Qarshi shahri mahallalari tarixidan - Tarix - Diplom ishlar

Qarshi shahri mahallalari tarixidan

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

219 KB

Ko'chirib olish

“Qarshi s h ahri mahallalari tarixidan” mavzusida yozgan M U N D A R I J A Kirish………………………………………………………………3 1 . Qarshi shahri maxallalari tarixidan……………………….7 1 . 1. Mahalla (guzor) lar tarixidan……………………………………..7 1.2. Qarshi hunarmandchilik va tijorat ishlari…………………………21 2.Qarshi shahri aholisining urf-odat va marosimlari............37 2.1. Oilaviy marosimlar.........................................................................37 3.2. An’anaviy bayramlar va o’yinlar.. ………………………………43 Xulosa…………………………………………………………............54 1

Tavsiylar………………………………………………………………. Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati… …………………… ............57 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Osiyo mintaqasi va musulmon sharqida davlat qurilishi va boshqaruv tajribasi o‘ziga xos xususiyatlarga va o‘ziga xos an’analarga ega. Sharqda qadimdan ijtimoiy – siyosiy hayotda mahallalarning ahamiyati salmoqli bo‘lgan. Darhaqiqat mahalla azaldan O‘rta Osiyodagi shaharlar ichidagi hududiy birlik bo‘lib, u bizga o‘tmishdan meros bo‘lib qolgan. Arablar istilosi va islom dini qabul qilinganidan ancha ilgari paydo bo‘lgan mahalla muayyan bir kichik hududda istiqomat qiluvchi odamlar birlashmasi bo‘lib, unda odamlar faqat qo‘shnichilik rishtalari bilangina emas, bilki yuzlab yillar davomida yaratilgan ichki tartib qoida, ma’naviy – axloqiy normalari, urf - odatlar va an’analar bilan ham bog‘langan. Mahalla – o‘zini – o‘zi boshqarishning asosiy bo‘g‘ini bo‘lib, bu aholining ijtimoiy masalalarini hal etishda muhim ahamiyat o‘ynaydi. Mahallada har bir kishining taqdiri, orzu – umidi, hayoti va odamlarga munosabati qat’iy nazoratda turadi, ular bir – biri bilan hisoblashib yashashadi. Shu bilan birga mahallachilik uzoq an’analarga va xalqimiz tarixiga, uning boy – ma’naviy – axloqiy udumlariga bog‘liq bo‘lgan ulkan hayot maktabidir. 2

Shu o‘rinda Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: “Ma’naviy hayotimizni yuksaltirish haqida gapirganda, mahallaning ahamiyati va ta’siri xususida to‘xtalish albatta o‘rinlidir. Ma’lumki, azaldan o‘zbek mahallalari chinakkam milliy qadriyatlar maskani bo‘lib keladi. O‘zaro mehr – oqibat, ahillik va totuvlik, ehtiyojmand, yordamga muhtoj kimsalar holidan xabar olish, yetim – yesirlarning boshini silash, to‘y – tomosha, hashar va ma’rakalarni ko‘pchilik bilan bamaslahat o‘tkazish, yaxshi kunda ham, yomon kunda ham birga bo‘lish kabi xalqimizga xos urf – odat va an’analar avvalombor mahalla muhitida shakllangan va riqojlangan. Xalqimizga xos o‘zini – o‘zi boshqarish tizimining bu noyob usuli qadim – qadimdan odamlarning nafaqat tilida, balki dilida, bo‘ldi hayotida chuqur joy egallagani bejiz emas”. 1 Jamiyatni tubdan isloh qilish jarayonlari fuqarolarning o‘zini – o‘zi boshqarish mahalliy organlari faoliyatini o‘zgartirishni, uni milliy an’analar va jahon tajribalari asosida tashkil etishni zamon taqozo etadi. Mavzuning dolzarbligi sifatida, Qarshi shahridagi mahallalarning tashkil topishi, shahar aholisining shakllanishi, mahalla (guzar)larning xo‘jalik faoliyati; mahalla aholisining urf – odatlari, marosimlari, mahallachilik an’analarini yangi adabiyotlardagi talqinini tizimlashtirish va tahlil qilish asos qilib olindi. Mavzuning o‘rganilishi darajasi. Qariyb uch ming yillik tarixi silsilasida nafaqat hunarmandchilik, savdo – sotiq, fan, ma’rifat va ma’naviyat rivojlangan Qashqa vohasining poytaxti va markazi sifatida mashhur bo‘lgan Qarshi shahrida joylashgan mahallalar, ularning vujudga kelishi aholisi tarkibi, urf – odat va marosimlari, xo‘jalik faoliyatini o‘rganishda turli adabiyotlarni ilmiy tahlil qilishga harakat qildik. Shu asnoda adabiyotlar ikki guruhga bo‘lib o‘rganildi: Birinchi guruhga sho‘rolar hukmronligi davrida yaratilgan adabiyotlar (1917 - 1991) kiradi. 1 I.Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. T., 2008 y. 3

Mazkur adabiyotlar hukmron mafkura qolipi negizida, kommunistik mafkura tazyiqi ostida yozilganligi bois, sovetlar davrida ijtimoiy fanlarga xos bo‘lgan uslubiy kamchiliklardan xoli bo‘lmaganligi bilan xarakterlanadi. 2 Ikkinchi guruh adabiyotlarga esa mustaqillikdan keyin bajarilgan tadqiqot va ilmiy adabiyotlar. 3 Bitiruv malakaviy ishning davriy chegarasi. Qarshi shahrida joylashgan mahallalarning sho‘rolar hukmronligi va mustaqillik davridagi ijtimoiy – iqtisodiy tarixini o‘z ichiga oladi. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Mazkur ishning maqsadi Qarshi shahridagi mahallalarning tashkil topish, mahalla (guzar)larning xo‘jalik faoliyati, mahalla aholisining urf – odat va marosimlari, mahallachilik an’analarini o‘rganish va tahlil qilishdan iborat. Asosiy maqsaddan kelib chiqib, mazkur ishda quyidagi vazifalar asosiy vazifalar turzida belgilab olindi: - Qarshi shahridagi mahallalarning o‘tmish tarixini o‘rganish; - Qarshi shahri aholisining shakllanish jarayonini ochib berish; - Mahalladagi hunarmandchilik va uning turlari, bozorlar va savdo – sotiq hamda yo‘lga qo‘yilgan tijorat ishlarining mohiyatini ochib berish; Mahallarlardagi urf – odatlar, bayramlar, udumlar va marosimlar, milliy o‘yinlar va an’analarni manbalar asosida tahlil qilib berish; Bitiruv malkaviy ishning ilmiy yangiligi va ahamiyati. 2 Сухарева О. “К истории городов Бухарского ханства”., Т., 1958 гг. Маньковская Л. “Архитектурн ые памятники ” Т., 1977 гг; Масон М. “ Столичные города в области низовыв Кашкадарья с древнейших времён ” . Т., 1973 гг. 3 Jalilov Sh. “Mahalla yangilanish davrida” T., 1995 y. Соснин В. “Столица кочевая: Наутака – Нахшаб – Карши”. 1996 гг., Ravshanov P. “Qashqadaryo tarixi”. T., 1995 y. Ravshanov P. “Qarshi tarixi”. T., 2006 y; Mavlonov M. “Qarshi – ma’muriy markaz shaharlardan biri ekanligi tarix sahifalarida”. T., 2008 y. O.Bo‘riyev, B.Saidov “Mahalla milliy tarixiy institut”. T., 2012 y. 4

Ushbu bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi avvalo shundan iboratki, mazkur mavzu ilk bor bitiruv malakaviy ish sifatida ilmiy adabiyotlar bilan qiyoslab tahlil qilish asosida izchil tadqiq etildi. Bu turli manbalar va adabiyotlarga tayangan holda o‘z fikr mulohazalarimizni bildirishga harakat qildik: - Qarshi shahridagi mahallalarning tashkil topish jarayoni tahlil qilindi; - Qarshi shahri aholisining shakillanish tarixi manbalar asosida tahlil qilindi; - Mahallalardagi hunarmandchilik va uning turlari bozorlar va savdo-sotiq hamda olib borilgan tijorat ishlari umumlashtirib tahlil qilindi; - Mahallalardagi urf-odatlar, udumlar va marosimlar, milliy o‘yinlar, mahallachilik an’analari o‘rganilib tahlil qilindi; Bitiruv malakaviy ishning tadqiqot qismi va xulosa qismida keltirilgan ma’lumotlardan umumiy o‘rta ta’lim maktablari, akademik litseylar, kasb-hunar kollejlarida tarix fani darslari va ma’ruza matnlari tayyorlashda foydalanish mumkin. Ishning aprabasiyasi. Bitiruv - malakaviy ish Qarshi Davlat universiteti Tarix fakul’teti ”Jahon tarixi va arxeologiya” kafedrasi qoshidagi ”Yosh tarixchi” to’garagida ma’ruza qilingan va kafedra yig’ilishlarida muhokamadan o’tgan. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi. Bitiruv malakaviy ish, ikki bob, to‘rt fasil, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5

1 . Qarshi shahri maxalla lari tarixidan . 1 . 1. Mahalla (guzor) lar tarixidan. Moziy tarix sahifalarining guvohlik berishicha, mahalla tarixi ancha uzoq o‘tmishga borib taqaladigan, kattayu-kichikning, yoshu-qarining lavozimidan qat’iy-nazar barchaning birdek vatanidir. Mahalla azaldan ezgulik beshigi, tarbiya o‘chog‘i, milliy udumlar va an’analar shakllanadigan maskan bo‘lib kelgan. Bu go‘sha inson tarbiyasida ayniqsa muhim rol o‘ynaydi. “Bag‘rikenglik o‘zaro mehr- oqibat singari noyob insoniy fazilatlar aynan mahalla muhitida kamol topadi. Shu ma’noda mahallani o‘zini-o‘zi boshqarish maktabi, ta’bir joiz bo‘lsa, demokratiya darsxonasi deb atash mumkin”. 4 4 I.A.Karimov. Milliy istiqlol mafkurasi, xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. T., 2000. 24-bet. 6

Demokratiyaning eng ko‘p tarqalgan shakllaridan biri fuqarolarning o‘zini- o‘zi boshqarish hisoblanadi. O‘zbekistonda fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish tizimining asosiy bo‘g‘inini mahallalar tashkil qiladi. 5 Eng qadimgi qadriyatlarimizdang hisoblangan, xalqimizning qon-qoniga singib ketgan, o‘zbek xalqining yashash tarzini o‘zida to‘la-to‘kis mujassam etgan mahallaning jamiyatdagi munosib o‘rni tiklab qo‘yildi. O‘zbek mahallasi- xalqimizga xos donishmandlik timsoli. U tarixda ham o‘z jozibasi, hayotiyligi, xalqchilligi,betakrorligi bilan dunyo ahli tafakkurini o‘ziga jalb qilib kelgan. Moziydan tortib hozirgacha davlatlar o‘zining ko‘pgina ezgu amallarini, xosiyatli, barakatli tadbirlarini, hayotiy muhim masalalarini mahallada oqsoqollar, faollar aql-zakovti, adolatli nazorati bilan amalga oshirib, hal qilib keladilar. “O‘zbekistonda mahalla bo‘lib, jamoa bo‘lib yashashning necha ming yillik tarixi bor,-deb ta’kidlaydi Prezidentimiz. Biz bu an’analarni yangi mazmun bilan boyitmoqdamiz. Bu davrda mahalla joylardagi o‘zini-o‘zi boshqarish tizimini tayanchi sifatida faoliyat ko‘rsata boshladi. Bu jamiyatimiz bugungi hayotining eng samarali, ayni paytda milliy va xalqchil ko‘rinishidir. Sharqda qadimdan ijtimoiy-siyosiy hayotda mahallalarning o‘rni salmoqli bo‘lgan. Mahalla azaldan O‘rta Osiyo shaharlari ichidagi hududiy birlik bo‘lib, bizga o‘tmishdan meros bo‘lib qolgan Osiyo qit’asi va musulmon Sharqida davlat qurilishi va boshqaruv tajribasi muayyan xususiyatlarga va o‘ziga xos an’analarga ega. Arablar istilosi va islom dini qabul qilishidan ancha ilgari paydo bo‘lgan mahalla muayyan kichik hududda istiqomat qiluvchi odamlar birlashmasi bo‘lib, unda kishilar faqat qo‘shnichilik rishtalari bilan emas, balki yuzlab yillar davomida yaratilgan ichki tartib-qoida, ma’naviy-ahloqiy Tarixdan ma ’ lumki , mahallalar ezgulik beshigi , tarbiya o ‘ chog ‘ i , milliy udumlar , urf - odatlar va an ’ analar shakllangan maskan bo ‘ lib , odamlarni o ‘ zaro mehr - oqibatli , sahovatli qilib tarbiyalashda , o ‘ ziga xos jamoaning shakllantirilishida juda katta ahamiyatga ega bo ‘ lgan . O‘zbek mahallalari o‘zida 5 M.Suvonqulov. Mahalla-qariyalarni qadrlash va yoshlarni ma’naviy tarbiyalash maskani.- “Fuqarolik jamiyati”, 2008 yil, 4-son, B.33. 7

jamoatchilik ruhi, insonparvarlik, o‘zaro yordam, insof, diyonat, rahmdillik kabi insoniy tuyg‘ular bilan sug‘orilgan holda shakllangan katta oiladir. Tarixiy taraqqiyotning ma’lum bosqichida qarindosh-urug‘chilik asosida tashkil topgan jamoalar o‘rniga kelgan mahallalar jamiyat hayotida asosiy o‘rin tuta boshlagan. Jahon davlatchiligi tarixidan ma’lumki, jamiyat taraqqiyoti ko‘p jihatdan boshqaruv tizimining samaradorligiga uzviy bog‘liq. Hozirgi davrda turli mamlakatlarda boshqaruvning har xil usullari mavjud. Bu jarayon, tabiiyki, o‘sha mamlakat xalqining urf-odatlari, an’analari, mentaliteti va davlat tarixiga chambarchas bog‘liq holda ketadi. Jumladan, Sharqda davlat qurilishi va boshqaruv tajribasi o‘ziga xos an’analarga ega bo‘lib, azaldan ijtimoiy-siyosiy hayotda mahallalarning roli juda katta bo‘lgan. Shunday ekan, mahalla o‘zbek davlatchiligi boshqaruvining ham odil va noyob usuli hisoblanadi. Mayda irmoqlar birlashib ulkan daryo hosil bo‘lganidek, o‘zbek davlati ham mahalla, qishloq, qo‘rg‘on, shahar, tuman, viloyatlardan barpo etilgan. Dastlabki irmoq-mahalla mamlakatning ishonchli bo‘g‘ini, chinakam ustuni, poydevori hisoblanib, ijtimoiy-siyosiy hayotimizning ko‘zgusidir. O‘zbek xalqining sharqona an’analari, urf-odatlari, xususan, mehr-oqibat, muruvvat, to‘y-ma’rakada jamoaning hamjihatligi mahalla hayotida yorqin namoyon bo‘ladi Mahallaning o‘zini-o‘zi boshqarishning eng asosiy bo‘g‘ini bo‘lib, bu joyda har bir kishining taqdiri, orzu-umidi, hayoti va odamlarga munosabati qat’iy nazoratda turadi, ular bir-birlari bilan hisoblanib yashaydilar. Shu bilan birga, mahallachilik uzoq an’analarga va xalqimiz tarixiga, uning boy ma’naviy-axloqiy qadriyatlarga chambarchas bog‘liq bo‘lgan ulkan hayot maktabi hisoblanadi. Yurtboshimiz yozganidek: “Xalqimizga xos o‘zini-o‘zi boshqarish tizimining bu noyob usuli-qadim-qadimdan odamlarning nafaqat tilida, balki dinida, butun hayotida chuqur joy egallagani bejiz emas. Biz “mahalla-ham ota, ham ona” degan hikmatli naqlni ana shu hayotiy haqiqatning ifodasi sifatida qabul qilamiz”. 6 6 I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch”. T., 2008, B.58-59. 8

Mahalla-shahar va qishloqlarda aholi yashaydigan ma’muriy, hududiy birlik uyushmasidir. XX asrning birinchi choraklariga qadar mahalla 50-60 xonadondan tashkil topgan bo‘lib, yirik shaharlarda dala tarkibiga kirgan. Mahalla hay’atiga saylab qo‘yiladigan oqsoqol rahbarlik qilgan. Moziy tarixidan ma’lumki, insoniyat tarixida oiladan keyin mahalla shakllangan. Mahalla o‘zbek xalqi uchun boshqarishning qadimgi, adolatli va insonparvar an’anaviy tizimi hisoblanadi hamda xalqimizning tinchligi va osoyishtaligining eng asosiy garovi, millatimiz timsoli, Vatan ichra vatan bo‘lgan muqaddas go‘shadir. Milliy g‘urur, ahillik, birdamlik va qadriyatlar makoni mahalladir. Bu yerda yoshlarda Vatan, millat tushunchlari, milliy o‘zlik, mehr-oqibat, muruvvat, hikmat, bag‘rikenglik, kechirimlilik, hurmat va insonparvarlikni tarbiyalashda muhim rol o‘ynaydi. “U fuqarolarning ijtimoiy manfaatlarini himoya qiladi, aholining muhtoj qatlamlariga yordam beradi”. Bu mahalladagilardagi uy-joylarning oldi-sotdisi, to‘y-ma’raka marosimlarini uyushtirish va mahallalardagi nizolarni bartaraf etish ishlariga boshchilik qilgan. Har bir mahallaning o‘z guzarida choyxonasi bo‘lib, u mahallaning ijtimoiy-madaniy markazi hisoblangan. Mahallalar Oktabr to‘ntarishigacha bo‘lgan davrda ham aholini boshqarish va uyushtiruvchi asosiy tuzilma bo‘lgan. O‘zbek xalqining kundalik ijtimoiy hayotini va turmushini tashkil etuvchi asrlar osha takomillashib kelgan organdir. Mahalla o‘z mohiyatiga, faoliyati, mazmuni va shakllari bilan sharqona fikrlash, faoliyat yuritish kabi xalqimizning o‘ziga xos fazilatlarini aks ettiradi. Mahallalar aholini ahil-totuv yashashga, sidqidildan mehnat qilib kasb o‘rganishga, shu orqali umrguzaronlik qilishga undaydi. Ma’lumki, mahalla fuqarolarining tashabbusi bilan tashkil etilgan tarixiy jamoa bo‘lib, shakllanish tarixi ildizlari juda olis davrlarga borib taqaladi. Mahallalar kecha yoki bugun paydo bo‘lmagan, ularning o‘ziga xos hayot tarzi juda qadimdan shakllangan, hattoki ibtidoiy jamiyat davriga borib taqaladi. O‘tmishda ham mahalla tarbiya o‘chog‘i, millat qadriyatlar maskani hisoblangan. 9

Donishmand ajdodlarimiz xalqimizning o‘zligini, urf-odatlari va marosimlarini avaylab saqlashda asosan mahallaga tayanganlar. Mahalla deganda katta oila yoki bir necha oilalarni o‘ziga birlashtirgan hududi birlikdagi jamoa tushinilgan. Mahalla fuqarolarning tashabbusi bilan tashkil etilgan trixiy jamoadir. Necha asrlardan buyon o‘zbeklar mahallalarda yashab, o‘zining ma’lum tartib intizomi, qonun-qoidalariga rioya qilgan holda yashab kelmoqda. Mahalla arabcha-«maxallun» so‘zidan olingan bo‘lib, fuqarolar yashaydigan joy, o‘rin, makon degan ma’nolarni anglatadi. Demak, mahalla shahar va qishloqlarda aholi yashaydigan ma’muriy, hududiy birlik, uyushmadir. Mahalla ko‘chalari kesishgan va tutashgan hamda odamlarning o‘tish joyi esa guzar deyiladi. Guzarda shahar va qishloqlarning uch-to‘rt ko‘chasi yoki choyxona, baqollik, qassoblik va boshqa do‘konlari mavjud bo‘lgan gavjum, serqatnov obod joydir. Odatda mahalla ahli guzarga chiqib choyxo‘rlik qilganlar, suhbatlashganlar va hordiq chiqarganlar. Guzarni qozi tayinlaydigan oqsoqol-guzar boshi boshqargan. XX asrning birinchi choraklariga qadar mahalla o‘rtacha 50-60 xonadondan tashkil topgan bo‘lib, yirik shaharlarda esa daha tarkibiga kirgan. O‘rta Osiyo xonliklarining qishloqlar va yirik shaharlaridagi ma’muriy-hududiy birlik daha (forscha «unlik»)deyilgan. Bir necha qishloqlar bir vohaga birlashtirilgan, yirik shahar esa bir necha daxaga bo‘lingan. Unda bir nechta mahalla, madrasa, masjid, bozor, hammom va jamoat binolari orasida joylashgan. Daxani asosan oqsoqol (mingboshi) boshqargan. Mahalla hay’atiga esa saylab qo‘yiladigan oqsoqol- ellikboshi rahbarlik qilgan. Mahalla bir ko‘cha yoki alohida guzarda yashaydigan, o‘zlariga eng qadrdon bo‘lgan ana shu makon orqali doimiy yaqinligini his etgan odamlarni birlashtiradi. Bu insonlarning hayotida maqsadlari ham o‘zaro mushtarak tarzda uyg‘unlashib ketgan, to‘y-ma’raka, hashar uyushtirish, muhtoj va ehtiyojmand odamlarga yordam berish, turli bayram va tantanalarni birgalikda nishonlash va hokazo. 10

Xullas, mahalla insonlarda jamoat tuyg‘usi va ruhini shakllantirishda ham muhim o‘ringa egadir. Mahalla tarixining ildizlari ancha qadimgi bronza davriga borib taqalishini arxeolog-qadimshunos olimlar aniq ashyoviy dalillar asosida isbotlab berganlar. Mahalla juda qadim tarixga ega bo‘lib, uning ildizlari bronza davriga borib taqaladi. Qadimshunoslik manbalarining guvohlik berishicha, bronza davriga borib taqaladi. Qadimshunoslik manbalarining guvohlik berishicha, bronza davrining yodgorligi bo‘lgan Surxondaryo vohasidagi Sopollitepada 8 ta oilaning manzilgohi aniqlangan. Ularni birlashtirgan narsa faqat urug‘ jamoasi emas, balki eng avvalo, ishlab chiqarish manfaatlari edi. Bu manzilgohdagi 8 ta oila tarkibida patriarxal tizim asosida qurilgan yuzdan ortiq juft oilalar uyushgan. Har bir katta oila jamoasini o‘zlari saylagan oqsoqol boshqargan. Har bir jamoa oqsoqollari oliy oqsoqollar kengashiga birlashganlar. Jamoa qishloq hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan barcha muammolar oqsoqollar kengashi orqali amalga oshirilgan. Miloddan avvalgi III asrdan milodiy V asrning boshlarigacha qadimgi Farg‘ona (Parkana) davlatida barcha masalalarni oqsoqollar kengashi hal etgan. Jumladan, ular urush holatini e’lon qilish, sulh tuzish, vazirlar tarkibini va soliqlarni tayinlash kabi masalalarni hal etishgan. Oqsoqollar shohni ham almashtirish huquqiga ega bo‘lganlar. O‘tmish ajdodlarimizning dunyoqarashi, ma’naviyati, urf-odat va an’analari hamda ilk davlatchilik tarixini haqqoniy tarzda aks ettirgan bebaho asar “Avesto” (mil.avv.I ming yillikning munosabatlari va boshqaruv tizimini mujassam etgan manba hisoblanadi. Asarda jamoaviy munosabatlarga keng o‘rin berilgan bo‘lib, uning patriarxal urug‘ jamoasi haqida fikr yuritilgan so‘nggi qismi “Videvdat”da iqtisodiy tengsizlik va tabaqalanish yoritilgan. Masalan, asardagi “azata”-erkin, ozod, mo‘tabar odam, “asna”-jamoa urug‘lari, erkin jamoa a’zosi ma’nolarini anglatadi. “Avesto” jamiyati quyidagi to‘rt qismga bo‘lingan: uy, oila jamoasi- “nmana”, “dmana”, urug‘ jamoasi- “vis”, qabila, “zantu”, qabilalar ittifoqi-“daxiyu”. “Yasht”ning uchinchi bobida quyidagi lavhalar keltirilgan: “Xudo Mitrani biz 11

ulug‘laymiz. Unga hech kim yolg‘on gapirolmaydi: uyda-oila boshlig‘i, urug‘ oqsoqoli, qabila boshlig‘i va mamlakat sardori yolg‘onchi bo‘lsa, g‘azablangan Mitra butunlay oilani urug‘ni, qabilani, mamlakatni va uning boshliqlarini ham tamoman yo‘q qiladi “Yasht” kitobida ijtimoiy munosabatlarning negizi katta patriarxal oila ekanligi ta’kidlangan. Oila, urug‘ va qabila boshliqlarini “pati” so‘zi anglatgan “nmanapati”, “vispati”, “daxiyupati”. Asarda “nmana”, “dmana” atamalari oila birligini, xonadon, uy ma’nolarini ifodalaydi. “Nmanapati” (oila boshlig‘i), “nmapanatni” (uning xotini bolalari, nabiralari va evaralari) oila tarkibini tashkil etgan. Erkak- “vira” askar ma’nosini ham anglatib, “vironmana”-katta oila xizmatkori deyilgan. Erkin jamoa a’zolarida kambag‘allashgan qismi- “pornaytor” (cho‘pon) qul bo‘lmagan, lekin tobye odam hisoblangan. “Vaysa (qul), “dira” (erkin askar), “parkaytor” (gunon)lar katta patriarxal oilaning a’zolari bo‘lgan, lekin ularning huquqlari boshqa erkin a’zolarga nisbatan cheklangan bo‘lgan. Urug‘ jamoasi “vis”ga kamida 15 ta qarindosh “nmana” (oila jamoasi” kirgan va unga “vispati” (oqsoqol) boshchilik qilgan. «Vis» patriarxal oilalar (“nmana”) dan iborat edi. “Avesto” davrida urug‘ jamoasi jamiyatning asosini tashkil etib, barcha siyosiy va ijtimoiy vazifalarni bajargan. Yaylov, ekinzor va kanallar “vis” (urug‘) mulki hisoblangan. Xullaski, nikoh, garovga turish tartib qoidalari jamoa tasarrufida bo‘lgan. Oqsoqollar kengash- “versanpati”, “Xomjonona”, xalq yig‘ini (majlisi)- “v’yana” deyilgan. Jamoani boshqarishda harbiy demokratiya tamoyillariga qat’iy amal qilingan. “Vis” (urug‘)ga “nmanapati” tarixidagi saylangan urug‘ boshlig‘i, diniy ustozi va rahnamosi “vispati” boshchilik qilgan. Shuningdek, asarda bir qishloqda joylashgan uyushmasi (“vrzona”) urug‘doshlar ittifoqi, (“ar’yanon”), qabila (“zantu”), qabila boshlig‘i (“zantupatr”) haqida ham ma’lumotlar mavjud. “Avesto” davrida “daxoyu” (viloyat)-yirik ma’muriy hududiy birlik bo‘lib, ko‘plab zantu qabilalari yashagan va ma’lum bir etnik uyushmaning hududi, el- 12

yurti hisoblangan. “Daxiyu” (viloyat)ga “daxiyupati” boshchilik qilgan. “Kavi” yoki “Sastar” (viloyat hokimi) daxiyu okruglarining birini yoki markazini boshqargan hamda harbiy boshliq lavozimini ham egallagan. Bir nechta daxiyular tepasida “daxiyusosti”-hukmdor turgan. “Sastar” so‘zi harbiy bo‘linmalarni ham anglatgan. Asardagi “Yasht”ning uchinchi naqlida Hirot va Mardan to Orol dengizigacha, undan Sirdaryogacha bo‘lgan yerlarning “daxiyu sosti” tarkibiga kirganligi aks ettirilgan. Qadimgi podsholiklar hukmdori-“daxiyu sosti” mutloq hokim bo‘lmasdan, huquqlari nisbatan cheklanmagan va “daxiyu” hokimlarning oliy kengashiga bo‘ysungan. Bu uyushmaning diniy va oliy rahbari Zaratushtraema edi. Shuningdek, asardagi “kshayati” (podsho)- “kshatriya” (harbiylar toifasi) “azota” (ozod, erkin) “xanchanona” (anjuman, majlis), “banton” (bandi, qul) atamalari ham o‘sha davrdagi ijtimoiy hayot haqida ma’lumotlar beradi. Mahalla azaldan O‘rta Osiyodagi shaharlar ichidagi hududiy birlik bo‘lib, u bizga o‘tmishdan meros bo‘lib qolgan. Arxeologik va etnografik ma’lumotlar mahalla arablar istilosidan ham ancha ilgari mavjud bo‘lganligini isbotlaydi. O‘tmishda mahalla muayyan bir yirik hududda yashovchi odamlar birlashmasi bo‘lib, unda odamlar faqat qarindoshlik rishtalari bilangina emas, balki yuz yillar davomida yaratilgan ichki tartib, qoida, ma’naviy-axloqiy normalar, urf-odatlar va an’analar bilan ham chambarchas bog‘langan edi. Tarixiy manbalarda ham mahallalarning ko‘p ming yillik tarixga ega ekanligi haqida qiziqarli lavhalar uchraydi. Sharqning buyuk mutafakkirlaridan biri Abu Nasr Forobiy (873-950) “Fozil odamlar shahri” asarida shunday yozgan edi. “Har uydagi odamlar o‘zaro yaqin aloqalarda bo‘ladilar, ya’ni ular bir ko‘chada yana bir mahallada yashaydilar. Shu tufayli odam avvalo qo‘shnisi bilan yaqin bo‘ladi. Yana u xuddi shu qo‘shnisi bilan bir ko‘chada, bir mahallada, bir shaharda va nihoyat shu shaharni ixtivo etgan bir yurtda yashaydi”. Mashhur muarrix Abu Bakr ibn Ja’far Narshaxiy “Buxoro tarixi” asarida (X asr) Buxoroda 1100 yil muqaddam mahallalar bo‘lganligini qayd qilib o‘tgan. 13

Sohibqiron Amir Temur va temuriylar davrida mahallalar ayniqsa ravnaq topgan. O‘tmishda mahalla shaharcha ahamiyatiga ega bo‘lgan: Shaharlar otini mahallot etib, Bo‘ldi chu yuz shahar Hiri ot etib. Mahalla-shahar ichidagi shaharcha degan mazkur go‘zal o‘xshatishni hazrat Mir Alisher Shavoiy o‘zining “Hayratul abror” (“Yaxshi kishilarning hayratlanishi”) asarida keltirgan. Bundan ko‘rinadiki, o‘rta asrlarda Hiri deb atalgan. Hirot shahri yuz shaharcha ahamiyatiga ega bo‘lgan mahalladan tarkib topgan. Ko‘chalar kesishgan, tutashgan joylar markaz hisoblanib, u yerda guzar joylashgan. Guzar atamasi kesib o‘tish joyi degan tushunchani beradi. O‘tmishdan ma’lumki, insoniyat tarixida oiladan keyin mahalla shakllangan. Mahalla o‘zbek xalqi uchun boshqarishning qadimgi adolatli va insonparvar an’anaviy tizimi hisoblanadi hamda xalqimizning tinchligi va osoyishtaligining eng asosiy garovi, millatimiz timsoli, Vatan ichra-vatan bo‘lgan muqaddas go‘shadir. Oktabr to‘ntarishigacha bo‘lgan davrda ham mahallalar faoliyat ko‘rsatib, aholini birlashtiruvchi va uyushtiruvchi asosiy tuzilma bo‘lgan. O‘zbek xalqini kundalik ijtimoiy hayotini va turmushini tashkil etuvchi asrlar osha takomillashib kelgan mahalla o‘z mohiyati, mazmuni va shakllari bilan sharqona fikrlash, faoliyat yuritish kabi xalqimizning o‘ziga xos fazilatlarini aks ettirgan. Mahallalar aholini ahil va tinch-totuv yashashga, sidqidildan mehnat qilib, kasb o‘rganishga, shu orqali esa umrguzaronlik qilishga o‘rgangan. Ma’lumki, mahalla fuqarolarning tashabbusi bilan tashkil etilgan jamoa bo‘lib, shakllanish ildizlari tarixining juda olis davrlariga borib taqaladi. Shuning uchun ham mahallalar kecha yoki bugun paydo bo‘lmagan, balki ularning o‘ziga xos hayot tarzi juda qadimda vujudga kelgan, hatto olis ibtidoiy jamiyat davrining oxirgi davriga ham xosdir. O‘tmishda ham mahalla tarbiya o‘chog‘i va milliy qadriyatlar maskani hisoblangan. Donishmand ajdodlarimiz xalqimizning qadriyatlari, urf-odatlari va marosimlarini ko‘z qorachig‘iday avaylab saqlashda asosan mahallaga tayanishgan. 14

Mahalla azaldan O‘rta Osiyo shaharlari ichidagi hududiy birlik bo‘lib, u bizga o‘tmishdan noyob meros bo‘lib qolgan. Arxeologik va etnologik ma’lumotlar mahalla arablar istilosidan ham ancha ilgari mavjud bo‘lganligini isbotlaydi. O‘tmishda kichik bir hududda yashovchi odamlar uyushmasida va insonlar faqat qo‘ni-qo‘shnichilik rishtalari bilangina emas, balki ko‘p yillar davomida shakllangan ichki tartib-qoida, ma’naviy-axloqiy meyorlar, urf-odatlar va an’analar bilan ham chambarchas bog‘lanishgan. O‘zbek xalqi ko‘p asrlardan buyon mahallalarga birlashib o‘zlarining ma’lum tartib- intizomi va qonuni qoidalariga qat’iy rioya qilgan holda umrguzaronlik qilib kelmoqda. O ’tmish saxifalaridan ma’lumki, maxalla tarixi ancha olisga borib tarqaladigan, katta –kichikning, yoshu-qarining lavozimidan qat’iy nazar barchaning birdek vatani hisoblanadi. Azaldan m ahalla ezgulik beshigi, tarbiya o‘chog‘i, milliy qadriyatlar an’anaviy urf-odatlar va marosimlar shakllanadigan asosiy maskan rolini o‘ynab kelgan. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’qidlaganidek” Bag‘rikenglik o‘zaro mexr-oqibat kabi noyob fazilatlar aynan mahalla sharoitida kamol topadi.Shu ma’noda mahallani o‘zini-o‘zi boshqarish maktabi, ta’birjiz bo‘lsa, demokratik darsxonasi deb atash mumkin” 7 Maxalla so‘zi arabcha so‘z bo‘lib “Mahallun” ya’ni fuqarolar yashaydigan va mehnat qiladigan joy degan ma’nosi anglatadi. Mahalla ko‘chalari kelishgan hamda tutashgan odamlar o‘tish joyi “guzar ” diyiladi. Mahalla insonlarga jamoatchilik tuyg‘usini shakllantirishda va takomillashtirishda juda ham muxim o‘ringa ochadir. Mahalla tarixining idizlari ancha qadimga(jez) davriga borib tarqalishgini arxeologlar, qadimshunos olimlar isbotlab berganlar. Zardushtlikning muqaddas kitobi-“Avesto” da , AbuNasr, Farobiyning “Fozil odamlar shaxri”, Abu Bakr Ibn Ja’far Narshaxiy ning “Buxoro tarixi ”, Alisher Navoiyning “Hayratul abror” asarlarida mahallalar xaqida qiziqarli lavhalar mavjud. 7 I.A.Karimov, Milliy istiqlol mafqurasi-xalq e’tiqodi va buyuq kelajakka kurasi-xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchditr, T.,2000 .B.24 15

Mahalla azaldan O‘rta Osiyo shaharlari ichidagi xududiy birlik bo‘lib u bazga o‘tmishdan noyob meros bo‘lib qolgan, unda yashovchi odamlar uyushmasi bo‘lib, unda insonlar faqat ko‘ni-ko‘shnichilik rishtasi emas balki ko‘p yillar davomida shakllangan ichiki tartib qoida ma’naviy axloqiy meyoriy urf-odatlar va an’analar bilan chambarchas holda bog‘lanishgan. Manbaarga ko‘ra 19 asrda Toshkentda 4 daha( daha-fors) -19 asrda O‘rta Osiyo va Eronda katta shaharlarda mahallalarni birlashtiruvchi ma’muriy birlik Shayxonturda -41ta ,Sebzorda 38,Kukchada -31,Beshyog‘ochda -32ta, jami 149 ta mahalla si 4 oqsoqol va 12 kichik oqsoqollardan iborat bo‘lgan.Shuningdek 19 asrda Buxoroda 197ta, Andijonda -43ta, Qarshida 20dan ziyod ,Shaxrisabzda 52 ta , Kitobda esa 20-ta mag‘alla bo‘lganligi tarixiy manbalarda qayd etilgan. Mahallalar xunarmandchilikning eng asosiy sohalari,masjidlar , joylar va boshqa turi nomlar bilan atalgan. Har qaysi mahallada aholining turar joylari ko‘cha, tor ko‘cha yoki berk ko‘chalarga orqa tomoni bilan ko‘shni mahallaga qaratib solingan. Shu tariqda har bir mahalla bir biridan uy devorlari bilan ajratib turgan. Har bir mahallaning o‘z darvozasi mavjud bo‘lib kechasi ichkaridan qulflab qo‘yilgan. Buxoro xonligining eng yiriq siyosiy va ma’muriy shahri hisoblangan hamda 1920 yilgacha nufuzi jihatdan poytaxt Buxoro shaxridan keyin ikkinchi o‘rinda turgan Qarshi shaxrida 20 asrning boshlarida 20dan ziyod mahalla faoliyat ko‘rsatgan. KArshi shahri maxallalari tarixi aloxida mavzu sifatida chuqur o‘rganilmagan. Faqatgina rus olimshunos O.A.Suxaryovaning “Buxoro xonligi shaxarlari tarixiga doir”(T.1958) a sarida Qarshi shahridagi quyidagi maxallalar ro‘yxati keltirilgan: Murdashuy, Boyguzari, Xolvagar, Eronguzar, Qozixona, Temrchi ,Uymovut , Xitoy. Mazkur asarda shaharga tutashgan qishloqchalarning g‘am nomi tilga olingan. Charigor, Kurg‘oncha, Zog‘za, Arabxona, Buzrabot (Buzroqobod)Beshgumbaz, Maxsunobod, Qarlukxona.Shuningdek, tuplangan etnografik ma’lumotlarimizga ko‘ra shaharda yana kushnidagi mahallalar faoliyat yuritilganligi aniqlandi: Degrez ,Misgarlik,Kudukgarlik, ko‘kchi, Zargar, Kirgizguzar, Sandiqchi, Dukchi, Kosagir, Duradgor, Alachabof. Bu keltirilgan 16

mahallalarning nomi to‘liq emas. Bu yana ko‘shimcha ishlanishlarni talab etadi, albatta. Davrlar o‘tishi bilan yirik mahallalar bir necha qismlarga bo‘linib ketgan. Ba’zi kichik mahallalar yiriklariga ko‘shilib ularning u nomlari unutilib, faqatgina qariyalarning xotirasida qolgan, xolos. Rossiya bosqinidan so‘ng O‘zbekiston qadimgi shaharlarini sun’iy ravishda “yangi shahar ”(Yevropa, ro‘slar qismi), va “eski shahar” (Osiyliklar qismi ) bo‘linishi oqibatida ikki xil madaniyati vujudga keltirgan. Chor hoqimiyati o‘z diqqatini madaniy xizmat va obodonlashtirishni shaharning faqat Yevropa , ruslar qismiga jalb etib qator zamonaviy binolar istiroxat bog‘lari barpo qilgan va boshqa obodonchilik ishlari olib borilgan. Lekin Osiyoliklar yashaydigan qismiga umuman e’tibor berilmagan. Shaxarning bunday eski va yangi qismlari o‘rtasmida aniq chegara mavjud bo‘lib, xatokki , eski shahar aholi yangi shaxarga o‘tishi qat’i man qilingan. XIX-XX asrning boshlarida o‘zbek xalqi ijtimoiy turmushida kelgan an’anaviy manosubatlardan jamoatchilik ayniksa kuni kushnichilik va qishloq jamoasi tartiblari katta oilaning bo‘lishi , ayrim etnik guruxlarda qadimgi udum va marosimlar keng yoyilgan edi. Kushnichilik munosabatlari tog‘ oldi dasht tumanlarda emas, balki dexqonchilik xududlarda ham mavjud bo‘lgan. Belgilangan tartiblarga kat’iy rioya qilingan xolda har bir oilaga mahalla jamoasiga uyushgan. Har bir mahallaning masjidi bo‘lgan. Oila, nikoh masalalari ham birgina xonadon doirasi bilan cheklanmay yaqin qarindosh urug‘ ishtiroqi bilan o‘z yechimini topgan.. Jamiyat taraqqiyotining olis davridan saqlanib kelgan jamoatchilik an’analarimaxallachilikda ayniksa, yaqqol namoyon bo‘lib ayrim oila va shaxsning hayotida sodir bo‘lishi mumkin xayotiy tashvishlarni hal etishda muhim rol o‘ynagan. Jamoani boshqarish uchun maxsus shahslar (oqsaqol, ellikboshi) mahallaning eng obruli kishilardan saylangan va ularga yordamchi qilib erkaklardan arbob , paykar , ayollardan esa qayvoni xodim tayinlangan. Qarshi mahallalarida ham xuddi shunday bo‘lgan. 17

Urug‘ kabilachilik an’analari ayniksa Janubiy O‘zbekistonda ko‘proq saqlanib qolgan. XVIII asrning sungi qoragida mang‘it xonlari uz kabilalarini Qashqa vohasiga ko‘chirib kela boshladi. Natijada vahadagi 40 dan ziyod o‘zbek kabilalari ichida mang‘itlar ko‘pchilikni tashkil qiladigan bo‘lib qoldi. Mang‘itlar qadimiy o‘troq aholi bilar chatishib ketsa ham qabilaviy yaqinligini saqlab qolgan. Jamoatchilik munosabatlari kollektivizm va birlik tuyg‘ularini o‘zaro yordam va hamkorlik urf odatlarini hayotga singdirib , ilmiy jipslikni mustaxkamlashda muhim omil bo‘lib kelgan. Bundan tashqari Islom dinini talablariga mos tushadi , chunki islom jamoat dinidir. Xozirgacha mahallachilik an’analari yangi zamonaviy ruhda ancha takomillashib ommaviy -maishiy munosabatlarni mustahkamlab barcha tuy tamoshalarda va ma’rakalarda hamdard , o‘zaro yordam berib, kullab –kuvvatlashda katta xizmat qilib kelmoqda. Mahalla ozodligini saqlash jamoat yoki davlat ishlarini bajarish umumiy tartib va odob o‘rnatishda ham ko‘ni –ko‘shnichilik an’analari ijobiy ahamiyatga ega. Jamoatchilik umumiy imoratlari machitlar va tahoratxonalar, umumiy buyumlar, idish –tovoq va haqozalar jamiyatda muayyan tartib qoidalarga asoslangan ijtimoiy munosabatlarning ifodasi bo‘ladi. Qarshi shahrida mazkur tartib qoidalariga qattiq rioya qilgan holda har bir mahalla jamoasiga berilgan. Ular umumiy jamoa imoratlari tuy-tomosha va ma’rakalar o‘tqazish uchun zarur idish-tovoqlar , umumiy tobut va boshqa buyumlarga bo‘lishdan tashqari ariq –hovuzlarga qarab , ularni tozalab turganlar , umumiy ishlar uchun farrosh, mardikor, va chupon yollaganlar. Mahalla aholisi oilaviy bayram va tuylarni , dafn marosimlarini hamda tantanalarni o‘tqazishda jamoatchilik an’analariga binoan umumiy vazifa sifatida ishtiroq etishi shart bo‘lgan. Jamoatchilik tuzumi davrida saqlanib kelinayotgan kollektivizm an’analari mahallachilikda ayniqsa namoyon bo‘lib ayrim oila va shaxsining hayotida ro‘y berish mumkin bo‘lgan va ijobiy rol o‘ynagan.Hozirgacha bu noyob angana saqlanib ,yangi davr talabaiga 18

moslashgan holda kishilarning o‘zaro yaqinlashga , ahloq va odobning mustahkamlanishi kabi muhim ijtimoiy masalarni hal qilishga hizmat qilmoqda. 1918 yilning yanvarida butun Rossiya ishchi va dehqon , soldat deputatlaring 3 syezdida mahalliy o‘zini –o‘zi boshqarish va proletar dektaturasi bir-birini inkor qiluvchi omil deyilib muvaffat hukumat tomonidan olg‘a surilgan mahalliy o‘zini-o‘zi boshqaruv to‘g‘risidagi fikr rad etilgan edi. Mahallaning demokratik o‘rinishi kommunistik mafkura targ‘ibot chilariga tashvish tug‘dirgan. Ma’muriy buyruqbozlik markazlashgan birokratik boshqaruv sharoitida jamoatchilik asosidagi o‘zini –o‘zi boshqarish organlari Komferqa rahbarligida ijtimoiy hpatyotning soxta demokratik asoslari mavjudligini ko‘rsatish uchun shunchaki tuzilgan edi. Shuningdek bu boshqaruv tuzilmaning milliy xususiyatlari hisobga olnmagan holda davlatchilik an’analariga esa umuman e’tibor berishadi. Mazkur tizimini yagona andoza bo‘yicha tuzishga intilish aslida sobiq ittifoqning mustamlakachilik siyosatiga to‘la moslashtirishgan edi. Mustabid Shuro davrida mahalla oqsoqollari va faollari jamoatchilik asoida faoliyat yuritilganligi sababli ishlar nihoyatda qoniqarsiz ahvolda beg‘amlik sansalarlik va uzibilamchilik hukmron edi. Mahallani toza-ozoda saqlash obodonlashtirish ko‘kalamzorlashtirish masalalari ham juda keyin muomaga aylangandi.Shu davrda yakka tartibda qurishgan uylarda va shaharning eski qismida yashovchi aholi o‘rtasida faoliyat qilayotgan mahalla tizimining xuquqlari ancha putur yetqazilgan edi. O‘zbekiston Respublikasi milliy mustaqilligi tufayli barcha tarixiy qadriyatlarimiz qatori Vatan timsoli bo‘lgan maqamani rasman qaror toptirish yanada takomillashtirish davlat siyosati daraajsiga ko‘tarildi. Mahallaning azaliy an’naviy maqomi yana tiklandi va mazmuni mohiyati ham yangicha uzgardi. 19

1 .2. Qarshi hunarmandchilik va tijorat ishlari . G ‘ arbiy Yevropa bilan Sharqiy Osiyoga qadar tuzilgan Buyuk Ipak yuli markazi Sug ‘ diyona bo ‘ lgan . Sug ‘ d savdogarlari ipak yulidagi asosiy tijoratchilar bo‘lgan hatto, ipa yulida sug‘d savdo tili darajasiga ko‘tarilgan . Qarshi Buyuk Ipak yulida joylashgan va tabiyki bu yerda qadimdan tijorat rivojlangan bo‘lgan. Tadqiqotchilarning fikriga mazkur karvon yuli 25 asr mobaynida xalqaro aloqalarni mustahkamlashga xizmat qilib kelgan. Uning uzunligi 7 ming km.ga bo‘lib nixoyatda katta hududi kamrab olgan bir qismi O‘rta yer dengizi sohilarini kamrab qadimgi Rim va Yunonning Mesopotamiya orqali siljishi O‘rta Osiyo va Dasht qimpoq usti bilan Xitoy va Hindistonga yetib borgan Qadimgi Sug‘diyona uzoq vaqt G‘arb bilan Sharq o‘rtasidagi o‘ziga xos ko‘prik vazifasini o‘tgan. Qashqadaryo vohasida hozirgacha saqlanib qolgan ko‘plab ko‘xna xarobalar yirik sardobalar ushbu joylarda bir vaqtlar iqtisodiy va madaniy aloqalar savdo-sotiq aloqalari gurkirab rivojlanganligidan dalolat beradi.Qadimiy obihalardan topilgan turli davlatlarning pul( tangalari) voha aholisi juda ko‘p mamalakatlar bilan savdo qilib tuganshgini tasdiqlaydi. 20

Savdo qarvoni bir necha o‘nlab , ba’zan yuzlab turli buyumlar ortigan tullardan iborat bo‘lib , unga karvonboshi otda yoki eshakda yo‘lboshchilik qilgan. Ayrim katta karvonlari bir necha yuz otlik qurolmagan kishilar kuzatib borgan. Kuniga karvonlar o‘rtacha 20-30 chaqirni yo‘l bosgan. Karvon yo‘llari bepayon suvsiz dashtlar baland-past tog‘ adirlar, katta –kichik daryolar ustidan o‘tgan bo‘lib, muayyan masofalarga pishtgan g‘ishtdan suv smaqlanadigan sardobalar va karvon saroylar qad ko‘targan. Markaziy Osiyo hududidagi eng muhim savdo markazlari Xorazm vohasida joylashgan bo‘lib, undan Shimol tomonda Kazans , Perovsk va Urgizga G‘arbga , Kasbiy dengiz sog‘illari va astraxanga Janub tomonga Ashxobod , Mari va Buxoroga , Sharqqa .Toshkent va Jizzxga kesishgan. G‘arbdan va Sharqdan bu yerga qorako‘l Qarmana va Samarqandga kirib karvon yo‘li bo‘lgan. Janub tomondan Qarshi yo‘li kesib tutashgan butun O‘rta Osiyoning Hindiston va Afg‘oniston bilan o‘rna tilgan savdo aloqalarida Qarshi muhim o‘rin tutgan. Shaharlarda bir nechta karvonsaroy savdogarlarga xizmat ko‘rsatgan. Ishlab chiqarish va savdoning ravnoq topishi shaharning usishiga olib keldi. Shaharning xunarmand joylashgan qsmida do‘kon, peshtaxtalar paydo bo‘lib, bozorlar shakllandi. Bozorlar shahar ostonalarigacha kengaydi, savdo peshtaxtalari va xunarmand do‘konlari shahar darvozalariga etuvchi ko‘chalar bo‘ylab tuzilgshan bulgan.Eski shaxardan Sharqiy –Janubiy tomonga ayniqsa zich bulgan. XX asrning boshidagi hunarmandchilik va savdo markazi aholi zich yashaydigan xududi shu yerda shakllanadi. Asosiy katta bzoro yuqori bozor deb atardi. Ko‘g‘ondan “Tutak”va “Dashxona” darvoza orqali unga borlar edi. U nda usti sofponli rastalar, boy savdogarlarning o‘sti yopishgan peshtaxtalari va ko‘plab xo‘narmand do‘konlari, oshxona va toyxonalar bor edi. Ot bozor eshak bozorlar alohida yerda joylashgan . Ularda mashkur yirik kirim zotlari sotilgan . Ko‘y bozorida Shaxrisabzdan keltirib sotiladigan mashkur hiser ko‘ylari bilan birga shohsiz mayin juni qora kul qo‘ylari ko‘plab sotilgan. Chunki , Qashqada vohasida 19 asrning oxiridan qorako‘lchilik bilan shug‘ullanish avj 21

olgan edi. Chorva tuyog‘i soni har doim ko‘p bo‘lcha ham asosan kech kuz va qish boshlangandan bozorga ko‘p mol kirar va mol savdosi qizir edi. O‘rin vaqtida qora mol yettishtirish juda sust bo‘lgan. Buni yuqori bozorlardagi gusht do‘konlaridan ham bilish mumkin. Yuzlab go‘sht dukonlarining yarmisida go‘sht sotilgan. Ikkinchi o‘rinda ko‘y go‘shti sotiladigan do‘konlar turgan. Mol go‘shti sotish bilan 5-6 do‘konlar shug‘ullangan bo‘lsa tuya go‘shti sotish bilan 2-3 do‘konda sotilgan. Qarshidagi eksport savdo navraki voha tog‘ adirlarining ko‘chmanchi aholisi uchun balki Amudaryo bo‘yidagi turkman qabilalari uchun ham foydali edi. Jun va qaroqul terisiga talab faqat gina Mavaraunnahrdagi emas Rossiya imperiyasi va boshqa chet davlatlarga ham kuchli edi Jahon bozoriga qorakul terisi to‘xtovsiz o‘sib borardi. Qoraqul terisi ko‘tara olib sotish katta daromad keltirgan. Qarshida ham teri ko‘plab ishlab chiqarilgan va shahardagi charmgar guzari terichilari turli hil sortdagi oshlangan teri ishlab chiqilgan. Ko‘y terisidan zamin,soxtiyon , chari, echki terisidan Qayroq yoki buzi tul terisidan bulgan kabi teri navlarini ishlab chiqarilganlar. Poyafzalchi xunarmandlar faqat ichki bozor uchun mahsulot qilib chiqariganlar. Jun bozorida arqonlar , katta teri ishlar yigirilgan ip kasavalar, hunarmandlar gilam, paloslar va boshqa jundan tayyorlangan mag‘sulotlar sotilardi. Junchi hunarmandlarga junni o‘zbek, arab turkman chorvadorlari yetqazib berishgan. Qashqadaryo vohasi , Buhoro xonligining eng ko‘p bug‘doy yettishtiradigan zonasi bo‘lgan. Amir amaldorlari bug‘doy narxini belgilab bergan. Bug‘doy yettishtiruvchi dehqonga og‘ir soliq solingan . Shunga qaramay bug‘doy yettishtirish va bug‘doy savdosi gullab yashnagan. Qarshi bozorda ko‘tara savdodan so‘ngdan deyarli har kuni karvonlarda Buxoraga olib ketishgan. Bug‘doy , suli, guruch eng xaridorgir tovarlar hisoblangan paxta bozor , ot bozori oldida joylashgan. Agar ilgari faqat paxta mahalliy tikuvchilar qog‘oz tayyorlovchilar talabini qondirgan bo‘lsa , ohirida xayib ekin paxtani yettishtirish tuxtovsiz olib borishdi va paxta chetga eksport qilinadigan tovar bo‘lib qoldi. Qashqadaryoga an’anaviy qimmatli meva 22

daraxtlardan anor, anjir, bodom , yongox bilan birga yangi noyob sitrus ekinlar va xurma yettishtirishsa boshlandi. Paxta yakka hokimlik davrida an’anaviy xo‘jaliy sohalari o‘zgarib vohamiz o‘z mevazorlaridan mahrum bo‘ldi. Bozorlarga mevalar chetdan keltiriladigan bo‘ldi va narx kimmatlashdi. Paxta yakka g‘okimligiga barham berilib hatto don mustakilligiga erishildi. Qashqadaryo viloyati respublika xirmoniga eng ko‘p don tukdi. Qarshi yaqinidagi tog‘larda tuz xoni borligi hadindan ma’lum bo‘lib 19 asrda u Buxoro amiri xazinasi hisoblangan. Buxoro xukumati uni maxsus kishilar qazib olishga ruxsat berar va har bir tulga yuklangan tuzdan bir tanga soliq olardi. Bu tog‘ tuziga Qarshi bozorida talab juda katta edi. Pushti rang tog‘ tuzi va tuz o‘rtasidan chiqib yurak tuzi deb ataladigan tuz qimmat sotilgan. Qarab chiqilganidek Qarshi bozori juda ravnaq topgan.20 asrda Qarshida chinni tayoyrlaydigan qurol –yarog‘ ustaxonalari kolmagan lekin pichoqlar saqlanib qolgan. Ular mahsulotlanib bir qismi asosan dastasiga oltin va xushum qoplangan pichoqlar eksportga muljallab chiqarilgan. A. Vamberning guvoxlik berishicha Qarshi ustaxonalarida tayyorlangan xanjar va pichoqlar uzining mustaxkamligim o‘tkirligi va qurilish jahitdan ingliz va rus sanoatida chiqarilgan mahsulotlardan ustun turgan. Zargarlik ustaxonalarida Qarshilik zargarlar bilan birga kelgan hindiylar va mahalliy lulilar ishlaganlar. Bu yerda ayollar uchun chiroyli bezak taqinchoqlar tumorlar, kumushdan , misdan , oltindan gullar solingan qimmatbaxo toshlar bilan bezitilgan g‘iloflar tayorlangan. Oltin kumush, va qimmatbaxo toshlar Eron, Hindistondan keltirilgan. Bozorda jilvagarlar peshtaxtatalar bo‘lgan. Ular tayorlanggan shirinlik va qindolatlarining turi nihoyatdan ko‘p bo‘lgan. Pazandalikda zo‘r mahorat bilan maxsus ustalar tomonidan pishiriladigan qandolatlarning “Obi novvot”, “parvarda”, “pista bodom holva”, “tahir holva”, “bodrok holva”, kabi shirinliklarni qadimdan tayoyrlashgan. Ular holva pishirishda shakardan tashqari “yantoq”qiyomli kabi qadimgi retseplardan ham foydalanib kelingan. Bunday xom ashyolardan biri Qarshi cho‘lida usraydigan 23

yantoq sidizidir. Qarshi holvagarlari ko‘rsatmani alohida tayoyrlangan shirinlik , qandolat , donashurak kabi holva turlari mashhur bo‘lgan. Ayniqsa shakar , turon jabindan , yog‘ va ziravorlar ko‘shib nok, olma, gilos mevasi shiklliga uhshatib tayorlangan holvalar shuhrat qozongan. Yuqori bozorda maxsus joy qandolatchilar uchun ajratilgan bo‘lsada ular peshtaxtalari choyxona va oshxonalar kabi hamma joyda mavjud bo‘lgan. Qarshi savdosida qo‘yi bozor ham muhim o‘rin tutgan. U xiyobon guzarida jolashgan. Qo‘yi bozor ko‘rgan ichidagi “tagi rasta” deb nomlangan savdo majmuasining davomi bo‘lgan. Bu guzarda beshta karvonsaroy bo‘lgan. Quqon , Buxoro , Shahrisabz kabi Qarshi ham O‘rta Osiyoda sariq metaldan badiy buyumlar , xo‘jalik idishlari ishlab chiqarishni markazlaridan biri bo‘lgan . Mis Rossiyadan kiridan biri bo‘lgan . Mis Rossiyadan yeltirilgan. Ayrim ustalar zo‘r mahorat bilan badiy buyumlar yasaganlar.Ular har-xil ichimliklar uchun idishlar(piyola, kosa, choynak) ovqat va sut idishlari mislangan, mis tovoq, mis balkash, xumcha qomhon har –hil quticha va sandiqchalar va haqozalar ishlab chiqarilgan. Voha markazi geografik tibiy iqlim sharoiti va mehnatsevar aholisi tufayli Buxoro xonligiga eng ko‘p foyda keltirgan . Amirning uquvsiz byurokrat amaldorlari Qarshining taroqqiyoti amaldorlari Qarshining taraqqiyoti uchun qayg‘urmasdilar hatto Qarshiga chet el moliya xaftasining tusqinlik qilar edilar. Butun XIX asr davomida Hindiston va Afg‘oniston yulga chiqqan savdo karvonlari Qashqadaryoga kelganda Qarshiga kiritilmasdan Buxoroga yuborilardi. Buxoro karvon mollari tekshirilib boj solig‘i olingan ba’zi tovarlar asosan choy Qarshi bozoriga keltirilgan. Albatta mollar qaytadan tuyaga keltirilgani xarajatlari ko‘paygani uchun qiymatlashardi. Buxoro bozorining eng asosiy raqobatchisi Qarshi bozorini mintakalararo savdodadagi ahamiyatini pasaytirar edi. 1913 yilda Amir Olimxon Kogondan Termizgacha bo‘lgan masofada temir yul qurilish uchun chor xuqumatiga rozilik berdi. Muhandis Kavalev boshchiligidagi ishchilar 1918 yilda bu yulni kurib betirishdi. Q ashqadaryoda Konsessiya asosida paxta yettirishtirish uchun rus 24

kapitalistlari Amir bilan muntazam aloqalar olib bora boshladilar. Bu fikrga Amirlik qarshilik ko‘rsatsada G‘arbiy ministrik hatto imperator janobi oliylarining aralashuvidan keyin rozilik berdi. Knyaz Andronnikov Qarshi dashtidan 80 ming ga yerga egalik qilish xaqida Amir bilan shartnoma imzaladi. Bu plan kog‘ozda qolib ketdi va oradan bir yil o‘tmasdan imperatorning o‘zlari rejimi bilan ag‘darib tashladi. 20 asrning boshiga kelib Buxoro amirligiga rus va ingliz kapitalining suqishib bozorlarda raqobat qilishi aholisining kundalik rejimini o‘zgartirib yubordi. Ayni qsa rus sanoati ishlab chiqargan mahsulotlarning ko‘plab bozorga kirishi shaharlik ho‘narmandlarning sinishiga sabab bo‘ldi. Aholi kambag‘arllashdi chunki hunarmandlar va dehqonlar uchun boylik ortirishga savdo o‘z hunaridan ham muhimroq ahamiyatiga ega bo‘lgan. Ishlab chiqarilgan mahsulot qancha qulay xarid qilincha shuncha daromad ko‘payadi va kasb rivoj topadi. 20 asrning boshlarida Qarshi shahrida ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlangan. Savdo-sotiq kuchaygan bo‘lib Qarshi amirlikning yirik savdo markaziga aylangan. Bu yerda bozorlarda katta savdo rastalari mutaxasislashgan. Shaharni ng ayrim qismlarida ham kichik –kichik savdo do‘konlari bo‘lgan. Qarshi yiriq tranzit savdo markazi hisoblangan . Bu yerda Rossiya. Angliya ishlab chiqarilgan zavod fabrika mahsulotlaridan tashqari mahalliy savdo mollari juda ko‘p xarid qilinib o‘lkaning boshqa joylariga olib ketilgan. 2003 yil Qarshi savdo va hunarmandchilik moziy sohifalari Qashqadaryo vohasi hududida Buyuk ipak yzlining o‘tishi o‘lkaning iqtisodiy ijtimoiy va ma’naviy taraqqiyotiga keng ko‘llamdagi imkoniyatlarni ochib bergan. Voha markazi Qarshi shahri asosiy karvon yo‘lining haq chorahasida joylashganligi sababi Sharqiy va G‘arbiy hamda Janubiy va Shimoliy mamlakatlar bilan har tomonlama doimiy aloqada bo‘lib kelingan Akademik K. Shoniyozovning yozishicha Buxorodan keladigan karvon yo‘li Xo‘ja Muborakka ajralgan ikkinchi yo‘l tamaki Kasbi, Bozda orqali Kelif kechuviga va undan Afg‘onistonga o‘tgan . Shuningdek Qarshining shimolida Jom yo‘li Samarqand bilan bog‘langan bo‘lishi kerak. Ko‘pincha Qarshi arvonlari Eski Anhor kanali 25

yoqali ham kechayu-kunduz , qishin-yozing yo‘l bosib Samarqandga borishgan. Qarshilik tijoratchilar asosan g‘alla, mayiz hunarmandchilik buyumlari , teri va boshqa buyumlar bilan savdo qilganlar. Qarshi ham O‘zbekistonning boshqa barcha yirik shaharlari kabi qadimgi boy rixga ega ekanligini omillarning ko‘p yillik samarali arxeologik va etnografik ilmiy tadqiqotlari orqali isbotlab berilgan. Masalan arxiolog qadimshunoslar Qarshi shahri yonidagi Yer ko‘rg‘ondan qadimgi Navtaka shaxprining birvaqtlar Afrosiyob va Marv kabi yirik shaharlari bilan raqobatlashganliklarini aniqladilar. Bu manzilgoxlardan hayvonlarning sopol va toshdan yasalgan ashyollar uy-ruzg‘or asboblarining qoldiqlarini va boshqa yodgorliklarning topilganliklarini Qarshida azaldan savdo va g‘unarmadchilik rivojlanib qilganligidan darak beradi. Qarshida Kandakorlik maktabi shakllangan bo‘lib mohir ustalardan Abduqodir Nizomiddin , Sa’diy Sharifiy Asad, Urin, Salohiddin Ikromiddin kabilar ijodiy , amaliy falsafiy yurishganlar. Qarshi kandakorlari yasagan nodir buyumlar mamlakatimizdagi yirik muzeylarda saqlanmoqda. Xulas ,Buyuk ipak yo‘li xalqasida joylashgan iqtisodiy va madaniy jahatdan taraqqiy etgan Qarshi shahri mahalla (guzar) lari savdo hunarmandchiligining ong yirik markazlaridan biri hisoblangan. Rus bosqini va mustamlakasi butun mamlakat savdosi va ishlab chiqarvchi kuchlarga zarba berdi. Ayniqsa shuro mustamlakachiligi oldiga qo‘ygan sotsialistik mulkchilik ostida mahalliy ishlab chiqaruvchi kuchlar va savdogarlar ataylab qatag‘on qilindi. Mustaqillik nishonasi sifatida o‘zbek elida boshqa an’analar bilan birga savdo hunarmadchilik qayta tiklanmoqda. Hozir Qarshi shahrida ko‘plab shaxsiy firma do‘konlari ishlab turibdi. Tijorat va dexqon bozori kenggaymoqda. Hozir shaharning har bir mikrorayon o‘z bozorlariga ega. Bozorlar tabaro kengayib guzallashib sharqona usulda qayta tiklanmoqda. O ‘ tmishda boshqarishni tashkil etish qishloq va shahar jamoalarining eng asosiy vazifalaridan biri bo ‘ lgan . O‘rta Osiyoda, xususan, O‘zbekistonda qat’iy rioya etiladigan urf-odatlar, o‘ziga xos demokratiyaga asoslangan aniq harakat 26

qiluvchi jamoa tuzilmalari mavjud edi. Har bir ijtimoiy tuzilma muayyan ahamiyat kasb etgan va o‘zbek xalqi hayotida muhim rol o‘ynagan. Jamoaning an ’ anaviy idora etish tizimi , ularning yo ‘ lboshchilari - oqsoqollarning rahnamolik faoliyatlari , mavqei va vazifalarini tarixiy - etnografik manbalar asosida yoritish etnolog - elshunos olimlarning kechiktirib bo ‘ lmaydigan vazifalaridan hisoblanadi . O ‘ zbek tilining izohli tug ‘ atida ta ’ rif berilganidek ; oqsoqol - keksa odam , mo ‘ ysafid , biror sohada ko ‘ p ishlagan , mehnati singgan kishi ; keksalarga yoki yoshi ulug ‘ kishilarga nisbatan o ‘ z tengqurlari tomonidan ishlatiladigan murojaat shakli ; bir necha mahalla yoki qishloqlarga boshliq bo ‘ lgan mahalliy amaldor . Tarixga oid lug ‘ atlarda ham ta ’ riflanganidek , oqsoqollar qabul qilganlar yoki boshqa tantanali marosimlarda qatnashar edilar . O‘rta asrlarda qishloq jamoasi boshlig‘i, Toshkent va boshqa shaharlarda daha boshlig‘i hisoblangan. Daha-O‘rta Osiyodagi katta shaharlarda mahallalarni birlashtirgan ma’muriy birlik hisoblangan. Masalan, Toshkent 4 daha (Shayxontoxur, Sebzor, Ko‘kcha va Beshyog‘och)dan iborat bo‘lib, shahar mahallalalarini 4 ta katta oqsoqol va 12 kichik oqsoqollar boshqarishgan. O ‘ zbeklarda ham el - yurt orasida obro ‘ si baland va tajribali o ‘ rta yashar qariyalarni kadxudo deyishadi . Taomilga ko‘ra, oqsoqollik ma’muriy vazifa hisoblanmagan. Bu lavozim avloddan avloga o‘tmagan, oqsoqollar o‘z vazifalari uchun jamoadan haq olishmagan. Buxoro xonligining boshqaruv tizimiga nazar tashlasak, yuqorida amir, bosh qushbegi, bek, amaldor, mingboshidan keyin oqsoqol turgan. O ‘ zbek elshunosligi maktabining asoschisi akademik K . Shoniyozovning yozishicha , o ‘ zbek - qarluqlarida yer - suv munosabatlariga taalluqli hamma masalalar erta bahor ( fevral oyining oxiri mart oyining boshlari ) da chaqiriladigan qishloq yig ‘ inida hal etilgan . Yig‘inda o‘ziga to‘q odamlardan oqsoqol, mirob hamda kasbiga ko‘ra sartaroshlar saylangan. Ko‘pincha, mahalliy boylarning manfaatlarini himoya qiladigan odamlardan oqsoqollikka saylangan. Ishda xato va 27

kamchiliklarga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa, yig‘inda oqsoqollikka boshqa kishi tavsiya etilgan. Yangi saylangan oqsoqolni amaldor tasdiqlagan. Oqsoqol soliqlarni to ‘ plash , odamlarni suvdan yumushlarga safarbar etish bilan shug ‘ ullangan hamda suvdan foydalanishni ham nazorat qilgan . Hashar, hayrovlarga ham oqsoqol homiy bo‘lgan. Qishloq aholisi to‘y-ma’rakalarini uyushtirish va bahorgi ekinlar ekishni boshlash muddatlari bo‘yicha ham oqsoqoldan maslahat so‘ralgan. O ‘ zbek - qipchoqlarida esa oqsoqol ( bek yoki biy ) voyaga yetgan erkaklardan saylangan . Zarafshon vodiysidagi yarim o‘troq tarzda yashovchi qishloqlarda oqsoqol saylash tartibi X1X asrning 80-yillarigacha saqlab qolgan edi. Samarqand viloyatidagi dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi o‘troq qishloqlarda oqsoqol (biy) unvoni merosga o‘tgan. U yaylovlarni tasarruf etgan, sug‘orish ishlari hamda hashar va hayrovlarni uyushtirishga rahbarlik qilgan. Chorvachilik sohasida oqsoqollarning ta’siri ancha kuchli bo‘lgan. Umuman chorvadorlar boshqaruvning oqsoqollikdan boshqa shaklini bilishmagan. Barcha dolzarb masalalarni katta oila, jamoa boshliqlari va uncha katta bo‘lmagan urug‘larda esa oqsoqollar hal etishgan. Oqsoqol qishloqda eng hurmatli va e’tiborli shaxs hisoblangan. U erta bahorda qishloqdan yaylovga ko‘chish, kech kuzda qishloqqa qaytish vaqtini belgilagan. Qishloq miqyosidagi yumushlarni jamoa a’zolari o‘rtasida taqsimlagan, ularga yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatgan va maslahatlar bergan. Oqsoqollar yaylovlarni tanlashda ham hal qiluvchi fikrni bildirgan. Kelishmovchiliklar yuz berganda esa uni bartaraf etishda ishtirok etgan. Ba’zan, zarurat tug‘ilganda, oqsoqollikdan oilaviy-maishiy masalalarda ham maslahat so‘ralgan. Oqsoqol jamoaning barcha uvol savobiga javob bergan. Har bir xonadondagi jon soni ularning yashash tarzi, oilaviy muhiti va muammolari kabi ko‘plab hayotiy masalalarni yaxshi bilgan. Oilada otaning o‘rni nechog‘lik ulkan bo‘lsa, oqsoqolning ham jamoadagi nufuzi shu kabi beqiyos bo‘lgan. Jamoada biron oilaning boshiga kulfat tushsa yoki unga yordam berish zarur bo‘lsa, birinchi navbatda oqsoqol ko‘maklashishi uyushtirgan. Biroq oqsoqollarning rahbarligi 28

cheklangan bo‘lib, ular zo‘rlab hukm o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘lmaganlar, albatta. Yuqorida ta’kidlanganidek, qishloqdagi butun jamoa ishlariga oqsoqol rahbarlik qilgan. Ular, odatda, eng obro‘li kishilar orasidan saylangan. Lekin X1X asrning oxiri XX asrning boshlariga kelib esa bu tartib buzila boshlagan. Oqsoqollikka saylov masjidda o‘tkazilib, unga qishloq imomi boshchilik qilgan. Imom nufuzli va katta mavqeiga ega bo‘lgan kishilar bilan maslahatlashib oqsoqollikka jamoadagi eng obro‘li kishi nomzodini taklif etgan. O ‘ zbekistonning sug ‘ oriladigan dehqonchilik hududlarida yerga talab katta bo ‘ lgan . Shu boisdan ham, biron kishi yerini sotmoqchi bo‘lsa, eng avvalo oqsoqolga murojaat qilgan. Yer egasi yerini sotishdan oldin shariat bo‘yicha «to‘rt tomon qo‘shni» («hamsoya») dan rozilik so‘ragan. Agar yeriga to‘rt qo‘shni murojaat qilishmasa, begonaga sotilgan. Shuningdek, hovli sotilsa ham, dastlab oqsoqol bilan maslahat qilingan. Oqsoqol sug‘orish navbatini kuzatib borgan. Suv havzalarini tekshirgan, almashlab ekish, oldi-sotdi ishlari, jamoa uchun qozon-tovoq va boshqa asbob- anjomlar tayyorlashni nazorat qilgan. Marhamning mol-mulklarini merosxo‘rlarga taqsimlashdagi nizolarni bartaraf qilishga boshchilik qilgan. Xullas, oqsoqol butun jamoaning uvol-savobiga javob bergan. X 1 X asrning oxirlarigacha oqsoqollarning o ‘ rni va mavqei yuqori bo ‘ lgan . Ayniqsa, oqsoqollar kengashining ahamiyati muhim bo‘lgan. Zaruriyat tug‘ilganda, ular darhol maslahat-kengashga yig‘ilishgan. Odatda, maslahat- kengashda barcha oqsoqollar teng huquqga ega bo‘lishgan. Agar jamoa a’zolaridan biron kishi jinoyat sodir qilsa yoki tartib-intizomni buzsa, oqsoqollar ishtirokida muhokama qilingan va ijobiy hal etilgan. Jamoa a’zolaridan aybdor deb gumon qilingan kishi oqsoqol vositachiligida qozixonada kafillikka olingan. Qishloq jamoalari o‘rtasida nizo chiqquday bo‘lsa ham, oqsoqolga murojaat qilingan. Ba ’ zan qotillik yuz berganda azador tomonni murosaga keltirish nihoyatda mushkul bo ‘ lgan . Agar oqsoqol o‘z obro‘-e’tibori bilan ham xusumatli tomonlarni 29

tinchlantira olmasa, jamoada eng obro‘li qishloq oqsoqollariga murojaat etib, tomonlarni yarashtirgan. XX asrning boshlarida Qashqadaryo va Surxondaryo vohalari qo ‘ ng ‘ irotlari ancha murakkab masalalarni muhokama qilish va yechimini topish uchun bir - birlari bilan o ‘ zaro maslahat qilishgan . Odatda, uzoq pand-nasihatlardan so‘ng oqsoqollar alamzada tomonlarni murosaga keltirishgan. Ular xaloyiq oldida bir- birlariga qo‘l uzatishib «Gunohlarini kechdik» deyishgandan so‘ng masala ijobiy hal etilgan va tomonlar yarashtirilgan. Oqsoqol maslahatiga quloq tutmaslik , uning topshiriqlarini o ‘ z vaqtida bajarmaslik jamoachilik nazdida eng nomaqbul hisoblangan . Agar qishloqdan kimdir oqsoqolning gapiga kirmasa yoki uning topshiriqlarini bajarmasa, bu holat jamoa tartib-qoidalarini buzish sifatida qoralanib, bunday odamlar «Eldan chiqqan» deb atalgan. Albatta, oqsoqolning murosaga keltiruvchi so‘zi katta kuchga ega edi. Oqsoqollarning asrlar mobaynida xalq tomonidan to‘plangan tajribalarni, urf-odatlarni, taomillarni, xullas hayotni yaxshi bilishlari, to‘g‘ri yo‘l- yo‘riq ko‘rsatishlari kengashning obro‘-e’tiborini yanada oshirgan. XIX asrning oxirlarida oqsoqollik tizimi ko ‘ p jihatdan o ‘ zining avvalgi nufuzini yo ‘ qota boshlagan . Vaqt o‘tishi bilan oqsoqollar o‘z yaqin qarindosh- urug‘larining maslahatchisiga aylanib qolishgan. Shuni ta’kidlash lozimki, aholining dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi qismidan farqli o‘laroq, chorvadorlarda oqsoqollik tizimi ancha keyingi davrlargacha saqlanib qolgan va asosan, XX asrning 30-yillarida ham o‘z mavqeini yo‘qotmagan edi. Turkistonda , Rossiya bosqinidan so ‘ ng , oqsoqollik tizimi ham nomigagina saqlanib qolgandi . Masalan, Toshkent shahar hokimidan keyingi o‘rinda oqsoqol turgan, lekin bu vazifani amalda hokimning o‘zi bajargan. Toshkent dumasi oqsoqoli markaz (ya’ni Rossiya) tomonidan tasdiqlangan. 1877-1897 yillarda Duma oqsoqoli vazifasini shahar hokimi bajargan. Oqsoqollik tizimi hokimi lavozimiga qo‘shib yuborilgan. Shahar boshqaruvi tizimida ham mahalla oqsoqoli , ariq oqsoqoli ( mirobboshi ) lavozimlari joriy etilgan edi . Qishloq boshqaruvida ham oqsoqollar, 30

yordamchilari, ellikboshilar faoliyat yuritishgan. Ular volost boshqaruvchisi- ishtirokida saylanishgan, tumanboshi esa tasdiqlashi lozim edi. Qishloq jamoasi yig‘ini ham oyda oqsoqollarga 200 so‘mdan maosh belgilagan. Ma ’ lumki , mustabid SHo ‘ ro hokimiyati , dastlab , xalqimizning azaliy milliy qadriyatlariga , jumladan jamoa boshqaruvining eng asosiy bo ‘ g ‘ ini - oqsoqollik tizimiga umuman e ’ tibor bermadi . 1932, 1961 yillarda Respublika mahalla qo‘mitalari to‘g‘risidagi Nizom nomigagina qabul qilindi. Lekin mahalla maqomini qonunlashtirish va davlat boshqaruvi tizimiga ko‘tarish yo‘lidagi urinishlar amaliy samara bermadi. O ‘ zbekiston mustaqillikka erishgach , jamiyat va xalq boshqaruvining an ’ anaviy oqilona tizimiga tayanildi . O‘zbekiston Respublikasi «Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida»gi Qonuni 1993 yil sentabrda, yangi tahrirdagisi esa 1999 yil aprelda kuchga kirdi. Shuningdek, Prezident farmonlari va yana ko‘plab huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Bu hujjatlar asosiy qonun- Konstitutsiyamizning 105-moddasiga aynan mosdir. Mazkur hujjatlarda mahalla oqsoqolining vakolatlari aniq belgilandi. Mamlakatimizda 12 mingdan ziyod mahalla ro‘yxatga olindi. Mahalla oqsoqoli eng nufuzli, elparvar va tadbirkor kishilar orasidan saylanadi. Xalq o‘rtasidan yetishib chiqqan zukko, xushmuomalali hamda barchaning ishonch, hurmat-e’tiborini qozongan kishigina o‘zmahallasining oqsoqoli bo‘lishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi «Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida»gi Qonuniga ko‘ra, mahalla oqsoqollari ikki yarim yil muddatga saylanadi. Oqsoqol Prezident Farmonlari, Respublika qonunlari, hukumat va mahalliy hokimiyat organlari qarorlarini bajarishga doir tadbirlarni tashkil etadi. U fuqarolarning uy-joy, moddiy va maishiy sharoitlarini yaxshilash to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qiladi. Ijtimoiy himoyaga muhtoj fuqarolariga moddiy yordam ko‘rsatishni qattiq nazorat qilib boradi. Qonunlarda ko‘zda tutilgan hollarda, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarida sud idoralarida, turli korxona, tashkilot va muassasalar bilan bo‘ladigan munosabatlarda fuqarolar manfaatlarini himoya qiladi. Fuqarolarning hududini obodonlashtirish va 31

ko‘kalamzorlashtirishda ommaviy-siyosiy tadbirlarda qatnashishlarini tashkil etadi. Aholiga savdo va kommunal-maishiy xizmat ko‘rsatilishini yaxshilashga ko‘maklashadi. Bu maqsadlarda tegishli hududda joylashgan korxonalarda tashkilotlarga taqdim etiladigan moddiy va boshqa mablag‘larda foydalanishadi. Do ‘ konlar , oshxonalar , choyxonalar , bozorlar ishi , savdo qoidalariga rioya etilishi , fuqarolarga madaniy xizmat ko ‘ rsatishning ta ’ minlanishi ustidan jamoatchilik nazoratini tashkil qiladi . Aholi suv ta’minoti manbalari, uy-joylar, maktablar va boshqa muassasalarning sanitariya holati ustidan nazorat qilinishiga ko‘maklashadi. Qabristonlarni saranjom saqlash yuzasidan jamoatchilik ishlarini tashkil qiladi. Aloqa organlariga mahalliy telefon va pochta aloqalarini rivojlantirishda, radiolashtirish borasida mahalliy aloqa inshootlarini muhofaza qilishda yordam beradi. Egasiz mol-mulkni, shuningdek, davlatga meros tarzda o‘tgan mol-mulkni saqlash va tasarruf etish choralarini ko‘radi. Dehqon xo ‘ jaliklarining oilaviy mulk taqsimotlarini ro ‘ yxatga oladi , o ‘ z hududi doirasida yashovchilarni hisobga olib boradi . Mahalla hududidagi yerlarning ishlatilishi va muhofaza etilishi ustidan nazorat qiladi. Imorat qurish qoidalariga rioya etish, xonadonlarga tegishli joylarning orasta bo‘lishi, jonivorlarni saqlashga oid veterinariya qoidalarini bajarish ustidan jamoa nazoratini tashkil qiladi. Aholidan soliq, sug‘urta va boshqa xildagi to‘lovlarning o‘z vaqtida tushishiga ko‘maklashadi. Aholi punktlarida yong‘inga qarshi tadbirlar o‘tkazishni tashkil etadi, zarur bo‘lganda esa, tabiiy ofatlarga qarshi kurashga va ularning oqibatlarini tugatishga fuqarolarni jalb etadi. Tegishli hududda jamoat tartibini ta’minlashda huquqni muhofaza qilish organlariga ko‘maklashadi. Harbiy xizmatga majburlar va chaqiruvchilarni harbiy komissariatlariga chaqirilayotganliklaridan xabar etishini tashkil qiladi , aholini fuqaro mudofaasiga doir tadbirlar o ‘ tkazishga jalb etadi . Davlat va jamiyat organlariga, nogironlar, boquvchisidan mahrum bo‘lgan oilalar, ko‘p bolali oilalar, yolg‘iz onalar, shuningdek, tabiiy ofatlardan jabr ko‘rgan fuqarolarning moddiy va uy-joy, maishiy sharoitlarini yaxshilash to‘g‘risida takliflar kiritadi. 32

Voyaga yetmaganlar nazoratsiz qolishining oldini olishga doir jamoatchilik ishlarini tashkil etadi . Qarovsiz bolalarni tegishli davlat muassasalariga, shuningdek, yoshlarni ishga joylashtirishga ko‘maklashadi. Yaqin - yaqingacha mahalla yig ‘ ini raisligiga nuroniy , obro ‘ li , hammaga so ‘ zi o ‘ tadigan kishilar saylangan bo ‘ lsa , bugungi kunga kelib , bu talablar taraqqiyotimiz talablarini qondirmay qoldi . Davlat va jamiyat qurish manfaatlari, islohotlarning muvaffaqiyatli davomi, yig‘ilishlarning raislariga yangidan yangi yanada yuksak talablar qo‘ymoqda. Tuy marosimlari Qarshi shahrida butun O‘zbekistonda bo‘lgani kabi turda tuy marosimlari o‘tqaziladi. Bu marosim hamma shodu-xurramlik yoshlik go‘zallik va kelajakka yaxshi umid, ozgu orzular sifatida o‘tqaziladigan tantanadir . G‘oyat jozibali bulgan bu marosimi barcha xildagi ashula raqs kechalari o‘tqaziladi. Tuy asirlar aro sinovlardan o‘tgan milliy tarzda nishonlanadigan marosimi hisoblanadi. Har bir davrda takomillashib mattasil boyib kelgan. O‘zbek to‘ylarining o‘tqazalishi hamma joylarda umuman bir xil ayrim jihatlari bilan farqlanadi. Boshqa joylardagi kabi Qarshida o‘tqaziladigan to‘y marosimlarida ham an’anaviy to‘yning ham uziga xos elementlari mavjkd . Biz shaxrimizda an’anaga binoan nishonlanadigan go‘daklik davridagi to‘y tantanalari haqida qisqacha hiqoya qilamiz. Tug‘ilish to‘yida eng asosiy bahoni farzand tug‘ilgan kuning ilk daqiqalaridanoq yaqin qarindosh –urug‘, ko‘ni-ko‘shnilarning to‘planishib chaqaloq tug‘ilgan uyga kelishlari bilan boshlanadi. Bu to‘y islom dinida o‘ziga xos, ya’ni o‘ziga to‘q qishiga buyuriladi. “Aqiqa” deb nomlangan bu marosimda ota bo‘lish ug‘li ko‘rsa bir ko‘y so‘yib nishonlaydi. Qarshi hpam aqiqa to‘ylari ayrim oilalarda o‘tqazilmoqda. Bu marosim oila davrasidan chiqib qarindosh urug‘-, do‘st-yor bola chaqalar orasida keng nishonlanadi. Qarshida chaqaloq tug‘ilgan chillasi chiqqan kuni qarindosh – urug‘ga nisholla va bug‘ursoq tarqatib go‘dak dunyoga kelganini ma’lum qilib nishonlash an’anaga aylangan. 33

Xalqimizning azaliy urf –odatlaridan beri “soch to‘yi” deb atalib chaqaloqni to‘g‘ma sochini oldirish sifatida nishonlangan. Shu kuni osh damlanib ko‘ni ko‘shni , qarindosh –urug‘ , mahallaning obro‘li kishilar taklaf etilgan. Soch mevasi daraxt ostiga yoki toza yerga ko‘yilga, ya’ni bola mevasi daraxt dek ko‘paysin, yerdek bo‘lsin deyishgan. Soch olishda oladigan eng keksa bobosi qaysi bilan boshlab bergan, szngra qolgan sochni tog‘a yoki ammalaridan biri olishgan. Qizlarni sochini bir yoshga yetganda serfarzand ayollar olishgnan turli taomlar tayorlanib soch olgan kishiga bosh oyoq sarpo berilgan. Qizaloqlarga o‘tqazilgan bunday to‘y ko‘p joylarda “soch to‘yi ” deb ataladi.5-7 yoshga yetgandan so‘ng qizlar sochi olinmasdan o‘rib qo‘yiladi. Beshik to‘iy Qarshi shahrida an’anaga aylangan. Asosan birinchi farzandga beshik to‘yi qilishadi. Ota-onalar uni uylantirib , qiz chiqarib yangi oilani vujudga keltirar ekanlar, yoshlarning ko‘payishining niyat qiladilar. Chin dildan serfarzand bo‘lishini orzu qiladilar va xolis niyat qilib boradilar. Bu tayorgarlik asosan tug‘iljak bolaqayga aatalgan bo‘lib , unga bir necha sidra kiyim –kechak yangi beshik va uning anjomlari tayorlanadi . Asosan go‘dak 2-3 yoshgacha beshikka belanadi. Chaqaloqning kindigi tushib, ikkinchi marta chilla suviga yuvintirlgach, beshikka solishga hozirlik ko‘rishgan. Bola 7-9 va 10 kunlik bo‘lganida beshikka solishga hozirlik ko‘rishgan. Beshikka solishdan oldin qatlama , patir, palov va boshqa taomlar pishirlgan.Beshik va uning anjomlari kelining ota –onalari tomonidan yahshi niyat qilib yasatib kelingan. Beshikning bosh tomoni qiblaga qaratib chaqaloq boshiga non, pichoq , oyna qo‘yiladi. Beshik to‘yda uyga muma chaqirilib chaqaloqning quloqlariga azon aytilgan. Buva momolar nomini e’lon qilgan. Mo‘lloga to‘n yoki to‘nlik mato berilgan. Chaqaloqning suvga cho‘miltirilgan uni beshikka belashga hozirlik ko‘rinadi. Buning uchun beshik va anjomlari ma’lum talabga berishi lozim. Beshik anjomlarini ko‘pchilik bo‘lib tikishadi va unga har hil o‘yinchoqlar, tumarlar taqib bezatiladi. 34

Qarshida beshikka ko‘zmunchoq , ko‘lcha, pichoq, piyoz kabi narsalar qo‘yiladi. Bo‘ qo‘yilgan narsalarning o‘ziga xos ramziy ma’nolarni saqlashga unga yolg‘izlikni bildirmay turishga onalar ishonadilar. Bolaga uzoq chogida bajariladigan amallarda ham o‘z aksini topadi. Demak beshik to‘yi o‘zbek xalqining an’anaviy udumli ekan. Xalqimizda keng tarqalgan xalq og‘zaki ijodi namunalaridan biri oiladir. Ona, a ll asi insoniyatning o‘zi kabi qadrlidir . Alla ham a’nana sifatida bahayot bo‘lmog‘i uchun avloddan –avlodga o‘tib kelmoqda. Bolaning tinch orom olishini allasiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Sunnat to‘yi xalq orasida bolani ko‘lini xallolash kabi atamalar bilan atalib kelinadi. Bu to‘y Muhamad Alayhissamning hayoti faoliyati va ko‘rsatmalari xaqidagi hodislarda aytilgani uchun ham kishilar orasida ijro qilindi. Hadislarda aytilishicha bolalar uch, besh, yetti, to‘qqiz yoshlarda bo‘lgan pallasida sunnat to‘yi qilinishi o‘qitishib shunga bolaning qo‘li halollanib xaqiqiy musulmon bo‘lishi ta’qiqlangan. Ammo bu narsa Qur’oni emas sunnatlarda aytilgani uchun sunnat to‘yi deb yuritiladi. Qarshi shahrida bu sunnat to‘ylari katta to‘y tomoshalar bilan nishonlanadi. Xatna qildirish nima uchun toq kurilarda bo‘lishiga hamma birdek –ma’lumotga ega emas. Xech kim ularni atroflicha tahlil olmaydi. Keksalarimiz ham, otalarimizdan qolgan udum deb javob boradilar, xalos. Sunnat to‘yiga sartarosh , usta, doktor chaqirilib bolaning jinsiy a’zosi gigenik jihatdan ortiqcha qismi kesib tashlangan paxta kuydimrib bosiladi. Kesilgan bolaga baxmal tun, moxi belbog‘, shoxi bolbog‘, salla keydiriladi . Shu munosabat bilan elga osh berilib tantanali nishonlangan. O‘zbeklarimizning jumladan Qarshi liklarning yana bir odatlaridan biri, ya’ni ota-oaning farzand oldidagi burchlaridan biri, qizi voyaga yetgach ularni uylantirish, turmushga berish marosimi nikoh to‘yi hisoblanadi. Nikoh to‘yi umumiy sovchilikdan boshlanadi. Qiz tomon rozi bo‘lsa ham uch martagcha sovchilar kelib ketishadi. Uchinchi martasida ayol sovchilar rozilikni olgandan so‘ng erkak sovchilar 35

kelishadi. Bu marosim unashtirish marosimi deyiladi. Keyinchalik ikki quda “kelishib” to‘qqiz to‘yi belgilanadi. Bu to‘qqiz to‘yga kelin bolaga seplar, kuyovbolaga qarindoshlar tomonidan olib boriladi. To‘qqiz to‘yi o‘tgandan so‘ng ikki tomon yana kelishilgan holda Nikoh to‘yi kunini belgilaydi. To‘y kuni do‘sti yori, birodarlar kelin va kuyovga yaxshi niyatlar aytib tantanali ravishda to‘y nishonlanadi. Qarshi shahrida to‘y hamisha ko‘tarinki tantana bilan o‘tqaziladi. 2. Qarshi shahri aholisining urf-odat va marosimlari 2. 1. Oilaviy marosimlar Tuy marosimlari Qarshi shahrida butun O‘zbekistonda bo‘lgani kabi turda tuy marosimlari o‘tqaziladi. Bu marosim hamma shodu-xurramlik yoshlik go‘zallik va kelajakka yaxshi umid, ozgu orzular sifatida o‘tqaziladigan tantanadir . G‘oyat jozibali bulgan bu marosimi barcha xildagi ashula raqs kechalari o‘tqaziladi. Tuy asirlar aro sinovlardan o‘tgan milliy tarzda nishonlanadigan marosimi hisoblanadi. Har bir davrda takomillashib mattasil boyib kelgan. O‘zbek to‘ylarining o‘tqazalishi hamma joylarda umuman bir xil ayrim jihatlari bilan farqlanadi. Boshqa joylardagi kabi Qarshida o‘tqaziladigan to‘y marosimlarida ham an’anaviy to‘yning ham uziga xos elementlari mavjkd . Biz shaxrimizda an’anaga binoan nishonlanadigan go‘daklik davridagi to‘y tantanalari haqida qisqacha hiqoya qilamiz. Tug‘ilish to‘yida eng asosiy bahoni farzand tug‘ilgan kuning ilk daqiqalaridanoq yaqin qarindosh –urug‘, ko‘ni-ko‘shnilarning to‘planishib chaqaloq tug‘ilgan uyga kelishlari bilan boshlanadi. Bu to‘y islom dinida o‘ziga 36

xos, ya’ni o‘ziga to‘q qishiga buyuriladi. “Aqiqa” deb nomlangan bu marosimda ota bo‘lish ug‘li ko‘rsa bir ko‘y so‘yib nishonlaydi. Qarshi hpam aqiqa to‘ylari ayrim oilalarda o‘tqazilmoqda. Bu marosim oila davrasidan chiqib qarindosh urug‘-, do‘st-yor bola chaqalar orasida keng nishonlanadi. Qarshida chaqaloq tug‘ilgan chillasi chiqqan kuni qarindosh – urug‘ga nisholla va bug‘ursoq tarqatib go‘dak dunyoga kelganini ma’lum qilib nishonlash an’anaga aylangan. Xalqimizning azaliy urf –odatlaridan beri “soch to‘yi” deb atalib chaqaloqni to‘g‘ma sochini oldirish sifatida nishonlangan. Shu kuni osh damlanib ko‘ni ko‘shni , qarindosh –urug‘ , mahallaning obro‘li kishilar taklaf etilgan. Soch mevasi daraxt ostiga yoki toza yerga ko‘yilga, ya’ni bola mevasi daraxt dek ko‘paysin, yerdek bo‘lsin deyishgan. Soch olishda oladigan eng keksa bobosi qaysi bilan boshlab bergan, szngra qolgan sochni tog‘a yoki ammalaridan biri olishgan. Qizlarni sochini bir yoshga yetganda serfarzand ayollar olishgnan turli taomlar tayorlanib soch olgan kishiga bosh oyoq sarpo berilgan. Qizaloqlarga o‘tqazilgan bunday to‘y ko‘p joylarda “soch to‘yi ” deb ataladi.5-7 yoshga yetgandan so‘ng qizlar sochi olinmasdan o‘rib qo‘yiladi. Beshik to‘iy Qarshi shahrida an’anaga aylangan. Asosan birinchi farzandga beshik to‘yi qilishadi. Ota-onalar uni uylantirib , qiz chiqarib yangi oilani vujudga keltirar ekanlar, yoshlarning ko‘payishining niyat qiladilar. Chin dildan serfarzand bo‘lishini orzu qiladilar va xolis niyat qilib boradilar. Bu tayorgarlik asosan tug‘iljak bolaqayga aatalgan bo‘lib , unga bir necha sidra kiyim –kechak yangi beshik va uning anjomlari tayorlanadi . Asosan go‘dak 2-3 yoshgacha beshikka belanadi. Chaqaloqning kindigi tushib, ikkinchi marta chilla suviga yuvintirlgach, beshikka solishga hozirlik ko‘rishgan. Bola 7-9 va 10 kunlik bo‘lganida beshikka solishga hozirlik ko‘rishgan. Beshikka solishdan oldin qatlama , patir, palov va boshqa taomlar pishirlgan.Beshik va uning anjomlari kelining ota – onalari tomonidan yahshi niyat qilib yasatib kelingan. 37

Beshikning bosh tomoni qiblaga qaratib chaqaloq boshiga non, pichoq , oyna qo‘yiladi. Beshik to‘yda uyga muma chaqirilib chaqaloqning quloqlariga azon aytilgan. Buva momolar nomini e’lon qilgan. Mo‘lloga to‘n yoki to‘nlik mato berilgan. Chaqaloqning suvga cho‘miltirilgan uni beshikka belashga hozirlik ko‘rinadi. Buning uchun beshik va anjomlari ma’lum talabga berishi lozim. Beshik anjomlarini ko‘pchilik bo‘lib tikishadi va unga har hil o‘yinchoqlar, tumarlar taqib bezatiladi. Qarshida beshikka ko‘zmunchoq , ko‘lcha, pichoq, piyoz kabi narsalar qo‘yiladi. Bo‘ qo‘yilgan narsalarning o‘ziga xos ramziy ma’nolarni saqlashga unga yolg‘izlikni bildirmay turishga onalar ishonadilar. Bolaga uzoq chogida bajariladigan amallarda ham o‘z aksini topadi. Demak beshik to‘yi o‘zbek xalqining an’anaviy udumli ekan. Xalqimizda keng tarqalgan xalq og‘zaki ijodi namunalaridan biri oiladir. Ona, ammasi insoniyatning o‘zi kabi qadrlidir . Alla ham a’nana sifatida bahayot bo‘lmog‘i uchun avloddan –avlodga o‘tib kelmoqda. Bolaning tinch orom olishini allasiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Sunnat to‘yi xalq orasida bolani ko‘lini xallolash kabi atamalar bilan atalib kelinadi. Bu to‘y Muhamad Alayhissamning hayoti faoliyati va ko‘rsatmalari xaqidagi hodislarda aytilgani uchun ham kishilar orasida ijro qilindi. Hadislarda aytilishicha bolalar uch, besh, yetti, to‘qqiz yoshlarda bo‘lgan pallasida sunnat to‘yi qilinishi o‘qitishib shunga bolaning qo‘li halollanib xaqiqiy musulmon bo‘lishi ta’qiqlangan. Ammo bu narsa Qur’oni emas sunnatlarda aytilgani uchun sunnat to‘yi deb yuritiladi. Qarshi shahrida bu sunnat to‘ylari katta to‘y tomoshalar bilan nishonlanadi. Xatna qildirish nima uchun toq kurilarda bo‘lishiga hamma birdek –ma’lumotga ega emas. Xech kim ularni atroflicha tahlil olmaydi. Keksalarimiz ham, otalarimizdan qolgan udum deb javob boradilar, xalos. Sunnat to‘yiga sartarosh , usta, doktor chaqirilib bolaning jinsiy a’zosi gigenik jihatdan ortiqcha qismi kesib tashlangan paxta kuydimrib bosiladi. Kesilgan bolaga baxmal tun, moxi belbog‘, shoxi bolbog‘, salla keydiriladi . Shu 38

munosabat bilan elga osh berilib tantanali nishonlangan. O‘zbeklarimizning jumladan Qarshi liklarning yana bir odatlaridan biri, ya’ni ota-oaning farzand oldidagi burchlaridan biri, qizi voyaga yetgach ularni uylantirish, turmushga berish marosimi nikoh to‘yi hisoblanadi. Nikoh to‘yi umumiy sovchilikdan boshlanadi. Qiz tomon rozi bo‘lsa ham uch martagcha sovchilar kelib ketishadi. Uchinchi martasida ayol sovchilar rozilikni olgandan so‘ng erkak sovchilar kelishadi. Bu marosim unashtirish marosimi deyiladi. Keyinchalik ikki quda “kelishib” to‘qqiz to‘yi belgilanadi. Bu to‘qqiz to‘yga kelin bolaga seplar, kuyovbolaga qarindoshlar tomonidan olib boriladi. To‘qqiz to‘yi o‘tgandan so‘ng ikki tomon yana kelishilgan holda nikoh to‘yi kunini belgilaydi. To‘y kuni do‘sti yori, birodarlar kelin va kuyovga yaxshi niyatlar aytib tantanali ravishda to‘y nishonlanadi. Qarshi shahrida to‘y hamisha ko‘tarinki tantana bilan o‘tqaziladi. Jamoatchilikning faol ishtiroqi bilan o‘tqaziladigan yana bir qadimiy urf- odatlardan biri dafn marosimdir. Bu maprosimni o‘tqazish ko‘p odamlar ishtiroqida o‘tqazishadi. Etnosotsiologik tadqiqotlarga ko‘ra Qarshida to‘yda qatnashmasada dafn marosimida qatnashish albatta shart. Qarshida murdani toza ko‘rpacha ustiga yotqazidilar , iloji boricha salqin quyosh tushmaydigan joyga yotqiziladi. Marxumning boshi qiblaga qarab qo‘yilishida shart. Matomga kelgan har bir kishi marxumning yaqinlariga ta’ziyasini bildiradi. Tashqarida yig‘lab turgan o‘g‘il-qizlari yangim kelin qarindoshlari, ko‘rish uchun marxumning yuzi ochib qo‘yiladi. Agar o‘lim kechqurun yuz bersa ertalab ovoz chiqarishadi. O‘g‘il qizlari yaqin qarindoshlariga aytib yig‘lashadi. Qarshi mahsus aytishi guyanda azaga chaqiriladi. Guyanda pul evaziga orakni ezuvchi so‘zlar bilan ko‘ksiga urib bayt aytadi. Yaqin qarindoshlar unga ko‘shilib aytishadi. Agar osh marg‘um bo‘lsa bu marosimi marhum o‘lgan kuni tun belbog‘ boshiga esa duppi kiyishadi. Og‘irligi tushadi deb mumkin qadar murdani uyda ushlamaslikka harakat qiladi. 39

Qiz bola 9 yoshga o‘g‘il bola 12 yoshga tulmagan bo‘lsa janoza o‘qishmaydi. Yana o‘z jonlariga qasd qilganlarga ham Islom dinida janoza o‘qishmaydi. Marhumni maxsus yuvuvchi yuvadi bunday kishilar Qarshi shag‘rida murdushuy deyiladi. Qarshida murdani mazorgacha olib borguncha har yetti qadamda almashib ko‘tarilib boriladi. Qarshida shunday yaxshi odat borki yo‘lovchi ketayotgan bo‘lsa ham yetti qadamda tobutni ko‘tarishadi va so‘ngra yo‘lida davom etadi. Keksalarning aytishicha marhum chiqqan uydan uch kungacha yog‘ hidi tutun chiqmasligi kerak. Shuning uchun marhum ning qarindoshlari, ko‘ni- ko‘shnilari ta’ziya bo‘lgan uyga taom olib kelish udumli bor. Biz yuqori ko‘rib o‘tgan o‘limi va ko‘mish marosimlari shaharning har burchagida qat’iy rioya qilinadi. Aza kunida sadr tepish odati hamon mavjud. Bu marosimga qilinadigan xarojatlar xaqida alohida to‘xtatish joizdir. Ulikni ko‘lish uchun chaqa topolmagan oilalar ham bor. Eng yaxshisi marhumlar xotirasini joyiga ko‘lman, degan kishi uning qabrini obod qilsin. Gul ekish , ko‘chat o‘tqazish kelajak nasllarga marhumdan yodgorlik qoldirish lozim. “Xotira va qadrlash kuni” deb e’lon qilinishi jamoatchilik tomonidan iliq kutib olingan. Shu kun qabristnlar obod qilinadi kishilar qariya holidan xabar olishadi va barcha shaxidlarni xotirlashadi. Dafn va ta’ziya marosimini o‘tqazish to‘g‘risida O‘zbekiston Musulmonlar boshqaruvi idorasi yaxshi ko‘rsatib berilgan. Bunga Qarshining har bir mahalla (guzari) da qat’iy amal qilinmoqda. Jamoatchilikning faol ishtiroqi bilan o‘tqaziladigan yana bir qadimiy urf- odatlardan biri dafn marosimdir. Bu maprosimni o‘tqazish ko‘p odamlar ishtiroqida o‘tqazishadi. Etnosotsiologik tadqiqotlarga ko‘ra Qarshida to‘yda qatnashmasada dafn marosimida qatnashish albatta shart. Qarshida murdani toza ko‘rpacha ustiga yotqazidilar , iloji boricha salqin quyosh tushmaydigan joyga yotqiziladi. Marxumning boshi qiblaga qarab qo‘yilishida shart. Matomga kelgan har bir kishi marxumning yaqinlariga ta’ziyasini bildiradi. Tashqarida yig‘lab turgan o‘g‘il-qizlari yangim kelin qarindoshlari, ko‘rish uchun marxumning yuzi ochib qo‘yiladi. 40

Agar o‘lim kechqurun yuz bersa ertalab ovoz chiqarishadi. O‘g‘il qizlari yaqin qarindoshlariga aytib yig‘lashadi. Qarshi mahsus aytishi guyanda azaga chaqiriladi. Guyanda pul evaziga orakni ezuvchi so‘zlar bilan ko‘ksiga urib bayt aytadi. Yaqin qarindoshlar unga ko‘shilib aytishadi. Agar osh marg‘um bo‘lsa bu marosimi marhum o‘lgan kuni tun belbog‘ boshiga esa duppi kiyishadi. Og‘irligi tushadi deb mumkin qadar murdani uyda ushlamaslikka harakat qiladi. Qiz bola 9 yoshga o‘g‘il bola 12 yoshga tulmagan bo‘lsa janoza o‘qishmaydi. Yana o‘z jonlariga qasd qilganlarga ham Islom dinida janoza o‘qishmaydi. Marhumni maxsus yuvuvchi yuvadi bunday kishilar Qarshi shag‘rida murdushuy deyiladi. Qarshida murdani mazorgacha olib borguncha har yetti qadamda almashib ko‘tarilib boriladi. Qarshida shunday yaxshi odat borki yo‘lovchi ketayotgan bo‘lsa ham yetti qadamda tobutni ko‘tarishadi va so‘ngra yo‘lida davom etadi. Keksalarning aytishicha marhum chiqqan uydan uch kungacha yog‘ hidi tutun chiqmasligi kerak. Shuning uchun marhum ning qarindoshlari, ko‘ni- ko‘shnilari ta’ziya bo‘lgan uyga taom olib kelish udumli bor. Biz yuqori ko‘rib o‘tgan o‘limi va ko‘mish marosimlari shaharning har burchagida qat’iy rioya qilinadi. Aza kunida sadr tepish odati hamon mavjud. Bu marosimga qilinadigan xarojatlar xaqida alohida to‘xtatish joizdir. Ulikni ko‘lish uchun chaqa topolmagan oilalar ham bor. Eng yaxshisi marhumlar xotirasini joyiga ko‘lman, degan kishi uning qabrini obod qilsin. Gul ekish , ko‘chat o‘tqazish kelajak nasllarga marhumdan yodgorlik qoldirish lozim. Mamlakatimiz rag‘barning 1998 28 oktabr kuni chiqargan Farmonida marhumlar xotirasiga bag‘ishlab o‘tqaziladigan marosimlarda isrofgarchiliklarga yul qo‘yilmasligini . Elt –yurt odatlari mensilayotganligini alohida ta’qidlandi. 9- mayning “Xotira va qadrlash kuni” deb e’lon qilinishi jamoatchilik tomonidan iliq kutib olingan. Shu kun qabristnlar obod qilinadi kishilar qariya holidan xabar olishadi va barcha shaxidlarni xotirlashadi. Dafn va ta’ziya marosimini o‘tqazish to‘g‘risida O‘zbekiston Musulmonlar boshqaruvi idorasi 41

yaxshi ko‘rsatib berilgan. Bunga Qarshining har bir mahalla (guzari) da qat’iy amal qilinmoqda. 2 .2.An’anaviy bayramlar va uyinlar. O‘zbeklarning jumladan Qarshi shahri mahallari aholisining madaniy marosimdan xalq ijod qilgan va katta ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan turli bayramlar, uyinlar , mavsumiy va kasb hunar marosimlari ham alohida o‘rin egallaydi. Bayram va marosimlar ijtimoiy va shaxsiy hayotning barcha tomonlarini qamrab oluvchi va o‘zaro munosabatlarning turli jihozlari va mahallarida namoyon bo‘luvchi muayyan urf odatlar va an’analar axloqiy tamoyillar va xuquqiy tartibotlar ning tarixiy shakllanganyig‘indisidir. Mustaqillik xalqimiz tarixida yangi uyg‘onish davrini boshlab berdi. Bu jarayonning ilk bosqichidayoq milliy o‘zligimizni anglashga bo‘lgan intilish ancha kuchaydi. O‘tmish tarixga, ajdodlarimizning shonli yo‘llariga va ma’naviy merosiga yangicha xolisona nazar tashlashga kirishildi. Chunki o‘tmishdan to hozirgacha ko‘p asrlar osha sayqallanib kelgan azaliy milliy qadriyatlar-boqiy udum va an’analarga ham ajdodlarimiz tomonidan tamal toshlari qo‘yilgan. Inson kundalik turmushi va hayotidagi ko‘plab an’analar orasida mehnat udumlarining mushtarak qismi hisoblangan hasharning alohida o‘z o‘rni bor. Odatda yirik hajmdagi ishlarni kishilar o‘zaro hamkor bo‘lishib, bir-birlariga yordam berishib, hashar usulida bajarishgan. Tabiiyki, hashar jarayonida 42

kishilarning insoniylik va mehnatsevarlik fazilatlari yanada yaqqol namoyon bo‘ladi. Jamoatchilik hashar yo‘li bilan beva-bechora va kambag‘allarga yordam bergan. Birgalikda yer haydalgan, ekin ekilgan, parvarish qilingan va hosil yig‘ishtirib olingan. Agar biror beva ayolning o‘g‘li yoki qizi turmush qurayotgan bo‘lsa ham yordam uyushtirilgan. Bunday yordam-hasharning turli shakllari mavjud bo‘lib, Markaziy Osiyo, xususan O‘zbekistonning keng hududlarida turlicha atamalar bilan nomlangan. Tarixiy-etnografiyaga oid adabiyotlarda hasharning shakllari va o‘ziga xos tamoyillari hanuzgacha atroflicha ilmiy talqin qilinmagan. Xalq mehnat an’analari boqiy, tuganmas va bebaho merosdir. Istiqlol tufayli ko‘hna Turonzamin tarixi zarvaraqlari ijtimoiy adolat nuqtai nazaridan qaytadan yozilayotgan bir paytda xalqimiz mehnat an’analarini atroflicha ilmiy tadqiq etish hamda yosh avlodga yetkazish eng savob va dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Etnograflarning bu ilmiy va amaliy masalani bajarishga o‘zlarining salmoqli hissaslarini qo‘shib, jamoatchilikni xalqimiz sharqona mehnat an’analari bilan yaqindan tanishtirishlari istiqlol davri talabidir. Mazkur tadqiqot bu xayrli ishdagi dastlabki sa’yi harakatlarning debochasidir. Mehnatsevarlik o‘zbek xalqining qon-joniga juda qadimdan singib ketgan elimizda o‘tmishda mehnatni tashkil etishning o‘ziga xos an’analari mavjud bo‘lgan. Keksalar yosh avlodga mehnat an’analari va ko‘nikmalarini doimo o‘rganib borishgan. El ulus mehnati boshlanishidan to nihoyasiga yetguncha o‘zining yozilmagan maxsus «temir» qonun-qoidalariga ega bo‘lgan, hamda shod- xurramlik bilan davom etgan. Yumush yakunida esa maxsus taomlar pishirilgan va mehmondorchilik tashkil etilgan. Ko‘p ming yillik moziy tarixga ega bo‘lgan Sharq xalqlarining eng ommaviy tarqalgan qadimgi mehnat udumlaridan biri hashardir. Hashar to‘g‘risida tarix va etnografiya adabiyotlarida umumiy tarzda hamda bir yoqlama bayon etilgan ma’lumotlar mavjud. Lekin hozirgi paytgacha hashar udumini kelib chiqishi va o‘ziga xos an’analari chuqur ilmiy asosda ochib berilmagan. O‘zbekistonning turli viloyat va tumanlarida hasharning o‘ziga xos an’analari mavjud. Quyida mavjud 43

tarixiy etnografik adabiyotlar hamda ko‘p yillar davomida to‘plangan etnologik ma’lumotlar asosida hashar an’analari mohiyat-mazmuni yoritiladi. O‘zbek xalqi hayoti va turmushida muhim rol o‘ynagan hashar so‘zi arabcha “Hashar”, hashar (to‘da) so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib, «yig‘moq», «to‘plamoq», degan ma’nolarga ega. Ba’zi manbalarda hashar so‘ziga «yig‘in», «to‘da» izohlari berilgan. (A.Navoiy asarlari uchun qisqacha lug‘at. T., 1993, 368 bet). Hashar so‘zi qirg‘izlar va o‘zbeklarning ba’zi qavmlarida «ashar», qozoqlarda «asar» deyiladi. Shuningdek, o‘zbeklar, qozoqlar va qoraqalpoqlarda turk atamasi «ko‘mak», “kemek” ham deyiladi. Hozirgi paytda “hashar”, “ko‘mak” atamalari aynan bir xil ma’noni anglatib, uyg‘un tarzda ishlatilmoqda. Aslida hashar ko‘pchilikning ixtiyoriy tarzda bir- birlariga beg‘araz, beminnat hamda tekinga yordam berishi hisoblanadi. O‘zbek tilining izohli lug‘atida ta’kidlanganidek: “Hashar-biror ishni birgalashib bajarishda jamoatchilik tomonidan berilgan ixtiyoriy yordamdir”. Tarix atamalarining qisqacha izohli lug‘atida esa shunday ta’kidlanadi: “Hashar-ixtiyoriy yordam turidir. O‘tmishda hashar ko‘pincha ariq qazish, yirikroq bino, yo‘l va ko‘priklar qurish kabi ishlarda keng qo‘llanilgan. Ayollar gilam to‘qish, bichish- tikish ishlarida hashar qilishgan. Hashar ko‘pincha bir kun ayrim vaqtlarda esa ikki kun ariz qazish va imorat qurish kabi ishlarda bir necha kunlab davom etgan”. Xullas, hasharning juda ko‘plab turlari mavjud bo‘lib, quyida o‘zbeklar an’anaviy hasharlariga to‘xtalib o‘tiladi. Hashar biror ishni bajarish uchun yig‘ilish, qal’a va boshqa qurilish ishlariga odamlarni safarbar etish demakdir. Sulaymon Buxoriy «Hashar nahr va irmoq qazimoq uchun har yili to‘planadigan ishchi, juykor (ariq qazuvchi), mardikor bo‘lganligini uqtiradi. U quyidagi misralarni keltiradi: Keldi hashar qozmaga har xonadon, Toki chiqargay suvi nav xonadon. 8 8 Shayx Sulaymon Buxoriy lug‘ati Chig‘atoy. Istanbul, 1928, B. 165. 44

«Hashar» atamasi ko‘pincha ariq qazish va suv chiqarish ishlarida keng qo‘llanilgan. Sharqshunos P.P.Ivanov hashar, qal’a deb ataladigan jarimalari qurilish va qal’alarni tuzatish ishlarida xalqni ishlatishdan iborat bir feodal majburiyat ekanligini ta’kidlagan edi. 9 Tarixiy manbalarga ko‘ra Shayboniylar davrida (XVI asr) bu majburiyatlar ayniqsa keng tarqalgan ekan. O‘tmishda ajdodlarimiz xo‘jalik ishlarining aksariyat qismini hashar yo‘li bilan bajarishgan. Erta bahorda tokzorlarni ochish va novdalarini kesish, bog‘ yerlarini ag‘darish, yem-hashak to‘plash, hosilini saranjomlash, kuzgi yaxob suvi berish, katta ariq, kanal, zovurlarni qazish va tozalash kabi eng og‘ir yumushlarni barchasi ham hashar orqali uddalangan. Yangi imorat qurilishiga yoki eskichini ta’mir qilishga ustalardan tashqari hasharchilar ham taklif etilgan. Qishloqlarda qo‘y, echki, («Chaganaboqar») va qoramollarni («podachi») har kuni bir odam almashib, hashar yo‘li bilan boqqan. Bu an’ana hozirgacha ham ba’zi qishloqlarimizda saqlanib qolgan. Ma’lumki, bog‘-rog‘lar, tarmoqlarga ishlov berish sermashaqqat va jamoa mehnatini talab qilgan. Xalqimizning «Kuch birlikda», «It bo‘l, qush bo‘l, ko‘p bo‘l», «Yolg‘iz otning changi chiqmas, changi chiqsa ham dong‘i chiqmas», «Birlashgan o‘zar, birlashmagan to‘zar», «Birikkan kuch-kuch, birikmagan kuch- puch», «Bo‘linganni bo‘ri yer, ayrilganni ayiq yer», «Birlik bo‘lmas, tiriklik bo‘lmas kabi maqol va naqllari bejiz aytilmagan, albatta. Burun hasharning beva-bechoralarga va kambag‘al oilalarga katta yordami tekkan. Qishloqdagi o‘ziga to‘q xonadonlar hamkorlikda yolg‘iz, kambag‘al, yetim-yesirlarga uy-joy qurib berish yumushlari, o‘g‘il bolalarni sunnat qilish kabi marosimlarni ham jamoa qishloq aholisi bilan hashar qilib, bamaslahat va hamjihatlikda bajarishgan. Erta bahorda ko‘chalar, yo‘llarni tozalash va tuzatish, ko‘chatlar ekish, ariqlar qazish, ko‘priklar qurish, mozorlarni obodonlashtirish, jamoat joylarini (machit, madrasa, maktab) qurish va ta’mirlash kabi mehnattalab yumushlar ham tezkor usulda hashar yordamida bajarilgan. 9 P.A.Ivanov. Xozyaystvo Djuybarskix shayxov. K istorii feodalnogo zemledeliya v Sredney Azii XVI-XVII v. M.M. 1954,39 st. 45

Janubiy O‘zbekiston Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida «hayrov» udumi mavjud bo‘lgan. Bu tadbir kech kuz va qishning ochiq kunlarida hashar orqali o‘tkazilgan. An’anaga ko‘ra bosh ariq hashar yo‘li bilan yilda bir marta tozalangan. Mehnatga layoqatli har bir kishi hayrov qazishga chiqqan. Hayrov qazish paytida ariq yoki kanal yoqasidagi yo‘ldan o‘tayotgan notanish yo‘lovchi minib borayotgan ulovidan tushib, hayrovga baholi qudrat ko‘maklashib yo‘lida yana davom etgan. Udumga ko‘ra hashar yo‘li bilan imorat qurilayotganda yo‘lovchilar «Hormangizlar» deb o‘tishgan. O‘zbekistonning janubidagi Qarshi, SHerobod vohalaridan to XX asr 20- yillari oxirlarigacha paykal tizimi mavjud bo‘lgan. Qishloq jamoasining umumiy yeri bo‘lib, u yerda jamoat a’zolari birgalashib ishlashgan. Paykal boshlig‘ini dehqonlarning o‘zlari saylashgan. Xonlik, bekliklarga tegishli ulushlarni birgalashib to‘lashgan hamda hosilni ham o‘rtada o‘zaro teng taqsimlashgan. O‘zbek xalqi elshunoslik ilmi bilimdoni, akademik K.Shoniyozov o‘zbek qarluqlarida hashar jarayonini juda qiziqarli lavhalar orqali tasvirlagan. Odatda mart oyi boshidan to aprel oyining o‘rtalarigacha ariq tozalash hashari o‘tkazilib, unga oqsoqol yoki mirob rahbarlik qilgan. Oqsoqol (mirob) ertalabdan hashar ishtirokchilari tomonidan bajariladigan ish hajmi hisobini olib borgan. Agar qaysi paykaldan belgilangan miqdorda odam kelmasa (mirob) o‘sha paykalga «boqi» jarima e’lon qilgan, har bir boqi 15-20 tanga 3-4 so‘m bo‘lgan. Oqsoqol hasharda sust yoki oz miqdorda kam ishlagan. Paykal a’zolaridan birini oti, eshagi yoki to‘nini garovga olib qolgan. Paykal a’zosi esa o‘z paykal boshisi yoki chekboshiga borib sodir bo‘lgan voqeani aytgan. Chekboshi (paykal boshi) belgilagan jarimani paykal a’zolaridan yig‘ib oqsoqolga (mirobga) eltib berib, garovga olib qolingan narsalar: ot, eshak va to‘nni qaytarib olgan. Oqsoqol (mirob) boqi jarimani o‘lchab bergan, hamda har qaysi paykalning belgilangan miqdorda ariq tozaligini nazorat qilgan. Hasharda ishtirok etmagan paykallar butun mavsum davomida suvdan foydalanish huquqidan mahrum etilgan. O‘zbek qipchoqlarida ham an’anaviy hashar hamda «tegish» udumi mavjud bo‘lgan, o‘troq tarzda yashagan aholi uyushtirgan hasharda qarindoshlar, 46

qo‘shnilar va yaqin do‘stlar ishtirok etgan. Qipchoqlarda esa hasharda aksariyat qarindoshlar qatnashgan. Zarafshon havzasi va qipchoqlarning kambag‘al, nochor dehqonlari g‘alla o‘rimda 6-8 kishi birlashma (artel) tuzishib, buni «tegish» deb atashgan. «Tegish» ko‘p hollarda hasharga o‘xshagan. Agar hashar juda zaruriy paytlarda uyushtirilsa, tegish esa asosan hosilni saranjomlashda tashkil etilgan va bunda har kim teng hissasini qo‘shgan. Hasharlarda qarindoshlar ishtirok etishsa, tegishda esa ular muhim rol o‘ynamagan. Tegish mavsumiy xarakterga ega bo‘lib, hosil yig‘ib olingach, a’zolari tarqalib ketgan. Kelgusi yili dehqonlar yana tegishli yangi tarkibida birlashishgan. Shuning uchun ham xalqimizda «SHerikchilik bir yilchilik, qudachilik ming yilchilik» degan naql mavjud. Har bir qishloqda bir nechta tegish bo‘lsa ularning oqsoqoli («tegish oqsoqoli») bo‘lgan. Oqsoqol ish miqdori, sug‘orish navbati va kunlarni belgilaganyu. Tegish a’zolari yerlari hosili navbatma-navbat yig‘ib, terib olingan. Shuningdek tegish a’zolari qishloqning katta boyi, oqsoqoliga haq olmasdan ishlab berishgan. 10 Janubiy Xorazmda un tanob yerni sug‘oruvchi suv bir suv hisoblangan. Bir suvdan foydalanuvchilarning hududiy jamoasi «jabdi» deyilgan. Har bir jabdi boshlig‘ini «jabdi boshi» bo‘lgan. Qazuv va boshqa jamoa ishlari haqida jabdiboshi xabardor qilingan. U jabdidan bir kishining yumushiga ajratishi kerak edi.Agar jabdi bir necha mayda xo‘jalikdan iborat bo‘lsa, ular o‘zaro kelishib oralaridan bir kishini ish quroli bilan ta’minlab qazuvga yuborishgan. Agar jabdining hajmi o‘n tanob, bir kishining yer hajmiga to‘g‘ri kelsa, u holda yer egasining shaxsan o‘zi jabdiboshi sifatida chiqar va o‘z hisobiga bir kishi berar edi. Ko‘pincha boylar, din arboblari, amaldorlar va hukmdorlar oila a’zolari yerlari jabdi hajmidan bir necha marta oshib ketardi. Lekin shunga qaramasdan bir jabdi deb hisoblanardi va bir ishchigina talab qilinar edi. Amalda bunday xo‘jaliklar umuman jamoa ishlaridan ozod qilinardi. 10 Shoniyozov K. K etnicheskoy istorii uzbekskogo naroda. T., 1974, 293-294 st . 47

Mahalliy hokimlar va amaldorlar hashar ishlarida yuqori idoralardan ishchi olmaslikka kelishar edi. Chunki jabdining oz yeri begona a’zolariga nisbatan ularga juda ehtiyotlik bilan muomala qilish kerak edi. Jabdi tartibi doimo juda rasmiy xarakterda bo‘lib, undan faqat katta yer egalarigina ko‘p foyda ko‘rgan, jabdining kam yerli a’’zolariga kelganda, ularni har qanday ishga jalb etishardi. Xorazmda irrigatsiya shaxobchalari qurish va ta’mirlash uchun davlat aholining mehnat majburiyati begori joriy etilgan edi. Begor (hindcha) atamasining tub mazmuni tekinga majburiyat o‘tashdir. I.P.Petrushevskiyni yozishicha begor Sosoniylar sulolasi davrida (XV asr) ham mavjud bo‘lgan. 11 Beg‘oni «suxra» ham deb atashgan. P.P.Ivanov «begor», «hashar», «qal’a», atamalari davlatning turli qurilishlariga xalqni hukumat foydasiga ishlab berish bilan bajarilgan majburiyat ekanligini ta’kidlaydi. 12 Feodallarning turli tuman uy xizmatlarini bajarish uchun «beg‘or» dab yuritilgan. Bu xizmat uyni ta’mirlash, yangi imorat solib berish, modallar mollarini boqish, o‘tin tayyorlash kabi yumushlardan iborat bo‘lgan. Begor uchun har bir kishiga bir yilda 12 kun belgilangan. Mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan yumushlar: damba qurish va boshqa qazuvlar begorga kirmagan. Chunki obxurdani o‘sha tuman aholisi bajarar edi. 12 kunlik begordan tashqari xorazmda 6 kunlik majburiyat «balo qazuv» ham mavjud bo‘lgan. 13 Amlok, «begor» xonliklar davrida faqat davlat foydasi uchun emas, balki ayrim feodallarning shaxsiy xizmatlarini bajarish uchun beriladigan majburiyat bo‘lgan ekan. Markaziy Osiyoda irrigatsiya ishlarining barchasi qadimdan suvdan foydalanuvchilarning kuchi va mablag‘i hisobiga hashar usuli bilan bajarilgan. Sug‘orish ishlari bilan bog‘liq hasharlar Buxoro vohasida ish obyektiga (hajmiga qarab hasharni rud (rud-magistral kanal yoki «hashari juy» (juy kanaldan 11 I.P.Petrushevskiy. Ocherki po istorii feodalnix otnosheniy v Azerbaydjane i Armenii a XVI nachale XIX v.L., 1949, s.289. 12 P.I.Ivanov ko‘rsatilgan asar, 39-bet. 13 Y.G‘ulomov. Xorazmning sug‘orilish tarixi. T., 1959, 275-bet. 48

chiqarilgan katta ariq deyilib bu bosh kanalni yerlarning loyqadan tozalash uchun har yili o‘tkaziladigan hashar bo‘lgan «Hashari band» yoki «hashari varq»-bosh to‘g‘onlarni tiklash yoki kuzatish hashari, «hashari damna» yoki «ashari daryo xur» va «sangkorlik» kanal boshini daryo yuvib ketgan yoki daryoning asosiy oqimi o‘z yo‘nalishini o‘zgartirib kanal daxanasi bosh qismi chetda qolgan vaqtlarda o‘tkazilgan. Hashar yoki ommaviy hashar «mardi viloyat» yoki mardi vilo» nomlari bilan yuritilgan. Irrigatsiya hasharlarining muddati 8-12 kun bo‘lib, bularning soni har bir sug‘orish inshootidan sug‘oriladigan obikor yerlarning maydoni bo‘yicha «kurak» (jinzor), «mardikor» yoki «qush» hisobida belgilangan. Har bir kurak yer maydoni 10 kunga teng bo‘lib, vaqtida kichik bir jamoadan mardikor, bir mardikor qazuvda chiqqan. Ishning hajmi jihatdan daryoga o‘rnatilgan bosh to‘g‘onlarning hashari ayniqsa salmoqli bo‘lgan. Masalan, Zarafshon daryosi ichiga o‘rnatilgan Darg‘om kanali bosh to‘g‘onining uzunligi 5-7 km bo‘lib, uni qayta tiklash va kuzatish uchun har yili bahorida Darg‘om irrigatsiya sistemasi bo‘yicha har kuni yerdan ikki mardikor 15 kun hasharga chiqqan. Agar bosh to‘g‘onni tuzatish vaqtida hasharchilar soni ozlik qilib daryoni bog‘lash uchun ularning kuchi yetmasa, hashar boshqaruvchisi miroblar, mardikorlar sonini ko‘paytirish maqsadida tovon har qush yerdan 2 yoki 3 mardikor chiqarish to‘g‘risida Farmon qilgan. Farmonga ko‘ra har qush yerdan bitta hasharchi chaqirilsa, «yakmarda» ikkita bo‘lsa, «dumarda» va uchta bo‘lsa «semarda» deb yuritilgan. Agar shunda ham hasharchilar ozlik qilsa, amirning ruxsati bilan «mardi viloyati» chaqirilgan. Masalan: Shohruh to‘g‘onning tuzatish uchun mardi viloyati chaqirilganda 10 mingdan ziyod mardikor to‘plangan. Yuqorida ko‘rsatilganidek, sug‘orish tarmoqlarini loyqadan tozalash va suv inshootlarini tuzatish vaqtida hasharga chiqmaganlardan «boqiy puli» jarimasi undirib olingan. Buxoro vohasida bu pul ikki xil bo‘lib, birinchisi «boqiyi nam juyi», ikkinchisi «boqiyi oposobiy» deb yuritilgan. Ularning birinchisi sug‘orish tarmoqlaridagi qazuvga chiqmaganlardan, ikkinchisi esa to‘g‘on hashariga chiqmaganlaridan undirilgan. Boqiy puli hashariga chiqmagan har bir kishi uchun 49

tanga hisobiga olingan. Magistral asosiy kanallar bol to‘g‘oni hasharida o‘z vaqtida jonlik so‘yilishi uchun hasharchilardan «qon puli» yig‘ilgan. 14 Samarqand viloyati Pastdarg‘om tumanida, masalan, bitta katta shoh ariqdan to‘rt qishloq aholisi suv ichsa, ular o‘zlarini «qozonsherik» yoki «bir qora qozon» deyishgan. Mazkur qozonsheriklikka (bir qora qozon) kirgan odamlar shoh ariqni birgalikda hashar uyushtirib, qazishgan va tozalashgan. Kichik ariqni esa qishloq aholisining o‘zlari qazishgan. Qozonsherikning saylangan o‘z ellikboshisi bo‘lib, u shoh ariqni qazish, tozalash, sug‘orish navbatini belgilash kabi yumushlarga, shuningdek to‘y va boshqa marosimlarga rahbarlik qilgan. Hasharga birinchi navbatda yaqin qo‘shnilar kelishgan. Ba’zan ilgaridan ham o‘zaro bir-birining ishlariga ko‘maklashib yurgan kishilar ham hasharda ishtirok etishgan. Makkajo‘xoriga va paxtaga ishlov berishda ham hashar keng qo‘llanilgan. Hasharchilarga lazzatli ovqat pishirib berilgan. XX asr boshlariga kelib hasharchilarga yaktak, to‘n, ustaga asosan do‘ppi, to‘n, belbog‘, ko‘ylak hamda bolalarga esa dastro‘mol berila boshlangan. 15 Etnografik ma’lumotlarga ko‘ra, Qashqadaryo o‘zbeklarida o‘zaro yordam usuli «alg‘ov» ham mavjud bo‘lgan. Agar dehqonning biror narsasi (ot, ho‘kiz, omoch, bo‘yinturug‘i yoki urug‘lik doni va hokazo) yetishmasa boshqa bir dehqon bilan hamkorlik qilib ishlagan. Ular uy hayvonlari, mehnat qurollari va asbob uskunalaridan bir-biriga o‘zaro ko‘maklashuvi ham alg‘ov hisoblangan. Toshkent vohasi Xumson qishlog‘ida yersiz yoki yeri kam, ulovi yetarli bo‘lmagan kambag‘al dehqonlar birlashib sherikchilik asosida xo‘jalik yuritishgan. Bu jamoaga kirgan a’zolar «teng sherik» deb atalib yetishtirilgan hosil bab-barobar taqsimlangan. Bunday manzara Janubiy O‘zbekiston qishloqlarida burun mavjud bo‘lganligi keksalar ma’lumotlari to‘la tasdiqlaydi. O‘tmishda o‘zbek xotin- 14 A.R.Muhammadjonov. Quyi Zarafshon vodiysining sug‘orilish tarixi. Qadimgi davrdan to XX asr boshlarigacha. T., 1972, 346-350 betlar. 15 Etnograficheskiye ocherki uzbekskogo naseleniya. M.,1969, s.70-71-105. 50

qizlarining ham o‘ziga xos mehnat udumi hasharlari mavjud bo‘lgan. To‘y oldidan bichish-tekish (to‘y bichar), non yopish («non yopar») yumushlarini ayollar birgalikda bajarishgan. Ularning hamkorlikda paxta tozalashning Farg‘ona vodiysi, Toshkent vohasida «Yigirish hashar», Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo, Surxondaryo va boshqa viloyatlarda «kichik hashar» yoki «xalaki hashar» deyilgan. Ayollarning birgalikdagi ip yigirishi «charx hashar» deyilgan. Bu hashar Zarafshon vodiysida «chax chan», Farg‘ona viloyati (Qo‘qonda)) «chax-zan», Andijonda «chax-xasan» deb nomlangan. Toshkent viloyati Xumson qishlog‘i va o‘na chegaradosh qishloqlarda qizlarning o‘ziga xos tikuv birlashmasi (arteli) qizlar dahasi bo‘lgan. Qo‘shni Xondaylik qishlog‘idagi «xarfona» odatiga ko‘ra esa bir qiz o‘ziga sep tayyorlashi lozim bo‘lib sovchi yuborilayotgan yoki unashtirilgan tikuvchi qizlarga kuyov tomonidan turli sovg‘alar yuborilgan. Qiz esa uyidagi dugonalariga non, meva shirinliklar taom tayyorlab kelgan. (Abduraimov M.A. Ko‘rsatilgan asar). Keksalarning axborot berishlaricha, o‘zbek xotin qizlarning tilla terish ko‘magi, paxta savash hashari, tog‘ oldi tumanlarida yog‘ to‘plash kabi hasharlari mavjud bo‘lgan. Shunda xotin-qizlar yorg‘ichoq tortish, paxta va jun titish, kigiz bosish, o‘tov tikish kabi yumushlarda ham o‘zaro hamkorlik qilishgan. «Qo‘l solish» Qashqadaryo vohasi tog‘ oldi tumanlarida sut sog‘ish hashari udumiga ko‘ra ayollar sigir, qo‘y, echkilarni birgalikda sog‘ib sutini navbat bilan olishgan. Sutdan yog‘ va turli mahsulotlar tayyorlashgan va qishga g‘amlashgan. Buni «peyvoz» yoki «peykor» ham deb atashgan. Ayollar hashari odatda o‘yin-kulgi, latifa, askiya va laparlar aytish bilan xursandchilik kayfiyatida o‘tgan. Qozog‘istonning sayram o‘zbeklarida «kuyov hashari» an’anasiga ko‘ra, to‘y oldidan kuyov bo‘lg‘usi qaylig‘i ota-onasi uyida jo‘ralari hashar tashkil etgan. Kuyov jo‘ralari bilan qaynotasi uyini ta’mirlash, yerini ishlash, hosilini o‘rish va boshqa yumushlarda ko‘maklashgan. An’anaga ko‘ra o‘zbek xalqining har bir marosimi, to‘y tomoshasi hamda azasi jamoa ishtirokida hashar ko‘mak yo‘li bilan hamkorlikda o‘tkazilgan. 51

Halqimizning tarix sinovlaridan o‘tgan bayramlari va marosimlari kishilarning o‘zaro munosabatlari insoniy fazilatlarini chinakam xalqchi umuminsoniy qadriyatlarini ask ettiradi. Asrlar davomida shakllanib va avaylanib kelingan ijobiy rasm-rusumlar va odatlardan Vatanga sadoqat , kattalarga xo‘rmat, qvariyalarga g‘amxo‘lik , yaqin uzoq-kishilar xotirasini xotirlab yod etishi . Ijtimoiy xarakterga ega bulgan bayram va marosimlar ochiq namoyish qilinadi. Qarshi shahridaham butun Sharqda mashhur bayramdan Navruz bayrami va marosimlari juda uzoq davlardan beri nishonlanib kelinmoqdpa. Bu bayram kecha va kunduz teng kilgan kunlari21 martda boshlandi. Xozir Qarshi shahrida Navruz bayrami mart oyidan boshlanib may oyigacha davom -etadi. Qarshi shahrida Navruz bayramini har bir mahalla , tashkilot, muassasada nishonlash an’naga aylangan. Bu bayramda xonadonlarga shohona taom –sumalak risq –ro‘d, mo‘lkchilik ramzi bo‘lib uni tayorlash katta mahoratni talab qiladi. Navruz dasturxonga yana turli taomlar jumladan o‘k somsa va boshqalar tayorlangan. Qarshi shahrida islomiy bayramlardan Kurbon va ramazon xayitlari keng tantana bilan o‘tqaziladi. Qurbon hayiti kuni erkaklar Ko‘k gumbaz masjidga chiqib hayit nomozini o‘qishadi o‘sha kuni masjid yoniga sayil o‘tqaziladi. Ijtimoiy –tariyaviy xarakteri milliy sport va musobaqalar jismoniy mashg‘ulot va uyinlar o‘zbeklarda qadimdan rivojlanib kelgan. Bolalar uyinlarda asosan mahalliy aholining kasbi ko‘nlari va mashg‘ulotlari o‘z ifodasini topgan. Shuning uchun bolalarning o‘yinlarida o‘y –ruzg‘or buyumlari , qishloq xo‘jalik asboblari namoyon bo‘lgan. Qish paytlari qor bo‘ron, yaxmalak , yozda chilik, bozor va kuz fasllarda oshiq, varq uchirish o‘yinlarini bolalar sevib o‘yinashadi. Shuningdek Qarshi mahallarida bolalarning quyidagi uyinlari mavjud bo‘lgan. “Mexmon-mehmon”, “Ota-ona”, “Chilik”, “Yashinmochoq ”, (Bekishmachoq) “Tosh yetar”, “Urdi qochdi”, “Oq suyak”, “yakkol”, “Labbay tosh”, “Hurkach”, “Quloq cho‘zma”, “Chitti gul”, “Juppa toq”, “Podshovozir”, 52

“Besh tosh “,”Kim o‘zar”, “Quvlamachoq”, “Tosh otar ”, “Topgan topaloq”, “Oq terakli” va haqozalar erkaklar kurash, qoqma, poyga ko‘pkari o‘yinlari ham mavjud bo‘lgan. Afsus bunday xalq uo‘inlarining ko‘pchiligi unutilib ketgan. O‘yinlardan milliy kurash, poyga ko‘pkari va boshqa lar hozirgacha saqlangan. Hozirgi Qarshilik yoshlarning ko‘pchiligi zamonaviy sport uyinlari bilan shug‘ullanishib xalqaro musobaqalarda sovrinlarni qulga kiritmoqdalar. Xulosa O‘zbekiston mustaqilligi elon qilinish bilan maxalalarga bo‘lgan munosabat tubdan o‘zgardi. Maxallalarni tashkil etishga xomiylik qilishgda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining respublika “Mahalla” xayriya jamg‘armasini tashkil etish to‘g‘risidagi 1992-yil 12-sentabrdagi hamda mamlakat “Mahalla” xayriya jamg‘armasiga mablag‘ ajratish to‘g‘risidagi 1992-yil dekabrdagi farmonlari katta siyosiy va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 105-moddasi va 1993-yil sentabrda qabul qilingan “Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”gi Qonunga binoan, mahallalar o‘z huquqiy maqomiga ega bo‘lib, mahalliy hokimiyatning tarkibiga kirib, mahallalar davlatimizning joylardagi muhim tanchi, yuridik shaxs sifatida o‘z mol-mulkiga, moliyaviy budjetiga, bankdagi hisob-kitob raqamiga, ega bo‘lgan tashkiliy tuzilmaga aylandi. Biz bu mavzuni tadqiq qilish jarayonida ana shunday tashkiliy tuzilma ya’ni mahallalarning mamlakatning ijtimoiy siyosiy tuzumidagi rolini o‘rganib quyidagi xulosalarga kelindi: Birinchidan XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Qashqadaryo vohasining ko‘zga kuringan shaharlaridan Shahrisabzda 52 ta, Kitobda 20 ta, Qarshida esa 20 dan ziyod mahalla faoliyat yuritib, bu mahallalar ma’muriy buyruqbozlik markazlashgan byurokratik boshqaruv sharoitida jamoatchilik asosidagi o‘zini-o‘zi 53

boshqarish organlari Komfirqa rahbarligida ijtimoiy hayotning soxta demokratik asoslari mavjudligini ko‘rsatish uchun shunchaki tuzilgan ekanligi aniqlandi . Ikkinchidan Qadimdan Navtaka, Naxshab, Yerqo‘rg‘on, Nasaf, Qarshi nomlari bilan tilga olingan hozirgi Qarshi shahri hududlarida tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, indoariylar, saklar, so‘g‘diylar, yuyechjilar, qang‘arlar, араблар, қарлуқлар, чиғиллар, халачлар, тўксилар, қовчин, барлос, арлот, уйрот, муғуллар каби халқлар ва этник қавмлар яшаганлар. Uchinchidan Qarshi shahridagi Boyguzari, Holvagar, Eronguzar, Qozixona, Temirchi, Uymovut, Xitoy, Charmgar, Qo‘rg‘oncha, Zog‘za, Arabxona, Buzrobot kabi mahalla va guzarlarda kulolchilik, temirchilik, chilangarlikka asoslangan hunarmandchilik ustaxonalari bo‘lgan. Qarshi shahrida oltita karvonsaroy savdogarlarga xizmat ko‘rsatgan. Shaharning hunarmandlar joylashgan qismida bozorlar bo‘lib, asosiy katta bozor yuqori bozor deb atalgan. Bu bozorda ot, chorva mollari, tuya sotilgan. Bulardan mahalliy savdogarlar Rossiya, Eron, Hindiston, Angliya davlatlari bilan tijorat ishlarini olib borganlar. Buyuk Ipak yo‘li chorrahasida joylashgan iqtisodiy va madaniy jihatdan taraqqiy etgan Qarshi shahri mahalla (guzar)lari savdo, hunarmandchilikning eng yirik markazlaridan hisoblangan. To‘rtinchidan Qarshi shahridagi aksariyat mahallalarda tug‘ilish bilan bog‘liq aqiqa to‘yi, soch to‘yi, beshik to‘yi, sunnat to‘yi, nikoh to‘yi kabi marosimlar o‘tkazilgan. Dafn va ta’ziya marosimlarida uch, yetti, yigirma oshi, qirq, payshanbalik, yakshanbalik, yil oshi kabi marosimlar o‘tkazilgan. Shuningdek Navo‘z bayrami, Qurbon va ramazon hayitlari nishonlangan. Shuningdek: “Chillik”, “Tosh yetar”, “Urdi qochdi”, “Oq suyak”, “Quloq cho‘zma”, “Kim o‘zar”, “Topgan topaloq”, “Tosh otar”, “Kurash”, “Poyga”, “Ko‘pkari” singari milliy o‘yinlar ham mavjud bo‘lgan. 54

Zero Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: “Mustaqillik yillarida mahalla hayoti bilan bog‘liq ko‘plab qadriyatlar, udum va an’analarimiz qayta tiklanib, zamon talablari asosida boyib bormoqda. Shu bilan birga, mahallaning huquq va vakolatlari kengaytirilmoqda, ular bugun o‘zini – o‘zi boshqarish idorasi, haqiqiy demokratiya darsxonasi sifatida keng ko‘lamli faoliyat olib bormoqda. Davlatchiligimiz tarixida birinchi marta “mahalla” tushunchasi Konstitutsiyamizga kiritilib, uning jamiyat boshqaruvidagi o‘rni va maqomi qat’iy belgilab qo‘yildi”. 16 Mustaqillik qo‘lga kiritilgach butun mamlakatimiz hududlari – shahar, tuman, qishloq va mahallalarda yangi turmush tarzini shakllantirishda, jamiyatda shaxsni ahamiyatini oshirishda, o‘zini – o‘zi idora qila olish fazilatlarini kuchaytirishda, o‘z hayotini o‘zi tashkil etish etish tamoyillarini kundalik faoliyatiga aylantirishda mahalla imkoniyatlaridan foydalanish zarur edi. Bu yo‘l bevosita mamlakatimizda fuqarolik jamiyati shakllanishi va fuqarolar o‘zini – o‘zi boshqarish tamoyilining bosh yo‘nalishiga aylandi. 16 Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. T., 2008 y. B – 59. 55

Tavsiyalar 1. Qarshi shahridagi Boyguzari, Holvagar, Eronguzar, Qozixona, Temirchi, Uymovut, Xitoy, Charmgar, Qo‘rg‘oncha, Zog‘za, Arabxona, Buzrobot kabi mahalla va guzarlarda kulolchilik, temirchilik, chilangarlikka asoslangan hunarmandchilik ustaxonalari bo‘lgan mahallalar faoliyatini yo’lga qo’yish va ularga shart-sharoitlar yaratib berish; 2. Qarshi shahrida oltita karvonsaroy savdogarlarga xizmat ko‘rsatganligini aks ettiruvchi xarita va bukletlar chiqarish; 3. Buyuk Ipak yo‘li chorrahasida joylashgan iqtisodiy va madaniy jihatdan taraqqiy etgan Qarshi shahri mahalla (guzar)lari savdo, hunarmandchilikning eng yirik markazlaridan biri bo’lganlgi haqida hujjatli filmlar suratga olish; 4. Qarshi shahridagi aksariyat mahallalarda tug‘ilish bilan bog‘liq aqiqa to‘yi, soch to‘yi, beshik to‘yi, sunnat to‘yi, nikoh to‘yi kabi marosimlar o‘tkazida isrofgarchilikka yo’l qo’maslik va bu haqda tag’ibot ishlarini samarali olib borish; 5. Dafn va ta’ziya marosimlarida uch, yetti, yigirma oshi, qirq, payshanbalik, yakshanbalik, yil oshi kabi marosimlar o‘tkazishi me’yoor asosida nazoratqilish. 56

A dabiyotlar ro’yxati 1.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.2001 yil 2.O‘zbekiston Respublikasi qonunni “Fuvarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida” 2.”Xalq so‘zi”, 1999 yil , 17 aprel. 3.I.A.Karimov. Kuchli davlatdayen kuchli jamiyat sari.T., 1998 y. 4.I.A.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T. Sharq ,1998 y. 5.I.A.Karimov. Milliy istiqloli mafqurasi –xalq e’tiqodi va buyuk kelajak va ishonchdir .T. , O‘zbekiston , 2000y. 6.I.A.Karimov. “Hayotimizning, taraqqiyotining Konstitutsiyasining 10 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutq.”.// “O‘zbekiston ovozi”, 2002 yil 6 dekabr. 7. I.A .Karimov. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch. 2008y. T.”Ma’naviyat” 8.I.A.Karimov. Mamlakatimizda demokratik islohatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqoralik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi.T.2010. 9.I.A.Karimov. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida.T.2011. 10.I.A.Karimov.Inaon xotirasi-boqiy, qadr-qimmati-ulug’// Xalq so’zi,2012,10 may. 11.“Obod mahalla yili” to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 7 fevraldagi qarori. 57

12.Belinitskiy A.N. , Bentovich, I.B. Bolshakov,O.A. “Srednevekoqy gorod Sredney Azii”L.1973y. 13.Buriyev O. Va boshqalar O‘zbek oilasi tarixidan. T. “O‘qituvchi”1995 y. 14.Buriyev O. , Xoliqov D. Turxona an’ana va udumlari milliy ko‘rki , T, “Minxoj ” 1998 15.Jabborov I.M. “O‘zbek xalqi etnografiyasi” T. “O‘qituvchi” 1994 16.Jalilov Sh. Mahalla yengillanish davrida T.1995 17.Jalilov Sh. “Kuchli davlatdan-kuchli jamiyat sari” T.O‘zbekiston ,2001 18Zaxriddin Muhammad Bobur “Boburnoma”, T.1989 y. 19. Zimin A.A. Naxshab , Nasaf , “Qarshi ix istoriya i v drevnost” 1927 20.Isomiddinov M.X., Suleymanov R.X. Yerkurgan. T. “Fan”1984 21.Kabanov S.K. Naxshab na rubej ye drevnosti i srendnevekoya( 3-4vv.) T. “Fan”1977 22.Masson M.YE. “Stolichniye goroda v oblasti nizovyev Qashqadarya s drevnosti vremen” T. 1973 23.Mankovskaya L. Arxiteturniye pasmyatniki Qashqadari” .T.1977 Nasreddinov Q. Qarshi qal’asi ( qo‘lyozma) Nafasov T. O‘zbekiston tponishlarning izohi lug‘ati” T.,1988 24.Lunina S.B. Goroda Yujnogo Sogda v 8-12 v.v. T.,1984 25.Ravshanov P. Qashqadarya tarixi T. , “Fan ”1995 Sagdullayev A.S. Usadbq Drevney Baktrii T.,1987 26.Sosnin V.A. Stolitsa kochevya: Nautaka-Naxshab-Karshi “ Qarshi “Nasaf”1996 27.Suleymanov O.X. Drevniy Naxshab T.2000 Suxareva O.A. K istorii gorodov Buxarskogo xanstva . T., 1958. 28.Qadimiy Qarshi , O‘rta Osiyo Shaharsozlik i va madaniyati tarixi T. “Nasaf” 1999  www.eurasia.org.ru .  www.history.ru  http://www.philos.msu.ru/fac/history/  http://www.auditorium.ru 58

 www.museum.ru  www. ziyonet.net. Ilova Axborotchilar ro’yxati: Bozorov Tursun -“Beklar mahallasi faoli , dotsent. Ravshanov Ali-“Samarqand” mahallasi oqsoqoli , dotsent Murtazov Rashid –Qarshi shahar”Mahalla ”jamg‘armasining raisi Tuychiyev Haydar- “Mahalla jamg‘armasi viloyat bo‘limi raisining o‘rinbosari” Sadiqov Nor “Chakar ” mahallasi oqsoqolining o‘rinbosari , fahriy Jalilov Mavlon –F.Xo‘jayev nomidagi mahalla faoli , dotsent Xidirov Jaxongir-“Mahamot” mahallasi oqsoqoli Toshatova Zulayxo –“Bog‘ishamol” mahallasining faoli Sodiqov Ne’mat – shu mahalla faoli , faxriy Tursunov Ahmad-“Kunchikar” mahallasining oqsoqolining o‘rinbosari,faxriy Sattorqulov Husan-Qarshi tuman “Bog‘obod” fuqarolar yig‘ini faxriysi. 59

O'xshashlar

AQSH Prezidentlari tarixidan

Markaziy Osiyoda tasavvuf ta’limotining vujudga kelish tarixidan

Qarshi shahrining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti

Jahon sivilizasiyasida Nasaf allomalari ilmiy merosining tutgan o’rni

O’rta Osiyo mudofaa qo’rg’onlarining o’rganilishi yangi bosqichda (Qashqadaryo vohasi misolida)