namoyon qiladi. Uning bunday turmush tarzini yozma manbalarning mualliflari «qozoqlik» ya`ni «o‘z xalqi va 9

qavmidan ajralib ketgan odamlar, taxt uchun kurashda yengilsa-da, ammo o‘z huquqidan voz kechmagan va o‘z tarafdorlariga boshchilik qilib, vuqoliflari bilan qulay fursat poylab kurashadigan sulola vakili» deb atashgan edi. Turli hukmdorlarga xizmat qilish Shayboniyga Temuriylar davlatidagi vaziyatni yaxshi bilib olishiga imkon berdi. Movarounnahr hukmdorlari va zodagonlari uning xizmatidan eng ko‘p manfaat ko‘rishi natijasida Shayboniy Movarounnahr zodagonlari orasida mashhur bo‘lib ketgan edi. Shayboniy ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatini qayta tiklash yo‘lida kurash olib borgan, biroq ,,o‘zbek-qozoq" qabilalari tomonidan kuchli qarshilikka duch kelgan. Bu qabilalar Shayboniyxonni qo‘llab-quvvatlagan qabilalarni asta-sekin janubga tomon siqib chiqarganlar. Shayboniy bobosi Abulxayrxon vafotidan parokanda bo‘lib ketgan qabilalarni birlashtirdi va beayov qonli urushlar natijasida 1480- yilda ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatini qayta tiklashga muvaffaq bo‘ldi. 1487- 1488-yillarda Sayram, O‘tror va Turkiston shaharlarini hamda qo‘rg‘onlarni egallab, Movarounnahr yaqinida mustahkam o‘rnashib oldi. Bu qo‘rg‘onlar kelgusida unga Movarounnahrni istilo qilish uchun tayanch vazifasini o‘tagan. 1 Shayboniyxon ko‘chmanchilarning jangovar an`analari bilan O‘rta Osiyo shaharlarining madaniy yutuqlarini birlashtira olishi uning istilochilik yurishlari muvaffaqiyatli chiqishiga yordam berdi. Shayboniyxon 1497-yilda Movarounnahrga o‘zining dastlabki yurishini uyushtirgan. U katta kuch bilan Samarqandga yurish qildi, lekin shaharni ololmasdan, Qarshi va Shahrisabzga hujum qilib katta o‘lja bilan qaytib ketgan. Shayboniyxon 1499-yildan Movarounnahrni zabt qilishni boshladi. 1499-yilda u jangsiz Buxoroni va 1500-yilda temuriylar davlatining poytaxti bo‘lmish Samarqandni egallaydi va Sultonali mirzoni qatl ettiradi. 1501-yilda esa Boburni Ko‘hak daryosi bo‘yidagi jangda yengib, Samarqandda uzil-kesil o‘rnashib oladi. U endi katta qo‘shin to‘plab butun Movarounnahr hududlarini egallash uchun tayyorgarlik ko‘ra boshlaydi. Shayboniyxon 1503-yilda Sirdaryoning yuqori tomoniga yurish qilib, Mahmudxon, Ahmadxon va Bobur boshchiligidagi 1 Ziyoyev A. О‘zbek davlatchiligi tarixi. T.:2000. 144-b 10

mo‘gullar, ularning ittifoqchilari bo‘lgan qalmoqlarning birlashgan kuchlariga duch keldi. Arxiyon shahri yonida bo‘lgan shiddatli jangda ularni tor-mor keltirib, Toshkent va Shohruxiya shaharlarini ishg‘ol qildi. Bu shaharlar hokimligiga amakilari Ko‘chkunchi sulton bilan Suyunchxo‘jani tayinladi. 1504-yil bahorida Farg‘onani ishg‘ol qildi. Samarqand shahri - Shayboniyxon davlatining poytaxti etib belgilandi. Shundan so‘ng Shayboniyxon ishg‘ol qilgan hamma viloyatlarga qarindosh urug‘laridan yoki o‘zbek qabilalarining yuqori tabaqa vakillaridan hokimlar tayinlaydi. Shayboniyxon Movarounnahrda o‘z ahvolini yaxshilab olganidan keyin 1504-yilda Xusravshoh hukmronlik qilib turgan Qunduz shahrini bo‘ysuntirdi, so‘ngra Xuroson va Xorazm sultoni Husayn Boyqaro davlatini zabt etishga hozirlik ko‘rdi. 1504-yilda Shayboniyxon Buxorodan Xorazmga yurish boshladi. O‘n oy davom etgan qattiq va shiddatli qamaldan keyin 1505-yilning avgust oyida Urganch egallandi. O‘sha yili kuzda Shayboniyxon qo‘shinlari Xuroson tuprog‘iga bostirib kirib Maymana va Faryobga yetib bordi. 1506-yilda esa Balxni, 1507-yil may oyining boshlarida Shayboniyxon Hirotni ishg‘ol qiladi. Shundan so‘ng Hirot o‘zining iqtisodiy, siyosiy va madaniy markaz sifatidagi nufuzini yo‘qotdi. Xurosonning bo‘ysuntirilishi bilan amalda Muhammad Shayboniyxon butun mintaqani yagona bir markaz - Samarqand qo‘l ostida birlashtira oldi. 1508-yil bahorida Shayboniyxon Jon ostonalarida temuriylarning so‘nggi qo‘shinini tor-mor keltirib, ularning O‘rta Osiyodagi barcha ildizlariga barham beradi. Shu tariqa, u XV asrning ikkinchi yarmidan boshlab temuriylar amalga oshira olmagan vazifani bajara oldi. Shayboniy 1501-yilda yuz bergan «Sarapul jangi» bilan Movarounnahr taxtini olgan bo‘lsa, «Marvichak urushi» bilan butun Xurosonni o‘z tasarrufiga kiritdi. 1508-1509-yillarda o‘zbek qo‘shinlari qozoqlar ustiga hujum qilib, har gal qo‘llari baland kelgan. Shunday qilib, Shayboniyxonning temuriylarga qarshi 1500-1509-yillarda olib borgan shiddatli urushlar oqibatida Movarounnahr, Xorazm va Xurosonni o‘z ichiga olgan «Shayboniylar davlati» vujudga keldi. 1510-yilda Shayboniyxon Safaviylar daylatining hukmdori Ismoil Safaviydan Marv yaqinidagi Murg‘ob daryosi qirg‘og‘ida, Tahrirobodda mag‘lubiyatga 11

uchraydi, eron safaviylari Shayboniyxonni qo‘lga olishadi. Shoh Ismoil buyrug‘iga ko‘ra, 1510-yil 12-dekabrda uning kallasi olinib, po‘sti shilinadi, po‘sti ichi somon bilan to‘ldirilib, Safaviylarning G‘arbdagi dushmanlari bo‘lmish Usmonli turklar hukmdori Sulton Boyazid II huzuriga jo‘natiladi. Shayboniyxonning bosh chanog‘i esa shoh Ismoil uni oltin bilan qoplab, bazm-u jamshidlarda unga may quyib, qadah o‘rnida foydalangan. Uning boshsiz tanasi Samarqanddagi Baland Sufaga dafn qilingan. Shayboniyxonning hayot tarixida e‘tiborga molik uch muhim nuqta bor. U avvalo, O‘rta Osiyoliklarning ichki kuchlariga tayanib yurishlar qilgan va oqibatda chegarasi Amudaryo doirasidan juda uzoqqa cho‘zilgan bir mamlakatni barpo etgan buyuk sohibqironlarning oxirgisi edi. Bundan keyingi jangovar yo‘lboshchilar, mahorat va hirslari qanchalik katta bo‘lsada, bu boradagi baxt- omadga erisholmadilar. Ikkinchidan, bundan keyin O‘rta va G‘arbiy Osiyoda qabilalar urushi qat‘iy tugadi. O‘zbeklar Turon yaylovidan janubiy g‘arbga tushgan qavmlarning eng so‘ngi qabilasi bo‘ldilar. Uchinchidan, ilk Amu va Sir daryolarining narigi tarafidagi musulmonlar bilan G‘arbiy Osiyodagi din qardoshlari o‘rtasida juda yaqin bo‘lmasada, doimiy bir aloqa bor edi. Temuriylarning inqirozi va halokatlari bilan bu aloqa tamom bo‘ldi. Xususan, Safaviylarning shialikni quvvatlashlari sababli aloqa uzilishi yanada chuqurlashdi. Shayboniyning ko‘chmanchi qavmlari bilan bu o‘lkaning shimol tarafiga yurishi, bunda tamomila ma‘lum diniy-ijtimoiy o‘zgarish qilgan (shialik tarqalishi) vaqtlarga to‘g‘ri kelgani uchun Movarounnahr yanada tezroq mustaqil bo‘lib oldi: juda qadim zamonlardagi kabi Movarounnahrning suv hududi Turon bilan Eron orasida asosiy bir chegara holini oldi. Shayboniyxon ruhoniy ulamolariga katta hurmat, hatto bolalarcha itoat qilib, barcha urush safarlarida o‘zi bilan barobar kichkina go‘zal kutubxonasini olib yurar, Temur kabi bu ham Damashq va Halab ulamosi bilan diniy munozaralarga qatnashgan. Qur`onning ba`zi bir oyatlari haqida Hirotning peshqadam tafsirchilari bo‘lgan Qozi Ixtiyor va Muhammad Yusufga e`tiroz bildirgan edi. Shayboniyxoning islom dini borasida yaxshi bilimga ega ekanligini hatto Bobur 12

ham tan oladi. Shuning uchun bo‘lsa kerak Shayboniyxon o‘zini chin musulmonlar, ya`ni sunna mazhabidagi musulmonlarning boshlig‘i va ularning ximoyachisi deb hisoblardi. Shuning uchun ham Shayboniylar davrida yashagan olimlar xususan, shoir va tarixchilar uni "Xalifa ur-Rahmon" va "Imom az-Zamon" ya`ni "davr imomi" va "tangrining yerdagi xalifasi" deb ulug‘laganlar. Bu nom Shayboniyxonga Hirot olingan yili (1506) berilgan. Shayboniyxon maorif va madaniyat haqida o‘z davrining ruhidan to‘la xabardor va hatto maorif jihatidan oldinga Temur shahzodalarning aksaridan past emas edi. Zamonasidagi tengdosh shoirlarning aksariyatidan ortiq darajada qalam sohibi bo‘lgan. Chunki uning she`rlari buyuk bir iqtidor va go‘zal tabiatga molik ekanini, u ham turkiy ham forsiy ham arabiy tillardan asosli suratda voqif ekanini ko‘rsatmoqda. Sulton Husayn Boyqaroning vafotidan keyin bir siqim donga muxtoj qolgan ko‘pgina ulamolar Shayboniydan panoh topdilar. U ulamolarni xizmatga olib, munosib vazifalar berdi. Buxoro, Samarqand, Toshkentda masjidlar, madrasalar solishga amr etdi. Hatto harbiy yurishlarda ham o‘z atrofida bir necha ulamo bo‘lgan va bular unga hurmat hamda sadoqat ko‘zi bilan qarashgan. Shayboniyxon davlatni iqtisodiy va siyosiy jihatdan mustahkamlash yo‘lida qator islohotlar o‘tkazdi. Birinchidan u davlat boshqaruvida suyurg‘ol tizimini joriy etdi, ya`ni zabt etilgan hududlarni boshqarish ishini o‘z farzandlariga, qarindosh- urug‘lariga, birodarlariga, qabila boshliqlari bo‘lgan sultonlarga topshiradi. Xususan, Balx - Sultonshohga, Hisor - Mahdi va Hamza sultonlarga, Andijon - Mahmud sultonga, Qunduz - Ahmad sultonga, Hirot - Jonvafobiyga, Marv - Qo‘biz naymanga, Toshkent - Suyunxojaga, Xorazm - Kepakbiy qushchiga, Samarqand va Kesh Muhammad Temurga, Buxoro va Qorako‘l - Mahmud sultonga, Turkiston esa Ko‘chkunchixonga taqdim etilgan. Samarqand poytaxt sifatida xon taxtiga o‘tqaziladigan joy hisoblangan. U yerda xon sharafiga xutba o‘qitilgan va pul zarb etilgan. Ikkinchidan, u mamlakatda yer-suvni qaytadan taqsim qildi. Ko‘chmanchi qabila zodagonlari yengilgan mahalliy mulkdorlar mol-mulkini musodara qilish, sotish, 13

egasiz qolgan yerlarni o‘zlariniki qilib olish yo‘li bilan mulklarini ko‘paytirib oldilar. Uchinchidan, mamlakat ichida ijtimoiy hayotni tartibga solishga imkon beruvchi islohot ham o‘tkazdi. Keyingi 10 yil ichida soliqlar og‘irligidan va mulkdorlar jabr-zulmidan yer-suvlarini tashlab ketgan xo‘jaliklar yerlarini ishga tushirish masalasi ko‘rib chiqdi. To‘rtinchidan, Shayboniyxon 1507-yilda pul islohotini o‘tkazdi. Bunga ko‘ra mamlakatning hamma katta shaharlarida vazni bir xil - 5,2 gramm bo‘lgan yangi kumush tangalar hamda mis chaqa pullar zarb qilinib muomalaga chiqarildi. Bu islohot iqtisodiyotni tartibga solish va savdo-sotiqni jonlantirish maqsadida o‘tkazilgan edi. Ayni paytda bu islohot markaziy hokimiyatning siyosiy va iqtisodiy mavqeini kuchaytirishga, mahalliy hokimlar mavqeini esa kuchsizlantirishga, dehqonlarning soliq to‘lash imkoniyatini oshirishga, davlat v axon mulkini ko‘paytirishga imkon berdi. Beshinchidan, Shayboniyxon ta‘lim sohasida ham islohotlar o‘tkazdi. Bu islohotning o‘tkazilishiga amaldorlar guruhini vujudga keltirish va ularni jamiyatning asosiy tayanchiga aylantirish zarurati sabab bo‘ldi. Xonlarga va sultonlarga barcha sohalar bo‘yicha ilmli, diplomat qobiliyatiga ega bo‘lgan amaldorlar zarur edi. Islohotga ko‘ra, ko‘p bosqichli o‘qitish tizimi joriy etildi. Ta‘limning qiyu bosqichi maktab hisoblandi va bolaga 6 yoshidan ta‘lim beriladigan bo‘ldi. Maktabda ikki yil o‘qigach o‘quvchilar madrasaga o‘tkazilardi. Madrasada 3 bosqichli ta‘lim joriy etilgan bo‘lib, uning har bir bosqichida 8 yildan o‘qilardi. Shunday qilib, o‘qish 26 yil davom etardi. 1530-1533-yillarda shayboniylar hukmdori. Uning davrida Movarounnahrda shayboniylar o‘rtasida Buxoro va Samarqand taxti uchun o‘zaro nizolar davom etgan. U mashhur tasavvuf olimi bo‘lmish o‘z vaziri Ofoq Xojaning mudiri edi Ubaydulla Sulton, Ubaydiy (1486-yil, Xorazmning Vazir shahri yaqinidagi Tirsak mavzesi - 1540-yil 17-mart, Buxoro) (1533-1539) Muhammad Shayboniyxonning jiyani, Mahmud Sultonning o‘g‘li. To‘liq ismi Abulg‘oziy Ubaydulloh Bahodirxon ibn Mahmud Sulton ibn Shoh Budog‘ Sulton 14

ibn Abulxayrxon. Otasining iltimosiga ko‘ra, unga Xoja Ubaydulloh Ahror o‘z ismini bergan. Tasavvuf bo‘yicha dastlabki saboqni otasining piri Mavlono Muhammad Ј ozidan olgan. U.ga o‘z davrining mashhur ulamolari Fazlulloh ibn Ro‘zbehon, Maxdumi A`zam, Mavlono Muhammad Azizon, Mavlono Xoja Muhammad Sadr va boshqalar ustozlik qilgan. Xususan, unga davlat arbobi va sarkarda amir Abdulla Yamaniy (Buxoroda Mir Arab nomi bilan mashhur bo‘lgan) harbiy san`atdan saboq bergan va o‘ziga murid qilib olgan. Xorazm va Buxoro hokimi bo‘lgan otasi Mahmud Sulton Qunduzda vafot etgach (1504), unga O‘rusbek Do‘rmon (1512-yilda Ko‘li Malikda bo‘lgan jangda o‘ldirilgan) otaliq qilib tayinlangan. 1512-yil 28-aprelda Ko‘li Malik jangida Ubaydullaxon g‘alaba qozonib, Buxoro va Samarqandni egallaydi. 1512-yil bahorida Ubaydullaxonning shijoati natijasida Movarounnahr yana shayboniylar qo‘liga o‘tdi. Biroq Ismoil I yuborgan Najmi Soniy boshchiligidagi 60 ming kishilik safaviylar qo‘shiniga suyangan Bobur 1512-yil kuzida G‘uzor va Qarshini egallaydi. Najmi Soniy qo‘shini G‘ijduvonni qamal qilishga kirishdi. Ubaydullaxon va Jonibek Sulton Karmanaga; Ko‘chkunchixon va Temur Sulton Miyonkolga chekinib, hal qiluvchi jangga tayyorgarlik ko‘rishadi. 1512-yil 24-noyabrdagi G‘ijduvon jangida Ubaydullaxon boshchiligidagi qo‘shin g‘alaba qozongan. 1533-yilda Abu Saidxon vafotidan so‘ng, turkiy an`anaga binoan sultonlar ichida eng yoshi ulug‘i Ubaydullaxon Buxoroda shayboniylar sulolasining xoni qilib ko‘tarilgan. Poytaxt ham Samarqanddan Buxoroga ko‘chirilib, davlatning nomi rasmiy ravishda Buxoro xonligi deb atalgan. Ubaydullaxon hukmronligi davrida Buxoroning siyosiy, iqtisodiy va madaniy markaz sifatidagi mavqei kuchaydi. Buxoroda Mir Arab madrasasi, Mirak Said G‘iyos bog‘i, Ko‘hak (Zarafshon) daryosi ustida Mehtar Qosim ko‘prigi va boshqa inshootlar qurildi. Ubaydullaxon yassaviya va naqshbandiya tariqatlariga e‘tiqod qilib, shayx sifatida muridlar ham tarbiyalagan. Ubaydullaxon «Ubaydiy», «Qul Ubaydiy», «Ubaydulloh» taxalluslari bilan o‘zbek, fors va arab tillarida ijod qilgan. Uning uchala tildagi devonlarini o‘z ichiga olgan kulliyoti keyinchalik Mir Husayn al- 15

Husayniy tomonidan ko‘chirilgan (1583). Ubaydullaxonning turkiy devonida 310 g‘azal, 430 ruboiy, 11 tuyuq, 18 masnaviy, 7 muammo, 2 yor-yor mavjud. Shuningdek, devondan diniy-tasavvufiy va axloqiy-didaktik ruhdagi “Omonatnoma”, “Shavqnoma”, “G‘ayratnoma”, “Sabrnoma” manzumalari o‘rin olgan. Forsiy devonida esa 163 g‘azal, 418 ruboiy, 7 qit‘a, 1 fard, 1 masnaviy, 1 tarje‘band va 3 muammo bor. Arab tilidagi merosi 35 ga yaqin g‘azal, qit‘a va fardlardan iborat. Xususan, o‘zbek adabiyotida ruboiyning Boburdan keyingi taraqqiyoti Ubaydullaxon nomi bilan bog‘liq. Shoir she‘rlarida o‘zbek tilining boy imkoniyatlaridan, o‘ziga xos xususiyatlaridan mahorat bilan foydalangan. Ubaydullaxon Buxoro yaqinida joylashgan Bahouddin majmuasidagi Daxmai shohon (Shohlar daxmasi)dagi shayboniylar xilxonasida dafn etilgan. Ubaydullaxon kulliyoti yagona nusxada O‘zbekiston FA Sharqshunoslik institutining qo‘lyozmalar fondida, «Devoni Ubaydulloxon» qo‘lyozmasi Turkiyaning Nuri Usmoniya kutubxonasida, «Masoil us-salot» nomli terma bayozi Ko‘niyodagi Izzatquyun xususiy kutubxonasida saqlanadi. Dastlab 1538-1539-yillarda Xorazm hokimi bo‘lgan. 1539-yilda otasi Ubaydullaxon vafot etgach, shayboniylar sulolasi vakillari o‘rtasida o‘zaro nizolar avjiga chiqdi. Buning oqibatida Abdullaxon I ning qisqa hukmronligi (1539- 1540)dan so‘ng mamlakatda qo‘shhokimiyatchilik vujudga kelib, Abdulazizxon Buxoro xoni (1540-1550), Ko‘chkunchixonning o‘g‘li Abdullatifxon esa Samarqand xoni bo‘lgan. Abdulazizxon otasi Ubaydullaxon vafotidan keyin Buxoro taxtiga o‘tiradi, ammo Samarqand xoni uni bosh xon sifatidida tan olmaydi, natijada kelishmovchiliklar kelib chiqqan. Toshkent hokimi Navro‘z Ahmadxon va Abdullatifxonlar Abdulazizga qarshi qo‘shin tortadi. Abdulazizxon Balxga qochadi, biroq Jo‘ybor shayxlari Toshkent, Samarqandlik hokimlari hokimlarni qo‘llab-quvvatlaganlari uchun Buxoroni tashlab chiqib ketishga majbur bo‘lishdi. Abdulazizxonning ulkan bir jutubxonasi bor edi, o‘sha paytda bunday kutubxona bo‘lganmi, yo‘qmi aytish qiyin. Uning kitobdori ham o‘z zamonasida tengi yo‘q naqqosh va xattot edi.”Bu kutubxona” – tarixiy manbalarda yozilishicha 16

Xurosonga yurishlaridan birida Abdulazizxon qo‘lida Husayn Boyqaro kitobxonasi tushgan. Maskur kutubxona asosida tashkil etilgan. Abdulazizxon ilm va she‘riyat homiysi, o‘ta taqvodor inson bo‘lib, tasavvuf olimi Shayx Jalolning mudiri edi. U benazir husnihat sohibi bo‘lgan, “Aziziy” taxallusi bilan g‘azallar bitgan. Abdulazizxon 41 yoshida 1550-yil 16-mayda vafot etadi. Qabri otasining yonida Ubaydullaxon sipposida joylashgan.Abdulatifxon Abdulatifxon ibn Ko‘chkunchixon (?-1551-y aprel/may) (1540-1551) Abdullatifxon o‘z qarindoshlari orasida ustun va shuhrati baland edi. Tarix fanini yaxshi bilar, ilm-ma`rifatlardan xabardor edi. Kecha-yu kunduzini teng soatlarga bo‘libhar bir soatida munosib shu bajarar edi. Kuchli hofizlari bor edi. Gohida shoirlar va fozillar bilan suhbat qurar edi. O‘zi esa she`r yozish bilan kam shug‘ullangan bo‘lsada, ammo ,,Xush” taxallusi bilan she`r yozgan.Abdullatifning topshirig‘iga binoan Ma`sud ibn Usmon Ko‘histoniy “Tarixi Abulxayrxoniy” nomli asar yozadi. Bu asar Ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatiga olgan Abulxayrxonga bag‘ishlanadi. Shunday qilib, 1551-1556-yillari Baroqxon Movarounnahrni Navro‘z Ahmadxon nomi bilan idora qildi. U o‘z nomidan pul zarb ettirdi. Movarounnahrning ko‘pgina shaharlarida uning nomi xutbaga qo‘shib o‘qildi. U obodonchilik ishlariga e`tabor bergan, madrasalar qurdirgan(“Baroqxon madrasasi”-1531/32-XVI asrning 2- yarmi). Hofiz Tanish Buxoriyning ,,Abdullanima” asarida qayd etilishicha, Baroqxon 1556-yilda Zarafshon daryosidan boshlangan Darg‘om kanalining bosh inshooti – Ravotxoja to‘g‘onini tuzattirish uchun kelgan va shu yerda to‘satdan vafot etgan. Uning davrida Movarounnahr bilan Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlari, Hindiston, Xitoy, Sibir o‘rtasida savdo-sotiq, elchilik munosabatlari rivojlangan. Pirmuhammadxon I Pirmuhammadxon ibn Jonibek sulton (?-1567-y. 12-mart) (1556-1561). Balx hokimi (1546-67). Shayboniylar xoni. Uning davrida Balx hokimligi kuchayib to‘liq mustaqil xonlikka aylangan. Buxoro xoni Abdulaziz (1540-50) 17

Balxning mustaqilligini barham berish maqsadida katta harbiy yurishga otlangan, biroq bu safar unig vafoti tufayli qoldirilgan. Buxoro taxtiga Muhammadyor sulton o‘tqazilgan. Pirmuhammad ta`ziya bildirish uchun Buxoroga kelib, turli nayranglar bilan taxtni egallab olgan(1550-y. 18-avgust). Biroq amaldorlar va ulamolarning aksariyati uni qo‘llab quvatlamagan. Jo‘ybor xojalaridan Xija Muhammad Islom ham uni tan olmagan. Pimuhammadxon shundan so‘ng Buxoro taxtiga o‘z kishisi – shayboniylardan Umarg‘ozi Sulton(O‘zbekxon)ni o‘tqazishga ko‘p uringan. U Buxoro oily hukmdori sifatida bir yilcha turgan, lekin amirlar va eshon Xoja Muhammad Sultondan ko‘mak ololmagach, Buxoroni tark etishga, taxtni yana Muhammadyor Sultonga qaytarishga majbur bo‘lgan Pimuhammadxon faol ichki va Tashqi siyosat yurgizgan. Uning davrida Balx xonligi Abivard, Marv viloyati va Termiz hisobga kengaygan. Janubdagi Gurzuvon va Garchiston viloyatlari chegaralari mustahkamlangan. Iskandarxon Iskandarxon ibn Jonibek Sulton (?- 1583-y. 22-iyun) (1561-1583) Shayboniylar xoni. Uning onasi Toshkent hokimi Sulton Mahmudxon (Boburning tog‘asi)ning qizi bo‘lgan. Iskandarnon 15 yoshida Samarqand sug‘diga qarashli Ofarinkent (Miyonkol) nohiyasida hokimlik qilgan, otasi favot etgach (1539-y.), Karmana hokimi bo‘lgan. 1561-yil Iskandarxon o‘g‘li Abdullo sulton (AbdullaxonII) Buxoroni egallab amakisi Pirmuhammad (Balx hokimi) o‘rniga otasi Iskandarxonni butun o‘zbeklarning xoni(xonlar xoni) deb e`lon qilgan. Iskandarxon yoshligida jangari, irodali kishi bo‘lgan esada – keyinroq taqvoga juda berilib ketgan. Shatiat ahkomlariga to‘la rioa qilgan, lochin oviga mohir bo‘lgan, deyarli davlat ishlariga aralashmagan, shu sababli Nisoriy ,,Muzakkiri ahbob”ni bosh xonga emas, AbdullaxobII ga bag‘ishlagan va Iskandar Sultonni faqat oliy hukmdor sifatida madh etgan. U taniqli tasavvuf olimi, Mahdumi A`zam Kosoniyning mudiri va shogirdi edi. Iskandarxonni darvishlar podshohi (podshohi darvishon) deb ham atashgan. Abdullaxon II Abdulla ibn Iskandarxon ibn Jonibek sulton ibn Xoja Muhammad ibn Abulxayrxon (1534-Miyonkol, Ofarikent qishlog‘i - 1598-yili 8-fevral Samarqand, Buxoro yaqinida Bahouddin majmuasiga dafn etilgan. Abdulla sulton otasi vazifasini o‘z zimmasiga olib bu hujumni muvaffoqiyatli qaytargan. Keyingi 18

yillarda (1552-56-y.) o‘z mulkini G‘arbga – Buxoro tomonga va janubi-sharq – Qarshi va Shahrisabz tomonga kengaytirishga intilgan. Bu say-harakat dastlab muvaffaqiyotsiz chiqqan, xatto 1556-yilda u ota meros mulkini tashlab Maymanaga qochishga majbur bo‘lgan. U amakisi, Balx hokimi Pirmuhammaddan harbiy yordam olib va piri Xoja Muhammad Islom ko‘makida Baroqxon, keyinchalik uning o‘g‘illari Darveshxon va Bobo Sultonlarga qarshi uzoq muddat kurash olib borgan. Navro‘z Ahmadxon (Baroqxon) vafot etgach (1556-y.), darhol Karmana va Shahrisabzda o‘z hukmronligini tiklaydi, 1557-yili mayda Buxoroni qo‘lga kiritadi va uni o‘z poytaxtiga aylantiradi. 1561-yilda otasi - Iskandarxonni davlat boshlig‘i - xon deb e`lon qilib, uning nomidan mamlakatni o‘zi boshqara boshlaydi. Markaziy hokimiyatga bo‘ysunishdan bosh tortgan shayboniy sultonlar bilan kurashib, Balx (1574-y.), Samarqand (1578), Toshkent, Sayram, Turkiston (1583) va Farg‘ona (1583-y) ni egallaydi. 1582-yilda Dashtga yurish qilib, Ulug‘tog‘ga qadar borgan. 1583-yilda otasi Iskandarxon vafot etgach mamlakatni o‘z nomidan boshqara boshlaydi. Abdullaxon II davrida mamlakat hududi Qashqardan Orol va Kaspiy dengizlari sohillarigacha, Turkiston va Sayramdan Xurosonning sharqiy qismigacha bo‘lgan yerlardan iborat edi.Abdullaxon II hayotining so‘ngi yillarida o‘g‘li Abdulmo‘min bilan chiqishmay qolgan. Ular o‘rtasidagi munosabatlar keskinlashganidan habar topgan qozoq xoni Tavakkalxon Toshkent viloyati va Toshkent – Samarqand oralig‘idago yerlarga bostirib kirib, unga qarshi yuborilgan qo‘shinni yengan. Unga qarshi safarga otlangan Abdullaxon II Samarqandga yetganida o‘g‘li Abdulmo‘min 1598-yil 8-fevralda amir Muhammad Boqibiy bilan kelishib otasi Abdullaxon II ni zaxarlab o‘ldiradi. Abdullaxon II faol tashqi siyosat olib borgan. Uning mamlakat ichki siyosatidagi, davlat boshqaruv tizimini mustahkamlash, ayniqsa pul islohati o‘tkazish yo‘lidagi faoliyati natijalari keyingi davrlarda ham saqlanib qolgan. U ko‘plab turli inshootlar qurdirgan. Abdulmo‘min 1597-yilning kuzida otasiga qarshi bosh ko‘tarib, Balx va Badaxshon qo‘shini bilan Amudaryo bo‘yiga kelgan. Abdullaxon II ning qo‘shini 19

Nasaf (Qarshi) atrofida joylashgan. Abdullaxonga ko‘makka viloyat hokimlari – masalan, Axsi va Andijon hokimi O‘zbek sulton o‘z qoshinlarini yuborgan. Buxoro va Balx ulamolari aralashuvi bilan Abdulmo‘min va Abdullaxon II o‘rtasidagi nizolarga vaqtincha barham berilgan.Abdulmo‘min 1598-yil 8-fevralda amir Muhammad Boqibiy bilan kelishib otasi Abdullaxon II ni zaxarlab o‘ldiradi. Abdulmo‘min otasi Abdullaxon II vafot etgach, Buxoroga qaytib taxtni egallagan.taxtga o‘tirganidan so‘ng, otasining yaqin kishilari hamda o‘zining Farg‘ona va Toshkentdagi barcha shayboniy qarindoshlarini zolimlarcha qatl ettirishi mamlakatda isyon ko‘tarilishiga olib kelgan. U Eron safaviylari bilan Xuroson uchun kurashni davom ettirgan. Abdulmo‘minning taxtga o‘tirganidan olti oy o‘tgach, Zomindan Samarqand tomon keloyatganda otasining amirlaridan biri – Abdulvose` uni otib o‘ldiradi.Pirmuhammad II Pirmuhammad ibn Sulaymon sulton (1599-1601-yillarda hukmronlik qilgan) Shayboniylar davlatining so‘ngi hukmdori. Abdulmo‘minning amakisi. Dastlab Balx hokimi bo‘lgan. Abdulmo‘min o‘ldirilgach, Buxoro xonligi taxtiga o‘tqazilgan va davlatni 1601-yilgacha idora etgan. Uning davrida markaziy hokimiyat nihoyatda zaiflashgan. 1601-yili Samarqand hokimi Boqimuhammadni poytaxt ixtiyorida tutish niyatida taxminan 50 ming qo‘shin bilan unga qarshi chiqadi. Pirmuhammad Bog‘i shamol atrofida mag‘lubiyatga uchraydi. Buxoro taxti esa Boqimuhammad qo‘liga o‘tib u xon deb ko‘tariladi. Xonlikda xarbiy masalalar bilan tavochi shug‘ullangan. Xarbiy-ma’muriy boshqaruv tizimiga asoslangan Shayboniylar davlatida q о ‘shin va xarbiy soxa davlatning asosiy tayanchi xisoblangan va davlatning mavjud b о ‘lib turishi, qudratga erishuvida katta axamityatga ega b о ‘lgan. Xonlikda qishloq xо‘jaligi, savdo-sotiq va xunarmandchilik iqtisodiyotining asosiy tarmoqlari xisoblangan. Mamlakatning asosiy boyligi yer xisoblanib, yer egaligining bir qancha tarmoqlari yoki shakillari mavjud edi: -Mulk sultoniy- davlatga qarashli rlar. Mulki xolis-xususiy shaxslarga qarashli yerlar. 20

- Vaqf-diniy maxkamalarga, madrasalarga va masjidlarga, qabristonlarga qarashli yerlar. - Qishloq jamoalari egalik qiladigan yerlar. Dexqonchilik asosan sug‘oriladigan obkor yerlarda va lalmikor yerlarda olibborilardi. Yerda mexnat qiluvchilarning aksariyati kambag‘al dexqonlar b о ‘lib, yerni ijaraga olib ishlardilar. Manbalarda keltirilishicha, bu davrda bug‘doy о ‘n xili, arpa, q о ‘noq, j о ‘xori va boshqa ekinlar ekilgan. Shayboniylar davrida yer isloxotlari natijasida qarovsiz yerlar о ‘zlashtirilib, bu yerlarda ishlovchilar ma’lum muddat soliqlardan ozod etildi, ma’murlarning ta’siri cheklandi va xazinaga k о ‘proq daromad kelishi ta’minlandi. Chorvachilik ham x о ‘jalikning yetakchi tarmoqlaridan b о ‘lib, yirik va mayda tuyoqli xayvonlar boqish, yilqichlik, tuyachilik ancha rivojlandi. Chorvachilik maxsulotlari ishlab chiqarish kengayishi oqibatida k о ‘chmanchi va о ‘troq axoli о ‘rtasida mol ayirboshlash va savdo ishlari jonlandi. Abdullaxon xukmronligi yillarida Qarshida k о ‘chmanchi va о ‘troq axoli о ‘zaro savdo qiladigan eng katta bozorni barpo etgan edi. Shayboniylar xukmronligi davrida xunarmandchilik ham ancha taraqqiy etdi va xunarmandlar о ‘z uyushmalariga (arabcha «kasaba») ega b о ‘ldilar. Bunday uyushmalar maylab q о ‘yiladigan rais yoki oqsoqol tarafidan boshqarilgan. Savdo-sotiqning barcha k о ‘rinishlari shayboniylar davrida taraqqiy etdi. Ichki savdo bilan birga Eron, Turkiya, Xindiston, Rossiya, Xitoy kabi davlatlar bilan olib borilgan tashqi savdo ishlari ham ancha kengaydi. Shuningdek, katta xududlarga ega b о ‘lgan xonlikning viloyatlari о ‘rtasida ham yaqin iqtisodiy aloqalar mavjud b о ‘lgan. Xonlikda, ayniqsa, Abdullaxon davrida ichki va tashqi savdoning markazi Buxoro shaxrida t о ‘plangan edi. Savdo yо‘llari bо‘ylab karvonsaroylar, rabotlar, sardobalar barpo etildi, savdo yо‘llari xavfsizligi qattiq nazorat ostiga olingan. 21

1.2. Ashtarxoniylarning xokimiyat tepasiga kelishi va boshqaruv siyosati Shayboniylardan sо‘ng Buxoro xonligi taxtiga Ashtarxoniylar (Joniylar) sulolasi chiqdi va xokimyatni 150 yildan ortiqroq (1601-1756) о‘z qо‘lida saqlab qoldi. Bu davr о‘zbek davlatchiligi tarixidagi eng ziddiyatli davr xisoblanadi. Ashtarxoniylar davlati tizimi о‘z tuzilishiga va moxiyatiga kо‘ra Shayboniylar davlat tizimidan deyarli farq qilmasdi. Xon rasman oliy xokimyat boshlig‘i xisoblanardi va barcha farmon va qonunlar uning nomi bilan chiqarilar edi. Biroq, amalda kо‘pgina ashtarxoniy xonlar yirik saroy amaldorlari qо‘lida о‘yinchoq bо‘lib, joylardagi davlat boshqaruvi viloyatlar xokimlari qо‘liga о‘tib qolgan edi. Bu esa о‘z navbatida markaziy xokimyatning zaiflashuvi va siyosiy-iqtisodiy inqiroziga olib kelar edi. Ashtarxoniylar davrida Buxorodan keyingi eng nufuzli shaxar Balx bо‘lib, uni taxt vorisi boshqargan. Davlat boshqaruvi ikki bosqichli bо‘lib, markaziy va maxalliy boshqaruv tizimiga ega edi. Markaziy boshqaruv xon saroyi amaldorlari qо‘lida bо‘lib, ashtarxoniylar davrida otaliq mansabiga ega shaxs katta mavqega ega bо‘lardi. Saroy amaldorlari va ularning vazifalari esa Shayboniylar davridagidan uncha farq qilmas edi. Ashtarxoniylarda xarbiy va ma’muriy amaldorlar katta xuquqlarga ega edilar. Shuningdek, diniy ulamolar ham davlat boshqaruv ishlarida katta ta’sir о‘tkazar edilar. Ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligi xududlari qisqardi va XVIII asr boshlarida Buxoro, Samarqand, Sag‘araj, О‘ratepa, Shaxrisabz, G‘uzor kabi oltitagina beklik tilga olinadi xolos. Keyinchalik Imomqulixon tomonidan Xisor, Toshkent, Turkiston, Farg‘ona, Balx qaytadan qо‘lga kiritilgan bо‘lsada, Xurosondagi bir qancha viloyatlar, Xorazm Buxoro tarkibidan butunlay chiqib ketdi. Kо‘pgina viloyatlar, xususan, Xisor, Shaxrisabz amalda yarim mustaqil bо‘lib, nomigagina Buxoroga tobelik qilardi. Ijtimoiy tabaqa shayboniylar davridagidek saqlangan bо‘lib, ulamolar, ayniqsa, Jо‘ybor shayxlarning jamiyatdagi mavqei ortib bordi. 22 59

Ashtarxoniylar davrida urush xarakatlarining kо‘plab о‘tkazilishi odatiy xolga aylanib qolgan bо‘lsada, xarbiy soxada jiddiy isloxotlar olib borilmadi. Qurollar, jang qilish uslubining eskirganligi, qudratli doimiy armiyaning mavjud emasligi Ashtarxoniylar davlatidagi xarbiy soxaning ham inqiroga uchraganligilan dalolat berardi. Ashtarxoniylarga xos bо‘lgan о‘zaro urushlar, siyosiy tarqoqlik, soliqlarning muttasil oshib borishi mamlakat iqtisodiy axvolini inqirozli xolga solib qо‘ydi. Xunarmandchilikning asosiy markazi bо‘lgan shaxarlar xisoblansada, eng kerakli xunarmandchilik maxsulotlari ishlab chiqarish yirik qishloqlarda ham rivojlana boshladi. Mamlakat iqtisodiy xayotida savdo-sotiqning axamiyati xatto urushlar bо‘lib turgan vaqtda ham pasaygani yо‘q. Asosiy savdo markazlari Buxoro, Samarqand, Qarshi, Toshkent, Balx va boshqalar edi. Tashqi savdoda asosan Rossiyaning turli shaxarlari (Astraxan, Orenburg, Sibirdagi shaxarlar), Xindiston, Xitoy, Turkiya, Eron, Qoshg‘ar bilan aloqalar mustaxkamlandi. Ashtarxoniylar davlatida soliq tizimi shayboniylar davlati soliq tizimiga о‘xshash xolda yuritilgan. Biroq bu davrda tinimsiz urushlar sababli axolidan soliqlar yig‘ib olish kо‘paygan. Xatto Subxonqulixon davrida bir yо‘la yetti yillik soliqni yig‘ib olishxaqida farmon berilgan va bu xalqning qashshoqlashuviga narxlarning oshib ketishiga olib kelgan edi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan kо‘rinib turibdiki, ashtarxoniylar garchi davlat tepasida bir yarim asrdan ortiqroq vaqt davomida turgan bо‘lsalarda, kuchli markaziy xokimyatni saqlab qolishga erisha olmadilar, bu esa mamlakatning siyosiy, iqtisodiy, xarbiy saloxiyatining tushkunlikka uchrashiga va inqiroziga olib keldi hamda XVIII asr о‘rtalaridan ular xokimyatni mang‘it amirlari qо‘liga topshirishga majbur bо‘ldilar. Shayboniylar sulolasining so‘nggi vakili Pirmuhammadxon (1598-1601) 1599- yilda Boqimuhammadni alohida xizmatlari uchun Samarqand hokimi etib tayinlagan. Shunday bo‘lsada u tez orada o‘z mavqeini mustahkamlab olib, Pirmuhammadxonga itoat etmay qo‘ygan va hatto unga qarshi urushga hozirlik 23 60

ko‘ra boshlagan. 1601-yil uyunda Pirmuhammadxon Samarqand yaqinidagi Bog‘i Shamol degan joyda Boqimuhammad bilan jang qilib, mag‘lubiyatga uchragan. So‘ng, Boqimuhammad Buxoroga kirib, xonlik taxtini egallagan. Shu tariqa Buxoroda yangi sulola – “Ashtarxoniylar” hukmronligi boshlangan. Boqimuhammad mamlakatni idora qilish tizimi va soliqlarni tartibga solish, qo‘shinni qayta tashkil qilish kabi qator islohatlar o‘tkazgan, savdo-sotiq, hunarmandchilik, obodonchilik ishlariga katta e`tibor bergan. O‘zbek davlatchiligi tizimidagi ashtarxoniylar sulolasini boshqargan Buxoro xonligi hukmdori. Valimuhammadxon Erondan olib kelgan qo‘shinga qarshi Buxoro xalqining kurashiga rahbarlik qilib qozoqlar yordamida eronliklarni tor- mor keltirgan. So‘ngra 1611-yil Sirdaryoning quyi oqimidagi hududlarga yurish qilib isyonkor, qozoq, qalmoq, qoraqalpoqlarni bo‘ysuntirgan. Imomqulixon 1613- yil Toshkentni egallab o‘g‘li Iskandarni hokim etib tayinlagan. Ammo, shahar aholisi uning nojo‘ya xatti harakatlaridan norozi bo‘lib isyon ko‘tarib Iskandarni o‘ldirgan. Bundan g‘azablangan Imomqulixon Buxoro, Balx va Badaxshon viloyatlaridan qo‘shin yig‘ib kelib, Toshkent aholisini qirg‘in qilgan (Toshkent qirg‘ini). Buxoro xonligida ichki nizolar juda kuchli bo‘lgan. Toshkent, Balx, Samarqand viloyatlari ochiqdan-ochiq markaziy hokimiyatga qarsh siyosat yurgizishardi. Imomqulixon bu kurashlarga barham bergan. U darveshlarni qo‘llab quvvatlagan, atrofiga olimlar va shoirlarni to‘plagan, o‘zi ham she`rlar yozgan. O‘sha zamon manbalarining birida shunday yozilgan ,, Imomqulixon nochorlar ishini yengillashtirdi, arz bilan kelganlarni qaytarmadi, uning zamonida na kambag‘al va na bechora qolmagandi.Chiqargan buyruqlari ijrosi borasida amaldorlariga qattiq turdi, qorong‘u tushishi bilan oddiy kiyim kiyib, vaziri va qo‘rchi bilan bozorlaru- mahallalarni aylanib oddiy xalqning haqiqiy turmush ahvolidan bohabar bo‘lib turardi. Buni xalq bilgani uchun ham Imomqulixon hukmronligi yillari mamlakatda biron marta ham isyon ko‘tarilmagan”. Ko‘chmanchilar bilan olib borilgan muvaffaqiyatli janglar natijasida u 30 yildan ortiq hukmronlik qilgan.Bu davrda mamlakatda markaziy davlat hokimiyati kuchaygan. Hindiston, Eron va Rossiya bilan elchilik munosabatlarini o‘rnatgan. 24

Rossiyaning josus elchisi I.D.Xoxlov 1620-22-yillarda Buxoroda bo‘lgan. Imomqulixon ko‘r bo‘lib qolgach, 1642-yilda taxtni ukasi Nadrmuhammadga topshirgan. O‘zi hajga ketib umrining oxirigacha o‘sha yerda bo‘lgan. U Madina shahrida chorbog‘, Makkadagi Ka`baga kiraverish darvozalaridan biri ostonasi uchun oltin va kumush tutqichli yog‘och zina qurdirgan. Buxoroda Imomqulixon hukmronligining oqibati shu bo‘ldiki, uning davrida xon hokimiyati nisbatan mustahkamlandi. Nufuzli amirlar va zodagonlar ham xon hokimiyatiga nisbatan dushmanlik munosabatlarini to‘xtatib turishga majbur bo‘ldilar. Biroq, shunga qaramay, Imomqulixon mamlakatdagi siyosiy tarqoqlikning oldini ololmadi. 1606-1642-yillarda Buxoro hokimi bo‘lgan. Uning davrida mamlakatda ichki nizolar kuchayib, xatto farzandlari (12 ta og‘li) ham unga bo‘ysunmay qo‘ygan. Bunga uning o‘ta takabburligi, milk-mulkka o‘chligi, qaysarligi sabab bo‘lgan. Bu esa aholining umumiy noroziligini keltirib chiqargan. Bundan tashqari, Shimoldan ko‘chmanchilar mamlakat hududiga hujum qilib uni talon-taroj etmoqda edilar. Nadrmuhammadxon ularga qarshi o‘g‘li Abdulazizni yuboradi. Biroq Nadrmuhammadxondan norozi amirlar harbiy safar chog‘ida Abdulazizni xon deb e`lon qiladilar. Bundan habar topgan Nadrmuhammadxon Balxga ketishga majbur bo‘lgan va Boburiy Shohjahondan yordam berishni so‘ragan Shohjahon ikki o‘g‘li (Murodbaxsh va Avrangzeb) ni katta qo‘shin bilan Balxga jo‘natib, ularga viloyatni bosib olishni topshiradi. Boburiylarning niyatidan voqif bo‘lgan Nadrmuhammadxon ularga qarshi chiqib, Maymana yo‘lida jangda yengiladi va Eronga shoh Abbos II panohiga qochadi va u yerda ikki yarim yilcha qolib ketadi. Boburiylar Balx viloyatini ikki yil g‘orat qilishgan. Mutassil janglar, mamlakatdagi ocharchilik, qattiq qish Hindistonlik askarlarga salbiy ta`si ko‘rsatgan. Shohjahon askarlarini Hindistonga chaqirib olishga majbur bo‘ladi. Balxni esa Erondan taklif etilgan Nadrmuhammadxonga topshiradi. Bu Nadrmuhammadxonning o‘g‘illarini yana tashvishga solib, ularni birlashishiga majbur qilgan. Abdulazizxon ukasi Subhonqulini Balxga noib etib tayinlaydi (1651). Nadrmuhammadxon taxtdan voz kechib, Makkaga, haj safariga ketishga majbur bo‘ladi va yo‘lda vafot etadi. Madina yaqinidagi akasi Imomqulixon qabri yoniga dafn etilgan. Mahmud ibn 25

Vali Nadrmuhammadxon farmoni bilan mashhur asari - ,,Baxr ul-asror” (,,Sirlar dengizi”) ni yozadi. Ashtarxoniylardan bo‘lgan Buxoro xoni. Buxoro xoni Nadrmuhammadxonning o‘g‘li. 1626-yildan Xuttalon hokimi, 1630-yildan Balxning g‘arbiy tumanlari hokimi, 1645-yilda bir guruh fitnachi amirlar otasi Nadrmuhammadxonning poytaxtda yo‘qligidan foydalanib Abdulazizni Buxoro xonligi taxtiga o‘tkazgan. U markaziy hokimiyatni mustahkamlashga harakat qilgan, mamlakat obodonchiligiga birmuncha hissa qo‘shgan. Buxoroda ko‘pgina muhtasham binolar qurdirgan . Anushaxonning vorisi Arang Muhammadxon 1687-yili Buxoroga bosqin qilganida Subhonqulixon bu hujumni qaytarish bilan cheklanmay, 1688-yilda o‘ldirilgan xon o‘rniga Xiva taxtiga o‘z noibi Amir Niyoz eshiko‘g‘aboshi (Shohniyoz)ni o‘tqazgan. Shu tariqa Abdullaxon II davridagidek Xiva xonligi yana Buxoroga qo‘shib olinadi va mintaqada yagona o‘zbek davlati qaror topgan. Subhonqulixon davrida Buxoro xonligining Sharq davlatlari bilan deplomatik munosabatlari yaxshilangan. Boburiylardan Avrangzeb 1689-yilda Zabardastxon, Usmonli Turk sultoni Ahmad II 1691-yilda Mustafo chovush boshchiligidagi elchilarni Buxoroga jo‘natgan. 1671-87-yillarda Subhonqulixon bilan Avrangzeb o‘rtasida bir necha marta o‘zaro maktublar almashilgan. Subhonqulixon tomonidan Balx va Buxoroda ko‘plab me`moriy obidalar, jumladan, Balxda madrasa, Buxoroda Do rush-shifo, Registonda katta hovuz ; Arkda Salom xona va jome` masjiti, shuningdek, Aminobodda chorbog‘ qurilgan. Subhonqulixonning tibbiyotga oid kitoblar jamlangan nodir kutubxonasi bo‘lgan. U “Ihyo at-tibbi Subhoniy” (“Subhoniy tibbiyoti bo‘yicha davolash”), “Lubb ul- lavoih ul-qamar fil-ixtiyorot” (“Baxtli soatni aniqlashda oy manzillarining mohiyati”) nomli ilmiy nujumga oid risola yozgan. Subhonqulixon “Nishoniy” taxallusi bilan she`rlar bitib, saroyda o‘tkazilgan mushoiralarda o‘zi ham she`rlar aytgan. Subhonqulixon Buxoro yaqinidagi Bahouddin majmuasidagi Daxmai shohonda (Abdullaxon II qabri yaqinida) dafn etilgan. Buxoro xoni, ashtarxoniylar sulolasidan. Subhonqulixonning o‘g‘li. Buxoroda madrasa tahsilini olgan. Subhonqulixon vafoti arafasida valiahd qilib nevarasi Balx 26

hokimi Muhammad Muqimxonni tayinlaydi. Biroq Buxoro ulamolari va qo‘shinning madadiga tayangan Ubaydullaxon II Buxoro taxtini egallaydi (1702- yil sentabr). Balx hokimi Muhammad Muqimxonning otalig‘i hisoblangan Mahmud qatag‘on (Mahmudbiy otaliq) Buxoroga bo‘ysunmaslikdan tashqari Qubodiyon (1703), Termiz (1704)ni ham Balxga qo‘shib olib, Balxni mustaqil deb e`lon qilgan. Beklarning saroy fitnasi natijasida Muhammad Muqimxon o‘ldirilgach (1707-yil mart), Ubaydullaxon II Balx ustiga katta qo‘shin bilan yurish qiladi va shaharni egallaydi (1707-yil 27 may). Ubaydullaxon II murakkab sharoitda Buxoro xonligini boshqargan. Iqtisodiy tanazzul va ichki nizolardan tashqari jung‘orlar (qalmoqlar)ning harbiy bosqinlari (mas., Samarqandga hujum, qalmoqlar xurujidan qochgan qozoqlar va qoraqalpoqlarning Movarounnahr hududi (Toshkent va boshqa joylar)ga ko‘chib kelishi vaziyatni yana ham murakkablashtirgan. Ana shunday sharoitda Ubaydullaxon II davlatning iqtisodiy negizini mustahkamlashga qaratilgan choralar ko‘rgan. Avvalo u ma`muriy sohada islohotlar o‘tkazib, davlatni boshqarishga o‘rta tabaqa: hunarmandlar va savdogarlarni jalb qilgan. Ubaydullaxon II hatto markaziy hokimiyatni kuchaytirish uchun yirik yer egalarining imtiyozlarini qisqartirgan (mas., Jo‘ybor xojalari soliq to‘lashga majbur qilingan). Biroq Jo‘ybor shayxlari katta siyosiy kuch bo‘lib, Ubaydullaxon II o‘tkazayotgan siyosat uchun xatarli muxolifga aylanishgan. Ubaydullaxon II ning siyosiy faoliyatida pul islohoti ham alohida o‘rin tutadi. Ubaydullaxon II pul islohoti o‘tkazish orqali davlat xazinasini to‘ldirishni, bebosh amirlar, beklar va urug‘ boshliqlari bilan kurashda o‘z mavqeini kuchaytirish va ayrim mahalliy hokimlarning ayirmachilik intilishlarini bartaraf qilib, markaziy hokimiyatni mustahkamlashga intildi. Biroq Ubaydullaxon II ning islohotlari badavlat tabaqalar va ayrim o‘rtahol shaharliklar tomonidan noxush kutib olindi. Ubaydullaxon II ga qarshi g‘alayonlar ko‘tarildi. Ubaydullaxon II mamlakatda obodonchilik ishlariga e‘tibor qaratgan. U madrasa va Buxoroning g‘arbida Xonobod chorbog‘i (1709)ni barpo qilgan. 27

1.3Mangitlar sulolasining xokimiyat tepasiga kelishi va boshqaruvchilik faoliyati Ma`muriy jixatdan Buxoro xonligi viloyat va tumanlarga bulingan. Ularga xon xonadonining vaqillari va o’zbek zodagonlari boshchilik qilardi. XVI asrning 60-yillaridan boshlab Buxoro ma`muriy markazga aylanib bordi. Buxoroda boshqaruvning murakkab devonxonasida juda kup amaldorlar tuplangan edi. eng oliy davlat lavozimi-devon xisoblangan. Xon saroyidagi devonlarga davlat maxkamasi va moliya ishlarining boshligi devonbegi raxbarlik qilardi. Buxoro xonligida amaldorlardan tashkari ulamolar xam xukmron sinflar toifasiga kirganlar. Ular juda katta mavkega ega bulib, eng ta`sirchan xon xam ular bilan xisoblashishga majbur edi. Shayxulislom diniy muassasa raxbari edi. Sadrlar vakflarni boshqargan. Sudlov ishlarida shayxulislom xonning eng yakin yordamchisi edi. Buxoro poytaxtining kozisi davlatning bosh ruxoniysi, oliy sudi xisoblangan. Ularni xonning uzi tayinlagan. XIX asrda Buxoro xonligiga amir xokimlik qilgan. U davlatning cheklanmagan xukmdori edi. Bu paytda Buxoroda oliy ma`muriy xokimiyat kushbegiga ta`allukli edi. Kushbegi bosh vazir xisoblangan. U Buxoro viloyatining xokimi xam xisoblangan. Maxalliy boshqaruv viloyat beklari tomonidan amalga oshirilgan. Amlokdorlar davlat soliklarini undirishgan. Kishlok joylarda xokimiyat dorugalarga berilgan. Buxoro amirligida xam kozikalon amirga eng yakin kishi edi. Kozilik ma`muriy jixatdan mustaqil bulgan va u axamiyati jixatidan xokim yoki bek bilan teng bulgan. Qozikalondan keyingi mavkeda rais yoki muxtasib to’rgan. Uning vazifasi bozor, maxalla, masjid va madarasalarni tekshirib, nazorat qilib turish edi.Soliklar tizimi avvalgidek bulib asosan er soligi-xiroj, zakot, koramol zakoti, suv puli, joy puli, bog soligi kabi juda kupgina xillari bor edi. Bu albatta axolini tobora kashshoklashtirib borgan. Soliklar tuplashda maxalliy amaldorlar o’zboshimchalikka, suiste`mollarga xarakat qilardilar. 28

Buxoro amirligi Rossiyaga vassal bulgandan keyin xam boshqaruv shakli bu kurinishda koldi. Birok amirlik birorta chet davlat bilan Rossiya ruxsatisiz aloka urnata olmas va Rossiyaga katta boj tulab turar edi. Turkiston chor Rossiyasi tomonidan bosib olingandan keyin bu erda siyosiy mustaqillik tobora yukolib bordi. Bu erda chorizmning manfaatini kuzlovchi boshqaruv shakli, tartib koidalari joriy qilindi. Saklanib kolgan Buxoro amirligi va Xiva xonligining tasarrufidagi xududlar xam, siyosiy faoliyati xam cheklangan, ular Rossiyaga karam bulib kolgan edi. XIX asrning oxiri, XX asr boshlarida Turkistonda vujudga kelgan jadidchilik namoyondalari milliy davlatchilik goyalarini xam kutarib chikdilar. Ular uz goyalarida tula ma`nodagi mustaqil, ozod, xur davlatni va adolatli davlat tuzumini tarannum qildilar. Jadidchilik xarakatining ulug namoyondalari Munavvar kori, Fitrat, Bexbudiy, Chulponlar uz asarlarida asarlarida bu davlat tamoyillari va afzalliklarini madx qilganlar. Jadidlarning davlatchilik xususidagi goyalari progressiv-demokratik xarakterga ega edi. Davlat boshqaruvining yangicha respublika shakli jadidlar tomonidan Turkiston uchun xam ijobiy axamiyatga ega ekani jadidlar tomonidan ilgari surildi. Ular monarxiya shaklining taraqqiyot uchun tuskinlik qilishi, yangi progressv davlat boshqaruvisiz, milliy mustaqil davlat kurmay yuksak taraqqiyotga erishib bulmasligi goyasini targib qildilar. Kengash a`zolaridan xukumat tuzilishi va uning tarkibini 12 kishidan iborat bulishligi belgilab berdi. Xalq majlisi tarkibi 54 nomzoddan iborat bulishligi kursatildi. Uning tarkibiga shaxarlarning maxalliy boshqarmalaridan xam 4 vaqil kiritiladigan. Kurultoyda muvakkat xukumat saylandi. Uning tarkibiga 8 kishi kiritildi. Muxammad Tinishboev bosh vazir etib saylandi. Kurultoy muxtoriyatning kelgusidagi faoliyati muxokama qilindi. Bunda iktisodiy va xarbiy masalalar asosiy urinda turar edi. Turkiston muxtor jumxuriyati mafkurasining negizini islom dini goyalari tashqil etishi kurultoyda aloxida ta`kidlandi. 1917 yil 8 dekabrda Turkiston Muxtoriyati muvakkat xukumatining xalqka murojaatnomasi e`lon qilindi. Murojaatda Turkiston xalqining istagiga muvofik 29

Turkiston Rossiya tarkibidagi muxtor jumxuriyat deb e`lon qilinganligi kayd etilgan edi. Murojaat ulka xalqlari tomonidan zur kuvonch bilan kabul qilindi. Muxtoriyat e`lon qilingan kundan boshlab u omma urtasida uzining siyosiy faoliyatini avj oldirdi. Xukumat moliyaviy axvolini yaxshilash uchun 30 million sumlik zayom chikardi. Bu mablagda milliy armiya tashqil qilish xam kuzda tutilgan edi. Kiska fursat ichida 2 ming kishilik milliy kushin xam tuzildi. Muxtoriyatning militsiya bulinmalari xam tashqil qilindi. Bu borada Ubaydulla Xujaev bosh bulgan ichki ishlar vazirligi katta faoliyat olib bordi. Pul isloxotini utkazishga xam kirishildi. Muxtor xukumat xorijiy davlatlardan moddiy va xarbiy yordam xam oldi. Muxtoriyatni Angliya, Frantsiya, Germaniya, Turkiya va boshqa davlatlar kullab kuvvatlandi. Birok omma tomonidan shod-xurramlik bilan kutib olingan muxtoriyatga tamoman karshi chikdilar va birinchi kunlardanok uni bugib tashlashga intildilar. Muxtoriyatga karshi kurolli xarakat 1918 yil fevral’ oyida boshlandi va fevral’ oyi urtalarida muxtoriyat tamoman yuk qilindi. Shu tarika Turkiston xalqining milliy mustaqil davlat kurish yulidagi intilishi fojeali yakun topdi. 1920 yil 20 yanvardagi Xiva Qizil Armiya kushinlari tomonidan ishgol qilinib Junaidxon xokimiyati agdarib tashlandi. 2 fevralda Said Abdulla taxtdan voz kechdi va xokimiyatni muvakkat inqilobiy xukumatga topshirdi. 1920 yil 26 aprel’ kuni chakirilgan xalq vaqillarining butun Xorazm I kurultoyi uning Konstitutsiyasini kabul qildi. Kurultoy respublika xukumatini-Xalq nozirlar Sovetini tuzdi. Uning raisi etib Yosh xivaliklar etakchilaridan biri – Polvonniyoz Yusupov, urinbosarlari etib saylandilar. Nozirlar lavozimiga esa kommunistlar bilan birgalikda yosh xivaliklarning vaqillari va turkman urug boshliklari tayinlandi. Buxoroda esa amir xokimiyati 1920 yil 2 sentabrda agdarildi. 14 sentabr’da Umumbuxoro inqilob komiteti va Respublika xukumati-Xalq Nozirlari Soveti tuzildi. Uning raisi etib Fayzulla Xujaev tayinlandi. Umumbuxoro inqilobkomiteti va xukumat asosan kommunistlardan tuzilgan edi. 1920 yil 6-8 oktabr’ kunlari 30

bulib utgan xalq vaqillarining 1-umumbuxoro kurultoyi Buxoroni xalq Sovet Respublikasi deb e`lon qilindi. Xorazm va Buxoro xalq respublikalari yangi tipdagi davlatlar edi. Ularning siyosiy tizimi bir-biriga uxshardi. Partiya, xokimiyat tuzilmalari, jamoat tashqilotlarida dastlabki yillarda jamiyatning barcha tabakalari-dexkonlar, musulmon ruxoniylar, savdogarlar ishtirok etdilar. Muhammad Rahim otaliq , mang ‘ itlar sulolasining asoschisi , qushbegi , 1756-1758- yillarda rasman Buxoro xoni (1747- yildan amalda ), otasi – Muhammad Hakimbiyning ko ‘ magi bilan ashtarxoniy hukmdor Abulfayzxon saroyida bosh vazirlik lavozimida hizmat qilgan . Eron shohi Nodirshohning Buxoroga hujumidan keyin uning mamlakatda mavqei yanada oshgan va Abulfayzxonning qiziga uylangan. Buxoroning obro‘li kishilardan 12000 nafariga bosh bo‘lib, ularni oq uylik sifatida Eron poytaxti – Mashhadga olib kelgan. U 1745-yildagi kattaqo‘rg‘onlik Ibodullohbiy boshchiligida xitoy-qipchoq qavmlari ko‘targan isyonni bostirish uchun Nodirshohning buyrug‘iga ko‘ra Buxoroga qaytadi va qushbegi- bosh vazir lavozimini egallaydi. Aynan shu paytdan boshlab u Buxoro xonligining amaldagi hukmroniga aylangan. Muhammad Rahimbiy buyrug‘i bilan 1747-yilda Abulfayzxon Mir Arab madrasasi hujralaridan birida o‘ldiriladi. Taxtga Abdulmo‘minxon (1747-51), Ubaydullaxon III (1751-54), Sherg‘ozi (1754-56) ni o‘tqazib, bu qo‘g‘irchoq xonlar davrida markaziy hokimiyatga bo‘ysunishni xohlamayotgan Miyonkol, Nurota, Urgut, Jizzax, O‘ratepa, Xo‘jand, Toshkent, Shahrizabz, Boysun, Hisor, Qubodiyon va boshqa bekliklarini to‘rt yil davomida ustiga yurish qilib ularni o‘ziga bo‘ysuntiradi. Burqut, bahrin, kenagas, qipchoq, yuz, saroy boshqa qavmlarni mamlakatning turli hududlariga ko‘chirib xonlikning yaxlitligi va havfsizligi uchun izchil kurashgan. Urushlar tufayli vayron bo‘lgan Darg‘on kanalini qayta tiklattirgan. Buxoro shahrining mudofaa devori mustahkamlanib, 1752-53-yillarda balandligi ikki metrli yangi devor qurilgan. 1756-yil 16-dekabrda Muhammad Rahimbiy Buxoro taxtiga rasmiy ravishda xon bo‘lib o‘tirgach, Buxoroda hokimyat tepasiga yangi sulola - mang‘itlar 31

sulolasining hukmronligi boshlandi va bu sulola mamlakatni 1920-yilgacha idora qilgan. Muhammad Rahimxon mamlakatda o‘zining mutlaq hukmdorligini o‘rnatish hamda ichki bosh-boshdoqlikni tugatish siyosatini tutdi. Bunday siyosatdan ko‘zlangan maqsad – markazlashgan davlatni tiklash edi. Muhammad Rahimxon bu siyosatni ro‘yobga chiqarishga qat`iy kirishdi va barcha mahalliy hukmdorlarni o‘z huzuriga chorlab, ularga o‘zining asl maqsadini, o‘z dasturini ma`lum qildi. Qaysi mahalliy hukmdor markaziy hokimiyatga bo‘ysunmasa, undaylarni ayovsiz jazoga tortilishini ogohlantirdi. Xiva xonligidagi siyosiy nizolardan foydalanib, taxtga o‘z odamlarini o‘tqazgan.Muhammad Rahimxon yirik yer egalarining davlatni boshqarish ishlarida shu vaqtgacha davom etib kelgan aralashuvlarini keskin kamaytirishga erishgan. Shunday bo‘lsa-da, u barcha bekliklarning markaziy hokimyatni tan olishlariga to‘la erisha olmagan. Buxorolik tarixchi Mirzo Abdulazim Somiy Bo‘stoniyning yozishicha Muhammad Rahimbiy G‘ijduvon tumanidan qaytayotganida yo‘lda vafot etgan. Buxorodagi Shohrud anhori bo‘yida, Mozor darvozasidagi Abu Bakr tarxon qabristonida dafn etilgan. Mang‘itlarning nufuzli biylaridan, otaliq. Buxoro amiri Muhammad Rahimbiyning amakisi. 1758-yil 24-martda Muhammad Rahim vafotidan so‘ng uning o‘g‘illari bo‘lmaganligi uchun xonlik taxtiga voyaga yetmagan nabirasi - Fozilto‘ra o‘tqazilgan, Miyonkol hokimi bo‘lgan Doniyolbiy unga otaliq qilib tayinlangan (1758-1785). Bundan norozi bo‘lgan viloyat hokimlari, kenagas, yuz, bahrin, burhut va saroy qabilalari amirlari markazlashgan hokimiyatga qarshi isyon ko‘tarib, 10 ming yigitni qurollantirib, Buxoro tomonga yurishgan. Ularga qarshi chiqqan Doniyolbiy isyonkor viloyat hokimlari bilan bir bitimga kelishgan. Unga ko‘ra, Fozilto‘rani taxtdan tushirib, o‘rniga Ashtarxoniy shahzodalardan bo‘lgan Abulg‘ozi xonlik taxtiga o‘tqazilgan (1758-1785). Doniyolbiy ham otaliq mansabini, ham amaldagi hukmdorlikni o‘z qo‘lida saqlab qolgan. Doniyolbiy otaliq davrida ham o‘zaro urushlar davom etib, Karmana, O‘ratepa, Nurota, Sherobod, Boysun va boshqa joylarda mahalliy kuchlar bosh ko‘tarib, poytaxt izmidan chiqishga harakat qilganlar. 1781-yil Rossiya hukumati Buxoro bilan 32

savdo bitimini tuzishga taklif etganida Doniyolbiy bu bitimni 92 o‘zbek qabilasi boshliqlari roziligisiz imzolay olmasligini bildirgan. Bu holat Doniyolbiy davrida Buxoro amirligi siyosiy markazlashuv darajasi Muhammad Rahim davridan ancha past bo‘lganini bildiradi. Bu tabiiy suratda Buxoro shahri aholisining noroziligiga sabab bo‘lgan. Bundan tashqari Doniyolbiy qo‘shin ta`minoti uchun lo‘plab qo‘shimcha soliqlar joriy etib, bu bil;an poytaxtdagi hunarmandlar va savdo ahlini o‘ziga qarshi qo‘yib qo‘ygan edi. 1784-yil Buxoroda qo‘zg‘olon ko‘tarilib, unda mingga yaqin kishi o‘ldirilgan. Doniyolbiy hokimiyatni shaharliklar obro‘-etibori baland bo‘lgan o‘g‘li shohmurodga topshirishga majbur bo‘ldi. Buxoro xonligini birlashtirish markazlashtirish uchun kurashni Shohmurod davom ettirgan. Mang‘itlardan bo‘lgan Buxorolik tarixchi Muhammad Yoqubning yozishicha: “Doniyolbiy sahiy va muruvvatli hokim sifatida mashhur bo‘lgan, lekin davlat (moliya) ishlari bilan qiziqmagan. Biron ishni boshlashdan oldin ishning ko‘zini biladigan kishilar bilan maslahatlashgan”. Doniyolbiy xonlik unvonini qabul qilmagan, u otaliq unvoni qanoatlangan. Doniyolbiy davrida me‘moray yodgorliklardan “Xalifa Xudoydod” majmuasi (masjid, madrasa, sardoba va mozor, 1777-yil ) qurilishi boshlangan. Buxoro amiri. Mang‘itlardan bo‘lgan. Yoshligidan xudojoy, porso bo‘lib o‘sgan. Madrasani bitirib darvishlik suluki soliklaridan biriga aylanadi. Shuning uchun xalq uni hurmat bilan “amiri ma`sum” (begunoh amir) unvonini bergan. Shohmurod darvishona hayot kechirar, shayx maslahati bilan bozorda hammollik qilardi. Keyin esa pichoqqa qin yasab sotib, shu orqali ro‘zg‘or tebratgan. Uning xalq orasida obro‘si katta bo‘lganligi uchun Doniyolbiy uni o‘ziga valiahd etib tayinlashga majbur bo‘lgan. O‘n nafar ukalaridan birortasi ham Shohmurodni yoqtirmas edi. Amirlik taxtiga chiqqach (1785), ukalarining har biriga bittadan viloyat hokimligini topshiradi. Markaziy hokimyat mustahkamlash ishiga qattiy bel bo‘glagan hukmdor edi. Mang‘it namoyondalar orasida Shohmurod ham shaxs, ham arbob sifatida alohida o‘rin tutgan, desak xato bo‘lmaydi. Zolim qo‘shbegi va qozikalon Nizomiddinni qatl ettiradi. Harbiy ishlar, qozilik ishlarini shariat 33

qonunlari asosida tashkil qiladi. Hokimiyat boshqarish tartiblarini isloh qilib, siyosiy tarqoqlikka barham beradi. Shohmurod o‘z faoliyatida ommaga tayanib ish tutgan. Adolat tamoyillariga qattiq amal qildi. O‘zi ham nihoyatda kamtarin hayot kechirgan. Jumladan, bir yilda bir olacha chopon, bir bo‘z ko‘ylak kiygan. Boshiga olti gazli bo‘z salla, oyog‘iga echki terisidan tikilgan saxtiyon mahsi hamda kovush kiygan. Marv yaqinida Islomobod shahrini qurdirgan. XVIII asrning 20-yillarida boshlangan o‘zaro kurashlar natijasida Samarqand talangan, vayrona holiga tushib qolgan edi. Amir Shohmurod esa ko‘plab quruvchi, koshinpaz va naqqosh ustalarni tevarak atrofdan olib keltirib, Samarqand shahrini qayta tiklashni buyurdi. Qayta qurilajak shahar tarhini Amir Shohmurodning o‘zi chizib bergan. Amir Shohmurod bundan tashqari, G‘uzor tumanida madrasa va masjid qurdirgan. Shahar markazida olti qirrali Chorsu qurilib, “Toqi musaddas” deb atalgan. Samarqandning har bir madrasasiga imom, muazzin, mudarrislarni Shohmurodning o‘zi tayinlagan. Talabalar va mudarrislarning maoshi uchun vaqf yerlari va mulklar ajratgan. Amir Shohmurod 1789-1790-yillari Marvda o‘z hokimiyatini o‘rnatib, marvliklarning bir necha o‘n minglik kishini Samarqand va Buxoroga ko‘chirtiradi. Shundan so‘ng, eskidan Samarqand yoki Buxoro (ya`ni poytaxt ma`nosida) izmida bo‘lib kelgan Balx, Maymana, Andxud kabi viloyatlarni ham qaytarib olish payiga tushadi. Ammo bu oson emas edi. Zero, 1747-yildan boshlab Balx, Badaxshon, Andxud, Maymana, Sharqiy Seiston, Balujiston, Sind, Kashmir, Panjob kabi viloyatlarni o‘z tasarrufiga olgan Afg‘oniston hududida tashkil topgan durroniylar sulolasi namoyondasi Temurshoh ham bo‘sh keladiganlardan emas edi. Xullas o‘zaro kurashlar qattiq bo‘lsada sezilarli natija chiqmagan. Shariatga to‘g‘ri kelmaydigan yorg‘u, boj, tarx, tushmol, yasoq, oliq va soliq deb ataladigan bir necha soliqlarni, shuningdek, ilgarigi xonlar hunarmandlardan olishga odatlanib qolgan o‘lponlarini va ularga yuklayotgan tekin mehnat majburiyatlarni bekor qildi.Biroq, darobmadlar kamayib ketgankigi va katta 34

qo‘shin saqlab turish zarur bo‘lib qolganligi buni aholidan “ Jul” deb atalgan va shariatga also ta`luqli bo‘lmagan pul solig‘ini tez olib turishga majbur bo‘ldi. Shohmurod ma`muriy islohotni buxoroning oliy amaldorlari Davlatqushbegini va Nizomiddin qozikalonni o‘z qo‘li bilan qatl etishdan boshladi. So‘ngra viloyatlarning beklari va qozilari olib tashlanib, ularning o‘rniga yangi amirning hamfikrlari tayinlanadi. Amir Haydar Amir Haydar ibn Shohmurod (1800-1826) Mang‘itlardan bo‘lgan Buxoro amiri. Uning hukmronlik yillarida mamlakatda notinchlik hukm suradi, ya`ni markaz va viloyatlar hamda kechagina viloyat maqomida bo‘lgan, lekin endilikda alohida siyosiy birlik - xonlikka aylangan Xiva va Qo‘qon bilan qarama-qarshiliklar avjiga chiqadi va mamlakatda har 3-6 oyda uzluksiz ichki urushlar va qo‘zg‘olonlar bo‘lib turgan. Miyonkol, Shahrisabz, Karki, Marvdagi mahalliy kuchlar yana o‘z boshimchalik qila boshlaganlar. Chunonchi, Marvni boshqarib turgan Dinnosirbek (amirning ukasi) Xiva xoni Eltuzar ko‘magiga ishonib, bosh ko‘taradi. Amir Haydar uchun bu nihoyatda havfli holat edi. Chunki, bu shunchaki bir viloyatning markazga bo‘yin egmasligi emas, balki rasmiy sulola namoyondasining mintaqadagi raqiblardan – xivaliklar bilan til biriktirib, oliy taxtga qarshi harakati edi. Shuning uchun ham Amir Haydar unga qarshi lashkar tortadi. Dinnosirbek bas kelolmay Mashhadga qochadi. Shohmurod davrida bo‘lganidek Amir Haydar Marvni egallagach, mahalliy aholining bir qismini Zarafshon vodiysiga ko‘chirtirib, bu yerga turkmanlarni o‘rnashtiradi. Buxorodagi ichki ziddiyatlardan Xiva xonligi bundan keyin ham foydalanishga ko‘p uringan. Xususan Dinnosirbekka yordam berish bahonasida Buxoro amirligi hududiga kirib borgan Eltuzarxondan so‘ng 1821-1825-yillari Amir Haydar Miyonkolda xitoy-qipchoqlar isyonini bostirish bilan ovvoraligida Xivaliklar Chorjo‘y va Marvga harbiy yurish uyushtiradilar. Xivaliklar xatto Marvni zabt etishga ham muvaffaq bo‘lganlar. Bungacha ham amirlikning Sharqiy qismida ancha yo‘qotishlar va o‘zgarishlar bo‘lgan. Masalan, Qo‘qon hukmdorlari 1805- yili Xo‘jandni, 1809-yili Toshkentni, 1816-yil esa Turkistonni ishg‘ol etib, xonlik doirasiga kiritadilar. 1806-1813-yillari O‘ratepa, 1806-yili Jizzaxga, 1821-yili 35

Samarqandga tahdid solganlar. Xullas, Amir Haydar hukmronligi ancha tahlikali bo‘lib, markaziy hokimiyat qudrati susaygan. Mangi‘tlar sulolasidan bo‘lgan Buxoro amiri. Otasi Amir Haydar hukmronligi davrida Qarshida hokimlik qilgan. 1826-yili Amir Haydar vafot etgach bir necha oy mobaynida Nasrulloning ikki akasi - Husayn va Umar almashinildi. Birinchisi zaharlandi, ikkinchisi esa o‘ldirildi. Shu yili (1826) Amir Haydarning uchinchi o‘g‘li shavqatsizligi uchun “Amiri qassob” laqabini olgan Nasrulloxon taxtga o‘tirdi. Akalari o‘limidan keyin taxtga o‘tirgan Nasrulloxon qisqa vaqt ichida taxtga da‘vo qilishi mumkin bo‘lgan avlodlaridan barchasining bahridan o‘tadi. U qo‘shinlariga tayangan holda o‘zbek feodal zodogonlarini beayov qira boshladi. U yer egalarining mol-mulki va yerlarini musodara, o‘zlarini badarg‘a qilib, o‘ldirtirib yubordi. Bu borada uning eng yaqin yordamchisi rais Rahmonbedi Niyoz edi. Nasrulloxon o‘z hukmronligi davrida islom shariati ko‘rsatmalari amal qilgan. Nasrulloxon jasur va dovyurak kishi bo‘lganligi bois unga “Bahodir, Botir” unvonlari berilgan. Nasrulloxon davlat hokimyatini mustahkamlash maqsadida urug‘ va qavm boshliqlari bo‘lgan ko‘plab amaldorlarni quyi tabaqalardan chiqqan yosh va g‘ayratli kishilar bilan almashtirdi. 1837-yilda harbiy sohada islohatlar o‘tkazib, o‘z qo‘shining jangavor holatini yaxshilaydi. Har biri 800 kishidan iborat 50 ta sarbozlar buluklari va 250 kishilik to‘pchilar guruhi tashkil qilingan. Muntazam piyoda qo‘shining soni 40 ming kishidan ortiq bo‘lgan. Nasrulloxon Xiva va Qo‘qon xonliklarini Buxoro atrofida birlashtirishda urungan. Mamlakatning hududiy yaxlitligini tiklash uchun 1840-42-yillari Qo‘qon xonlari tomonidan tortib olingan Xo‘jand, O‘ratepa, Toshkent, Jizzax va Zominni Buxoro amirligiga qaytardi. Farg‘ona vodiysi ulamolarining talabi bilan 1842-yili Qo‘qonga yurish qilib xonlik hududini egallagan. Biroq u Qo‘qon xoni Muhammad Alixonni qatl qilish bilan cheklanmasdan, uning onasi (Nodirabegim)ni ham o‘ldiradi. Nasrulloxon tomonidan Qo‘qonga Ibrohim parvonachi mang‘itning noib qilib qoldirilishi salbiy oqibatlarga ham olib kelgan. Noib mahalliy aholiga zulm o‘tkazib, soliqlarni ko‘paytirdi. Natijada, tez orada Qo‘qon qo‘ldan ketadi. 1843-yilda Nasrulloxon Marvni ham Buxoroga 36

bo‘ysuntiradi. Shuningdek, Nasrulloxon qo‘shini 20 yilda olib borgan 32 ta harbiy yurishidan so‘ng 1856-yilda Shahrisabzni uzil-kesil egallagan. Shahrisabz markaziy hokimyatga bo‘ysungach, u sulh ramzi sifatida mahalliy hukmdor - Iskandar Vallomaning sinlisi Kenagasxonimga uylangan. Nasrulloxon hukmronlik qilgan yillar Turkiston mintaqasida Rossiya Angliya manfaatlari o‘zaro to‘qnashgan davr hisoblanadi. Uning davrida Nasrullon tomonidan Buxoroda Qozi Hasanxo‘ja, Olimjonboy, Eshoni Pir, Mirzo Ubayd, Ismoilxo‘ja (1829), Ali Chubin, Mirzo Abdulg‘affor, Tojiddin madrasalari (1860) qurildi. Xalifa Xudaydod me`moray majmuasi yakunlandi(1855). Nasrulloxon Buxoroda dafn tilgan. Mang‘itlar sulolasidan bo‘lgan Buxoro amiri.Otasi Nasrulloxon davrida Karmanaga hokimlik qilgan. Amir Nasrullo vafotidan so‘ng, Buxoro taxtiga o‘tirgan. Otasi tomonidan Karmanaga surgun qilingan kishilarni Buxoroga qaytarib, yuqori lavozimlarga tayinlagan. Markaziy hokimiyatga bo‘ysunishni istamayotgan Hisor, Shahrisabz, Darboz, Ko‘lob, Baljuvon bekliklari va Qo‘qon ustiga yurish qilib, ularning qarshiligini yengdi (1863-1865). Mallaxon tomonidan taxtdan tushirilgan Qo‘qon xoni Xudoyorxon Buxoroga qochib kelganida xonlik taxtini qayta egallashi uchun unga harbiy yordam bergan (1861). Muzaffarning hukmronlik davri Rossiyaning O‘rta Osiyo xomliklariga qarshi harbiy harakatlari kuchaygan davrga to‘g‘ri keladi. Rossiya bilan bo‘lgan kelishmovchiliklarni tinch yo‘l bilan bartaraf etishda umidini uzmay, u Najmiddinxo‘ja boshliq ekchilarni Peterburgga jo‘natdi (1865-yil iyul). Biroq, ko‘zlangan maqasadga erishilmay, ikki o‘rtada harbiy harakatlar boshlandi. Muzaffar qo‘shini bilan general Romanovskiy boshchiligidagi Rossiya harbiy kuchlari o‘rtasidagi dastlabki to‘qnashuv Jizzax bilan Oratepa o‘rtasidagi Erjar(Maydayulg‘un) da bo‘lib, unda Buxoro qo‘shini mag‘lubiyatga uchragan(1866-y. 8-may). Muzaffar muftiy Muhammad Porso boshchiligidagi elchilarni Afg‘oniston va Hindiston orqali yordam so‘rab, Istanbulga yuborsa ham rad javobini olgan. 1868-yil 2-3-iyunda Zirabuloq jangida mag‘lubiyatga uchragach, 1868-yil 23-iyunda Samarqandda imzolangan Rossiya- Buxoro sulh shartnomasiga ko‘ra, Buxoro amirligi Rossiyaga tob` bo‘lib qolgan. 37

O‘g‘li va valiahd Abdulmalik (Katta to‘ra) Rossiya bosqini va otasi hukmronligiga qarshi Shahrisabz va Kitobda qo‘zg‘olon ko‘targanda Muzaffar rus qo‘shinlari yordamida uni bostirgan (1870). Muzaffar davrida Buxoro amirligining Rossiyaga qaramligi kuchayishi bilan bir qatorda shialarning ta‘siri ham ortgan. Buxorodagi Eshon Imlo mozorida dafn etilgan. Amir Abdulahad Mang‘itlardan bo‘lgan Buxoro amiri. Uning davrida Chor hukumati Buxoroda rus siyosiy agentligi ta`sis etib (1886-yil), Turkistonda, jumladan, Buxoro xonligini xom-ashyo ba`zasiga aylantirish va bu yerdagi boyliklarni Rossiyaga tashib ketish maqsadida Amudaryoga ko‘prik qurdi, Chorjo‘y – Samarqand temiyo‘li o‘tqazdi (1900-1901). Shuningdek, Abdulahad davrida jadidchilik harakati kuchaygan. 1 Mang‘itlardan bo‘lgan Buxoro amiri. Peterburgdagi Nikolaev (pajlar) korpusida ta`lim olgan (1893-96). 1898-yil Qarshi, valiahd sifatida Karmana bekliklariga hokim bo‘lgan. Otasi vafotidan so‘ng 1910-yil 24-dekabrda Buxoro taxtiga o‘tirgan. Uning davrida Buxoro amirligining Rossiyaga qaramligi yanada kuchaydi. Taraqqiyparvar kuchlar shuningdek, Yosh buxoroliklar qattiq ta`qib qilindi. Birinchi Jahon urushi davrida Rossiya imperatori Nikolay II uni general – leytinant harbiy unvoni bilan taqdirlagan va o‘zining general – ad`yutanti qilib tayinlagan (1915-yil dekabr). Chunki u Rossiyaga katta miqdorda pul bilan yordam bergan edi. Buxoroda 1917-yil aprel namoyishi, xususan, Kolesov voqeasi (1918- yil mart) dan keyin u amirlik hududida 3 ming kishini jadidlikda ayblab, nohaq qatl ettirgan. 1920-yil avgustda Buxoro bosqini natijasida amirlik tuzumi ag‘darib tashlandi. Sentabr oyining o‘rtalarida Olimxon Sharqiy Buxoroga borib, Buxoro xalqining bosqinchi qizil armiyaga qarshi olib borgan mustaqillik kurashiga rahbarlik qilishga urindi. Olimxon Hisor viloyatini o‘ziga qarorgoh qilib, 6 oy davomida qizil askarlarga qarshi kurashgan. 1 O’zbekiston xalqlari tarixi. 2-jild. T., «Fan», 1992 y. 38

2. Xiva va Qo`qon xonliklarida davlat boshqaruvi . 2.1.Xiva xonligidagi hukmron sulolalar davrida boshqaruv tizimi Xiva xonligi xon tomonidan saroy amaldorlari yordamida boshqariladigan, yakka xokimchilikka asoslangan davlat bо‘lib, uning boshqaruv tizimi Buxoro va Qо‘qon xonliklaridan deyarli farq qilmagan. Xonlikdagi eng yuqori unvon xon bо‘lib, u siyosiy, xarbiy, diniy xokimyatni о‘z qо‘lida birlishtirgan edi. Buxoro va Qо‘qon xonligidan farqli ravishda XIX asr boshlariga kelib, xon xuzurida doimiy faoliyat yurituvchi Kengash (Devon) tashkil etildi. Eng yuqori lavozimdagi asaldorlar a’zo bо‘lgan bu kengashning vakolatlari cheklangan, barcha qarorlar amalda tomonidan qabul qilingan bо‘lsada, lekin saroy ayonlarining, qabila boshliqlarining, maxalliy xokimlarning davlat boshqaruvidagi о‘rnini e’tirof etish zarur. Bunday amaldorlar davlat boshqaruvida katta kuchga ega edilar. Xonlikdagi barcha mansab va unvonlar 3 toifaga: - H arbiy-ma’muriy. - H arbiy. - Diniy amallarga bо‘lingan. Saroy unvonlari ichida xondan keyin turuvchi eng nufuzli amaldorlar inoq, otaliq, biy xisoblangan. Ular xonning eng yaqin maslaxatchilari bо‘lib, davlatning siyosiy, moliyaviy, iqtisodiy, xarbiy xayotini nazorat qilib turganlar. Xonlikning siyosiy – iqtisodiy xayotida ulardan tashqari naqib, amir al - umaro, mextar, qо‘shbegi, beklarbegi, devonbegi, parvonachi, dasturxonchi, eshikog‘asi, shotir, yasovulboshi, udaychi, mingboshi, mirobboshi va boshqalar muhim о‘rin tutardi. Shayxulislom boshchiligidagi din peshvolari diniy hokimiyatni boshqarar edi. 1 Xiva xonligida davlat tili о‘zbek tili bо‘lib, barcha ishlar va hujjatlar yagona tilda – о‘zbek tilida olib borilar edi. Xiva xonligi XVI – XVIII asrlarda viloyatlarga bо‘lingan bо‘lsa, XVIII asr oxiri - XIX asr boshlaridan boshlab, davlatdagi siyosi ma’muriy birlik bekliklarrga aylantirildi. Bu davrda xonlikda 16 ta beklik, ikkita noiblik mavjud edi. Ular Xazorasp, Gurlan, Xonqa, Kо‘hna Urganch, 1 O’zbekiston xalqlari tarixi. 2-jild. T., «Fan», 1992 y. 39 63

Qо‘shkо‘prik, Pitnak, G‘azovot, Qiyot, Shobboz (Shoxabboz), Shovot, Toshhovuz, Ambarmanak, Urganch, Xо‘jayli, Shumanay va Qо‘ng‘irot bekliklari hamda Beshariq va Qiyot - Qо‘ng‘irot noibliklaridir. Bu noiblik va bekliklarni xon tayinlaydigan beklar va noiblar boshqarar edi. Xiva shaxri esa xon va bosh vazir (inoq) ning izmida bо‘lgan. Xonlikda о‘troq dexqonchilik tumanlarida asosan о‘zbeklar yashar, ular mamlakat aholisining asosiy kо‘pchiligini tashkil etardi. Xonlikda saroy amaldorlari, markaziy va mahalliy boshqaruvning yuqori pog‘onalari egallab turgan ijtiomiy tabaqalar, harbiy ma’muriy amaldorlar va mansab egalari katta xuquq va imtiyozlarga ega ijtimoiy tabaqa edi. Daxlsiz xuquqlarga, aholining barcha ijtimoiy tabaqalariga katta ta’sir kо‘rsatish kuchiga ega bо‘lgan oqsuyak tabaqa – mahalliy shayxlar va hojalardan Sayyid ota, Darvish shayxlari avlodlarini eng nufuzli ijtimoiy tabaqa hisoblanardi. Ularning xuquq va imtiyozlari xonlar о‘zgarsa yoki о‘ldirilib, о‘rniga boshqasi о‘tirsa ham о‘zgarmay qolaverar edi. Xonliklar orasida Xiva xonligi boshqa davlatlarga nisbatan о‘zining tajovuzkor yurishlari bilan ajralib turardi. Bunday yurishlar asosan Buxoro va Eron davlatlariga nisbatan olib borilgan. Xonlikda oliy bosh qо‘mondon xon hisoblangan. Inoq harbiy – ma’muriy amaldorlarga yetakchilik qilardi. Qо‘shinlar boshlg‘i sarkarda bо‘lib, amir – ul umaro deb yuritilgan. Xonning shaxsiy gvardiyasiga yasovulboshi qо‘mondonlik qilgan. Qо‘shinlar otliq va piyoda qismlarga bо‘lingan. Shuningdek, yollanma turkmanlardan ham iborat qо‘shin mavjud bо‘lib, ular о‘zbek sarbozlari bilan birgalikda qо‘shinningsh asosiy kuchi sanalgan. Jang olib borish usuli Chingizxon va Amir Temur davridagi qoidalarga asoslangan. Asosiy qurollari о‘q - yoy, qilich, nayza, dubulg‘a, kam miqdorda miltiq va zambaraklar bо‘lib, qalqon va sovut himoya vositasi hisoblangan. Xonlikda asosiy sudlov mahkamalari qozilik idoralari bо‘lgan. Bu mahkamalar bir necha pog‘onali b о ‘lgan. Qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat yoki oliy shaxs xon hisoblangan. Uning о ‘zi og‘ir jinoiy ishlarni shaxsan k о ‘rib chiqqan. 40 64

Undan keyingi о ‘rinda bosh sudya - qozikalon turgan. Xonlikda har bir viloyat, tuman, qasaba, shaxarlarda xon tomonidan tayinlangan qozilar b о ‘lib, ular о ‘z yordamchilari – muftilar yordamida mulkchilik bilan bog‘liq masalalarni hal qilish, mayda jinoyatlarni ochish va shu singari ishlar bilan shug‘ullangan. Viloyatlarda jinoyi ishlarni k о ‘rib chiqishga maxalliy xokimning ham xuquqi bor edi. Qishloqlarda mayda mojarolar qishloq oqsoqoli tomonidan xal etilgan. 1 Xonlikda barcha yerlar davlat yerlari, vaqf yerlar va xususiy mulklarga b о ‘linar edi. Voxa iqtisodiyotining asosini dexqonchilik va chorvachilik, xunarmandchilik va savdo-sotiq tashkil etardi. Dexqonchilikda Amudaryo quyi oqimidan bosh oladigan kanallar va ariqlar katta о‘rin tutgan. Asosiy yerlar quydagi 11 kanaldan sug‘orilgan: Pitnak, Polvon, Qazovot, Shoxabboz, Yarmish, Qilich Niyoz biy, Karakuz, Arna, Bо‘zsuv, Suvvoli va Xon kanallari. Xonlikda paxtachilik va bug‘doy asosiy ekinlar bо‘lgan. Chorvachilikda yilqi, tuya, qoramol boqilgan. Xunarmandchilik ancha keng tarqalgan bо‘lib, asosiy yirik shaxarlarda tо‘plangan edi. Mamlakat iqtisodiyotining asosini savdo-sotiq tashkil etgan. Xonlikning geografik qulayligi uning ichki va tashqi savdosi rivojlanishiga ta’sir kо‘rsatardi. Xonlikda tranzit savdo aloqalari ham yaxshi yо‘lga qо‘yilgan edi .Xiva xonligining davlat tuzumi xam feodalizmga xos edi. Butun xokimiyat xon va uning amaldorlari kulida bulgan o’zbeklarning kungirot urugidan chikkan xon Xivaning oliy xukmdori edi. Davlat xayotiga oid turli masalalarni xal etish uchun Muxammad Raximxon I davrida (1806-1825) nufuzli amaldorlardan iborat Devon-ya`ni kengash tuzilgan. XIX asrning birinchi yarmida Xivaning bosh amaldori Kushbegi bulib, u bevosita xonning uzidan buyruk olar edi. U xonlikning janubiy yarmidagi utrok axoli ustidan xukmdorlik qilgan. Kushbegidan keyingi ikkinchi urinda Mextar to’rgan. Unga xonlikning shimoliy qismidagi utrok axoli buysunar edi. Ilgarigi 1 O’zbekiston xalqlari tarixi. 2-jild. T., «Fan», 1992 y. 41

vakolat xokimi axamiyatiga ega bulgan va xondan keyingi yukori unvon xisoblangan inoklik martabasi XIX asrda uz axamiyatini yukotdi. Maxalliy boshqaruv uchchala xonlikda xam deyarli bir xil bulgan. Bu erda xam viloyatlar maxalliy biylar tomonidan idora qilingan. Ular albatta xonning yakin kishisi yoki karindoshi bulgan. Tuman va kishloklar xam aminlar va oksokollar kulida edi. Shariat ishlari va usdlov ishlari islom dini asoslariga kirilgan bulib uning raxnamosi Shayxulislom xisoblangan. Turli xil jinoyatlar yuzasidan kozikalon xukm chikargan. Shaxarda poytaxtning bosh kozisiga buysunadigan kozilar bor edi. Xiva xududidagi ayrim kabilalarning uz kozilari bulgan. Masalan korakalpoklarning uz kozilari bor edi. Kozikalondan keyin rais mansabi bulib, u katta mavkega ega edi. Rais bozorlardagi tosh-tarozilarni, masjid-madrasalarni ishni yuritish buyicha tekshirib, nazorat qilib borgan. Xiva xonligida aloxida davlat byudjeti bulmagan. Barcha mablag bevosita xonning shaxsiy mulki xisoblangan. Bu mulk xalqdan undiriladiganturli-tuman soliklar xisobiga tuldirib turilgan. Soliklarning turi kup edi va yildan-yilga soliklar xisobiga tuldirib turilgan. Soliklarning turi kup edi va yildan-yilga uning turlari tinimsiz ortib borgan. Asosiy soliklar jumlasiga er soligi- xiroj bulib, uning bir qismi pul, kolgan qismi maxsulot bilan olingan. Solik yiguvchi uning mikdorini chamalab belgilagan. Kishlok oksokollari joylarda soliklarni yigish ishi bilan xam shugullangan. Mol-mulkdan olinadigan-zakot, boj, suv puli, joy puli kabi unlab solik turlari bor ediki, bular xalqni tobora kashshoklashib borishiga sabab bular edi. Xiva xonligining kushini otliklardan tuzilgan va nomuntazam edi. Bular urush boshlanib kolgan vaziyatda tuplangan. Viloyatlar xokimlarning kul ostidagi navkarlar birlashib xonilikning lashkarini tashqil etgan. Navkarlar asosan nayza va qilichlar bilan, ba`zi birlari esa pilta miltiklar bilan kurollanganlar. Tez-tez bulib turadigan uzaro urushlarda kuplab odamlar bilan ulib ketar shaxar va kishloklar xarob bular edi. Bu urshlar xalq gardaniga ogir yuk bulib tushar edi. Urushlar davrida xalqdan kushimcha soliklar yigib olingan. Dexkonlar bundan tashkari bir kancha majburiyatlarni xam bajarganlar. 42

Xonliklar urtasida faol savdo-sotik ishlari yulga kuyilgan. Xiva xonligi bilan Rossiya urtasida xam savdo va diplomatik alokalar yulga kuyilgan edt. Birok Rossiya bu alokalardan garazguylik bilan, uz manfaatlari yuldia foydalandi. 1873 yilda Xiva xonligi Rossiya tomonidan bosib olingach, uz siyosiy mustaqilligini yukotdi va Rossiyaga tamoman karam bulib koldi. Xiva xonligi xukuklari cheklab kuyildi. Yiliga Rossiyaga katta mikdorda tovon tulab turadigan buldi. Bu xolat Xiva xonligi xududidagi axolining shundok xam ogir xayotiga yana ogir bir zarba bulib tushdi. Garchand Xiva xonligi saklanib kolgan bulsada, u tom ma`noda Rossiyaning mustamlakasi, rus davlati manfaati yulida ish yuritishi lozim bulgan karam bir davlat edi. Xorazm va Buxoro xalq respublikalari yangi tipdagi davlatlar edi. Ularning siyosiy tizimi bir-biriga uxshardi. Partiya, xokimiyat tuzilmalari, jamoat tashqilotlarida dastlabki yillarda jamiyatning barcha tabakalari- dexkonlar, musulmon ruxoniylar, savdogarlar ishtirok etdilar. 1 Xorazmda hukmron bo‘lgan shayboniylar sulolasi asoschisi va xoni, Berka Sultonning o‘g‘li Chingizxonning nabirasi Shaybon avlodidan. Otasi Berka sulton Shayboniyxon tomonidan qatl qilingandan so‘ng (XV asrning 80-yillarida), ukasi Bilbars bilan o‘z ulusi (Sirdaryoning quyi oqimida) istiqomat qilgan. 1510-yilda safaviylar hukmronligiga qarshi Xorazmda Umar boshchiligida qo‘zg‘olon boshlanadi. Xorazmda hokimiyat tepasiga yangi sulola vakili kelishini mashhur Sayidota ajdodi uyushtirdi. Uning tashabusi bilan Shayboniyxon tomonidan qatl etilgan Berka Sultonning o‘g‘li Elbarsxon taxtga o‘tkaziladi. 1511-1512-yillarda Elbarsxon boshchiligida Xorazm xalqi Eron qo‘shinlarini mamlakatdan quvib chiqaradi. Shu tariqa 1511-yilda Xorazm mustaqilligi tiklandi. Elbarsxon davrida mamlakat poytaxti Vazir shahridan Urganch shahriga ko‘chirildi. Elbarsxon Vazir shahrini Eron qozilbosh qo‘shinlaridan ozod etgach, bu g‘alaba sharafiga o‘z o‘g‘illari nomiga “g‘ozi” laqabini qo‘shib aytishni buyurgan. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay, Elbarsxon Urganch, Xiva, Hazoraps, Qiyot va Tirsak shaharlaridan safaviylarni quvib chiqardi. 1 O’zbekiston xalqlari tarixi. 2-jild. T., «Fan», 1992 y. 43

Xiva xoni. Shayboniylar sulolasidan. Ubaydullaxon 1537-yili Urganchni egalladi va Avaneshxon qo‘shinlarini tor-mor keltirib, xonning o‘zini o‘ldiradi. Xonlik hududi to‘rt qismga bo‘linib, uning bir qismi Ubaydullaxon, qolgan uch qismi esa Hisor, Samarqand va Toshkent hokimlariga bo‘lib berdi. O‘g‘li Abdulazizni Xorazmga noyib etib tayinlaydi. Xiva xoni, Arab Muhamadxonning o‘g‘li. Shayboniylar sulolasidan. Turkmanlar yordami bilan ukasi Elbors (Ilbors) Sultonni taxtdan ag‘darib, 1623-yili Xivada xonlik taxtiga o‘tirdi. U turkman zodagonlariga tayanib ish yuritdi. Eron davlati qo‘liga o‘tib qolgan Janubiy Turkmanistonni Xiva xonligiga qo‘shib olishga intildi, ammo 1628-yilda safaviylar qo‘shinidan yengildi. XVII asrning 30-40- yillarida Buxoro va Rossiya bilan savdo-sotiq ishlarini olib boradigan karvonlarga zarar yetkazayotgan qalmoqlarga qarshi qattiq kurash olib bordi; qalmoqlarga qarshi ittifoq tuzish maqsadida Moskva bilan muzokaralar yuritdi. Arab Muhammadxonni o‘ldirishda Habash Sulton bilan Elbars sultonga yordam bergani uchun Xorazmdagi uyg‘ur va nayman qabilalarining chorva mollarini tortib oldi va ularga qarshi qirg‘in uyushtirdi. Bu fojiadan qutilish uchun o‘zbeklarning boshqa qabilalari Xivadan Movarounnahrga, ba`zilar esa Mang‘ishloq yoki qozoq dashtlariga ko‘chib ketdilar. Asfandiyorxon davrida tarqoqlik va xalq ommasini ezish yanada kuchaydi, bu esa mehnatkashlar noroziligiga sabab bo‘ldi. Bundan foydalangan yer mulkdorlari o‘z vakillaridan biri Abulg‘ozi Bahodirni Asfandiyorxonga qarshi qo‘ydilar. Natijada 1643-yil Orol o‘zbeklari Abulg‘ozini xon qilib ko‘tardilar. Xuddi shi yili Asfandiyorxon vafot etdi. Oradan 2 yil o‘tgach, Abulg‘ozi Bahodirxon Xivada taxtda o‘tirdi. Xiva xoni, shayboniylar sulolasidan, tarixchi va tabib. Abulg‘ozi Bahodirxonning og‘alari Habash sulton va Elbars sulton otalari Arab Muhammadxonni yengib, uni Qum qal`asiga qamadilar. Otasining tarafdorlari bo‘lgan katta og‘asi Asfandiyor Eronga, Abulg‘ozi Bahodirxon esa Buxoroga Imomqulixon huzuriga qochdi. 1623-yilda akasi Asfandiyorxon Xiva taxtini egallagach, Abulg‘ozi Bahodirxon Urganchga hokim qilib tayinlandi. Lekin Asfandiyorxon bilan o‘rtalarida nizo chiqib, Abulg‘ozi Bahodirxon 1627-yilda 44

qozoq xoni Eshimxon huzuriga qochdi; keyin ikki yil Toshkent hokimi Tursunxon bilan birga bo‘ldi. Ko‘p o‘tmay, turkmanlarning taklifiga binoan u yana Xorazmga qaytdi. Asfandiyor uni Xiva hokimi qilib tayinlashga majbur bo‘ldi. 1629-yilda turkmanlar Eronga tobe bo‘lgan Niso va Dorunni bosib oldilar. Asfandiyorxon Eron bilan munosabatlarning tamoman jiddiylashib ketishidan cho‘chib, aybni Abulg‘ozi Bahodirxonga to‘nkadi va uni 1630-yil qishida Eron podshohi huzuriga garov tariqasida yubordi. Abulg‘ozi Bahodirxon shu tariqa 10 yil Eronda, Isfaxon yaqinidagi Taborak qal`asida qamoqda yashadi. 1639-yilning yozida u tutqunlikdan qochishga muvaffaq bo‘ldi. Abulg‘ozi Bahodirxon bir necha yil taxt uchun kurash olib borib, nihoyat 1644-yilda hokimiyatni o‘g‘li Anushaxonga topshirdi. Abulg‘ozi Buxoro xoni Abdulaziz bilan Subhonqulixon o‘rtasidagi raqobatga ham aralashdi, chunki, Subhonqulixon Abulg‘ozining jiyaniga uylangan edi. Buxoro xoni bilan sulh tuzishga erishildi. Shunga qaramay, Abulg‘ozixon 1663-yili yetti marta Buxoro xonligi ustiga yurish uyushtirdi: Qorako‘l, Chorjo‘y, Vardonze tumanlarini talon-taroj qildi. U Buxoro xoni Abdulazizxon davrida Buxoroga ko‘pgina talonchilik yurishlarini olib borgan. Uning bosqinchilik yurishlari Buxoro xonligining siyosiy va iqtisodiy ahvoliga yomon ta`sir ko‘rsatdi va ijtimoiy-siyosiy ahvolni murakkablashtirib yubordi. Abulg‘ozi qabila boshliqlari nufuzini oshirish bilan ularning markaziy hokimiyatga qarshi xatti- harakatlariga barham bermoqchi bo‘ldi. U xonlikdagi barcha qabilalarni to‘rt guruhga bo‘ldi: qiyot-qo‘ng‘irot, uyg‘ur-nayman, qang‘li-qipchoq, nukuz-mang‘it. Bunda qabilalarning urf-odatlari, turmush tarzi va qarindoshchilik aloqalari hamda joylashgan yeri hisobga olindi. Mazkur to‘rt guruh yana o‘n to‘rt mayda urug‘lar ham qo‘shilgan. Har bir qabilaviy guruhga bog‘liq – inoq tayinlanib, xon shu inoq orqali qabilaga tegishli masalalarni hal qilgan. Inoqlar xonning eng yaqin maslahatchisi sifatida saroyda istiqomat qilganlar. Abulg‘ozi Bahodirxon saroyida xon hashami 32 qabila boshlig‘i – inoqlardan iborat edi. Abulg‘ozi Bahodirxon yirik tarixchi olim sifatida ham e`tiborga sazovor. Uning 9 bobdan iborat “Shajarai Turk” hamda “Shajarai tarokima” (“Turkmanlar shajarasi”) asarlari O‘zbekiston, umuman O‘rta Osiyo tarixiga oid qimmatli 45

manbalardan hisoblanadi. Abulg‘ozixon “Shajarai turk” asari bilan «Xorazm tarixchilik maktabi»ga asos solgan. Abulg‘ozi Bahodirxon tibbiyot ilmiga oid “Manofiul inson” (“Insonga foydali tadbirlar”) nomli asar ham yozgan. Abulg‘ozi Bahodirxonning o‘g‘li. Buxoro xoni Abdulazizga qarshi jang (1657- yil)da qahramonlik ko‘rsatib, jang taqdirini xivaliklar foydasiga hal qilgan va otasini o‘limdan saqlab qolgan. Uning qo‘shinini Buxoroga yetib borib, Samarqandni egalladi. 1685-yilda G‘ijduvon yaqinidagi jangda Xiva qo‘shinlari tor-mor etildi. Buning uchun otasi Anushaxonga tug‘, lashkar va Hozarasp shahrini in`om etgan va Xivada uning nomiga katta hammom qurdirgan. Anushaxon taxtga o‘tirgach, xonlik chegaralarini mustahkamlash uchun Yangi Kot, Shohobod qal`alarini qurdirgan. So‘ng, 1686-yil Buxoro xonligiga yurish qilib, G‘ijduvon, Hazora, Samarqand, Qarshi va Shahrisabzni egallagan. Anushaxon davrida Buxoro-Xiva munosabatlari yanada keskinlashdi. Anushaxon Buxoroni xonavayron qilgan bir necha marta harbiy yurish uyushtirgan. Uning qo‘shini hatto Buxoroga yetib borgan. Samarqandni egallagan. U Samarqand viloyati hokimi Xojaqulibiy o‘tarchi bilan birgalikda Buxoro xoni Subhonqulixonga qarshi urush boshlagan. 1686-yili Subhonqulixon Anushaxonxonga qarshi fitna uyushtirdi. Anushaxon 1687-yil taxtdan tushirilib, ko‘ziga mil tortiladi. Anushaxon davrida Qoraqalpog‘istondagi Sulton Bays bobo va Xivadagi Pahlavon Mahmud maqbaralari, Oq masjid ta`mirlangan, “Shajarayi turk” asari oxiriga yetkazilgan. Anushaxon Xivadagi Pahlavon Mahmud maqbarasiga dafn etilgan. 1736-yil Sherg‘ozixonning katta Erg‘ozi sulton Shohobodda unga qarshi kurash boshlagan. Xonlikdagi mang‘itlar va qoraqolpoqlar ham bosh ko‘targan. Elbarsxon ularga qarshi kurash bilan bir qatord qo‘shni davlatlar hududiga ham chopqunlar uyushtirgan. 1736-yil Elbarsxon 3 ming turkman askarlarini Chin Vakil yovmut boshchiligida Xurosonga jo‘natgan. Bu qo‘shin Mand tekisligi va Olatog‘ atrofida eronliklarning qizilboshlilar qo‘shini ustidan zafar qozonib, katta o‘lja bilan qaytgan. bu paytda Eron shohi Nodirshoh Shemaxani bosib olib Ganjada turgan 46

edi. 1738-yil Nodirshohning o‘g‘li Rizoquli mirza Balxni egallab, Movarounnahrga yurish boshlagan. Buxoro xoni Abulfayzxon Elbarsxondan ko‘mak so‘ragan. Elbarsxon katta qo‘shin bilan Buxoroga otlangan, biroq yo‘lda Abulfayzxonni qizilboshlilar bilan sulh tuzganidan voqif bo‘lgach, orqaga qaytgan. 1739-yil fevralda Elbarsxon o‘zbek va turkmanlardan tashkil topgan qo‘shin bilan Xurosonga yurish qilib, Niso va Obivard atrofini talon-toroj qilib Xivaga qaytgan. 1739-yil oktabrda Nodirshoh Buxoroni olib, Xivaga qo‘shin tortgan. Tuyamo‘yin, Pitnak, Hazoraspda xivaliklar mag‘lub bo‘lgan. Eron qo‘shini Xonqani 7 kunlik qamaldan so‘ng egallagan, Elbarsxon va uning 20 ta amiri asir olingan. Nodirshoh ularni qatl ettirib, Xivaga yurish qilgan va 3 kunlik qamaldan so‘ng uni bosib olgan. Muhammad Amin Inoq (taxminan 1730-1790) (1770-1790) Xiva xonligini idora qilgan qo‘ng‘irot sulolasi asoschisi. Inoqlardan Muhamad Amin inoqlik lavozimiga ko‘tarilgan. Turkmanlarning yovmut va chovdur qabilalariga qarshi kurash olib borgan, lekin muvaffaqiyatsizlikka uchrab Buxoroga, Doniyolbiy otaliq yoniga ketgan. Xorazmni butunlay egallab olgan yovmutlar Xiva taxtiga Go‘yibxonning o‘g‘li Jahongirxonni ko‘targanlar. Uning davrida (1769-1770-yillar) besh qal`a (Hazorasp, Xonqa, Urganch, Kat va Shohobod)da ocharchilik va vabo tarqalib o‘zbeklar Orol va Buxoroga ketganlar. 1770-yil Muhammad Amin inoq Buxorodan qaytib kelib yovmutlarni Xorazmdan quvg‘in qilgan, taxtga Abulxayrxonning o‘g‘li Bo‘lakayxonni o‘tqazgan. 1782- yilda Buxoro xoni qo‘shinlari qo‘shinlari hujumini daf etadi. Muhammad Amin inoq mustaqil beklarni ham bo‘ysundirganidan keyin Xiva xonligida iqtisodiy hayot bir qadar jonlana boshladi. O‘zga yurtlarga qochib ketgan aholi asta-sekin qaytib kela boshladi. Muhammad Amin inoq xon avlodidan bo‘lmagani uchun taxtga qo‘g‘irchoq xonlarni o‘tqazib, hokimiyatni ular nomidan boshqara boshlagan. Muhammad Amin inoq 20 yil mobaynida 13 marta Xiva xonini almashtirgan. Faqatgina Muhammad Amin inoqning nabirasi Eltuzar (1804-1806-yillar) 1804-yilda chetdan chaqirilgan soxta xon Abulg‘ozini taxtdan tushirib, o‘ziga xon unvonini qabul 47

qiladi. Xorazimlik tarixchilar (Munis, Ogahiy, Bayoniy va boshqalar) Muhammad Amin inoq hususida ancha iliq fikr bildirganlar. Muhammad Amin inoq davrida Xiva shahrida Muhammad Amin inoq madrasasi qurildi (1765-yil), shaharning Nodirshoh bosqinida vayron bo‘lgan devori va darvozalari qayta tiklandi (1785- yil), Xivaning Jome masjidi qayta qurilib, uning yonida chiroyli minora qad ko‘targan. Xiva xoni. Qo‘ng‘irotlar sulolasidan. Muhammad Amin inoqning o‘g‘li. Inoqlardan. Avaz xon avlodidan bo‘lmagani uchun taxtni qo‘g‘irchoq xonlar orqali boshqarganlar. Avaz Muhammad inoq hukmronligi davrida Xiva xonligini iqtisodiy jihatdan mustahkamlash borasida ko‘p ishlar qilingan, Xivada katta hajmdagi qurilish ishlari bajarilgan (masalan, Xivadagi Juma masjidi va minorasi (1789) qayta qurilgan). Xiva xoni, Muhammad Amin inoqning nabirasi. Qo‘ng‘irotlar sulolasidan. Eltuzar davrida chetdan chaqirilgan soxta xon Abulg‘ozi taxtdan tushirib, o‘ziga xon unvonini qabul qiladi (1804-yil). Shundan keyin, qo‘ng‘irot qabilasi Xiva xonligi taxtini 1804-yilda rasman ham egalladi. Eltuzar 1806-yilda Buxoroga qarshi urush chog‘ida halok bo‘ladi. Uning buyurig‘i bilan Munis Xorazmiy “Firdavs ul-iqbol” asarini yozgan. Qo‘ng‘irotlar sulolasidan. To‘liq ismi Muhammad Rahimxon ibn Avaz inoq ibn Muhammad Amin inoq. Akasi Eltuzarxon vafotidan keyin taxtga o‘tirgan (1806- yil). Muhammad Rahimxon I Xiva xonligini birlashtirishda ijobiy natijalarga erishgan; bir qancha siyosiy, iqtisodiy, ma`muriy islohotlar o‘tkazgan. Xon saroyi qoshida doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi Kengash (Devon) ta`sis etilgan. Muhammad Rahimxon I mamlakatni kengaytirish uchun turkman – chovdurlar ustiga yurish qilgan (1808-1809-yillar). Shu yili Hasanboy elini bo‘ysundirib Qo‘ng‘irotga hujum qilgan, biroq u yerda qattiq qarshilikka uchragan. Oymirza hukmronlik qilayotgan qoraqalpoqlarning bir qismini Oq yoshq degan mavzega ko‘chirgan. Muhammad Rahimxon I Orol bo‘yi qoraqalpoqlarini bo‘ysundirish uchun bir necha marta yurish qilib, 1811-yilda To‘ramurod so‘fini yengib xonlikni mustahkamlagan. 1812-1818-yillar davomida Sirdaryo bo‘yi qozoqlari va 48

Marvdagi taka turkmanlar ustiga yurish qilib, ularni xonlikka qo‘shib olgan. Bu g‘alabalar Xiva xonligining mavqeini mustahkamlab, uni mustaqil qudratli davlatga aylantirgan. 1822-yilda Marv ustidan hukmronligini o‘rnatdi. 1823-1824- yillarda Buxoro amirligiga tegishli Qoqishtivon, Og‘or va Poykend qal`alariga talonchilik yurishlarini qilgan. Buxoro amiri Haydar bilan sulh tuzgan (1825-yil). Muhammad Rahimxon I davrida Dashti Qipchoq, Xuroson Xiva xonligiga soliq to‘lab turgan. Xonlik hududi janubda Xuroson, Shimolda Orol dengizi va Sirdaryoning quyi oqimidagi yerlar, sharqda Buxoro amirligiga tutash hududlar, g‘arbda Kaspiy dengizi qirg‘oqlarigacha bo‘lgan yerlarni o‘z ichiga olgan. Muhammad Rahimxon I o‘zi qurdirgan Pahlavon Mahmud maqbarasidagi katta xonaqohning to‘riga dafn etilgan. Muhammad Rahimxon I arab, fors tillarini bilgan. Ilm ahliga homiylik qilgan. Olim, shoir va donishmandlar bilan suhbatlar o‘tkazib turgan. Munisga Eltuzarxon davrida boshlangan “Firdavs-ul-iqbol” asarini davom ettirishga sharoit yaratib bergan. 1813-yilda Munisga “Ravzat-us-safo” asarini tarjimasini topshirgan. Mamlakatda bir qancha kanallar qazdirib obodonlashtirisga e`tibor bergan. Arkda zarbxona tashkil qilib oltin va kumush tangalar chiqargan. Muhammad Rahimxon I davrida ichkilik va bangilik taqiqlangan. Pahlavon Mahmud maqbarasi qayta qurilgan. Xivada bir qancha madrasa va masjidlar qurilgan. Bojxona va boshqa muassasalar ishga tushgan. Muhammad Rahimxonning o‘g‘li. Ollohqulixon davrida zulm, talonchilik, o‘zaro urushlar kuchaygan. Ollohqulixon Buxoro bilan sulh tuzilganiga qaramay 7 marta Buxoro xonligi hududiga yurishlar qilib, qishloqlarni talab qaytgan. Xurosonga 5 marta yurish qilgan. Qoraqalpoq va turkmanlarning qo‘zg‘olonlarini beshafqat bostirgan (1828-yil). Rossiya bilan savdo va elchilik munosabatlarini (1840-1841- yillar) rivojlantirgan. Ollohqulixon davrida Xivada karvonsaroy, tim, 111 ta xona va bo‘lmali Toshho‘vli saroyi (1834-1835-yillar), Ichan qal`aning sharqiy darvozasiga tutashtirib qurilgan Ollohqulixon madrasasi, Oq masjid, Saitboy masjidi, Toshhovuz qal`asi (1835- 1836-yillar) va boshqa inshootlar qurilgan. Yangi kanallar qazdirib sug‘oriladigan yerlarni kengaytirgan. Xiva shahrining obodonchiligi uchun ko‘p mehnat sarf 49

qilgan. Ollohqulixon davrida koshinpazlik (koshinkorlik) san`ati yuksak cho‘qqiga chiqqan. Pahlavon Mahmud maqbarasi va Ko‘hna Ark koshinlar bilan bezatilgan. Sayid Alovuddin maqbarasi va boshqa ko‘pgina tarixiy obidalar ta`mirlangan. Arabxon va Muhammad Amin inoq madrasalari qaytadan qurilgan. 1 Xiva shahrining atrofi mudofa devori bilan o‘rab olingan (1842-yil). Ichan qal`a tashqarisida yashayotgan aholini himoya qilish maqsadida Dishan qal`a (Tashqari qal`a) qurilgan. Qal`aning uzunligi 6250 metr bo‘lib, shunday ulkan qurilish kuchi bilan paxsadan 30 kun davomida qurib bitkazilgan. Ichan qal`aning janubiy darvozasidan Dishan qal`a devorlarigacha bo‘lgan masofa 300-400 metrni tashkil qiladi. Ollohqulixon 1842-yil Chorjo‘yga yurish qilib qal`ani qamal qilgan paytda og‘ir kasalga duchor bo‘lib, orqaga qaytishga majbur bo‘lgan va 1842-yil 23-noyabrda vafot etgan. Uni o‘zi hayot vaqtida tayyorlab qo‘ygan Pahlavon Mahmud maqbarasiga dafn etishgan. Sayid Muhammadxon 1858-yil Xivaga kelgan N.P. Ignatev missiyasini qabul qilgan. Shu yili 28 avgustda Xivada rus elchixonasi ochilgan. 1863-yil venger sayyohi G.Vamberi ham Sayid Muhammadxon qabulida bo‘lgan. Sayid Muhammadxon davrida Xivadagi Qo‘hna ark saroyidagi ko‘rinishxona qayta tiklangan va uning shipi, ayvon ustuni xorazmcha naqshlar bilan bezatilgan. 1859- yilda Xivaning Dishan qal’a qismida, Nurullaboy bog‘ida yangi ko‘rinishxona qurib bitkazilgan. Ogahiy “Gulshani davlat” tarixiy asarida Sayid Muhammadxonning xonlik davrini ta’riflagan. Sayid Muhammadxon xonlikni boshqarishda boshqa davlatlar, ayniqsa, Rossiya bilan munosabatlarida o‘zini mustaqil va teng huquqli davlat hukmdori sifatida tutgan. Sayid Muhammadxonning jasadi Xivadagi Said Mohi ro‘yi jahon (Said Mahro‘yjon) maqbarasiga qo‘yilgan. Feruz mumtoz she’riyatning an’anaviy janrlarida lirik she’rlar yaratgan. She’rlari, asosan, ishq-muhabbat mavzuida. Inson va hayot, sevgi va sadoqat Feruz ijodining 1 Axmedov B.A. O‘zbekiston xalqlari tarixi. T.: 1991 y. 50

g‘oyaviy asosini tashkil qiladi. Ular ohangdorligi, tasviriy-ifodaviy bo‘yoqlarga boyligi va shaklan rang-barangligi bilan ajralib turadi. Uning ko‘pchilik g‘azallari o‘z zamonasida sozandalar tomonidan kuyga solib kuylanib kelingan. She’rlariga “Devoni Feruz” nomi bilan tartib bergan (1879). Bu devon Muhammad Sharif tomonidan qayta ko‘chirilgan (1900). Feruzning o‘zi Pahlavon Mahmudning 350 ruboiysini qo‘lda ko‘chirib, kitob holiga keltirgan. Feruz Shashmaqom kuylarini o‘rgangan, saroyda maqom ansamblini tuzgan. “Navo”, “Dugoh”, “Segoh” maqomlariga bog‘lab kuylar yaratgan. Feruz Said Mahruyjon majmuasidagi Sayid Mohi Ruyi Jahon maqbarasida dafn qilingan. 1910-yil otasi Muhammad Rahimxon II vafotidan so‘ng rus podsho hukumatining yordami bilan taxtga chiqdi. 1910, 1914-yillarda Peterburgda bo‘ldi. Asfandiyorxon davrida ma`rifatparvar vazir Islomxo‘ja tashabbusi bilan Vxiva va boshqa shaharlarda pochta-telegraf, kasalxona, ikki madrasa va yangi tipdagi maktablar, xatto rus maktablari qurildi. Asfandiyorxon Islomxo‘jani xazinadagi mablag‘ni behuda sovurishda ayblab qatl etdi (1913-yil), butun yerlarni qayta o‘lchatib, mehnatkash xalqqa og‘ir soliqlar soldi. Uning zulmiga qarshi 1915-yil Mang‘itda, 1916-yil yanvarda Xo‘jaylida xalq chiqiqshlari bo‘lib o‘tdi. 1905-1907- yillarda tashkil topgan “Yosh xivaliklar” tashkiloti 1917-yil fevral inqilobidan so‘ng oshkora ish boshladi. Bu tashkilot 1917-yil 5-aprelda xonni burjua islohoti o‘tkazish haqidagi manifestga qo‘l qo‘yishga majbur etd. 51

2.2.Qo`qondagi Minglar sulolasi va keyingi davrlarda davlat boshqaruvi Qo’qon xonligiga 1710 yilda minglar urugidan bulgan Shoxruxbiy tomonidan asos solingan. Bu sulola uzini Buxoro xonligidan mustaqilligini e`lon qilib, davlat poytaxti sifatida Qo’qonni tanladi. Xonlik xududi dastlab Andijon, Namangan, Qo’qon va Margilon viloyatlaridan iborat edi. Keyinchalik XIX asrning 1-yarmida Qo’qon xonligiga Toshkent, Turkiston, Uratepa, Xujand va boshqa bir kancha xududlar kushib olindi. Qo’qon xukmdorlari xonlik unvonini rasman 1800 yildan kabul qilganlar. Bu unvonni birinchi bor Olimxon qo’llay boshladi. Qo’qon xonligida xam davlatning tanxo xukmdori xon xisoblangan. Xon uz davlat ustidan yagona xukmdor bulib, uning buyrugi suzsiz bajarilgan. Xondan keyingi ukori lavozimi mingboshilik lavozimi edi. Mingboshi bosh vazir vazifasini bajargan va ayni paytda bir kancha vilochtlarni xam boshqargan. Viloyat va tumanlar esa maxalliy amaldorlar yoki xonning karindosh uruglari tomonidan boshqarilgan. Qo’qon xonligi urtasida aloxida devon xam tuzilgan. Devon davlatning ichki ishlari masalalarini muxokama qilgan va tegishli karorlar va farmonlar chikarishga maslaxatlar berib to’rgan. Devon a`zolari asosan urug oksokollaridan va ruxoniylardan tashqil etilgan. Davlat ishlarida din peshvolarining mavkei yuksak edi. Bu erda xam shayxulislom din ishlari buyicha oliy raxbar edi. Sud, jazo ishlari va turli ajrimlarni kozikalon xal qilgna. Shayxulislom xam, kozikalon xam xon tomonidan tayinlangan. Xonlikda xon tayinlanadigan va etuk qonunshunoslar ichida tanlanadigan mufti katta mavkega ega bulgan. Muftilar turli masalalar buyicha fatvo chikarishar edi. Uni muxr bilan tasdiklab koziga berilgan va kozi bu fatvo buyicha xukm chikargan. Xonlikdagi axolining yurish-turishi va jamoat joylarining nazorati muxtasib kulida edi va u kozikalondan keyingi yukori mansab edi. Xonlik xududida osoyishtalikni saklash kurboshilar zimmasida bulgan. Qo’qon xonligidagi feodal ekspulatatsiya shakli mavjud soliklar va majburiyatlar tarzida namoyon bulgan. Bu erda xam asosiy soliklardan biri xiroj edi. Uning 52

mikdori turlicha bular edi. Bozorlardan tuplanadigan yigimlar xazinaga katta foyda keltirgan. Bundan tashkari yana kuplab tulovlar bulgan va ularning soni ortib borgan. Masalan, Xudoyorxon davrida xarajat puli, karagay puli, utish puli, dallol puli, kuk puli, chup puli kabi kushimcha tulovlar joriy qilingan edi. Xonlikda xashar juda keng tarkalgan majburiyat bulib turli ommaviy ishlar majburan oddiy mexnatkashlar tomonidan tekinga amalga oshirilgan. Xarbiy xizmat majburiyati eng ogir majburiyatlardan biri edi. Urush bulib kolgan takdirda xar bir erkak uz kuroli, ozik-ovkati bilan urushga katnashishga majbur edi. Xonlikning muntazam kushini bulmagan. Xonlikda urug-kabilalar urtasida va kushin xonliklari bilan tez-tez bulib turadigan urushlar xalq boshiga ulkan musibatlar soladi. Tobora ortib borgan zulm natijasida xonlik xududida bir necha bor kuzgalonlar kutarilgan. Bundan kuzgalonlarning eng yirigi 1873-1876 yillardagi Pulatxon kuzgolonidir. Bu kuzgolonni bostirish baxonasida chor Rossiyasi 1876 yilda Qo’qon xonligini tugatadi. Qо‘qon davlat boshqaruv tizimida eng oliy xukmdor «xon» bо‘lib, u deyarli chelanmagan xuquqqa ega edi. Qо‘qon xonlari dastlab «biy» unvonida bо‘lib, Olimxon davridan boshlab (1805 yildan boshlab) «xon» unvoni joriy etilgan. Uning vorisi Umarxon(1810-1822) esa о‘ziga «amir al-mо‘minin» unvoni oldi va amalda siyosiy va diniy xokimyatni birlashtirdi. Garchi xon cheksiz xokimyat egasi sanalsada, saroyda urug‘ boshliqlari va qо‘shin qо‘mondonlarning ta’siri kuchli edi. Bu esa xonning siyosiy kuch-qudrati ma’lum iqtisodiy asoslarga va ijtimoiy guruxlarga bog‘liq ekanligini kо‘rsatadi. Xon saroyda tuzilgan Kengash muxim ishlarni kо‘rib chiqqan va unga mingboshi raxbarlik qilgan. Bu kengashning davlat boshqaruvida axamiyati katta edi. Saroy amaldorlari ichida mingboshi (bosh vazir) va amirlashkar (xarbiy vazir), qushbegi- xon maslaxatchisi yoki viloyat xokimi, parvonachi (xon maslaxatchisi), shig‘ovul (vaziri ilmiya) va boshqa amaldorlar katta о‘rin tutgan. Ular о‘z xizmatlari evaziga yillik maosh olganlar. Shuningdek, ularga xizmatlari uchun yer-mulklar ham in’om etilgan. 53

Manbalarga kо‘ra, Qо‘qon shaxriga minglardan Abduraximbiy (1721-1733) asos solgan. Abduraximbiy Qо‘qon qishlog‘i yaqinida shaxar qurdira boshlaydi va dastlabki vaqtlarida bu shaxar «Qal’ai Raximbiy» deb atalgan. Abduraximbiy kasallanib 33 yoshida vafot etgach, shaxarning qurilishini ukasi Abdukarimbiy (1733-1752) nixoyasiga yetkazadi va poytaxtni Tepaqо‘rg‘ondan Qо‘qonga kо‘chirib keltiradi. Shu tariqa Qо‘qon shaxri davlat poytaxtiga aylanadi va keyinchalik davlatning nomi ham Qо‘qon xonligi degan nom oladi. 1 Xonlik ma’muriy jixatdan bekliklarga bо‘lib idora qilingan. Xonlikning asosiybeklari sifatida Namangan, Marg‘ilon, Andijon, Tо‘raqо‘rg‘on, О‘sh, О‘ratepa, Xо‘jand, toshkent, Turkiston, Chimkentni kо‘rsatish mumkin. Bekliklar xon tomonidan belgilangan xokim-qushbegi tomonidan idora etilgan va har bir beklik о‘z navbatida boshqa kichik ma’muriy birliklarga bо‘lingan. Qо‘shinlar о‘n minglik, minglik va yuzliklarga bо‘lingan. Dodxox, qо‘shbegi, mingboshi, amirlashkar asosiy xarbiy lavozimlar xisoblangan. Tarixchi Mullo Olim Maxmudxoja о‘zining «Tarixi Turkiston» asrida Qо‘qon xonligidagi barcha xarbiy-ma’muriy unvon va mansablarni sanab о‘tadi va ularning qurollanishi, maoshlari, mulklari va boshqlar xaqida batafsil ma’lumot berib о‘tadi. XIX asr о‘rtalarida, ayniqsa, Mallaxonning xonligi va Aliqulining amirlashkarligi davrida xonlikda katta harbiy islohotlar о‘tkaziladi va qо‘shin tuzilishi, turlari, harbiy qurol – yarog‘lar takomillashitiriladi. Biroq, bu ish Rossiya bosqinchiligi davom etib turgan vaqtlarga tо‘g‘ri kelganligi uchun va Aliqulining halokati bilan oxirigacha yetkazilmay qoladi. Bu esa о‘z navbatida xonlikning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishidagi asosiy sabablardan biri edi. Xonlik iqtisodiy xayotida dexqonchilikning salmog‘i juda yuqori edi. Xonlik xududlarida suv manbalarining yetarli ekanligi dexqonchilikdan yuqori xosil 1 Axmedov B.A. O‘zbekiston xalqlari tarixi. T.: 1991 y. 54

olishga imkon berardi. Asosiy ekinlar donli ekinlar, polizchilik, yubog‘dorchilik, sabzavotchilik, sholikorlikdan iborat edi. XIX asrga kelib, xonlikdagi paxta maydondlari tо‘xtovsiz ravishda kengayiyub bordi va paxtaning asosiy xaridori Rossiya edi. Xonlikdagi asosiy yerlarning egasi davlat hisoblangan. Undagi eng katta mulkdor xonning о ‘zi edi. Harbiy ma’muriy amaldorlarga beriladigan «tanho», «tarxon» mulklari faqatgina xizmat uchun berilgan va meros qoldirilmagan. Asosiy yer egaligi shakllaridan biri vaqf edi va bu yerlar diniy mahkamalar va madrasalar uchun asosiy daromad manbai edi. Iqtisodning asosiy tarmoqlaridan biri chorvachilik b о ‘lib, tog‘ oldi hududlari, Toshkent vohasi va Turkistonda yaxshi rivojlangan. Chorvachilikda eng rivojlangan soha - q о ‘ychilik va yilqichilik hisoblangan. Shuningdek, xonlikning barcha hududdlarida uy chorvachiligi keng tarqalgan edi. Xonlikdagi hunarmandchilik markazlari Q о ‘qon, Andijon, Marg‘ilon, Toshkent, О ‘sh, H о ‘jand, Turkistonda edi. Mamlakatda siyosiy vaziyat keskin b о ‘lib turishiga qaramay savdo-sotiqning mavjudiligi katta ahamiyatga ega edi. Q о ‘qon, Marg‘ilon, Chimkent, О ‘ratepa, Andijon, Toshkent asosiy savdo markazlari sifatida nom chiqargan. Ichki savdo munosabatlari mahalliy maxsulotlar asosiy о ‘rin tutardi. Tashqi bozorga chiqadigan maxsulotlarning asosini qishloq x о ‘jalik mahsulotlari (paxta, jun, ip, mato, quruq meva va boshqalar) tashkil etib, ular XIX asrdan boshlab, bevosita Rossiyaga chiqarila boshlandi. Tashqi davlatlardan (Xitoy, Rossiya, Hindiston) asosan metall va metall buyumlar, fabrika mahsulotlari, choy va boshqalar keltirilar edi. Xonlikdagi asosiy soliq hiroj bо‘lib, u pul va mahsulot tarzida undirilib olinardi. Zakot va boshqa soliqlar bilan birga kanallar qazish, ariqlarni tozalash, obodonchilik ishlari, turli qurilishlar kabi majburiy ishlar ham mavjud edi. Chor Rossiyasi tomonidan bosib olingan xududlarda 1867 yil 14 iyulda Turkiston general-gubernatorligi hamda Turkiston xarbiy okrugi tashkil etildi. General- gubernator etib tayinlangan general K.P. Fon Kaufmanga cheklanmagan vakolatlar 55

berildi va Turkiston general-gubernatorligining markazi etib Toshkent shaxri belgilandi. 1867 yil 14 iyulda Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilgach, mustamlakachilar bosqinchilik bilan birga siyosiy xukmronlik faoliyatlarini ham kuchaytirdilar. General-gubernatorlik markaziy boshqaruvi Turkistonda mutloq xukmron mavqega ega bо‘ldi. Turkiston general-gubernatori о‘z qо‘lida xarbiy va fuqaro xokimyatini birlashtirgan. Ayni vaqtning о‘zida u podsho noibi, xarbiy okrug qо‘shinlari qо‘mondoni, Yettisuv kazak qо‘shinlari qо‘mondoni, bosh mirshab, bosh prokuror vazifalarini ham о‘z qо‘lida birlashtirgan edi. Uga Buxoro amiri va Xiva xonlari ham bо‘ysunishgan. Shuningdek, markaziy boshqaruvda general-gubernator maxkamasi ham aloxida о‘ringa ega bо‘lgan va u tо‘rt bо‘limdan iborat edi. Birinchi bо‘lim-ma’muriy va nazorat ishlarini boshqargan. Ikkinchi bо‘lim-bosh boshqarmaning ma’muriy va nazorat ishlarini boshqargan. Uchinchi bо‘lim-soliqlar, shaxarlar mablag‘lar hamda boshqaruvga doir nizomlar tayyorlash ishlari bilan shug‘ullangan. Tо‘rtinchi bо‘lim maxsus bо‘lim bо‘lgan. Turkiston general-gubernatorining Rossiya imperatoriga tobe Buxoro amiri va Xiva xonligi hamda Afg‘oniston va Koshg‘ar bilan munosabatlarini maxkamaning diplomatik idorasi 1899 yilgacha boshqargan. Shu yildan boshlab bu vazifani boshqarish uchun general-gubernator xuzurida diplomatik lovozim joriy etildi. Turkiston о‘lkasi markaziy bosh boshqarmasi tarkibida genarl-gubernator bо‘ysunmaydigan markaz vakillari-adliya, moliya, ziroat va davlat mulklari vazirliklari ham faoliyat yuritgan. 90-yillarga kelib, Turkiston general- gubernatorligi tarkibida 5 viloyat bor edi. Bular Sirdaryo, Farg‘ona, Samarqand, Yettisuv va Kaspiyorti viloyatlari edi. Viloyatlarni shaxsan imperator tayinlangan rus armiyasi generallari boshqarar edi. Ular xarbiy gubernator lavozimida bо‘lib, о‘z qо‘llarida fuqaro va xarbiy xokimyatni birlashtirgan edilar. Xar bir xarbiy gubernator qoshida viloyat boshqarmalari bо‘lib, ular gubernator boshqarmasi 56

xuquqiga ega bо‘lganlar va boshqaruvning barcha soxalari ustidan nazorat о‘rnatganlar. Viloyatlar о‘z navbatida uezdlarga bо‘lingan va ularni uezd boshliqlari idora qilgan. Uezd boshlig‘i viloyat xarbiy gubernatori tavsiyasi bilan bevosita genarl- gubernator tomonidan shu lavozimga tayinlangan. Turkiston general- gubernatorligi tarkibiga kirgan viloyatlar bir qancha uezdlarga bо‘lingan. Jumladan, Sirdaryo viloyati Toshkent, avliyoota, Kazalinsk, Perovsk, Chimkent uezdlariga: Farg‘ona viloyati Marg‘ilon, Andijon, Qо‘qon, Namangan, О‘sh: Samarqand viloyati Jizzax, Samarqand: Yettisuv viloyati Verniy, Jarkent, Kopal, Lepsin, Pishpak, Prjevalsk: Kaspiyorti viloyati Ashxobod, Krasnavodsk, Mang‘ishloq, Marv va Tajan uezdlariga bо‘lingan. Xar bir uezd boshliqlari ma’muriy, politsiya va xarbiy xokimyatni boshqargan. Ular jarima solish va 7 kungacha xibs qilish vakolatiga ega bо‘lib, asosan mayordan polkovnikkacha bо‘lgan unovondagi xarbiylardan tayinlangan. Uezd boshliqlari xalq tilida «xokim tо‘ra» deb atalgan. Uezdlarni uchastkalarga bо‘lib idora qilingan. Ularni kichik unvondagi xarbiylar boshqargan. Uchastka boshliqlari uchastka pristavi lavozimida bо‘lib, jarima solish (5-10 sо‘m) va 3 kungacha xibsda saqlash xuquqiga ega bо‘lganlar. Uchastkalar xarbiy-ma’muriy boshqaruv tizimining eng quyi pog‘onasi bо‘lgan va ulardan sо‘ng maxalliy quyi ma’muriy muassasalar turgan. Politsiya maxkamasi mustamlakachilikning asosiy tayanch idorasi xisoblangan va katta vakolatlarga ega bо‘lgan. Bosh mirshab vazifasini general-gubernatorning о‘zi bajargan bо‘lsa, viloyat va uezd boshliqlari ham bu soxada katta vakolatlarga ega bо‘lgan. Turkiston shaxarlarida politsemeyster vazifasi joriy etilgan bо‘lib, Toshkent shaxrida Yangi va Eski shaxar politsemeysterlari ish olib borganlar. Politsiya pristavlari politsemeysterlarga bо‘ysungan. Tartib nazorat ishlari bilan esa mirshablar shug‘ullanganlar. Sud xokimyati tizimi tuman sudlari, sud palatasi xuquqidagi viloyatlar boshqarmalari, mirovoy sudlar qurultoylar va xarbiy suddan iborat bо‘lgan. Tuman 57

(uezd) sudlari tomonidan mayda jinoiy ishlar kо‘rilsa, viloyat sudlari tomonidan norozilik shikoyatlari hamda katta miqdordagi iqtisodiy jinoyatchilik va davlat yoki xokimyatga qarshi jinoyatlar va boshqalar kо‘rib chiqilgan. Mustamlakachilik manfaatlarining ashadiy ximoyachisi bо‘lgan imperiya sudlari shafqatsiz jazo, tergov va xukm usullaridan foydalangan va xalq orasida daxshat solib turgan. Umuman olganda Turkiston о‘lkasida joriy etilgan markaziy boshqaruvi va sud xokimiyati tizimi mustamlakachilik va zо‘ravonlik asosida tashkil etilgan bо‘lib, о‘lkada mustamlakachilik tuzumini ximoya qilish va mustaxkamlashga yо‘naltirilgan edi. 1917 yil bolsheviklar Rossiyada xokimiyatni egalladilar.Turkistonda xam shurolar xokimiyati urnatildi. О‘rta Osiye byurosi bu tezislarni milliy xato deb e’lon kildi.10 martdagi birlashga kengashda maxalliy millat vakillari Urta Osiye Federatsiyasi tuzishni, Turkistonning yaxlitligini buzish maqsadga muvofik emasligini ta’kidladilar.Xorazm respublikalari xam aloxida fikr bildirib, Xorazmni chegaralariga kushmaslik masalasini kuydilar. Urta Osiyeda Turkiston ulkasi va ikki mustakil davlat urnida yangidan tuzilgan respublikalar yana ilgaridek markazgan arzon xom yeshe yetkazib berishga ixtisoslashtirildi. Avval bunday bulishi mumkin emasdi.1990 yillarga kelib «Qizil imperiya xalok bо‘ldi. RKP(b) MQning Tashkiliy byurosi о‘zining 1924 yil 31 yanvardagi majlisida boshqa masalalar bilan bir qatorda Turkiston, Buxoro, Xorazm respublikalarining milliy-xududiy chegaralanishi tо‘g‘risidagi masalani ham kо‘rib chiqdi va Y.E.Rudzutakka mazkur respublikalarning masul xodimlari bilan birgalikda bu g‘oyani amalda shunday rо‘yobga chiqarish mumkinligini oldindan muhokama qilib kо‘rishni topshirdi. Mazkur g‘oyaning paydo bо‘lishi о‘zining ilk tarixiga eta bо‘lib, u 20-yillarning dastlabki davridagi voqealar bilan chambarchas bog‘liq edi. Biroq haqiqiy sabablari о‘z ildizlari bilan ancha ilgariga borib taqaladi. Bolsheviklar partiyasining markaziy organi о‘z qarori bilan chorizmning Turkiston mustamlakasini boshqarish sohasidagi imperiyacha siyosati prinsiplariga 58

sodiqligini isbotladi, mazkur siyosat Turkiston о‘lkasini boshqarish tо‘g‘risidagi Nizomga (18о‘1 yil) muvofik о‘tkazib kelinayotgan edi. О‘rta Osiyonint ma’muriy —xududiy xaritasini qaytadan tuzish borasidagi о‘z miqyoslari va oqibatlari bilan ulkan bо‘lgan bolshevikcha bu karakat chorizm nizomining takomillashgan shaklini amalda rо‘yobga chiqarish uchun qо‘yilgan dastlabki qadam edi. 1 Sovet voqeligining shundan keyingi tajribasi bu bashorat qilingan yо‘l-yо‘riqlarni batamom tasdiqladi. 1920 yilning ikkinchi yarmidan boshlab bolsheviklar avj oldirib yuborgan amaliy faoliyatyaning asosiy maqsadini faqat ana shu asosda baholash mumkin. 1920 yil sentabrda Sovetlarning IX Umumturkiston syezdi TASSR Konstitusiyasini tasdiqladi, uning loyhasini Turkkomissiya tayyorlagan edi. Konstitusiyada aytilishicha, «Turkistonda yashovchi asosiy xalqlarniyag, ya’ni: turkmanlar, о‘zbeklar, va qirg‘izlarning (qozoqlarning—Tahririyat) muxtor reslublikasi deb e’tirof qilinib, asosiy milliy guruxlar, iqtisodiy va maishiy ukladi bо‘yicha viloyatlarga bо‘linadi va RSFSRning Turkiston Avtonom Respublikasi degan nom bilan ataladi». Xullas, Turkiston aholisining bо‘linishi, uning etnik nomi bо‘yicha ma’muriy – hududiy tuzilishi Konstitusiya asosida mustahkamlandi. Holbuki, О‘rta Osiyolik xalqlar uchun birlashtiruvchi omil u vaqtda diniy va xududiy mansublik edi. Aynan hududiy madaniy-diniy birlik о‘sha vaktda О‘rta Osiyoda yashovchi xalqlar ongida va о‘z nomida aks etgan bо‘lib, “musulmon”, “turkistonlik”, “samarqandlik”, “farg‘onalik”, “buxorolik”, “xivalik” kabi nomlar bilan atalib kelinar edi. Turli davrlarda q topgan О‘rta Osiyo davlat lari, ularnkyag yachkya ma’muriy tuzyalishi ‘‚am ana shu dudiy, madaniy, diniy umumyaylyakka asoslangan edi. Amir Umarxon AmiriyQo‘qon xoni, zullisonayn shoir. Norbo‘tabiyning o‘g‘li. O‘zbeklarning ming urug‘idan. Boshlang‘ich savodini oilada chiqarib, keyin madrasada tahsil olgan. Yoshligidan saroy xizmatiga jalb qilingan: akasi – Qo‘qon xoni Olimxonning davlatni boshqarish ishlarida faol ishtirok etgan. Olimxon 1807- 1 Axmedov B.A. O‘zbekiston xalqlari tarixi. T.: 1991 y. 59

1808-yillarda unga Farg‘ona hokimligini topshirgan. Shu yillarda u Andijon hokimi Rahmonqulibiyning qizi Mohlaroyim (Nodiraga)ga uylangan. Hokim tabaqalar Olimxonning Toshkentda ko‘tarilgan g‘alayonni bostirish uchun qo‘shin tortganligidan foydalanib, fitna uyushtiradilar va 1810-yilda Umarxonni xon qilib ko‘taradilar, Olimxon esa o‘ldiriladi. Umarxon Qo‘qon xonligi hududini kengaytirish, hokimiyatni mustahkamlash siyosatini olib boradi. Buxoro amiriga qarshi Turkiston shahri (1815), O‘ratepani (1817) bosib olgan. Sirdayo bo‘yidagi yerlarda yangi qo‘rg‘on, Julek Qamishqo‘rg‘on, Oq machit, Qo‘shqo‘rg‘on nomli harbiy istehkomlar qurdirgan. Ular O‘rta Osiyoni Rossiya bilan bog‘laydigan muhim savdo yo‘lida joylashgan edi. U Rossiya bilan diplomatik munosabatlar o‘rnatishga harakat qilgan. Umarxon davrida Qo‘qon, Toshkent, Turkiston, Chimkent, Sayram, Avliyootada masjid va madrasalar qurilib, qabristonlar tartibga keltirilgan. Shahrixon shaharchasi barpo etilgan, yangi qishloqlar vujudga kelgan. Xon amldorlarining talonchilik siyosatiga qarshi Chimkent va Sayramda ko‘tarilgan qo‘g‘alon bostirilgan. XIX asrning 1-yarmida Qo‘qonda o‘ziga xos ilmiy-madaniyat muhit vujudga kelgan – uning boshida turgan ma`rifatparvar hukmdor Umarxon ilm, madaniyat, san`at, adabiyot, turli kasb-hunarlarning rivojiga katta etibor berilgan, madrasalarda o‘qish-o‘qitish ishlarini yaxshilagan, turli hunar maktablari ochilishini qo‘llab-quvvatlagan. Ozi ham «amiriy» tahallusi bilan she`rlar yozgan. Uning atrofida 70 dan ortiq shoir yig‘ilgan. 1821-yilda Fazliy Namangoniy Umarxon amriga binoan, 63 shoirning she`rini o‘z ichiga olgan «Majmuai shoiron» to‘plamini tuzgan. Uni ulug‘lab qasidalar yozish, g‘zallarga tatabbular bog‘lash bu shoirlar ijodida yetakchi o‘rin tutgan. Umarxon Lutfiy, Jomiy, Navoiy, Fuzuliy, Bedlni o‘ziga usto sanab, ulardan ijod sirlarini o‘rgangan, ularga ergashib ijod qilgan, g‘zallariga muhammaslar bog‘lagan. Aruzning Turkiy adabiyotda mashhur, xalq ijodida ham keng tarqalgan yengil va o‘ynoqi vazinlaridagina yozilgan bu she`rlarning barchasi ishqu muhabbat mavzuida. Ularda an`anaviy motivlar tasuvvufiy ruh ustun. O‘zbek va fors-tojik tilidagi she`rlarini to‘plab, devon tartib berilgan. Devon g‘azal, 60

muhammas, musadda, tuyuq janrlaridagi o‘n ming misradan ortiq she`rni o‘z ihiga olgan. O‘zbekiston FA Alisher Navoiy nomidagi Adabiyot muzeyining matnshunoslik va yozma yodgorliklarni nashr etish bo‘limining ilmiy hodimlari tomonidan Umarxonning turli dvrlarda ko‘chirilgan 26 ta qo‘lyozma devoni hisobga olinib, ularning ilmiy tafsifi berilgan. Bu qo‘lyozmalar Snkt-Peterburg, Toshkent, Samarqand va Buxoro kutubxonalarida saqlanadi. Ozbekiston FA Sharxshunoslik instituti qo‘lyozmalar ondida Umarxonning 17 ta qo‘lyozma devoni mavjud. Bundan tashqari, litografik usulda chop etilgsn devonlari va shoir she`rlarida namunalar berligan bayozlar bor. 1 Minglar sulolasidan bo‘lgan Qo‘qon xoni. Umarxon va Nodiraning o‘g‘li. Otasi Umarxon vafotidan keyin 17 yoshida taxtga o‘tirgan. Hukmronlik davrida xonlik hududini kengaytirishga uringan. Janubiy Olay tog‘ etagida tojiklar bo‘ysundirilgan. Qorategin butunlay, Darvoz, Shug‘non, Roshan, Vohonfaqat nomigagina zabt etilgan. 1829-yilda Qashqarga yurish qilgan. Uning bu harakatidan foydalangan Qashqar musulmonlari xitoylarga qarshi bosh ko‘targan. Mag‘lub bo‘lgan uyg‘urlardan 70 mingi Muhammad Alixon bilan birga qaytib, Qo‘qon xonligidagi shaharlarga (jumladan, Toshkentga) joylashtirilgan. Muhammad Alixon Qashqarga qilgan qayta-qayta hujumi natijasida Sharqiy Turkiston shaharlaridan boj yig‘ish huquqini olgan. Muhammad Alixon hukmronligi davrida sug‘orish ishlari yo‘lga qo‘yilgan. Toshkent yaqinida Xonariq qazilgan. Toshkent hokimi Lashkar qushbegi Muhammad Alixonning yaqin maslahatchisi bo‘lib qolgan. Rossiya bilan savdo va diplomatik aloqalar yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. 1828-yilda Qo‘qondan Sankt-Peterburgga elchilar boradi va ular yaxshi kutib olinadi. 1830-yilda Qo‘qonga Rossiya elchisi xorunjiy Potanin keladi. Muhammad Alixonning hukmronlik davrida Qo‘qon-Buxoro munosabatlari keskin yomonlashadi. Xulosa 1 Axmedov B.A. O‘zbekiston xalqlari tarixi. T.: 1991 y. 61

O`zbek xonliklaridagi davlat boshqaruv tizimini manbalar asosida taxlil etib quyidagi xulosalarga keldik. Birinchidan Shayboniylar davlati о‘z mo h iyatiga kо‘ra yirik davlat bо‘lib, davlat tepasida cheklanmagan h okimyatga ega bо‘lgan xon о‘tirgan. Ikkinchidan ashtarxoniylar garchi davlat tepasida bir yarim asrdan ortiqroq vaqt davomida turgan bо‘lsalarda, kuchli markaziy hokimyatni saqlab qolishga erisha olmadilar, Uchinchidan Buxoro amirligi monarxiya tipidagi davlat bo’lib, amir cheklanmagan hokimiyatga ega edi Turtinchidan Aholining etnik jihatdan ko’pgina qavm-urug’lardan iborat edi. Beshinchidan Xonliklarning aksariyat qismi dehqonchilik, chorvachilik bilan shug’ullangan. Oltinchidan Xonliklar ichida Qo`qon xonligining asosiy qismini o`zbeklar tashkil etgan. Yettinchidan Xonliklar o’rtasidagi to’xtovsiz urushlar, har bir xonlik bosh- boshdoqlik va hokimiyat uchun o’zaro tinimsiz davom etgan ichki nizo va urushlar butun malakatni vayron etadi. Sakkizinchidan Xonliklagning asrlar davomida o’zgarmay kelayotgan davlat boshqaruv usuli, tizimi, tor doiradagi hukmdorlar zulmi taraqqiyotiga g’ov bo’lib keldi. 62

Tavsiyalar: 1. O`zbek xonliklari boshqaruv tarixiga oid monografiyalar, tayyorlash, xonliklar davriga xos bo’lgan foto albomlar tayyorlash va kinofilmlar yaratish,muzeylarda xonliklardagi boshqaruv tizimi aks ettirilgan lavxalar tashkil etish. 2. O’zbek xonliklari tarixini qiyosiy jihatdan solishtirib o’rganish; 3. O’zbek xonliklarida davlat boshqaruvi asoslarini ilmiy jihatdan tahlil etishni yo’lga qo’yishni tavsiya etamiz. 63

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.:2011 y. 2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.:2008 y. 3. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yо‘q. 4. Asqarov A. «O’zbekiston tarixi» T. «O`qituvchi» 1994 y 5. Axmedov A. Turon –«Muloqot » 1991 6. Axmedov B. O’zbek ulusi. T., Nur, 1992 y. 7. Axmedov B. Tarixdan saboqlar. T. «O’qituvchi», 1994 y. 8. Abulg’ozi Bahodirxon «Shajarai turk» T. «Cho’lpon» 1992 y 9. Abu Nasr Farobiy «Fozil odamlar shaxri» T., 1993 y. 10. Boynazarov F. «Antik dunyo» T. «Mexnat»1998 y 11. Axmedov B.A. O‘zbekiston xalqlari tarixi. T.: 1991 y. 12. Amir Temur jahon tarixida. T.: 1996 y. 13. Samarqand tarixi. 1-jild. T.:1971 y. 14. Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi. T.: “Fan”, 1995 y. 15. Karimov Sh. Shamsutdinov R. «Vatan tarixi» 1-kitob T. «» 2010 y 16. Karimov S h ., S h amsutdinov R. «Vatan tarixi» 2-kitob Toshkent, 2010 y 17. Mustaqil O‘zbekiston tarixi. T.: “Sharq” nashriyoti, 2000 yil 18. «O’zbekiston xalqlari tarixi» T. «Fan» 1992 y 19. O’zbekiston xalqlari tarixi. 2-jild. T., «Fan», 1992 y. 20. Xushvaqtov N. Shahrisabz – tarixiy muzey shahar. Muloqot. 1999 y. 21. Jabborov I. Buyuk ipak yo‘li. “Guliston”, №5, 1992 y. 22. Muhammadjonov A. Ipak yo‘li bo‘ylab. “Fan va turmush, 1990 y. 23. Shahrisabz. Ming yillar merosi. T.: “Sharq”, 2002 yil. 24. Qadimgi Kesh – Shahrisabz tarixidan lavhalar. T.:1998 y. 25. Буниётов З.И. «Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов (1098-1231)» М., «Наука», 1986 г. 26. Г афуров В.Г. Таджике. Душанбе.: 1989 г. 64

27. www.ziyonet.uz 28. www.ref.uz 29. //„Xalq so'zi" 30. //,,O`'zbekiston ovozi" 31. //„Turkiston" 32. //„Ma'rifat" 33. //„Muloqot" 34. //„Sharq yulduzi" 65

ILOVALAR 66Buxoro xonligi xaritasi

Amir Muzaffar 67

Amir Olimxon 68

O'xshashlar

O’zbekistonda zamonaviy boshqaruv siyosati va uning mohiyati

Chor Rossiyasining Turkiston o`lkasi boyliklariga munosabati va uning salbiy oqibatlari

O‘rta Osiyo xonliklarida davlat boshqaruvi va yer egaligi munosabatlari

Milliy davlatchilik tarixida Turkiston muxtoriyatining o`rni

Qarshi shahri mahallalari tarixidan