O’rta Osiyo mudofaa qo’rg’onlarining o’rganilishi yangi bosqichda (Qashqadaryo vohasi misolida) - Tarix - Diplom ishlar

O’rta Osiyo mudofaa qo’rg’onlarining o’rganilishi yangi bosqichda (Qashqadaryo vohasi misolida)

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

357 KB

Ko'chirib olish

M u n d a r i j a. K irish . ----------------------------------------------------------------------------------------2- 7 I -bob. Qashqadaryoda vohasidagi shaharlarning vujudga kelishi va mudofaa tizimi. 1.1. Vohadagi mudofaa qо‘rg‘onlarining arxeologik о‘rganilish tarixi -----------8-30 1.2. Qadimgi va o’rta asrlar mudofaa tizimi.----------------------------------------31-40 II-bob. So’nggi o’rta asrlardagi mudofaa qо‘rg‘onlarining geografik о‘rni, tuzilishi va funksiyasi. 2.1.Vohadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat.----------------------------------------------41-47 2.2.Qashqadaryoning о‘rta va quyi oqimidagi mudofaa qо‘rg‘onlari.-----------48-63 XULOSA. --------------------------------------------------------------------------------64-65 Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati. -----------------------------------------------66-68 Ilovalar. 1

KIRIS H. Mavzuning dolzarbligi. Mustaqil respublikamizning ijtimoiy fanlar sohasi olimlari oldida xalqimiz tarixini, shuningdek boshqa xalqlar tarixini haqqoniy va to’laqonli o’rganish masalasi dolzarb vazifa sifatida turibdi. Bu haqda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov respublikamizning etakchi tarixchi olimlari bilan o’tkazgan uchrashuvida va boshqa mazkur soha bilan bog’liq yig’ilishlarda bir necha marta ta’kidlab o’tgan 1 . Shuningdek, bu vazifalar O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarorlarida ham o’z aksini topgan 2 . O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi Senati «Arxeologiya merosi ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to’frisida»gi Qonunni amaldagi «Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to’frisida»gi qonun bilan hamohangdir, chunki arxeologiya merosi ham madaniy merosimizning bir qismi. Lekin madaniy meros – bu juda keng tushuncha va u O’zbekistonning qadimiy arxeologik va me’moriy obidalari, muzeylarda saqlanyotgan yuzlab turdagi noyob topilmalar, qadimiy kitoblar va boshqa yozma yodgorliklar, barcha-barchasini qamrab oladi. Yangi qonun madaniy merosimizning alohida bir qismi, O’zbekistonning katta va bebaho milliy mulki – uning betakror arxeologik yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishga qaratilgan. O’zbekistonning arxeologiya merosi va undan foydalanish keyingi yillarda davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. O’zbek davlatchiligi tarixini o’rganishda arxeologiya yodgorliklari bosh omil bo’lib xizmat qilganligi barchaga ma’lum. Keyingi yillarda mamlakatimizning Termiz, Buxoro, Xiva shaharlarining 2500 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ // Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. –Т., Ўзбекистон, 1999. 7 ж. –Б. 128-132; Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т., 2008; Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг чора ва тадбирлари. – Т., 2009; Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва кучли фуқаролик жамияти барпо этиш – устувор мақсадимиздир // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузаси. – Т., 2010; Каримов И.А. Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир // 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. – Т., 2012. 2 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Қарори “Ўзбекистоннинг Янги тарихини тайёрлаш ва нашр этиш” // Г. Халқ сўзи. 17 декабр 1996 йил; Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Қарори “Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Тарих институти фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида” // Г. Халқ сўзи. 27 июн 1998 йил. 2

yilligi, Qarshi va Shahrisabz shaharlarining 2700, Marfilon shahrining 2000, Samarqand shahrining 2750 va Toshkent shahrining 2200 yilligi sanalari bu qadimiy shaharlar xarobalari bo’lgan arxeologiya yodgorliklarda olib borilgan uzoq yillik murakkab arxeologik tadqiqotlar natijasida aniqlangan. Mavzuning o’rganilish darajasi. Xalqlarning ozodlik, mustaqillik, baxt-saodatga azaliy intilishi o’z taqdirini o’zi belgilashga azmu qarori hayotdagi chiqur o’zgarishlarni harakatga keltiruvchi kuchdir. 1 О‘zbekiston tarixini о‘rganishda ToshdU (О‘zMU) “Arxeologiya” kafedrasining Kesh arxeologik-topagrafik ekspedetsiyasi va О‘zbekiston Respublirasi Fanlar Akademiyasi Arxeologiya instituti olimlari tomonidan tо‘laligicha ochib о‘rganilgan va olib borgan arxeologik izlanishlari nihoyatda qimmatli ma’lumotlarni bergan. Mustaqillik yillarida bosib o’tgan va to’plagan tajribamizni xolisona baholash,qo’lga kiritilgan yuksak marralarimizni tahlil etish mamlakatimizni tadrijiy va bosqichma-bosqich rivojlantirish bo’yicha biz tanlagan modelning naqadar to’fri ekanini va shu yo’ldan bo’ndan bo’yon ham ofishmay qat’iyat bilan borishimiz zarurligini yaqqol ko’rsatmoqda 2 . О‘zbekistonning qadimiy shaharsozlik madaniyati tarixi va rivojida Qashqadaryo vohasi muhim о‘rin egallaydi. Voha Qashqadaryoning uzanida joylashgan bо‘lib, bu hudud qadimgi sharq tipidagi sug‘orma dehqonchilik uchun juda qulay hisoblanadi. Ilk temir davrida О‘rta Osiyoning Baqtriya, Marv, Sо‘g‘d, Xorazm о‘lkalarida dehqonchilik vohalari shakllana boshlaganlar va ularning markazlari bо‘lgan aholi manzillari mustahkam mudofa devorlari bilan о‘rab olingan. Eramizdan avvalgi IV asrda Sо‘g‘d Aleksandr Makedonskiy armiyasi tomonidan ishg‘ol qilinadi va uning imperiyasi tarkibiga kiritiladi. Aleksandr kelgan paytda Qashqadaryo vohasida ikkita shahar - uning yuqori oqimidagi 1 Ислом Каримов.Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида.НМИУ, “Ўзбекистон”, Т.2011.426 б. 2 Мамлакатимизда демократик ислоҳатларни янада чуқурлаштириш ва фуқоролик жамиятини ривожлантириш концепцияси.Т.,Ўзбекистон.2010.7-8 б. 3

Shahrisabz vohasida Uzunqir, quyi Qarshi vohasida esa Yerqо‘rg‘on mavjud bо‘lgan. Yaqinda Afg‘oniston hududida topilgan, eramizdan avvalgi IV asrda oromiy yozuvida bitilgan bir hujjatda Aleksandr hujumi arafasida Kish (Kesh) va Nikshapa (Naxshab) ning shahar devorlarini zudlik bilan ta’mirlash haqida sо‘z boradi. Bu matnda Keshdagi Uzunqir va Naxshabdagi Yerqо‘rg‘on haqida sо‘z yuritilgan. Eramizdan avvalgi VI asrda shahar devorlari tubdan ta’mirlanadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari Qashqadaryo vohasidagi arxeologik izlanishlarining asosiy yо‘nalishlaridan biri bu qadimgi, o’rta asrlar va XVII-XIX asrga oid mudofaa qо‘rg‘onlarini arxeologik jihatdan о‘rganish bо‘ldi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek …o’z ona yurtining tinch, osoyishta hayotini, beg’ubor osmonini asrash uchun mardlik,jasorat vа qahramonlik ko’rsatgan, jon fido etgan yurtdoshlarimizning xotirasi abadiy yashaydi… 1 Shu maqsaddan kelib chiqib, quyidagilarni hal etish asosiy vazifa etib qo’yildi: – Vohadagi Qarshi, SHahrisabz, G’uzor, Yakkabog’ Qamashi tumanlaridagi xarobalarida va uning atrofidagi boshqa arxeologik yodgorliklar mudofaa tizimining tarixiy ahamiyati va inqirozga yuz tutish sababarini ko’rsatib berish. -Qashqadaryo vohasi shaharlari tarixini o’rganish jarayonida hal etilishi kerak bo’lgan asosiy masalalarni ilmiy tahlilini berish. Bu borada har bir davrga taalluqli barcha nashrlar, materiallarni o’rganish, keyingi davrda tadqiqotchilar tomonidan olingan yangi ma’lumotlar bilan boyitib borilganligini ko’rsatib berish; – Qashqadaryo vohasida yashagan qadimgi aholining me’moriy yodgorliklarini o’rganish jarayonida alohida ahamiyatga ega bo’lgan mudofaa devorlari, turar joylar, harbiy inshoatlar va diniy marosimlar uchun mo’ljallangan inshootlarining qurilish uslublarini tahlil qilish; – Qashqadaryo vohasidagi qadimgi, o’rta asrlar va sо‘nggi о‘rta asrlarga oid mudofaa qo’ronlarining tarixini o’rganish jarayonida hal etilishi kerak bo’lgan asosiy masalalarni ilmiy tahlilini berish. Bu borada har bir davrga ta’lluqli barcha 1 Ислом Каримов. Инсон хотираси-боқий, қадр-қиммати-улуғ.Халқ сўзи газетаси. 2012 йил 10 май. № 91.1 б. 4

nashrlar, materiallarni o’rganish, keyingi davrda tadqiqotchilar tomonidan olingan yangi ma’lumotlar bilan boyitib borilganligini ko’rsatib berish; Bitiruv malakaviy ishining davriy chegarasi. Qashqadaryo vohasidagi qadimgi, o’rta asrlarga va XVII-XIX asrlarga oid mudofaa qo’rgonlarining qaerlarda qurilganligi, nima vazifani bajarganligini, me’moriy yodgorliklarini o’rganish jarayonida alohida ahamiyatga ega bo’lgan turar joylar, mudofaa uchun mo’ljallangan inshootlarining qurilish uslublarini tahlil qilish; Qashqadaryo vohasi tarixini tо‘liq yoritish uchun bu qо‘rg‘onlarni har tomonlama о‘rganish lozim edi. Shuni aytib о‘tish kerakki, yozma manbalardagi mavjud ma’lumotlar bir tomonlama bо‘lib,bu qо‘rg‘onlarning tuzilishi, mudofaa qismlari haqida tо‘liq ma’lumot berilmaydi. Shu tufayli ham bu qurg‘onlarni arxeologik jihatdan о‘rganib chiqish juda muhim bо‘lib, bu vazifa Toshkent Davlat Universiteti (hozirgi О‘zMU) “O’rta Osiyo arxeologiyasi” kafedrasining Kesh arxeologik-topagrafik ekspedetsiyasi va О‘zbekiston Respublirasi Fanlar Akademiyasi Arxeologiya institutining tashkil topishining dastlabki yillardayoq kun tartibiga qо‘yilgan edi. Hozirgi kungacha bu sohada kо‘p ishlar amalga oshirilgan. Lekin ushbu mavzuda sо‘nggi yillarda diplom ishlari himoya qilinmagan. Shularni hisobga olib Qashqadaryoda vohasidagi mudofaa inshoatlari bilan vohadagi qadimgi, o’rta asrlar va sо‘nggi о‘rta asrlarga oid mudofaa qо‘rg‘onlarini yozma manbalar va arxeologik jihatdan о‘rganilish tarixini yoritishni maqsad qilib oldik. Qashqadaryoning vodiydan dashtga bir necha о‘zanga ajralib chiqish yeriga yaqin joyda, uning Rо‘daksoy о‘zani bо‘yida miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda dehqon aholi zich joylashgan dastlabki qishloq paydo bо‘ladi va tezda uning atrofi mahobatli mudofa devori bilan о‘rab olinadi. Shu asnoda hozirgi Yerqо‘rg‘on yodgorligi о‘rnida Qarshi vohasining ilk markaziy shahri shakllanadi. Eramizdan avvalgi II asrda Naxshabda yana bir yirik shaharga asos solinadi. Bu shaharning harobalari bizning kunlargacha Qal’ayi Zohaki Moron nomli ulkan yodgorlik kо‘rinishida yetib kelgan. Bu yodgorlik hozirgi Qarshi shahrining markaziy qismida joylashgan. 5

Eftalitlar imperiyasi tarix sahnasidan ketgandan keyin qaror topgan Turk hoqonligi davrida Yerqо‘rg‘on о‘rnidagi shahar - Nikshapa (Naxshab) boshqa tiklanmaydi va bu davrda Qarshi vohasining yangi markaziga asos solinadi. Qashqadaryoning chap sohilida, Yerqо‘rg‘on xarobalaridan 2,5-3 km masofada joylashgan va hozirda mahalliy aholi tomonidan Shulluktepa nomi bilan yuritiladigan ulkan yodgorlik о‘rnida eramizning III - IV asrlarida bunyod etilgan kichikroq qal’a VI - VII asrlarga kelib vohadagi eng yirik qal’a – shaharga aylana boradi va vohaning poytaxti maqomini oladi. Somoniylar va Qoraxoniylar sulolalari davrida Nasaf Movarounnahrning eng yirik iqtisodiy va madaniy markazlaridan biriga aylanadi. Mо‘g‘ullar hukmronligi davrida О‘rta Osiyoda tashkil topgan Chig‘atoy ulusi xonlari Qashqadaryo vohasiga e’tibor bilan qaraganlar. 1318-1326 yillarda ulus xoni Kapakxon qadimgi Nasaf xarobalaridan 4,5–5 km janubda Qashqadaryoning chap sohiliga yaqin joyda xon qarorgohi sifatida Qarshi qal’asini bunyod ettirgan. Qarshi qal’asi 4 metr qalinlikdagi mudofaa devorlari bilan о‘ralgan, kvadrat shaklidagi yirik qо‘rg‘on kо‘rinishida bо‘lib maydoni 630 x 630 metrni tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy–uslubiy asoslari. Tadqiqotda o’rganiliyotgan muammoni turi talqin etishda arxeologik,etnografik,numizmatik va yozma manbalarga amal qilindi. Turli manba va ma’lumotlarni tahlil qilishda ularga qiyosiy va tanqidiy nuqtai nazardan yondashildi. Davr xususiyatlarini nazarda tutgan holda voqealar tarixiylik, tadrijiylik, stivilizastion yondashuv usullari asosida umumlashtirildi va tahlil etildi. Tadqiqotning nazariy-uslubiy asosini ishlab chiqishda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning asarlari, ma’ruza va nutqlarida ilgari surilgan ilmiy-nazariy ko’rsatmalari, tarixiy shaxslar va qadimiy shaharlarning yubiley tantanalarida so’zlagan nutqlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarorlarida ilgari surilgan muhim vazifalar haqidagi ko’rsatmalar muhim ahamiyat kasb etadi. 6

Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: - Qashqadaryo vohasidagi qadimgi, o’rta asrlarga va XVII-XIX asrlarga oid mudofaa qo’rgonlarida olib borilgan tadqiqot ishlari natijasida u erdagi qadimgi mudofaa inshoatlari klassifikastiya qilindi; - tadqiqot ishlari jarayonida o’rganilgan devor qoldiqlari asosida ularning qurilish uslubi, qalinligi, materiali, xom ashyo tarkibi, pishitish va turi o’rganildi; - Qashqadaryo vohasi va uning atrofidagi yodgorliklar hududi haqida ma’lumotlar to’planib, undagi mavjud bo’lgan qadimgi va o’rta asrlar shaharlarining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti ko’rsatib berildi; Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishining tadqiqot qismi va xulosa qismida keltilirgan ma’lumotlardan umumiy o’rta ta’lim maktablari, akademik listeylar, o’rta maxsus kasb-hunar kollejlarida tarix fani darslarida, o’lka tarixini o’rganishda, universitetlardagi tarix fakultetlarida maxsus kurs ma’ruzalarini tayyorlashda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning aprobatsiyasi. BMI Qarshi Davlat universiteti Tarix fakulteti “Jahon tarixi va arxeologiya” kafedrasi qoshidagi “Yosh arxeolog” tо‘garagida ma’ruza qilingan, hamda 2011-2012 о‘quv yillarida “Jahon tarixi va arxeologiya” kafedrasida muhokama qilingan. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, to’rt fasl, xulosa, adabiyotlar ro’yxati va ilovadan iborat. BMI ning umumiy hajmi 69 ta betni tashkil etadi. 1 . Qashqadaryoda vohasidagi shaharlarning vujudga kelishi va mudofaa tizimi. 1.1. Vohadagi mudofaa qо‘rg‘onlarining arxeologik о‘rganilish tarixi 7

Qashqadaryo vohasi hududida sо‘nggi yillarda ToshdU О‘rta Osiyo arxeologiyasi kafedrasi a’zolari tomonidan olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida kо‘plab mustahkamlangan qishloq mehmonlari qо‘rg‘onlar о‘rganib chiqildi. Qashqadaryoning vodiydan dashtga bir necha o’zanga ajralib chiqish eriga yaqin joyda, uning Ro’daksoy o’zani bo’yi miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda aholi zich joylashgan dehqonchilik qishlog’i paydo bo’ladi. Ma’lum vaqtdan keyin uning atrofi mahobatli mudofa devori bilan o’rab olinadi. Eramizdan avvalgi VI asrda, ya’ni Ahmoniylar hukmronligi davrida Marakandadagi kabi bu shahar devorlari ham tubdan ta’mirlanadi. Eramizdan avvalgi IV asrda shahar Aleksandr Makedonskiy armiyasi tomonidan ishg’ol qilinadi. Aleksandr kelgan paytda Qashqadaryo vohasida ikkita shahar mavjud bo’lgan. Bu shaharlarning qadimiy nomlari to’g’risida fanda uzoq yillar davomida turlicha qarama-Qarshi fikrlar, taxminlar, farazlar hukm surdi. Bu shaharlar olimlar tomonidan Ksenippa, Nautaka, Nashebo, Nashebolo, Bolo va hokazo nomlar bilan atal di. Yaqinda Afg’onistonning shimoliy hududlaridan topilgan qadimiy bir hujjat mana shu tortishuvlarga nuqta qo’ydi. Bu hujjat qadimgi oromiy tilda eramizdan avvalgi 330 - 320 yillarda mol terisiga bitilgan maktub bo’lib, u Ahmoniylar saltanati tasarrufidagi Baqtr satrapi (hokimi) tomonidan uning o’z qo’li ostidagi Xulm (Baqtr (Balx)dan 50 km masofada joylashgan Toshqo’rg’on – R.A.) degan shaharcha boshqaruvchisi Bagavanta nomiga yuborilgan. Xatda Nikshapaya va Kish shaharlari atroflaridagi mudofa inshootlari qurilishini nazorat qilish uchun askar yuborish lozimligi buyurilgan. Bu xatda Nikshapaya (Naxshab) va Kish (Kesh) shaharlari nazarda tutilganligi tarixchi va manbashunos olimlar tomonidan to’la e’tirof etildi. Eramizning III asridan Nikshapayada shahar qurilishining yangi yuksalish davri boshlanadi. Shahar markazida ibodatxonaning ulug’vor binosi barpo etiladi, hokim saroyi quriladi, ichki va tashqi mudofa devorlari tubdan 8

ta’mirlanadi, kulollar va temirchilar mahallalari kengayadi. Bu davrda Nikshapaya Markaziy Osiyoning yirik va gullab yashnagan shahriga aylanadi. VI asrda shahar halokatga uchraydi. Turk hoqonligi va Sosoniylar Eroni harbiy ittifoqining Eftalitlar bilan 562-564 yillarda olib borgan urushi Eftalitlar imperiyasining tarix sahnasidan ketishiga va bu davlatining markaziy shaharlaridan biri Nikshapaya (Naxshab)ning tamomila vayron etilishiga sabab bo’ldi. Mashhur rus olimi L.N.Gumilevning ma’lumotiga ko’ra, Turk hoqonligi va Sosoniylar harbiy ittifoqining Eftalitlar bilan hal qiluvchi urushi aynan Naxshab atrofida ro’y bergan. Eftalitlar imperiyasi tarix sahnasidan ketgandan keyin qaror topgan Turk hoqonligi davrida Nikshapaya (Naxshab) boshqa tiklanmaydi. Bu shaharning xarobalari bizning kunlargacha hozirgi Qarshi shahridan 10 km shimoliy-g’arbda joylashgan ulkan arxeologik obida - Erqo’rg’on yodgorligi ko’rinishida etib kelgan. Turk hoqonligi davrda Qarshi vohasining yangi markaziga asos solinadi. Qashqadaryoning chap sohilida, Nikshapayadan 3,5-4 km masofada joylashgan, eramizning III - IV asrlarida bunyod etilgan kichikroq qal’a VI - VII asrlarga kelib kengayib vohadagi eng yirik shaharga aylana boradi va tez orada vohaning poytaxti maqomini oladi. Bu shahar Nikshapaya (keyingi asrlarda uning nomi Nikshapa yoki Nikshap deb ozgina o’zgargan bo’lishi ham mumkin - R.A.) nomining sal o’zgargan formasi nomi bilan Naxshab, arablar istilosidan keyin esa Nasaf deb yuritilgan. Lekin Naxshab nomi ham Nasaf nomi bilan bir necha asr davomida birga ishlatilib kelingan. Bu shahar arablar istilosiga Qarshi ko’tarilgan Muqanna boshchiligidagi mashhur «oq kiyimlilar qo’zg’aloni»ning markaziga aylangan. Qo’zg’alon bostirilgandan keyin shaharda va butun vohada katta qirg’in o’tkazilgan. Somoniylar va Qoraxoniylar sulolalari davrida Nasaf Movarounnahrning eng yirik iqtisodiy va madaniy markazlaridan biriga aylanadi. 9

Nasafda va Qashqa vohasining boshqa shaharlari va qishloqlarida fanlarning turli yo’nalishlarida ijod qilgan mashhur allomalar riyoziyot, tibbiyot, fikxshunoslik, dinshunoslik, dunyoviy va islom falsafasi, hadisshunoslik, tarix ilmlari bilan mashg’ul bo’lganlar. Manbalarda Nasaf, Samarqand, Balx, Marv, Bog’dod kabi shaharlarda yashagan va «nasafiy» nisbasi ostida ijod qilgan yuzlab nasaflik mashhur allomalarning nomlari ma’lum. 1219-1220 yillardagi Chingizxon boshchiligidagi mo’g’ullar istilosi davrida Nasaf ham Markaziy Osiyoning o’nlab shaharlari qatorida tamomila vayron qilindi, bir necha asrlar davomida tarkib topgan jahonshumul madaniyat tamomila tanazzulga uchradi. Mo’g’ullar hukmronligi davrida O’rta Osiyoda tashkil topgan Chig’atoy ulusi xonlari Qashqadaryo vohasiga e’tibor bilan qaraganlar. 1318-1326 yillarda ulus xoni Kapakxon qadimgi Nasaf xarobalaridan 4,5– 5 km janubiy-sharqda Qashqadaryoning chap sohiliga yaqin joyda xon qarorgohi sifatida Qarshi qal’asini bunyod ettirgan. Kebakxon Qarshi qal’asi ichidagi saroyga ulus oliy hokimiyati - xon o’rdasini joylashtirdi. Qarshi qal’asining bunyod etilishi bu vohadagi shaharsozlik madaniyatining uchinchi bosqichini boshlab berdi va bu bosqich ayni kunlarda ham davom etmoqda. Bu holat Qarshi shahri o’zining 2700 yillik tarixiy faoliyati davrida o’z joyini ikki marotaba o’zgartirganligini ko’rsatadi. Kishsh-Kesh- Shahrisabz Ilk o’rta asrlarda Naxshab va Kesh viloyatlari moddiy madaniyati, xususan kulolchiligi bir-birlaridan sezilarli darajada farq qilishi mutaxassislar tomonidan to’la e’tirof etilgan (Kabanov, 1982). Lekin o’rta asrlarga kelib bu vohalar moddiy madaniyatining, xususan shaharlari va qishloqlari madaniyati bir-birlari bilan yaqin umumiylik kasb etganlari uchun Kesh vohasi o’rta asrlar shaharlari va qishloqlari to’g’risida xususan vohaning markaziy shahri Kesh (Kitob-Shahrisabz) to’g’risida batafsilroq to’xtalib o’tish joizdir. 1996 yilda ushbu satrlar muallifi rahbarligidagi arxeologiya guruhi tomonidan Shahrisabz shahrida olib borilayotgan qurilish va obodonlash-tirish ishlarida davrida keng qamrovli arxeologik kuzatish va qazishma ishlari olib 10

borildi Bu tadqiqotlarda Oqsaroy peshtoqidan 50-60 metr janubda pishiq g’ishtdan bunyod etilgan yupqa devorlar qoldiqlari bilan birga bizga noma’lum bo’lgan yirik inshoot poydevorining bir qismi topildi. Bu poydevorning qalinligi 132-135 sm bo’lib 50 sm balandlikda saqlangan. Bu devor 22-23x22-23x 4-5 sm o’lchamdagi pishiq g’ishtlardan bunyod etilgan. Devor janubiy-g’arbdan shimoliy- sharq tomonga yo’nalgan. Shuning uchun bu devorning yo’nalishi Oqsaroyning simmetrik yo’nalishiga unchalik mos kelmaydi. Shuning uchun bu devor Oqsaroyga tegishli emasligi ayon bo’ldi. Hozirda qad rostlab turgan Amir Temur haykali poydevori ostidagi kotlovandan esa somoniylar davriga oid 20x20x3 sm, 21x21x3 sm g’ishtlardan bunyod etilgan yupqa devorning bir qismi ochildi. Hozirgi basseyn o’rnidagi kotlovandan ham somoniylar davriga oid pishiq g’ishtlardan bunyod etilgan qisqa- qisqa devorlar va qoraxoniylar davriga oid yirik hajmdagi to’rtburchak pishiq g’ishtlardan qurilgan uzun yo’lak topildi. Bu maydonda olib borilgan arxeologik tadqiqotlarda aynan Oqsaroyga tegishli yoki uning bir qismi bo’lgan me’moriy inshootlarning qoldiqlari deyarli topilmadi. Oradan o’n yil o’tib 2006 yilda bu hududda arxeologik tadqiqotlar yana yo’lga qo’yildi va Oqsaroy peshtoqining saqlanib qolgan qismidan taxminan 50 m sharq tomondagi maydonda keng miqyosda arxeologik qazishma ishlari olib borildi. Qazishma maydonining Oqsaroyga yaqin qismida, saroyning bosh peshtoqidan sharqqa qarab yo’nalgan tashqi devori yo’nalishiga ko’ndalang holatda uzunligi 12 m va kengligi 1,5 m va chuqurligi 1,60 m bo’lgan stratigrafik transheya solindi. Transheyaning markaziy qismi esa 2 metrgacha chuqurlashtirildi va bu erdan XI-XII asrlarga, ya’ni qoraxoniylar sulolasi hukmronligi davriga oid bo’lgan o’nga yaqin sopol idishlarning parchalari topildi. Ulardan uch donasi sirlangan sopol laganlarning parchalaridir. Bu madaniy qatlamning ostida esa inson tomonidan o’zlashtirilmagan sarg’ish rangdagi toza er qatlami-materik mavjud. Shurfning quyi qatlamlaridan bir nechta ilk o’rta asrlarga oid kulollik idishlarining parchalari uchradi. Bu parchalar topilgan qatlamning qalinligi 25-30 11

sm atrofida bo’lib unda me’moriy qoldiqlar uchramagan bo’lsada, bu muhim holatni albatta nazardan qochirmaslik lozim. Chunki Shahrisabz shahri hududida ilk o’rta asrlarda ham aholi yashaganligi va bu erda qishloqlar faoliyat ko’rsatganligi bu hududda avval olib borilgan arxeologik tadqiqotlardan ma’lum bo’lgan. Bunday yodgorliklardan biri Kesh-Shahrisabzning shimoliy darvozasidan shimol tomonda joylashgan Zindontepadir. Zindontepada ochib o’rganilgan inshoot bu erda faoliyat yurgizgan olov ibodatxonasining xarobalari deb talqin qilinadi (Usmonova, Baxshistyan, 1988, s.45) Undan tashqari yana ikkita ilk o’rta asrlarga oid yodgorlik Malik Ajdar masjidi yaqinida mavjud bo’lgan va keyinchalik ular qabristonga aylanib ketgan. Umuman olganda Oqsaroyning sharq tomonida olib borilgan arxeologik qazishmalar davomida bu erda XVII-XVIII asrlarda faoliyat ko’rsatgan aholi turar- joylarining xarobalari ochib o’rganildi. XVII-XVIII asrlarga oid madaniy qatlamlar ostidan Qoraxoniylar davriga oid 50 - 55 sm qalinlikdagi madaniy qatlam va bu qatlam tarkibidan XI-XII asrlarga oid kulolchilik idishlarining topilishi Kesh-Shahrisabz tarixiga oid bir qator muammolarning birmuncha oydinlashtirilishiga xizmat qilishi mumkin. 1996 yilda shahar markazidagi keng maydonda Qoraxoniylar davriga oid madaniy qatlamlar, yirik pishiq g’ishtlardan terilgan yo’lak va katta miqdorda kulolchilik buyumlari majmuasi qo’lga kiritilgan edi. (Raimkulov A.A., Suleymanov R.X. i dr., 1996). 2006 yilgi qazishmalar davrida 1996 yil qazishma o’tkazilgan joydan 200-250 m shimol tomonda aynan mana shu davrga oid madaniy qatlamlarning uchrashi bu erda qoraxoniylar davrida keng maydonni egallagan yirik aholi punkti mavjud bo’lganligini ko’rsatadi. Bu aholi punkti o’rta asrlarda hozirgi Shahrisabz o’rnida qad rostlagan Kesh shahrining xarobalarimi, yoki keyinchalik Kesh shahrining barpo etilishiga asos bo’lgan yirik qishloq qoldiqlarimi, hozir mana shu to’g’rida qisman fikr yuritsak. Hozirgi Kitob shahridan g’arbda, Zarafshon tizmasidan oqib keluvchi Sho’robsoy bo’yida Podayotoqtepa, Uzunqir va Sangirtepa nomli yirik arxeologik yodgorliklar majmuasi mavjud. Bu yodgorliklarda salkam o’ttiz yildan beri 12

arxeologik qazishma ishlari olib boriladi. Olib borilgan uzoq yillik arxeologik tadqiqotlar natijasida bu yodgorliklar Sho’robsoy bo’yida eramizdan avvalgi VIII- VII asrlarda shakllangan qadimiy shaharning bizning kunlargacha etib kelgan xarobalari ekanligi, qadimiy Keshning shahar sifatidagi tarixi aynan mana shu hududdan boshlanganligi ma’lum bo’ldi. Eramizdan avvalgi III-II asrlarda tanazzulga uchraydi va shahar hozirgi Kitob shahri hududidagi Qalandartepa yodgorligi o’rnida qayta qad rostlaydi. Qalandartepada shaharlarga xos bo’lgan, antik davrga oid mahobatli binolarning qoldiqlari topilgan. Qashqadaryoning yuqori qismi – Kesh vohasining asosiy markazi bo’lgan bu shahar bu erda IX-X asrlargacha faoliyat ko’rsatganligi aniq, lekin u hozirgi Shahrisabz o’rniga aynan qaysi asrda ko’chganligi masalasi hozirgacha tamoman aniqlangani yo’q. Ayrim olimlar Shahrisabz o’rnidagi shahar - Kesh XI-XII asrlardan boshlab faoliyat ko’rsatgan degan fikr bildirsalar, boshqa olimlar bu erda shahar XIV – asrda paydo bo’lgan degan fikrni oldinga suradilar. X asrda Keshga tashrif buyurgan arab sayyohi Ibn Xavqalning shaharga bergan ta’rificha «Kesh «kuhandiz», «hisna» va «rabod» dan tashkil topgan. U ndan tashqari yana bir shahar « madina » rabod bilan tutashib ketgan. Ichki shahar kuhandiz bilan birgalikda xarobaga aylanib ketgan. Aholi tashqi shaharda yashaydi. «Dar al Imara», ya’ni hukumat uyi shahar tashqarisida, rabod esa al Musalla degan joyda joylashgan. Turma va jome masjidi xarobaga aylangan ichki shaharda, bozorlar esa rabodda. Shaharning barcha imoratlari loydan va yog’ochdan qurilgan. Ichki shahar devorlarida quyidagicha nomlangan to’rtta darvoza bor. «Bab al Hadid» - Temir darvoza, «Bab Ubaydulloh» - Ubaydulloh darvozasi, «Bab al Qassarin» - Tozalovchilar darvozasi, «Bab al Madina ad Dohila» - Ichki shahar darvozasi. Tashqi shahar devorlarida ikkita darvoza, «Bab al Madina ad Dohila» - Ichki shahar darvozasi va «Bab Barknon» - Barknon darvozasi. Barknon Keshga yaqin masofada joylashgan qishloqlardan birining nomi. Keshning shahar devorlari yaqinidan ikkita daryo oqib o’tgan. Ulardan biri «Nahr al Qassarin» - Tozalovchilar daryosi nomi bilan ataladigan bu daryo Siyam 13

tog’laridan oqib keladi va Keshning janubiy darvozasi yaqinidan oqib o’tadi. Ikkinchi daryo « Nahr Asrud » nomi bilan ataladi va u Kashkrud rustoqi tomondan oqib keladi. Bu daryo shaharning shimoliy darvozasi yaqinidan oqib o’tadi. Keshga tashrif buyurgan boshqa bir arab sayyohi Al Muqaddasiyning ma’lumotiga ko’ra shahar «kuhandiz», «madina», «ichki rabod» va unga tutashgan tashqi raboddan tashkil topgan. Kuhandiz ichki shaharda bo’lib xaroba ahvolga kelib qolgan, Jome masjidi ham ichki shaharda joylashgan va Samarqand jome masjididin keyin Sug’ddagi eng chiroyli masjiddir (Kamaliddinov, 1996, s.18). O’rta asrlar sayyohlarining bu ma’lumolarini Shahrisabz va Kitob shaharlari topografiyasiga tadbiq etib bu ta’riflar hozirgi Kitob shahrining geografik joylashuviga tamoman mos tushishini anglashimiz mumkin. «Nahr al Qassarin» - Tozalovchilar daryosi nomi bilan ataladigan daryo bu hozirgi Oqsuv daryosi bo’lib shaharning janubiy darvozasi yaqinidan, ikkinchi daryo «Nahr Asrud» - Qashqadaryo esa shaharning shimoliy darvozasi yaqinidan oqib o’tgan. Arab sayyohlari tomonidan ta’riflangan hozirgi Kitob shahri o’rnidagi Kesh shahrining inqirozga uchrashi uning madinasi va arkining buzilganligi bilan boshlangan bo’lsa, bu jarayon Somoniylar davridan boshlanganligini ilg’ash mumkin. Bu shaharning inqirozi masalasida M.E.Masson haqiqaga yaqin bir fikrni aytadi. M.E.Masson Keshning inqirozga uchrashi sabablarini ko’proq Muqanna qo’zg’aloni bilan bog’laydi. Chunki bu qo’zg’alonning eng qaynoq nuqtasi mana shu shahar edi va ushbu buyuk xalq harakatining bostirilishi jarayonida bu shahar albatta vayron etilgan va keyinchalik yana tiklangan. Somoniylar davrida islom dini bu davlatning rasmiy diniga aylangandan keyin ham Kesh shahri va uning atroflaridagi qishloqlar aholisining ma’lum qismi Muqannaning izdoshlari sifatida uning dinini ochiqchasiga davom ettirganlar. M.E.Massonning fikricha islom dini homiysi bo’lgan Somoniylar uchun bu «isyonchilar shahri» kutilmaganda katta muammo tug’dirishi mumkin bo’lgan va shuning uchun bu hukmron sulola podsholari bu shaharni iqtisodiy hamda siyosiy jihatdan inqirozga uchrashidan 14

manfaatdor bo’lganlar. Mana shu holat uning inqiroziga sabab bo’lgan (Masson, 1977, s.27-29). Hozirgi kunda arxeologiya va tarixshunoslik fanlaridagi jiddiy muammolardan biri – Kesh shahrining hozirgi Shahrisabz shahri joylashgan hududga qaysi davrda ko’chganligi masalasidir. M.E.Masson va G.A.Pugachenkovalarning fikrlariga ko’ra Shahrisabz o’rnidagi qishloq (shahar- R.A.) bu erda XIII asrdan keyin paydo bo’lgan (Masson, Pugachenkova, 1953, s.21). Boshqa bir olimning fikricha, Shahrisabzning mudofaa devorlari Amir Temur tomonidan bunyod etilgan (Smirnova, 1969, s.47). Hofizi Obro’ning bergan ma’lumotiga ko’ra Amir Temur shahar devorlarini qurishga kirishganda bu erda eski mudofaa devorlarining qoliqlari hali mavjud bo’lgan (Bartold, 1963, tom 8, s.21). M.E.Masson mana shu ma’lumotlar asosida shahar devorlari qurilishi Amir Temurning buyrug’iga asosan 1378/79 yillarda olib borilgan degan fikrni ilgari suradi (Masson, Pugachenkova, 1953, s.30-32). Bu fikrni bu devorlarni arxeologik jihatdan tadqiq etgan boshqa mutaxassislar guruhi ham quvvatlaydilar (Dresvyanskaya, Lunina, Sultanov, Usmanova, 1993 s. 26-27). Sh.Kamoliddinovning fikricha, shahar devorlari XI-XII asrlarda Qoraxoniylar davrida qurilgan bo’lishi mumkin. Kesh (Kitob) darvozalaridan biri Bob Barknon deb atalgan va bu darvoza shaharning janubiy-g’arbiy qismida bo’lib undan Nasaf va Termizga qarab savdo yo’li chiqqan. Mana shu yo’l ustida shaharga yaqin masofada Barknon joylashgan. Shahar darvozasi qishloq nomi bilan atalishi (Nasafdagi G’ubdin darvozasi ham G’o’bdin qishlog’i sharafiga atalganligini eslash kifoya – R.A.) bu qishloqning juda yirik bo’lganligidan dalolat beradi. Sh.S.Kamoliddinovning fikriga ko’ra Barknon hozirgi Shahrisabz o’rnidagi yirik qishloq bo’lib u Kesh (Kitob) ning «yo’ldosh shaharchasi» bo’lgan va keyinchalik Shahrisabz Keshi mana shu qishloq asosida shakllangan (Kamaliddinov, 1996, s.12-23). Yirik savdo yo’li ustida joylashgan bu qishloq asta sekinlik bilan yirik savdo va hunarmandchilik markaziga aylana boshlagan, XI-XII asrlarda unda jome masjidi qurilgan. Hozirgi Ko’k gumbaz masjidi poydevorlari tagidan topilgan pishiq g’ishtdan qurilgan mahobatli me’moriy nshoot qoldiqlari mana shu 15

masjidning xarobalari bo’lishi mumkin (Usmanova, Sagdullaev, 1981, 3-13). Mana shu davrda Movarounnahrning yirik shaharlarida namozgohlar qurish rasm bo’lgan. Bir qator diniy bayramlarda butun shahar xalqining bir vaqtda namoz o’qishi uchun shahar ichidagi jome masjilari torlik qilganligi, bayram qilishga kattaroq hudud kerakligi uchun bunday inshootlarga ehtiyoj tug’ilgan. Kesh- Shahrisabz ham yirik shaharga aylanganligi uchun bu erda namozgoh bunyod etilgan. M.E.Masson va G.A.Pugachenkovalarning fikrlaricha Kesh-Shahrisabz namozgohi XIX asrda faoliyat ko’rsatgan namozgoh o’rnida, Kitob darvozasidan (Oqsaroyning ro’parasida) yarim kilometr shimolda, bu erda joylashgan Balandtepa atrofida bo’lgan. 1980 yillarda Balandtepada zardushtiylik ibodatxonasining qoldiqlari topilgan, lekin bu erda o’rta asrlar qatlamlari yo’q (Usmanova, Baxshistyan, 1988). Ushbu shaharda bir necha yillar mobaynida arxeologik qazishmalar olib borgan Z.I.Usmanovaning fikriga ko’ra Shahrisabz shahriga mo’g’ullar hukmronligi davrida asos solingan (Usmanova, 1983, s.208-215). Bu o’rinda shahrisabz shahri hududida uzoq yillar davomida arxeologik qazishmalar olib borgan Z.I.Usmanova tomonidan qo’lga kiritilgan natijalarni batafsilroq tahlil qilish lozim. Tadqiqotchining ma’lumotlariga ko’ra Shahrisabzning mudofaa devorlari X-XII asrlarga oid arxeologik materiallarga ega bo’lgan madaniy qatlamlar ustiga bunyod etilgan. Bu davrga oid madaniy qatlamlar shaharning sharq tomondagi Qalmoq darvozasi atrofidagi shahar devorlari tagidan, g’arb tomondagi Kushxona darvozasi yaqinidagi minoralar oralig’idan solingan kesmalardan, hozirgi Ko’k gumbaz masjidi joylashgan hududlardan va boshqa ko’plab o’rinlardan topilgan. «Shunday qilib Shahrisabzning g’arbiy, shimoliy va sharqiy mudofaa devorlaridagi kesmalar, tozalashlar deyarli bir xil manzarani ko’rsatadilar. Dastlabki devor gorizontal, qalinligi 7-15 sm bo’lgan qatlamli paxsadan qurilgan va u X-XII asrlarga oid arxeologik materiallarga ega bo’lgan madaniy qatlamlar ustiga turibdi. Bu devorda keyingi davrlarga oid materiallar uchramaydi va qatlamli paxsa devor ostida ham qadimiyroq biror inshootning qoldiqlari yo’q va qatlamli paxsa devorni 1378/79 yillarda Temur tomonidan 16

qurilgan devor deb hisoblash mumkin» (Usmanova, 1983, s. 213) (rus tilida chop etilgan maqoladan tarjima bizniki – R.A.). Bu o’rinda Hofizi Obro’ning Amir Temur shahar devorlarini qurishga kirishganda bu erda eski mudofaa devorlarining qoldiqlari mavjud bo’lganligi to’g’risidagi ma’lumoti juda ham muhim (Bartold, 1973, t.8, s.92) Bizning fikrimizcha Kesh-Shahrisabzning kengayib shaharga aylana boshlashi jarayoni X asrdan, ya’ni Somoniylar davrining oxirlaridan, asosan Qoraxoniylar davridan boshlanganligi haqiqatga yaqin. Shahrisabz shahridagi Mirzo Ulug’bek tomonidan bunyod etilgan Ko’k gumbaz masjidi atroflarida, uning ichida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida ushbu masjid taxminan XII asrda pishiq g’ishtlardan bunyod etilgan mahobatli bir imoratning xarobalari ustiga qurilganligi aniqlandi (Dresvyanskaya, Lunina, Sultanov, Usmanova, chast II, 1993, s. 44-45). XII asrda pishiq g’ishtlardan bunyod etilgan bu mahobatli imorat qoraxoniylar yoki XIII asr boshlarida xorazmshohlar tomonidan bunyod etilgan va mo’g’ullar hukmronligi davrida vayronaga aylangan masjidning xarobalari bo’lishi ham mumkin. Pishiq g’ishtlardan qurilgan mahobatli masjid albatta jome masjidi bo’lishi mumkin va bunday katta masjidlar albatta yirik qishloqlarda yoki markaziy shaharlarda faoliyat ko’rsatadilar. Bu o’rinda shu paytgacha tadqiqotchilar nazaridan chetda qolayotgan bir holat borki – bu Kesh – Shahrisabz shahri mudofaa devorlarining qurilish uslubi. Shahar devorlarida hozir ham ko’zga yaqqol tashlanib turadigan holat ularning qatlam-qatlam lentali paxsadan bunyod etilganligidir. Amir Temur davrida mana shunday lentali paxsadan shahar mudofaa devorlari qurish usuli mavjud bo’lganmi, yo’qmi, mana shu holatni aniqlashtirish lozim. Lekin Zahiriddin Muhammad Bobur davrida Andijonning shahar devorlari qurilishida lentali paxsa ishlatilganligi ma’lum. Kesh – Shahrisabzdagi mudofaa devorlaridagi lentali paxsalar qatlamlarining qalinligi 7-15 sm ni tashkil etadi. Lentali paxsadan bunyod etilgan devorlar Samarqandning qadimiy o’rni bo’lmish Afrosiyobda qazib o’rganilgan bo’lib, bu erda shahristonning janub tomondagi uchinchi devori, arki devorlariga qurilgan burj-minoralarning ayrimlari aynan mana shu paxsadan bunyod etilgan 17

va ularning qurilishi XIII asrning boshlariga, Xorazmshoh Muhammad davriga to’g’ri keladi (Buryakov, Tashxodjaev, 1975, s.9). 1977-1979 yillarda olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida olingan ma’lumotlarga ko’ra Samarqand (Afrosiyob) arkining tashqi mudofaa devorlari XII asr oxiri XIII asr boshlarida, ya’ni Xorazmshohlar hukmronligi davrida tubdan ta’mirlangan va uning butun perimetri bo’ylab 6 m qalinlikda lentali paxsadan mudofaa devori urilgan (VIII-devor). Paxsa qatlamlarining qalinligi mudofaa devorining hamma joyida 15 sm ni tashkil etadi (Inevatkina, 1983 s.76-90). Bunday qat’iy tartibada qurilish boshqa viloyatlardagi ta’mirlash ishlarida ko’zga tashlanmaydi va bu holat Samarqanddagi qurilishlar maxsus reja asosida olib borilganligi va qat’iy nazorat qilinganligidan dalolat beradi. Mana shunday lentali paxsa devorlar vositasida Nasafning qadimiy o’rni bo’lmish Shulluktepa arkining mudofaa devorlari ham bunyod etilgan bo’lib paxsa qatlamlarining qalinligi 10-25 sm ni tashkil etadi. Qazishmalar muallifi B.D.Kochnevning ma’lumotiga ko’ra bu devorlar arkning mudofaa devorlari bo’lib qalinligi 1,75 m va ularning tarkibidan XI-XII asrlarga oid kulolchilik idishlarining parchalari topilgan (qazishmalar hisobotlari O’zR FA Arxeologiya instituti arxivida saqlanadi – R.A.). Shu holatga e’tiborni jalb etish lozimki, devorlarda XI-XII asrlarga oid kulolchilik idishlarining parchalari mavjudligi bu devorlar XII asrdan keyin bunyod etilganligini ko’rsatadi. Bu holat esa o’z-o’zidan bu devorlar xorazmshohlar davriga oid ekanligini va bu sulola davrida Samarqand, Nasaf va Kesh shaharlarida ulkan qurilishlar amalga oshirilganligini ko’rsatadi. Xorazmshohlarning Movarounnahrning markaziy hududlarida davom etgan qisqa vaqt hukmronligi ham ularga katta-katta qurilishlarni nihoyasiga etkazishlariga imkon bergan. Xorazmshohlar sulolasi davrida Samarqand shahristonining eski devorlari qayta tiklangan (Masson, 1973, s.39), shaharning jome masjidi ham tamoman qayta qurilgan va uning uzunligi 137 metrga etgan. Masjid shu darajada tubdan ta’mirlanganki, zamondoshlari bu erda yangi masjid qurildi, -deb gapirib yurganlar (Buryakov, Tashxodjaev, 1975, s.12). 18

Xorazmshohlar sulolasi davrida Buxoroda ham katta qurilishlar bo’lganligi to’g’risida Narshahiyda ham quyidagi ma’lumot bor. «... Mas’ud Qilich Tamg’ochxonning buyrug’i bilan Buxoro shahri eski devorining tashqarisidan devor urdilar (hijriy 560- milodiy 1164-1165 yillar), u ham vayron bo’ldi. Olti yuz to’rtinchi yili (1207-1208 yillar) Xorazmshoh Muhammad ibn Sulton Takash Buxoroni oldi va yana sirtdan devor urishga buyurdi; ikkala devorni yangiladilar. Olti yuz o’n oltinchi yili (1219-1220 yillar) tatar lashkari kelib Buxoroni oldi va u devorlar yana vayron bo’ldi“ (Narshahiy, 19.., 113-bet). Shaharlar qurilishidagi imkoniyatning asosiy sababi albatta birinchidan, davlatning iqtisodiy qudrati bo’lsa, ikkinchidan, ular davrida keng rasm bo’lgan o’ziga xos qurilish usuli - yupqa qatlamli paxsadan foydalanishdir. Qatlamli paxsa, ayniqsa Kesh-Shahrisabz mudofaa devorlari qurilishida uning 7-15 sm qalinlikdagi qatlamidan foydalanish bu devorlarni uzog’i bilan bir-ikki yilda to’liq qurib bitirishga imkon beradi. Chunki erga yozilgan bu qalinlikdagi paxsa qatlami bu hududdagi jazirama issiq havoda bir yoki ikki kunda quriydi. Bir guruh paxsakashlar devorning ikkinchi qatlamini yotqizganlar. Ulardan 50-60 m chamasi orqadagi paxsakashlar guruhi paxsaning uchinchi qatlamini, undan yana 50-60 m orqadagi boshqa bir guruh esa to’rtinchi qatlamni yotqizib kelaverganlar. Mana shu tariqa Kesh-Shahrisabz mudofaa devorlari qurilishi shaharning barcha o’rinlarida bir paytda olib borilgan va qisqa muddatlarda qurib bitirilgan. Bizning fikrimizcha, paxsa qatlamlari tekis stilindr shaklida yo’nilgan maxsus yog’och-katok vositasida shibbalanib tekis yoyilgan. Bu usulda Xorazmshohlar davrida bunyod etilgan yoki ta’mirlangan devorlar faqatgina Samarqand, Buxoro, Nasaf va Kesh kabi yirik shaharlaridagina uchrashi, bunday paxsa devorlar bu davrga oid qishloqlarda deyarli qayd etilmaganligi bu sulola davrida asosiy e’tibor albatta shaharlarga, ularning mudofaa tizimlarini mustahkamlashga qaratilganligi ham fikrimizni quvvatlashga xizmat qiladi. Qoraxoniylar davri qatlamlari bilan doimo birga somoniylar davri pishiq g’ishtlarining uchrashi Shahrisabz shahri hududida Somoniylar sulolasi davridan 19

boshlab katta maydonni egallagan yirik qishloq shakllana boshlaganligidan dalolat beradi, chunki Shahrisabzning mudofaa devorlarida somoniylar davri g’ishtlari uchramaydi. Lekin Somoniylar davri qishlog’ining mudofaa devorlari bu hududda uchramagan, chunki bu qishloq mudofaa devori bilan o’ralmagan bo’lishi ham mumkin. Ushbu ma’lumotlar asosida fikr yuritadigan bo’lsak, XI-XII asrlarda Kitob shahri o’rnidagi qadimiy Keshning inqirozga yuz tuta boshlashi jarayonida hozirgi Shahrisabz shahri o’rnida Somoniylar (IX-X asrlar), va Qoraxoniylar (XI-XII asrlar) davridan boshlab yirik qishloq (Sh.S.Kamoliddinov aytgan Barknon qishlog’i - R.A.) tez sur’atlar bilan rivojlana boshlagan, Xorazmshohlar davriga kelib esa uning atrofi mahobatli mudofaa devorlari bilan o’ralgan, mana shu davrda Ko’k gumbaz masjidi joylashgan hududda masjid bunyod etilgan va u endi to’laqonli markaziy shahar maqomiga ega bo’lgan. Mo’g’ullar hukmronligi yillarida qarovsiz qolib xarobaga aylana boshlagan shahar devorlar Amir Temur davriga kelib butunlay qaytadan tiklangan. Bu qо‘rg‘onlar ichida Kitob va Yakkabog‘ qо‘rg‘onlari О‘rta qо‘rg‘on, Yertepa, Yangikent, Qо‘rg‘ontepa va boshqalarni aytib о‘tish mumkin. Bu qо‘rg‘onlarni о‘rganish shuni kо‘rsatadiki, ular о‘zaro feodal urushlar juda kuchaygan XVII-XVIII asrlarda paydo bо‘lgan bо‘lib, asosan vohadagi yirik shaharlarga olib boruvchi muhim savdo yо‘llari bо‘yida qurilgan. Bu qishloq qо‘rg‘onlari asosan Qarshi va Shahrisabz oralig‘idagi hududda qurilganligi ularning Buxoro va Shahrisabz о‘rtasidagi ziddiyatli munosabatlarda katta ahamiyatga ega bо‘lganliklarini kо‘rsatib turibdi. Shahrisabz va Kitob hududini о‘rab turgan yana bir mudofaa inshoati Chim ham bu davrda katta rol о‘ynaganligi ma’lum. 1 Butun Buxoro xonligida bо‘lganidek, Qashqadaryo vohasi hududida ham XVII-XIX asrlarda siyosiy vaziyat anchcha murakkab bо‘lib, о‘zaro feodal urushlarning deyarli tо‘xtovsiz ravishda davom etib turganligi manbalardan ma’lum. Bunday notinch vaziyatda mahalliy beklar, hokimlar о‘zlariga ttegishli 1 . Говрюшенко П.П. Хокимов З.А. Археолого-топографическая рекогносцировка районной стен ы Китаба и Шахрисабза. “Чим”. Қўлёзма. Ўрта Осиё археологияси кафедраси кутубхонасида сақланмоқда. 20

joylarda mustahkamlangan mudofaa inshootlari-qо‘rg‘onlar barpo etib, о‘z xavfsizliklarini ta’minlashga intilganlar va Buxorodagi markaziy 1 hokimiyatga bо‘ysunmaslikka harakat qilganlar. Shu tufayli ham о‘rganilayotgan davrda Qashqadaryo vohasi hududida kо‘plab mustahkamlangan qishloq qо‘rg‘onlari vujudga kelganligi tabiiydir. Biz о‘z diplom ishimizda voha hududidagi XVII-XIX asrlarga oid barcha mudofaa qо‘rg‘onlari haqida umumiy tushuncha berib о‘tishga intilamiz. Arxeologik tadqiqotlar olib borilgan qо‘rg‘onlarga esa birov kengroq tо‘xtalib о‘tishga harakat qilamiz. Endi esa bu mudofaa qо‘rg‘onlarining о‘rganilishi tarixiga tegishli ba’zi ma’lumotlarni kо‘rib chiqamiz. Ular haqidagi yozma ma’lumotlar asosan XVII-XIX asrlarda mahalliy tillarda bitilgan manbalarda va XIX asrga oid rus tilidagi manbalarda uchraydi. Mahalliy tillarda yozilgan manbalarda qо‘rg‘onlar asosan biror bir siyosiy voqea munosabati bilan tilga olinib о‘tiladi. Odatda bunday manbalarda qо‘rg‘onlarning faqatgina nomi qayd etib о‘tiladi xolos. Ularning tuzilishi, mudofaa inshootlari- devorlari, darvozalari, minoralari va boshqa jihatlari tilga olinmaydi. Bunday ma’lumotlarni biz XVI asr oxiriga tegishli “Abdullanoma” (yoki “Sharafnomai-shxohi”) da, XVIII asrga tegishli “Ubaydullanomaq” va “Tarixi Abulfayzxon” asarida va boshqalarda kо‘ramiz. Masalan, Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarida, Buxoro xonligining asoschisi Abdullaxon II ning siyosiykurashlari yoritilishi davrida kо‘p bor Qarshi viloyati hududida joylashgan Kasbi qо‘rg‘oni esga olinadi. 2 Bu asarda, shuningdek, Koson, Qarshi va G‘uzor oralig‘ida joylashgan Yangi-bozor va boshqalar haqida ma’lumotlar uchraydi. Xо‘ja Samandar Termizi (XVI asr) ham о‘z asarida Kasbi, Koson va boshqa qо‘rg‘onlar haqidagi ma’lumotlarni yozib qoldirgan. 3 1 . Массон М.Е. Столичны е города..., указ.соч. С. 59. 2 . ҳофиз Таниш Бухорий. Абдулланома..., кўрс. Асар. 3 . Хўжа Самандар Термизи. Дастур ал муллук..., кўрс. Асар. 88-107 б. 21

Mir Muhammad Amin Buxoriyning “Ubaydullanoma” asarida ham Qashqadaryo vohasi hududida joylashgan kо‘plab qо‘rg‘onlar haqida ma’lumotlar mavjud. Masalan, unda Chiroqchi, Koson, Kasbi va boshqa qо‘rg‘onlar haqida gapirib о‘tilgan. 1 Abduraxmon Davlat (Tolye)ning “tarixi Abulfayzxon” asarida ham Qarshi viloyatida joylashgan Koson, Kasbi va boshqa qо‘rg‘onlar haqida ma’lumotlar mavjud. XIX asrning birinchi choragida Buxoro taxtiga о‘tirgan mang‘it hukmdor- laridan amir Haydarning Qarshi hokimiga yozgan bir nechta maktublarida Qarshi- Shahrisabz oralig‘ida joylashgan, hamda mang‘itlar va shahrisabzlik kenegaslar qо‘lida bо‘lgan kо‘plab qо‘rg‘onlar tilga olib о‘tiladi. 2 Ular ichida Chimqо‘rg‘on, Yertepa, Qorabog‘, Qoratepa, О‘rtaqо‘rg‘on, Shomoton va boshqalar haqida, ularning о‘sha davrdagi siyosiy hayotdagi ahamiyati tо‘g‘risida muhim ma’lumotlar bor. Amir Nasrullaxonning shahrisabzlik kenegaslar bilan olib borgan kо‘p yillik urushlari haqidagi ma’lumotlar beruvchi ba’zi manbalarda ham Qashqadaryo vohasi hududidagi kо‘plab qо‘rg‘onlar haqida ma’lumotlar uchraydi. Ular ichida Chiroqchi, Qushchi, Sangfurush, Govmush va boshqalarni aytib о‘tish mumkin. Vohadagi qо‘rg‘onlar haqidagi ma’lumotlar XIX asrga oid rus va boshqa Yevropa tillaridagi manbalarda uchraydi. Bu paytga kelib о‘rta Osiyo Rossiya va Angliya о‘rtasidagi raqobat maydoniga, bu ikki yirik kapitalistik mamlakatning manfaatlari tо‘qnashgan regionga aylandi. XIX asr boshidan boshlaboq О‘rta Osiyo xonliklariga rus va ingliz maxsus xizmatlari agentlari-elchi, savdogar, sayyoh va boshqa turli niqoblarda kirib kela boshlaydi. Rossiyaning О‘rta Osiyoga bо‘lgan qiziqishining sababi, birinchidan bu о‘lka rus tovarlari sotiladigan qulay bozor bо‘lsa, ikkinchidan, Rossiyada rivojlanib borayotgan tо‘qimachilik sanoati О‘rta Osiyodan yetkaziladigan paxta, paxta ipiga bog‘liq edi. Bundan tashqari Rossiya bu yerdan 1 . 2 . Вяткин В.Л.Каршинский округ, организация внем войска и соб ытия в период 1215-1217 (1800-1803) годов. Отдельн ый оттиск из XVIII тома “Ихвестия среднеазиатского отдела государственного Русского географицеского общества”.. Ташкент, 1928. С.4-26. 22

ipak, qorakо‘l, quruq mevalar va Rossiya bozorlarida talab katta bо‘lgan boshqa maxsulotlar olar edi. Angliyaning Hindistondagi, sо‘ngra Afg‘onistondagi aktiv kolonial siyosati ham Rossiyani О‘rta Osiyoni о‘z ta’sir doirasida saqlashga harakat qilishga undar edi. Chunki Rossiyaning Hindiston, Xitoy va boshqa sharq mamlakatlari bilan aloqalari ham О‘rta Osiyo orqali amalga oshirilar edi. Yuqorida keltirib о‘tilgan sabablar tufayli XIX asrdan boshlab Rossiyaning О‘rta Osiyodagi davlatlar bilan aloqalari yanada aktivlashdi. Rossiya ayniqsa о‘lkadagi yirik davlat hisoblangan Buxoro xonligi bilan bо‘lgan munosabatlarga jiddiy e’tibor berdi. Buni biz XIX asrda, Rossiyaning о‘rta Osiyoga bosqinchilik yurishlari boshlangunga qadar Buxoro xonligida turt- ta yirik rus elchilik missiyasi kelganligida ham kо‘ramiz. Bu rus elchilik missiyasi a’zolari maxsus Mahkamalardan alohida kо‘rsatmalar olgan bо‘lib 1 , unga asosan xonlikdagi yirik shaharlar; qо‘rg‘onlar va boshqa mudofaa inshootlari haqida, iqtisodiy ahvol, savdo aloqalari, karvon yо‘llari hamda siyosiy vaziyat tо‘g‘risida aniq va batafsil ma’lumotlar tо‘plashlari lozim edi. Bu elchilik missiya a’zolari tо‘plagan ma’lumotlar о‘z aniqligi bilan ajralib turadi va muhim tarixiy manbadir.Bu ma’lumotlardan keyinchalik Rus armiyasining О‘rta Osiyodagi istilochilik yurishlarida keng foydalanilgan-ligini aytib о‘tish mumkin. Buxoro xonligida XIX asrning I- yarmida bо‘lgan rus elchilik missiyasi a’zolaridan YE.K.Meyendrof (1820y.) ning 2 , P.I.Demezon (1833 y.) ning 3 , va ayniqsa N.Xanikov (1841 y.) ning 4 estalik asarlari (hisobotlari) biz uchun ayniqsa muhimdir. Ularda Qashqadaryo vohasidagi siyosiy, iqtisodiy vaziyatga oid habarlar bilan birga, shaharlar, qо‘rg‘onlar, savdo yо‘llari haqida va boshqa qiziqarli ma’lumotlar uchraydi. 1868-1870 yillarda bо‘lib о‘tgan voqealardan sо‘ng, ya’ni Zarafshon vohasining yuqori qismi Samarqand va kattaqо‘rg‘on ruslar qо‘liga о‘tib, 1868 yil oktabrda Qarshi va 1870 yil avgustda Shahrisabz rus armiyasi tomonidan ishg‘ol qilinib, sо‘ng Buxoro amiri ixtiyoriga berilgandan sо‘ng, rus tilida chor etiladigan 1 . Соловьев М.М. Ученая экспедиция в Бухару в 1841-1842 г.г. при участии натуралиста А.Лемана. М.-Л., 1936. С.16-18. 2 . Мейендроф Е.К.Путешествие из Оренбурга в Бухару. М., 1875. 3 . Демезон П.И. Записки о Бухарском ханстве. М., 1983. 4 . Хан ы ков Н. Описание Бухарского ханства. СП б., 1943. 23

nashlarda bevosita Qashqadaryo vohasiga bag‘ishlangan asarlar, maqolalar paydo bо‘la boshladi. Ular ichida vohadagi shaharlar, ularning mudofaa sistemasi, hamda yirik qо‘rg‘onlar tо‘g‘risida ham ma’lumotlar uchraydi. Bu paytda rus matbuotidagi ma’lumotlar shunisi bilan qimmatliki, XIX asr oxiriga kelib, vohadagi shaharlar va qishloq qо‘rg‘onlarining mudofaa sistemasi yemirilish bosqichiga qqadam qо‘ydi. О‘zaro ichki feodal urushlarga barham berilgandan sо‘ng barcha mudofaa inshootlari keraksiz bо‘lib qoladi, bir paytlar feodal urushlar davrida katta ahamiyatga ega bо‘lgan kо‘pgina qishloq qо‘rg‘onlari butunlay tashlab ketildi. Bizning davrimizgacha kelib ular baland tepaliklar kо‘rinishida saqlanib qolgan xolos. 1936 yilda Qashqadaryo arxeologik-topografik ekspeditsiyasi (KATE) tashkil topgan davrdan boshlaboq, Qashqadaryo vohasidagi sо‘nggi о‘rta asrlarga tegishli mudofaa qо‘rg‘onlarini qidirib topish va ularni arxeologik jihatdan о‘rganish vazifasi qо‘yildi. 60-80 yillarda vohadagi shaharlar mudofaa sistemasini о‘rganish bо‘yicha arxeologik tadqiqotlar olib borilgan bо‘lsa, sо‘nggi 5 yilda qishloqlardagi mudofaa qо‘rg‘onlari ham arxeologik jihatdan о‘rganish boshlandi. Vohadagi sо‘nggi о‘rta asrlarga tegishli makonlarda о‘tkazilgan arxeologik tadqiqotlar natijalari ham diplom ishimizda foydalanilgan asosiy manbalardan biridir. Asrimizning 60-70 yillarida Qarshi (M.YE.Masson), Kitob (N.I.Krasheninnikova) kabi shaharlar qо‘rg‘onlari, Shahrisabz-kitob bekliklarining umumiy mudofaa devori hisoblangan Chim devorni (Z.Xakimov, Govryushanko) va boshqa qо‘plab qishloq qо‘rg‘onlarini о‘rganish uchun olib borilgan arxeologik tadqiqotlarni alohida ta’kidlab о‘tish kerak. 1975-76 yillarda Yakkabog‘ bekligining qarorgohi bо‘lgan Bekligtepada olib borilgan arxeologik tadqiqotlar ham vohaning sо‘nggi о‘rta asrlardagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotiga taaluqli kо‘plab muhim ma’lumotlarni topilishiga yordam berdi. Sharqiy Qashqadaryodagi qishloqlar mudofaa qо‘rg‘onlarida ham sо‘nggi yillarda muhim arxeologik tadqiqotlar olib borildi. Ularning strukturasi, mudofaa sistemasidagi о‘ziga xos xususiyatlar va feodal urushlarda tutgan о‘rnini 24

aniqlashtirish bо‘yicha katta kashfiyotlar qilindi. Bu yerda ayniqsa О‘rtaqо‘rg‘ondagi kо‘pyillik arxeologik tadqiqotlarni, Yertepa, Qо‘rg‘ontepa va boshqa qishloq qо‘rg‘onlaridagi arxeologik tekshiruv ishlarini alohida ta’kidlab о‘tish kerak. О‘zMU va О‘z FA Arxeologiya instituti bugungi kunda ham bu yо‘nalishdagi ishlarni davom ettirmoqda. Endi Qashqadaryoning qо‘yi oqimida joylashgan sо‘nggi о‘rta asrlardagi siyosiy- iqtisodiy hayotida katta ahamiyatga ega bо‘lgan ikkita qо‘rg‘on-Kasbi qо‘rg‘oni va Koson qо‘rg‘oni tо‘g‘risida qisqacha tо‘xtalib о‘tamiz. XVI-XVIII asrlardagi Kasbi qо‘rg‘oni rivojlangan о‘rta asrlarda yirik shahar bо‘lgan Kasbi shahri arkining ustida joylashgan bо‘lgan. О‘rta asrlarga mansub yozma manbalarda qayd etilishicha, XII asrla Kasbi yirik qishloq bо‘lib, u о‘z hajmi jihatdan Nasafdan katta bо‘lgan, u orqali Buxoro-Termiz savdo yо‘li о‘tgan. 1 Lekin Kas b ida juma ma sjid ining mavjudligi unga sha h ar sifatida q arashga imkon beradi. Bu yirik sha h ar xarobasi h ozirgi paytda Q arshi sha h ridan 35 km. cha g‘ arbda joylashgan. Arman yozma manbalarida bu h ududda Kabzion deb ataluvchi qо‘ r g‘ on mavjud b о‘ lganligi q ayd etilgan. Bu qо‘ r g‘ on Sosoniylar davlati bilan Su g‘ diyona о‘ rtasidagi chegara qо‘ r g‘ oni vazifasini bajargan. M.YE.Massonning fikricha, ilk о‘ rta asrlar d agi bu qо‘ r g‘ on rivojlangan о‘ rta asrlar (IX-XII) dagi sha h ar arkiga asos solgan. 2 О‘ sha davrdagi manbalarda Kas b i yirik q ishlo q deb nomlangan b о‘ lsada, rivojlangan о‘ rta asrlarda Kas b i 3 q ismdan iborat sha h ar b о‘ lgan. Uning arki 18 m.cha balandlikda b о‘ lib, h ajmi 180 x 120 m.ni tashkil etadi. Uning atrofida sha x riston xarobalari sa q langan. Sha h ar rab ot i h am 1 km.ga chuziladi. 3 S.K.Kabanovning fikricha, Kas b i sha h ar tipidagi posyolka b о‘ lib, uning h ajmining kattaligi k о‘ chmanchi-chorvadorlar bilan b о‘ ladigan savdodagi markaziy a h amiyati h amda mudofaa punkti b о‘ lganligi bilan bo g‘ li q . 4 О‘ rta Osiyo h a v idagi sha h arlar muallifi O.G.Bolshakov Kas b ini Nasafga b о‘ ysunuvchi sha h ar sifatida keltirib о‘ tadi. 5 XVI asrda Kasbi qо‘rg‘oni Qarshi viloyatining muhim mudofaa 1 . Бартольд В.В. туркестан в эпоху…, указ.соч.С.190 2 . Массон М.Е. Столичные города…, указ.соч.С.34-35. 3 . Лунина С.Б. Города южного Согда…, указ.соч.С.23. 4 . Кабанов С.К. Нахшеб на рубеже…, указ.соч.С.66-67. 5 . Беленицкий А.М.Бентович И.Б.Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии.М,, 1973.С.188. 25

qо‘rg‘oni bо‘lgan. Bu haqda “Abdullanoma” (XVI asr) asarida bir necha bor ta’kidlab о‘tilgan. Kasbi XVII asrda ham mudofaa qо‘rg‘oni sifatidagi ahamiyatini saqlab qoldi. XVII-XIX asrlarda Kasbi orqali Buxoro-Qarshi savdo yо‘lining bir yо‘nalishi о‘tgan. Bundan Kasbi yaqinidagi Sardoba va uning yonidagi kо‘plab topilgan XIX asrga mansub sirlangan sopol idishlar bо‘laklari hamda rus chini idishlari siniqlari dalolat berib turibdi. 1 Qо‘yi Qashqadaryodagi muhim qо‘rg‘onlardan yana biri hozirgi Koson shahri yaqinidagi Kosontepa xarobalari о‘rnida bо‘lgan. Koson qо‘rg‘onida keng kо‘lamdagi arxeologik tadqiqotlar olib borilgan emas. Koson qishlog‘i X-XII asrlarga yozma manbalarda esga olinadi. 2 XVI asrga va XVII asrga 3 oid ma’lumotlar esa mustahkam mudofaa devori bilan о‘ralgan qо‘rg‘on sifatida tilga olinadi. XIX asrda Koson yirik savdo markazi sifatida ham mashhur bо‘lgan. 4 XVII-XIX asrlarda Koson orqali Buxoro-Qarshi savdo yо‘lining bir tarmog‘i о‘tgan. Shu tariqa bir Qashqadaryo vohasining sо‘nggi о‘rta asrlardagi mudofaa qо‘rg‘onlarini ularning jug‘rofiy joylashuvi, tuzilishidagi о‘ziga xos xususiyatlarini kо‘rib chiqdik. Bu qо‘rg‘onlarning siyosiy va iqtisodiy hayotdagi tutgan о‘rnini aniqlashtirishga harakat qildiq. О‘rganilayotgan davrdagi yozma manbalardagi ma’lumotlar va о‘tkazilgan arxeologik tadqiqotlar natijalari bu qо‘rg‘onlarning sо‘nggi о‘rta asrlardagi ahamiyatini, ular shunchaki mudofaa inshoati bо‘lish bilan cheklanib qolmasligini kо‘rsatdi. Qashqadaryo vohasidagi о‘rganilgan davrdagi mudofaa qо‘rg‘onlari о‘z tuzilishi bilan о‘rta Osiyoning boshqa hududlariga qо‘rg‘onlariga о‘xshashdir. Misol uchun О‘rtaqо‘rg‘on, Yangiqо‘rg‘on va boshqa qо‘rg‘onlarning tuzilishi shimoliy Tojikistondagi qо‘rg‘onlarga о‘xshab ketadi. 5 Ularning о‘xshashli mustahkamlangan aholi punkti va uning ichkarisidagi mustahkamlangan ark 1 . Хофиз Таниш Бухорий. Шарафномаи шахи…, курс.асар.81 б. 2 . Мавлонов У.М. Торговые и культурные связи Кашкадарьинского оазиса в XVII - XIX вв. Дисс… канд.ист.наук. Ташкент, 1994.С.60. 3 . Бартольд И.И. Туркестан в эпоху…, указ.соч.С.197. 4 . Ходжа Самандар Термизий…, указ.соч.С.88-89. 5 . Марафиев.С. Месторасположение и обшая планировка городов и крепостей Северного Таджикистана в XVIII - XIX вв. Сб.: Материальная культура Таджикистана.Вып. I .Душанбе.1968.С.204-205. 26

mavjudligida kо‘rinadi. Bularning hammasi О‘rta Osiyo me’morchiligida ustun bо‘lgan prinsiplarning о‘xshashligi bilan izohlanadi. Xullas XVII-XIX asrlardagi Qashqadaryo vohasidagi qishloq qо‘rg‘onlarini о‘rganish tarixiy-arxeologik jihatdan katta va qiziqarli mavzu bо‘lib, kelajakda bu yо‘nalishda olib boriladigan ilmiy tadqiqotlar bu masalani yanada kengrok yoritish imkonini beradi, deb umid qilamiz. Shahrisabz va Qarshi shaharlari о‘rtasidagi mudofaa qо‘rg‘onlari ichida Yangikent qо‘rg‘oni ham katta ahamiyatga ega bо‘lgan. Bevosita Qarshi hokimiga bо‘ysunuvchi bu qо‘rg‘on xarobasi hozirgi paytda Qarshidan 20 km. Sharkda, Yangikent qishlog‘ining janubiy qismida joylashgan. Bu yerda shuni alohida aytib о‘tish kerakki, Yangikent qishlog‘ida ikkita yirik arxeologik yodgorlik joylashgan. Ma h alliy a h oli orasida ularning biri sha h artepa va ikkinchisi qо‘ r g‘ on deb ataladi. Bu arxeologik yodgorliklarda yirik q azish ishlari olib borilmagan. Sha h ar tepa h ajmiga k о‘ ra ancha yirik b о‘ lib, tepalik ustidagi sopol idishlar sini q lariga q arab h ukm chi q aradigan b о‘ lsak, antik davriga borib ta q aladi. Bu yirik sha h ar arki xarobasi ustida s о‘ nggi о‘ rta asrlarda mudofaa qо‘ r g‘ oni barpo etiladi. Qо‘ r g‘ on ustida XVIII-XIX asrlarga mansub sopol idishlar k о‘ p uchraydi. Yangikent q ishlo g‘ i XVI asrga tegishli Yangibozor q ishlo g‘ i о‘ rnida paydo b о‘ lgan, degan fikrlar bor. 1 Bu q ishlo q or q ali о‘ rta asrlarda Qarshi - G‘ uzor savdo y о‘ li о‘ tganligini h am aytib о‘ tish kerak. Shunday q ilib Q ashqadaryoning о‘ rta o q imida, Sha h risabz va Q arshi sha h arlari orali g‘ idagi dasht zonasidan joylashgan mudofaa qо‘ r g‘ onlarini k о‘ rib chi q dik, yozma va arxeologik manbalardan iloji boricha keng foy da langan h olda ularning tuzilishi, ju g‘ rofiy о‘ rn i va siyosiy-i q tisodiy h ayotda tutgan a h amiyatini ani q lashtirishga h arakat q ildik. Yuqorida keltirib о‘ tgan ma’lumotlarimizni ani q lashtirib, shuni aytib о‘ tishimiz kerakka, bu h ududdagi qо‘ r g‘ onlarning deyarli barchasi Q arshi viloyati tarkibiga kirgan. Fa q at XIX asrga kelib bu yerda Chiro q chi bekligi tashkil topgandan s о‘ ng, ba’zi qо‘ r g‘ onlar ( Q oratepa va boshqalar) yangi beklik tarkibiga kirgan. Q ashqadaryoning о‘ rta o q imidagi 1 . Хофиз Таниш Бухорий. Шарафнами-шахи…, указ.соч. С.48. 27

qо‘ r g‘ onlarning ju g‘ rofiy joylashuvini ta h lil q ilish, о‘ rganish shuni k о‘ rsatdiki, ular ma’lum bir tartibda q urilgan. Ularning joylashish tartibini sharxl i -shaxmat kataklari (o q va q ora kataklar) tartibida deyish va о‘ xshatish mumkin. Ular bu tartibda joylashgan h olda Sha h risabzni g‘ arb va janub tomondan yarim oy shaklida о‘ rab turgan. 1 Mudofaa qо‘ r g‘ onlarining bunday tartibda joylashtirilishi Qarshi h okimlari va Buxorodagi xon h ukumatiga Qashqadaryon ing о‘ rta o q imidagi dasht zonasi ustidan t о‘ li q nazorat о‘ rnatish imkonini bergan. K о‘ rib chi q ilgan mudofaa qо‘ r g‘ onlarining h arbiy va jangovor tayyorgarligi uchun bevosita Q arshi viloyati h okimi javobgar b о‘ lgan. Biz yuqorida k о‘ rib chi qq an q ishlo q qо‘ r g‘ onlari bir tomondan sha h risabzliklarning Q arshiga soladigan h arbiy xavfini oldini olishga, ikkinchi tomondan esa Sha h risabz ustiga tez-tez uyushtirilib turiladigan h arbiy kompaniyalar paytida opor punkti vazifasini bajarishga xizmat q ilgan. Siyosiy bar q arorlik va tinchlik davrlarida bu qо‘ r g‘ onlar atrofida q ishlo q lar uchun kichik savdo markazi b о‘ lgan va bir nechta q ishlo q larni birlashtirib turadigan ma’muriy birlik- amla kdorlik markazi vazifasini bajargan. Bu yerdan turib q ishlo q lardan shariatda k о‘ zda tutilgan soli q lar yi g‘ ib olingan. Sо‘nggi о‘rta asrlar davri nafaqat Buxoro xonligida, balki butun О‘rta Osiyoda siyosiy beqarorlik, о‘zaro ichki nizolar, feodal urushlar kuchaygan davr sifatida tarixda qoldi. Bu siyosiy mojarolar о‘zaro feodal urushlar Qashqadaryo vohasini ham chetlab о‘tmadi. Buning asosiy sabablaridan biri-Sharqiy Qashqadaryo, ya’ni Shahrisabzning Buxorodagi markaziy hokimiyatga nisbatan tutgan separatistik pozitsiyasi deb hisoblash mumkin. Qashqadaryoning qо‘yi qismida joylashgan Qarshi shahri Buxoro xonlarining Shahrisabz bilan bо‘lgan ichki nizolarida Buxoroning sodiq ittifoqchisi sifatida maydonga chiqdi. Bu nizolarning siyosiy, iqtisodiy sabablariga tо‘xtalib о‘tirmasdan Qashqadaryo vohasidagi qishloq qо‘rg‘onlariga, ularning feodal urushlarda tutgan о‘rniga biroz tо‘xtalib о‘tsak. Avvalo shuni ta’kidlab о‘tish kerakki, biz diplom ishimizda kо‘rib chiqqan mudofaa qо‘rg‘onlari о‘zaro feodal urushlar xosilasi, ularning natijasidir. 1 . Мавлонов У.М. Структура и функции…, указ.соч.С.7. 28

Shu tufayli ham mudofaa qо‘rg‘onlari tarixini vohada bо‘lib о‘tgan feodal urushlar tarixdan ajratib о‘rganish mumkin emas. Bu davrdagi qо‘rg‘onlar о‘zaro raqobatlashayotgan siyosiy kuchlar- shahrisabzlik kenegaslar va Buxoro hamda Qarshida katta ta’sirga ega bо‘lgan mang‘itlarning muhim suyanch punktlari edi, deb aytish mumkin. Shu sababli ham Buxoro xonlari bо‘ysunmas va jangari bо‘lgan shahrisabzlik kenegaslarni bо‘ysundirish va о‘z ta’siri ostida ushlab turishni yengillashtirish hamda shahrisabzliklar tomonidan tug‘ilishi mumkin bо‘lgan xavfni bartaraf etish maqsadida Qarshi va Shahrisabz о‘rtasidagi dasht zonasida, ya’ni Qashqadaryoning о‘rta oqimida 10 ga yaqin qо‘rg‘onlar barpo ettirilganlar. Bu qо‘rg‘onlarning asosiy kо‘pchiligi XVII-XVIII asrlarda barpo etilgan. Ularni strategik jihatdan qulay bо‘lgan va muhim savdo yо‘llari bо‘yida joylashtirishga, katta e’tibor berilganligini alohida ta’kidlab о‘tish kerak. Ular ichida Chiroqchi, Yakkabog‘, Qamashi, Yangiqо‘rg‘on, Yangikent, Yertepa, Qumqо‘rgon va boshqa bir nechta qо‘rg‘onning ahamiyatini aytib о‘tishimiz lozim. Bu qо‘rg‘onlar Shahrisabz vohasini yarim oy shaklida g‘arb va janub tomonidan bir necha qо‘rg‘onlar orqali Buxoro о‘rta Qashqadaryodagi dasht zonasini tо‘liq nazorat qila olgan. Ular Buxoroning Shahrisabzga harbiy punktlar vazifasini ham bajargan. Shahrisabzliklar ham о‘z navbatida bir necha qatordan iborat mudofaa liniyasini barpo etganlar. Bu mudofaa liniyasi Shahrisabzning g‘arbiy va janubiy qismida barpo etilgan mustahkam qо‘rg‘onlar (О‘rtaqо‘rg‘on, Shomoton, Daxyak, Govmush, Qushchi, Pattaxona, Qо‘rg‘ontepa va boshqalar) ham Shahrisabz- Kitobni о‘rab turgan Chim devor tashkil etgan. Yuqorida aytib о‘tganimizdek, Qashqadaryo vohasidagi qо‘rg‘onlar о‘zaro feodal urushlarda katta ahamiyatga ega bо‘lgan. Ularda doimo harbiy gornizon saqlangan. Ularning soni bir necha о‘ntadan bir necha yuztagacha bо‘lgan va siyosiy vaziyatda qarab о‘zgarib turgan. Tinchlik davrlarida esa qо‘rg‘onlar atrofidagi qishloqlar uchun ma’muriy markaz (soliq yig‘adigan, turli hujalik ishlari boshqariladigan) sifatida faoliyat kо‘rsatgan. 29

Bularning hammasi qishloq qо‘rg‘onlarining vohadagi siyosiy va iqtisodiy hayotda muhim ahamiyatga ega bо‘lganligini kо‘rsatadi. Kelajakdagi ilmiy izlanishlar va arxeologik tadqiqotlar Qashadaryodagi о‘rganilayotgan davrga mansub qо‘rg‘onlar tarixini yanada kengrok yoritishga imkon beradi, deb umid qilamiz. Chunki bu qо‘rg‘onlarni batafsil, keng о‘rganmasdan turib sо‘nggi о‘rta asrlardagi о‘zaro feodal urushlar tarixini, о‘sha davr harbiy san’ati darajasini, jang taktikasini, mudofaa va hujum usullarini о‘rganib bо‘lmaydi. Bularsiz esa о‘sha davr tarixini tо‘liq bilamiz deb aytish qiyin. 1.2. Qadimgi va o’rta asrlar mudofaa tizimi. О‘zbekiston tarixini о‘rganishda О‘zMU (ToshdU) “Arxeologiya” kafedrasining olib borgan arxeologik izlanishlari nihoyatda qimmatli О‘zbekistonning qadimiy shaharsozlik madaniyati tarixi va rivojida ashqadaryo vohasida joylashgan Qarshi shahri muhim о‘rin egallaydi. Bu shahar shakllangan Qarshi vohasi Qashqadaryoning kontinental deltasida joylashgan bо‘lib, bu hudud qadimgi sharq tipidagi sug‘orma dehqonchilik uchun juda qulay hisoblanadi. 30

Ilk temir davrida О‘rta Osiyoning Baqtriya, Marv, Sо‘g‘d, Xorazm о‘lkalarida dehqonchilik vohalari shakllana boshlaganlar va ularning markazlari bо‘lgan aholi manzillari mustahkam mudofa devorlari bilan о‘rab olingan. Qashqadaryoning vodiydan dashtga bir necha о‘zanga ajralib chiqish yeriga yaqin joyda, uning Rо‘daksoy о‘zani bо‘yida miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda dehqon aholi zich joylashgan dastlabki qishloq paydo bо‘ladi va tezda uning atrofi mahobatli mudofa devori bilan о‘rab olinadi. Shu asnoda hozirgi Yerqо‘rg‘on yodgorligi о‘rnida Qarshi vohasining ilk markaziy shahri shakllanadi. Mana shu asnoda Qarshi vohasidagi shaharsozlik madaniyatining birinchi bosqichiga asos solinadi. Eramizdan avvalgi VI asrda shahar devorlari tubdan ta’mirlanadi. Eramizdan avvalgi IV asrda Sо‘g‘d Aleksandr Makedonskiy armiyasi tomonidan ishg‘ol qilinadi va uning imperiyasi tarkibiga kiritiladi. Aleksandr kelgan paytda Qashqadaryo vohasida ikkita shahar - uning yuqori oqimidagi Shahrisabz vohasida Uzunqir, quyi Qarshi vohasida esa Yerqо‘rg‘on mavjud bо‘lgan. Yaqinda Afg‘oniston hududida topilgan, eramizdan avvalgi IV asrda oromiy yozuvida bitilgan bir hujjatda Aleksandr hujumi arafasida Kish (Kesh) va Nikshapa (Naxshab) ning shahar devorlarini zudlik bilan ta’mirlash haqida sо‘z boradi. Bu matnda Keshdagi Uzunqir va Naxshabdagi Yerqо‘rg‘on haqida sо‘z yuritilgan. Aleksandr Makedonskiy saltanati hukmronligi davrida, undan keyingi davrdagi Salavkiylar va Grek–Baqtriya davlatlari faoliyati jarayonida Sо‘g‘d va Baqtriya vohalari aholisining hayotiga yunon madaniyati chuqur kirib boradi va bir necha asrlar jarayonida mahalliy madaniyat bilan qorishgan holda ustivor о‘rinni egallaydi. Eramizdan avvalgi II asrda Naxshabda yana bir yirik shaharga asos solinadi. Bu shaharning harobalari bizning kunlargacha Qal’ayi Zohaki Moron nomli ulkan yodgorlik kо‘rinishida yetib kelgan. Bu yodgorlik hozirgi Qarshi shahrining markaziy qismida joylashgan. Olimlarning fikrlaricha bu shahar Naxshab 31

xukmdorlarinig qarorgohi, Naxshabning siyosiy markazi sifatida va qaysi bir davrda esa butun Sо‘g‘dning markazi sifatida ham faoliyat kо‘rsatgan. Yerqо‘rg‘on о‘rnidagi qadimiy shahar vohaning hunarmandchilik va savdo markazi sifatida hech qachon о‘z ahamiyatini yо‘qotmagan. Qal’ayi Zohaki Moron о‘rnidagi shaharga asos solingan davrda Yerqо‘rg‘on atrofidagi 150 gektar maydonning mahobatli mudofa devorlari bilan о‘rab olinganligi shaharning doimiy ravishda taraqqiy etganligidan dalolat beradi. Eramizning III- IV asrlarida butun Markaziy Osiyoda uzoq yillar davom etgan dahshatli qurg‘oqchilik yuz beradi va bu holat katta - katta qabilalarning va butun boshli xalqlarning kо‘chishlariga sabab bо‘ladi. Bu paytda Markaziy Osiyoda hukmronlik qilib turgan gun qabilalarining g‘arbga yurishlari boshlanadi. Mana shu ikkita tabiiy va tarixiy voqelik Markaziy Osiyodagi о‘nlab qabilalarning va xalqlarning taqdirlarini tamoman о‘zgartirib yuboradi va uning ta’siri hatto uzoqdagi Rim imperiyasi uchun ham ayanchli tugaganligi ma’lum. Undan tashqari bu davr katta siyosiy о‘zgarishlar davri bо‘lib Parfiya saltanatining qulashi, Kushon davlatning inqirozi ham aynan mana shu davrga tо‘g‘ri keladi. Xitoy manbalari III-asrda Kangyuy hukmdori о‘z qarorgohini Sirdaryo bо‘ylaridan janubga Qashqadaryo vohasiga kо‘chirganligi tо‘g‘risida xabar beradilar. Eramizning III asridan Yerqо‘rg‘onda shahar qurilishining yangi yuksalish davri boshlanadi. Shahar markazida ibodatxonaning ulug‘vor binosi barpo etiladi, hokim saroyi quriladi, ichki va tashqi mudofa devorlari tubdan ta’mirlanadi, kulollar va temirchilar mahallalari kengayadi. Bu davrda Naxshab Markaziy Osiyoning eng yirik va gullab yashnagan shahriga aylanadi. Ikki qator mahobatli devorlar ichidagi shaharning monumental ijtimoiy va diniy inshootlari nafaqat poytaxtning, shu bilan birga Qarshi vohasining ma’muriy, diniy va mudofa markazlari sifatida asosiy rol о‘ynaydilar. VI asrda shahar halokatga uchraydi. Turk hoqonligi va Sosoniylar Eroni harbiy ittifoqining eftalitlar bilan 562-564 yillarda olib borgan urushi Eftalitlar imperiyasining tarix sahnasidan ketishiga va bu davlatining markaziy shaharlaridan 32

biri Nikshapa (Naxshab)ning tamomila vayron etilishiga sabab bо‘ldi. Mana shu urushda Qal’ayi Zohaki Moron о‘rnidagi shahar ham vayron etilgan. Shu tariqa Nikshapa (Naxshab) ning paydo bо‘lishi bilan shakllangan va salkam bir yarim ming yil davom etgan shaharsozlik madaniyatining birinchi bosqichi о‘z poyoniga yetadi. Eftalitlar imperiyasi tarix sahnasidan ketgandan keyin qaror topgan Turk hoqonligi davrida Yerqо‘rg‘on о‘rnidagi shahar - Nikshapa (Naxshab) boshqa tiklanmaydi va bu davrda Qarshi vohasining yangi markaziga asos solinadi. Qashqadaryoning chap sohilida, Yerqо‘rg‘on xarobalaridan 2,5-3 km masofada joylashgan va hozirda mahalliy aholi tomonidan Shulluktepa nomi bilan yuritiladigan ulkan yodgorlik о‘rnida eramizning III - IV asrlarida bunyod etilgan kichikroq qal’a VI - VII asrlarga kelib vohadagi eng yirik qal’a – shaharga aylana boradi va vohaning poytaxti maqomini oladi. Bu shaharning paydo bо‘lishi Qarshi vohasidagi shaharsozlik madaniyatining ikkinchi bosqichiga asos bо‘ladi. Bu shahar ham eski poytaxtning nomi bilan Naxshab, arablar istilosidan keyin Nasaf deb yuritilgan. Lekin Naxshab nomi ham Nasaf nomi bilan bir necha asr davomida birga ishlatilib kelingan. Bu shahar arablar istilosiga qarshi kо‘tarilgan Muqanna boshchiligidagi “oq kiyimlilar qо‘zg‘aloni”ning markaziga aylangan. Qо‘zg‘alon bostirilgandan keyin shaharda va qolaversa butun vohada katta qirg‘in о‘tkazilgan. Somoniylar va Qoraxoniylar sulolalari davrida Nasaf Movarounnahrning eng yirik iqtisodiy va madaniy markazlaridan biriga aylanadi. III - IV asrlarda barpo etilgan qal’a va ark о‘z ahamiyatini yо‘qotib juda kengayib ketgan shahar ichida qolib ketadi. Ark bizning fikrimizcha “oq kiyimlilar qо‘zg‘aloni”ning bostirilishi davrida vayron etilgan va boshqa tiklanmagan. Bu ark xarobalari О‘zR FA Arxeologiya instituti olimlari tomonidan tо‘laligicha ochib о‘rganilgan va arkning VIII asrda о‘z faoliyatini tо‘xtatganligi isbotlangan. Mana shu davrda Nasaf shahrining yuksak suratlar bilan kengaya borishi, aholi sonining keskin oshishi, shahristonga sig‘may qolishi natijasida rabod 33

shakllanadi va shahristonni barcha tomondan о‘rab oladi. Rabodning shimol tomoni IX asrlarga kelib Qashqadaryogacha chо‘zilgan va X asrda daryo ortini ham egallagan va shahar maydoni 220 gektarga yetgan. Shu tariqa Nasaf о‘rta asrlarda butun Movarounnahr va Xuroson uchun xos bо‘lgan uch qismli shahar sifatida ark (kuhandiz), shahriston (madina) va raboddan iborat bо‘ladi. Bu uchlik Movarounnahr va Xurosonning IX-XIII asrlarda faoliyat yurgizgan о‘nlab katta-kichik shaharlari va yuzlab qishloqlari uchun xos bо‘lgan xususiyatdir. О‘rta asrlarda Nasafga tashrif buyurgan arab sayyohlari Maqdisiy, ibn Havqal, ibn Xordadbeh va boshqalarning esdaliklari orqali Nasaf shahrining tarixiy topografiyasi tо‘g‘risida birmuncha umumiy ma’lumotlar olish mumkin. Nasaf ham Movarounnahrning boshqa о‘rta asrlar shaharlari kabi mahallalar majmualaridan tashkil topgan. Manbalarda ularning Juvik, Sikkat Bayon, Sikkat Juybor, Sikkat as-Sag‘a (Zargarlar kо‘chasi), Kuyi Sharg‘iyon kabi kо‘chalarning va ular bilan bog‘liq mahallalarning nomlari tilga olinadi. Sharqshunos olim SH.Kamoliddinovning ta’kidlashicha, «sikka» iborasi shahriston - madinada joylashgan mahallalardagi kо‘chalarga nisbatan ishlatilgan. Bu nom bilan yuritilgan mahallardan birida faoliyat kо‘rsatgan masjidda IX asrda buyuk hadisshunos olim Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al Buxoriy Nasafda saboq olgan paytida namoz о‘qigan. Maqdisiyda Nasaf tо‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar keltirilgan: «Nasafni qimmatli Naxshab deyishadi. Unda buzilib ketgan kuhandiz va tekis joyda joylashgan, aholi istiqomat qilayotgan rabod bor. Daryo uni ikkiga ajratgan. Uning qirg‘og‘ida kо‘prik boshida hokim uyi joylashgan. Rabodda bozor atrofida jome masjidi joylashgan. Shaharda ajoyib uzumzorlar va haydalgan yerlar serob, u katta, kо‘ngilli, havosi toza». Ibn Havqalning «Yо‘llar va mamlakatlar» asarida Maqdisiy ma’lumotlariga nisbatan kengroq ma’lumotlar keltirilgan: «Nasaf buzilgan arki bо‘lgan, Najjoriya (Buxoro), Samarqand, Kesh, Fо‘bdin kabi tо‘rt darvozali, rabodga ega shahar. Bu 34

shahar Buxoro Balx katta yо‘lida tekislikda joylashgan. Tog‘lar undan ikki manzil narida, Kesh tomonda, Nasaf va Jayhun oralig‘i chо‘llardan iborat bо‘lib u yerda umuman tog‘lar yо‘q. Nasafda shahar ichidan oqib о‘tadigan yagona daryo bо‘lib unga Kesh suvlari quyiladi va daryo bu yerdan tekislik tomonga shitob bilan oqadi. Hokim saroyi shu daryo qirg‘og‘ida, «kо‘prik boshi» deb ataladigan joyda joylashgan. Saroy atrofida turma (zindon bо‘lsa kerak - R.A.) joylashgan. Jome masjidi Fо‘bdin darvozasi tomonda, bayram tantanalari о‘tkaziladigan joy Najjoriya darvozasi tо‘g‘risida shahar ichida. Bozorlar hokim saroyi bilan jome masjidi oralig‘ida rabodda joylashgan. Nasaf atrofida kо‘plab qishloqlar bо‘lib shahar masjididan tashqari ularning ikkitasida jome masjidlari bor. Ulardan bir Bazda, boshqasi Kasbi. Kasbi Nasafdan ham kattaroq. Nasafga hatto shahardan katta bо‘lsa ham jome masjidlariga ega bо‘lmagan qishloqlar ham qarashlidir. Uning atrofidagi qishloqlarning aksariyati yog‘in-chochinlar yordamida sug‘oriladi. Nasafda va uning rustoqlarida yuqorida tilga olingan daryodan boshqa daryo yо‘q, lekin u ham ayrim yillari qurib qoladi. Bog‘lar va ekinzorlar sug‘oriladigan quduqlar ham mavjud. Nasaf rustoqining asosiy qismi hosildor va gullab yashnagan». Arab geograflari ichida eng dastlabki ma’lumotlarni qoldirgan ibn Xordadbeh Nasafni Samarqandga bо‘ysinuvchi shaharlar jumlasiga kiritib Nasafdan xalifalik xazinasiga 90 ming dirham xiroj tushganligini qayd etgan. Bu xiroj 826 yilda tо‘langan. Naxshab-Nasafga tashrif buyurgan juda kо‘plab о‘rta asr sayyohlari, tarixchilar va jug‘rofiy olimlar bu yerda vayronaga aylangan kuhandiz, daryo sohilidagi «Ra’s al-qantara» - «Kо‘prik boshi» degan joyda qad kо‘targan «Dar al-Imora», ya’ni hokim saroyi, uning yaqinidagi turma, shaharning tо‘rtta - Buxoro, Samarqand, Kesh va Fо‘bdin darvozalari tо‘g‘risida yozganlar. Bizning fikrimizcha shaharning kо‘chalari asosan mana shu darvozalarga olib chiqqanlar va ularning yо‘nalishlari tо‘g‘ri bо‘lgan. Misol tariqasida keltirsak, Sug‘diyonaning boshqa bir shahri Panjakentda olib borilgan qazishmalarda ochib о‘rganilgan shahar (ya’ni shahriston - R.A.) kо‘chalari VII-VIII asrlarda tо‘g‘ri yо‘nalishga ega bо‘lganlar. Panjakent bilan deyarli bir davrda shakllangan 35

Naxshab shahristoni uchun ham bu holatning xos bо‘lishi tabiiy, chunki Naxshab Qarshi vohasi uchun xos bо‘lgan tekis maydonda, ma’lum bir tarx asosida bunyod etilgan va qolaversa u о‘zidan avval faoliyat kо‘rsatgan qal’a yoki biron-bir yirik qishloq xarobalari ustiga barpo etilmagan. XII asrda Nasafga tashrif buyurgan marvlik olim Abu S’ad as-Somoniyning ma’lumoticha Nasafda hijriy 219, milodiy 834 yilda kosonlik shayx Abu’ Abdurrahmon Mu’az ibn Yoqub al-Kosoniy birinchi marta jome masjidi, uning yaqinida sо‘fiylar uchun rabod, suv manbai - quduq va tahoratxonalar bunyod ettirgan. Bu inshootlar qurilgan kо‘cha ularni qurdirgan shayx nomi bilan yuritilgan. Nasaf shahrining kengayishi, aholi sonining orta borishi natijasida yangi, katta jome masjidiga ehtiyoj tug‘ildi. Manbalarda aytilishicha bu masjid ham Fо‘bdin darvozasi yaqinida bunyod etilgan. Nasafda va Qashqa vohasining boshqa shaharlari va qishloqlarida fanlarning turli yо‘nalishlarida ijod qilgan mashhur allomalar riyoziyot, tibbiyot, fikxshunoslik, dinshunoslik, dunyoviy va islom falsafasi, hadisshunoslik, tarix ilmlari bilan mashg‘ul bо‘lganlar. Manbalarda Nasaf, Samarqand, Balx, Marv, Bog‘dod kabi shaharlarda yashagan va ijod qilgan yuzlab nasaflik mashhur allomalarning nomlari ma’lum. Manbalarda keltirishlaricha Samarqandda mingta atrofida muhaddis olimlar (hadis yig‘uvchilar) yashagan, Buxoroda esa 600 atrofida, Nasafda esa 400 dan ortiq. Bu ma’lumotlar IX-XIII asrlarda Nasaf Movarounnahrning Samarqand, Buxoro, Termiz kabi eng yirik shaharlari qatorida yuksak darajada rivojlangan yirik ilmu-fan va madaniyat markazlaridan bо‘lganligini yaqqol namoyon etadi. 1219-1220 yillardagi Chingizxon boshchiligidagi mо‘g‘ullar istilosi davrida Nasaf ham Markaziy Osiyoning о‘nlab shaharlari qatorida tamomila vayron qilindi, bir necha asrlar davomida tarkib topgan jahonshumul madaniyat tamomila tanazzulga uchradi. 36

Mо‘g‘ullar tomonidan Nasaf shahrining vayron etilishi bilan bu vohada VI asrning oxirlari va VII asrda shakllangan shaharsozlik madaniyatining ikkinchi bosqichi ham о‘z poyoniga yetadi. Mо‘g‘ullar hukmronligi davrida О‘rta Osiyoda tashkil topgan Chig‘atoy ulusi xonlari Qashqadaryo vohasiga e’tibor bilan qaraganlar. 1318-1326 yillarda ulus xoni Kapakxon qadimgi Nasaf xarobalaridan 4,5–5 km janubda Qashqadaryoning chap sohiliga yaqin joyda xon qarorgohi sifatida Qarshi qal’asini bunyod ettirgan. Kebakxon Qarshi qal’asi ichidagi saroyga ulus oliy hokimiyati - xon о‘rdasini joylashtirdi. Qarshi qal’asining xarobalari, uning mudofaa devorlarining qoldiqlari 1966 yilda M.YE.Masson boshliq arxeologlar guruhi tomonidan tadqiq etilgan, shaharning qal’a sifatidagi plani - tarxi tiklangan. Qarshi qal’asi 4 metr qalinlikdagi mudofaa devorlari bilan о‘ralgan, kvadrat shaklidagi yirik qо‘rg‘on kо‘rinishida bо‘lib maydoni 630 x 630 metrni tashkil etadi. Tо‘rt tomonida tо‘rtta darvozasi mavjud bо‘lib ular keyingi davrlarda Tutak, Sharshara, Qarliqxona va Xiyobon nomlari bilan yuritilganlar. Planga qal’a ichida joylashgan, lekin keyingi asrlarda qurilgan madrasalar, sardoba, hammom va Odina masjidi kiritilgan. 2005 yilda Qarshi shahrining 2700 yilligi munosabati bilan olib borilayotgan tadbirlardan biri – Odina masjidini ta’mirlash ishlari boshlandi. Bu yerda biz tomonimizdan olib borilgan arxeologik kuzatish ishlari natijasida XVI asrda bunyod etilgan Odina masjidi о‘zidan qadimiyroq bо‘lgan, pishiq g‘ishtdan qurilgan qandaydir ulkan imoratning xarobalari ustida bunyod etilganligi aniqlandi. Masjid qurilayotgan paytda о‘sha imoratning me’moriy qoldiqlari bо‘lmish devorlar, ravoqlar va ustunlar hali mavjud bо‘lgan va ulardan masjid qurilishida unumli foydalanilgan. Muborak tumani hududida joylashgan Zanjir Saroy ham Qarshi qal’asi kabi kvadrat shaklidagi yirik qо‘rg‘on kо‘rinishida bо‘lib maydoni 400 x 400 metrni tashkil etadi. Tо‘rt tomonida tо‘rtta darvozasi mavjud bо‘lgan. Mashu shu kvadrat shaklidagi maydonning qoq о‘rtasida markaziy tepalik bо‘lib, olib borilgan qazishmalar natijasida bu tepalik pishiq g‘ishtdan bunyod etilgan xon saroyining – 37

oxirgi mо‘g‘ul xonlaridan biri Qozonxon Sulton saroyining xarobalari ekanligi ma’lum bо‘ldi. Qarshi qal’asining qoq markazida esa Odina masjidi joylashgan. Zanjir Saroyda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijalari bilan qiyoslash natijasida shu xulosaga keldikki, Odina masjidi Qarshi qal’asining aynan markazida, undan bir necha asr avval Kepakxon tomonidan Chig‘atoy ulusining oliy hokimiyati - xon о‘rdasi sifatida pishiq g‘ishtdan bunyod etilgan saroy xarobalari ustida bunyod etilgan. Bu yerda topilayotgan mozaika va mayolikali koshinlar, sirlangan pishiq g‘ishtlardan bunyod etilgan xonalar pollari bu saroyning nihoyatda gо‘zal va ayni paytda nihoyatda о‘ziga xos me’moriy usullar yordamida bunyod etilganligini yaqqol kо‘rsatib turibdi. Odina masjidi qurilishida pishiq g‘ishtlar orasiga oddiy loy ishlatilgan bо‘lsa, uning tagidagi saroy qurilishida esa g‘ishtlar orasiga faqat ganch ishlatilgan, mana shu holat ham ushbu saroyning qanchalik mahobatli ekanligidan dalolat beradi. «Qarshi» sо‘zi «saroy» degan lug‘aviy ma’noni beradi. Albatta qal’aning bunday nomlanishida uning markazidagi saroyga nisbat berilgan. Biz yaqin kunlargacha ushbu saroy Qarshi qal’asi hududida keyingi bir necha yuz yillar davomida faoliyat kо‘rsatgan shahar qurilishlari tagida tamoman yо‘qolib ketgan degan fikrda edik . Odina masjidi tagidagi mahobatli saroy qoldiqlarini о‘rganish Nikshapadan boshlangan, Naxshab-Nasaf davrida davom etgan va Qarshi davrida qayta tiklangan shaharsozlik madaniyatining uchinchi bosqichi – Qarshi bosqichini о‘rganishda asosiy rol о‘ynaydi. Lekin bu Qarshi saroyini о‘rganishga umuman mablag‘ ajratilmayapdi va bu boradagi bizning sayi-harakatlarimiz biron-bir natija bergani yо‘q. Aynan hozirgi kunlarda olib borilishi kerak bо‘lgan arxeologik qazishmalar qachon amalga oshirilishi ham noma’lum bо‘lib qolmoqda. Qarshi shahri Amir Temurning 1360 – 1370 yillarda taxtga о‘tirguniga qadar olib borgan harbiy harakatlarida juda muhim о‘rin egallagan. Mana shu davrda uning atrofi mudofa devorlari bilan о‘rab olinadi va eski devorlar tubdan ta’mirlanadi. 38

XVI asrdan boshlab shayboniylar, ashtarxoniylar sulolalari davrida Qarshi shahrining ahamiyati orta bordi. Mana shu davrda Qarshida Masjidi Jome’, Odina masjidi, Abdullaxon madrasasi, sardoba, Chorsu savdo timlari, hammom, zindon va Qashqadaryo ustidan kо‘prik quriladi. Buxora amirlari davrida Qarshi amirlik markazi Buxorodan keyin ikkinchi shahar miqyosiga kо‘tarilgan. Bu davrda shahar tashqarisi ham devor bilan о‘rab olinadi. Shaharda bir nechta madrasalar quriladi. ma’lumotlarni bergan. Kafedraning sо‘nggi о‘rta asrlarda Janubiy О‘zbekistondagi mudofaa qо‘rg‘onlarida olib borgan arxeologik izlanishlarining asosiy yо‘nalishlaridan biri bu XVII-XIX asrga oid mudofaa qо‘rg‘onlarini arxeologik jihatdan о‘rganish bо‘ldi. Bu sohada ish olib borishning о‘ziga xos sabablari bor edi. Ma’lumki, XVII-XIX asrlar О‘rta Osiyo xalqlari tarixida о‘zaro urushlar, chekka viloyatlarning markaziy hokimiyatga nisbatan separatistik harakatlari kuchaygan davr sifatida baholanadi. Buxoro xonligining yirik va muhim tarkibiy qismi bо‘lgan Qashqadaryo vohasi ham bu о‘zaro urushlardan chetda qolmadi. Vohadagi siyosiy urushlarning asosiy sababi- Buxorodagi markaziy hokimiyat bilan bu hokimiyatni tan olishni istamagan Shaxrisabz hokimlari о‘rtasidagi kelishmovchiliklar edi.Bu nizllar natijasi о‘laroq vohadagi XVII-XIX asrlarda kuplab mudofaa qо‘rg‘onlari vujudga keladi. Qashqadaryo vohasi va butun Buxoro xonligi tarixini tо‘liq yoritish uchun bu qо‘rg‘onlarni har tomonlama о‘rganish lozim edi. Shuni aytib о‘tish kerakki, yozma manbalardagi mavjud ma’lumotlar bir tomonlama bо‘lib,bu qо‘rg‘onlarning tuzilishi, mudofaa qismlari haqida tо‘liq ma’lumot berilmaydi. Shu tufayli ham bu qurg‘onlarni arxeologik jihatdan о‘rganib chiqish juda muhim bо‘lib, bu vazifa Kesh arxeologik-topagrafik ekspedetsiyasi tashkil topgan dastlabki yillardayoq kun tartibiga qо‘yilgan edi. Hozirgi kungacha bu sohada kо‘p ishlar amalga oshirilgan. Lekin ushbu mavzuda sо‘nggi yillarda diplom ishlari himoya qilinmagan. Shularni hisobga olib sharqiy Qashqadaryodagi mudofaa qо‘rg‘onlari bilan vohadagi sо‘nggi о‘rta asrlarda Janubiy О‘zbekistondagi mudofaa qо‘rg‘onlarini arxeologik jihatdan о‘rganilish tarixini yoritishni maqsad qilib oldik. 39

2. So’nggi o’rta asrlardagi mudofaa qо‘rg‘onlarining geografik о‘rni, tuzilishi va funksiyasi. 2.1.Vohadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat. Qashqadaryo vohasi hududida sо‘nggi yillarda ToshdU О‘rta Osiyo arxeologiyasi kafedrasi a’zolari tomonidan olib borilgan arxeologik tadqiqotlar 40

natijasida kо‘plab mustahkamlangan qishloq mudofaa qо‘rg‘onlari о‘rganib chiqildi. Bu qо‘rg‘onlar ichida Kitob va Yakkabog‘ qо‘rg‘onlari О‘rta qо‘rg‘on, Yertepa, Yangikent, Qо‘rg‘ontepa va boshqalarni aytib о‘tish mumkin. Bu qо‘rg‘onlarni о‘rganish shuni kо‘rsatadiki, ular о‘zaro feodal urushlar juda kuchaygan XVII-XVIII asrlarda paydo bо‘lgan bо‘lib, asosan vohadagi yirik shaharlarga olib boruvchi muhim savdo yо‘llari bо‘yida qurilgan. Bu qishloq qо‘rg‘onlari asosan Qarshi va Shahrisabz oralig‘idagi hududda qurilganligi ularning Buxoro va Shahrisabz о‘rtasidagi ziddiyatli munosabatlarda katta ahamiyatga ega bо‘lganliklarini kо‘rsatib turibdi. Shahrisabz va Kitob hududini о‘rab turgan yana bir mudofaa inshoati Chim ham bu davrda katta rol о‘ynaganligi ma’lum. 1 Butun Buxoro xonligida bо‘lganidek, Qashqadaryo vohasi hududida ham XVII-XIX asrlarda siyosiy vaziyat anchcha murakkab bо‘lib, о‘zaro feodal urushlarning deyarli tо‘xtovsiz ravishda davom etib turganligi manbalardan ma’lum. Bunday notinch vaziyatda mahalliy beklar, hokimlar о‘zlariga ttegishli joylarda mustahkamlangan mudofaa inshootlari-qо‘rg‘onlar barpo etib, о‘z xavfsizliklarini ta’minlashga intilganlar va Buxorodagi markaziy 2 hokimiyatga bо‘ysunmaslikka harakat qilganlar. Shu tufayli ham о‘rganilayotgan davrda Qashqadaryo vohasi hududida kо‘plab mustahkamlangan qishloq qо‘rg‘onlari vujudga kelganligi tabiiydir. Biz о‘z diplom ishimizda voha hududidagi XVII-XIX asrlarga oid barcha mudofaa qо‘rg‘onlari haqida umumiy tushuncha berib о‘tishga intilamiz. Arxeologik tadqiqotlar olib borilgan qо‘rg‘onlarga esa birov kengroq tо‘xtalib о‘tishga harakat qilamiz. Endi esa bu mudofaa qо‘rg‘onlarining о‘rganilishi tarixiga tegishli ba’zi ma’lumotlarni kо‘rib chiqamiz. Ular haqidagi yozma ma’lumotlar asosan XVII-XIX asrlarda mahalliy tillarda bitilgan manbalarda va XIX asrga oid rus tilidagi manbalarda uchraydi. 1 . Говрюшенко П.П. Хокимов З.А. Археолого-топографическая рекогносцировка районной стен ы Китаба и Шахрисабза. “Чим”. Қўлёзма. Ўрта Осиё археологияси кафедраси кутубхонасида сақланмоқда. 2 . Массон М.Е. Столичны е города..., указ.соч. С. 59. 41

Mahalliy tillarda yozilgan manbalarda qо‘rg‘onlar asosan biror bir siyosiy voqea munosabati bilan tilga olinib о‘tiladi. Odatda bunday manbalarda qо‘rg‘onlarning faqatgina nomi qayd etib о‘tiladi xolos. Ularning tuzilishi, mudofaa inshootlari- devorlari, darvozalari, minoralari va boshqa jihatlari tilga olinmaydi. Bunday ma’lumotlarni biz XVI asr oxiriga tegishli “Abdullanoma” (yoki “Sharafnomai-shxohi”) da, XVIII asrga tegishli “Ubaydullanomaq” va “Tarixi Abulfayzxon” asarida va boshqalarda kо‘ramiz. Masalan, Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarida, Buxoro xonligining asoschisi Abdullaxon II ning siyosiykurashlari yoritilishi davrida kо‘p bor Qarshi viloyati hududida joylashgan Kasbi qо‘rg‘oni esga olinadi. 1 Bu asarda, shuningdek, Koson, Qarshi va G‘uzor oralig‘ida joylashgan Yangi-bozor va boshqalar haqida ma’lumotlar uchraydi. Xо‘ja Samandar Termizi (XVI asr) ham о‘z asarida Kasbi, Koson va boshqa qо‘rg‘onlar haqidagi ma’lumotlarni yozib qoldirgan. 2 Mir Muhammad Amin Buxoriyning “Ubaydullanoma” asarida ham Qashqadaryo vohasi hududida joylashgan kо‘plab qо‘rg‘onlar haqida ma’lumotlar mavjud. Masalan, unda Chiroqchi, Koson, Kasbi va boshqa qо‘rg‘onlar haqida gapirib о‘tilgan. 3 Abduraxmon Davlat (Tolye)ning “tarixi Abulfayzxon” asarida ham Qarshi viloyatida joylashgan Koson, Kasbi va boshqa qо‘rg‘onlar haqida ma’lumotlar mavjud. XIX asrning birinchi choragida Buxoro taxtiga о‘tirgan mang‘it hukmdor- laridan amir Haydarning Qarshi hokimiga yozgan bir nechta maktublarida Qarshi- Shahrisabz oralig‘ida joylashgan, hamda mang‘itlar va shahrisabzlik kenegaslar qо‘lida bо‘lgan kо‘plab qо‘rg‘onlar tilga olib о‘tiladi. 4 Ular ichida Chimqо‘rg‘on, Yertepa, Qorabog‘, Qoratepa, О‘rtaqо‘rg‘on, Shomoton va boshqalar haqida, 1 . ҳофиз Таниш Бухорий. Абдулланома..., кўрс. Асар. 2 . Хўжа Самандар Термизи. Дастур ал муллук..., кўрс. Асар. 88-107 б. 3 . 4 . Вяткин В.Л.Каршинский округ, организация внем войска и соб ытия в период 1215-1217 (1800-1803) годов. Отдельн ый оттиск из XVIII тома “Ихвестия среднеазиатского отдела государственного Русского географицеского общества”.. Ташкент, 1928. С.4-26. 42

ularning о‘sha davrdagi siyosiy hayotdagi ahamiyati tо‘g‘risida muhim ma’lumotlar bor. Amir Nasrullaxonning shahrisabzlik kenegaslar bilan olib borgan kо‘p yillik urushlari haqidagi ma’lumotlar beruvchi ba’zi manbalarda ham Qashqadaryo vohasi hududidagi kо‘plab qо‘rg‘onlar haqida ma’lumotlar uchraydi. Ular ichida Chiroqchi, Qushchi, Sangfurush, Govmush va boshqalarni aytib о‘tish mumkin. Vohadagi qо‘rg‘onlar haqidagi ma’lumotlar XIX asrga oid rus va boshqa Yevropa tillaridagi manbalarda uchraydi. Bu paytga kelib о‘rta Osiyo Rossiya va Angliya о‘rtasidagi raqobat maydoniga, bu ikki yirik kapitalistik mamlakatning manfaatlari tо‘qnashgan regionga aylandi. XIX asr boshidan boshlaboq О‘rta Osiyo xonliklariga rus va ingliz maxsus xizmatlari agentlari-elchi, savdogar, sayyoh va boshqa turli niqoblarda kirib kela boshlaydi. Rossiyaning О‘rta Osiyoga bо‘lgan qiziqishining sababi, birinchidan bu о‘lka rus tovarlari sotiladigan qulay bozor bо‘lsa, ikkinchidan, Rossiyada rivojlanib borayotgan tо‘qimachilik sanoati О‘rta Osiyodan yetkaziladigan paxta, paxta ipiga bog‘liq edi. Bundan tashqari Rossiya bu yerdan ipak, qorakо‘l, quruq mevalar va Rossiya bozorlarida talab katta bо‘lgan boshqa maxsulotlar olar edi. Angliyaning Hindistondagi, sо‘ngra Afg‘onistondagi aktiv kolonial siyosati ham Rossiyani О‘rta Osiyoni о‘z ta’sir doirasida saqlashga harakat qilishga undar edi. Chunki Rossiyaning Hindiston, Xitoy va boshqa sharq mamlakatlari bilan aloqalari ham О‘rta Osiyo orqali amalga oshirilar edi. Yuqorida keltirib о‘tilgan sabablar tufayli XIX asrdan boshlab Rossiyaning О‘rta Osiyodagi davlatlar bilan aloqalari yanada aktivlashdi. Rossiya ayniqsa о‘lkadagi yirik davlat hisoblangan Buxoro xonligi bilan bо‘lgan munosabatlarga jiddiy e’tibor berdi. Buni biz XIX asrda, Rossiyaning о‘rta Osiyoga bosqinchilik yurishlari boshlangunga qadar Buxoro xonligida turt- ta yirik rus elchilik missiyasi kelganligida ham kо‘ramiz. Bu rus elchilik missiyasi a’zolari maxsus Mahkamalardan alohida kо‘rsatmalar olgan bо‘lib 1 , unga asosan xonlikdagi yirik shaharlar; qо‘rg‘onlar va boshqa mudofaa inshootlari haqida, iqtisodiy ahvol, 1 . Соловьев М.М. Ученая экспедиция в Бухару в 1841-1842 г.г. при участии натуралиста А.Лемана. М.-Л., 1936. С.16-18. 43

savdo aloqalari, karvon yо‘llari hamda siyosiy vaziyat tо‘g‘risida aniq va batafsil ma’lumotlar tо‘plashlari lozim edi. Bu elchilik missiya a’zolari tо‘plagan ma’lumotlar о‘z aniqligi bilan ajralib turadi va muhim tarixiy manbadir.Bu ma’lumotlardan keyinchalik Rus armiyasining О‘rta Osiyodagi istilochilik yurishlarida keng foydalanilgan-ligini aytib о‘tish mumkin. Buxoro xonligida XIX asrning I- yarmida bо‘lgan rus elchilik missiyasi a’zolaridan YE.K.Meyendrof (1820y.) ning 1 , P.I.Demezon (1833 y.) ning 2 , va ayniqsa N.Xanikov (1841 y.) ning 3 estalik asarlari (hisobotlari) biz uchun ayniqsa muhimdir. Ularda Qashqadaryo vohasidagi siyosiy, iqtisodiy vaziyatga oid habarlar bilan birga, shaharlar, qо‘rg‘onlar, savdo yо‘llari haqida va boshqa qiziqarli ma’lumotlar uchraydi. 1868-1870 yillarda bо‘lib о‘tgan voqealardan sо‘ng, ya’ni Zarafshon vohasining yuqori qismi Samarqand va kattaqо‘rg‘on ruslar qо‘liga о‘tib, 1868 yil oktabrda Qarshi va 1870 yil avgustda Shahrisabz rus armiyasi tomonidan ishg‘ol qilinib, sо‘ng Buxoro amiri ixtiyoriga berilgandan sо‘ng, rus tilida chor etiladigan nashlarda bevosita Qashqadaryo vohasiga bag‘ishlangan asarlar, maqolalar paydo bо‘la boshladi. Ular ichida vohadagi shaharlar, ularning mudofaa sistemasi, hamda yirik qо‘rg‘onlar tо‘g‘risida ham ma’lumotlar uchraydi. Bu paytda rus matbuotidagi ma’lumotlar shunisi bilan qimmatliki, XIX asr oxiriga kelib, vohadagi shaharlar va qishloq qо‘rg‘onlarining mudofaa sistemasi yemirilish bosqichiga qqadam qо‘ydi. О‘zaro ichki feodal urushlarga barham berilgandan sо‘ng barcha mudofaa inshootlari keraksiz bо‘lib qoladi, bir paytlar feodal urushlar davrida katta ahamiyatga ega bо‘lgan kо‘pgina qishloq qо‘rg‘onlari butunlay tashlab ketildi. Bizning davrimizgacha kelib ular baland tepaliklar kо‘rinishida saqlanib qolgan xolos. 1936 yilda Qashqadaryo arxeologik-topografik ekspeditsiyasi (KATE) tashkil topgan davrdan boshlaboq, Qashqadaryo vohasidagi sо‘nggi о‘rta asrlarga tegishli mudofaa qо‘rg‘onlarini qidirib topish va ularni arxeologik jihatdan о‘rganish vazifasi qо‘yildi. 60-80 yillarda vohadagi shaharlar mudofaa sistemasini 1 . Мейендроф Е.К.Путешествие из Оренбурга в Бухару. М., 1875. 2 . Демезон П.И. Записки о Бухарском ханстве. М., 1983. 3 . Хан ы ков Н. Описание Бухарского ханства. СП б., 1943. 44

о‘rganish bо‘yicha arxeologik tadqiqotlar olib borilgan bо‘lsa, sо‘nggi 5 yilda qishloqlardagi mudofaa qо‘rg‘onlari ham arxeologik jihatdan о‘rganish boshlandi. Vohadagi sо‘nggi о‘rta asrlarga tegishli makonlarda о‘tkazilgan arxeologik tadqiqotlar natijalari ham diplom ishimizda foydalanilgan asosiy manbalardan biridir. Asrimizning 60-70 yillarida Qarshi (M.YE.Masson), Kitob (N.I.Krasheninnikova) kabi shaharlar qо‘rg‘onlari, Shahrisabz-kitob bekliklarining umumiy mudofaa devori hisoblangan Chim devorni (Z.Xakimov, Govryushanko) va boshqa qо‘plab qishloq qо‘rg‘onlarini о‘rganish uchun olib borilgan arxeologik tadqiqotlarni alohida ta’kidlab о‘tish kerak. 1975-76 yillarda Yakkabog‘ bekligining qarorgohi bо‘lgan Bekligtepada olib borilgan arxeologik tadqiqotlar ham vohaning sо‘nggi о‘rta asrlardagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotiga taaluqli kо‘plab muhim ma’lumotlarni topilishiga yordam berdi. Sharqiy Qashqadaryodagi qishloqlar mudofaa qо‘rg‘onlarida ham sо‘nggi yillarda muhim arxeologik tadqiqotlar olib borildi. Ularning strukturasi, mudofaa sistemasidagi о‘ziga xos xususiyatlar va feodal urushlarda tutgan о‘rnini aniqlashtirish bо‘yicha katta kashfiyotlar qilindi. Bu yerda ayniqsa О‘rtaqо‘rg‘ondagi kо‘pyillik arxeologik tadqiqotlarni, Yertepa, Qо‘rg‘ontepa va boshqa qishloq qо‘rg‘onlaridagi arxeologik tekshiruv ishlarini alohida ta’kidlab о‘tish kerak. О‘zMU va О‘z FA Arxeologiya instituti bugungi kunda ham bu yо‘nalishdagi ishlarni davom ettirmoqda. Sо‘nggi о‘rta asrlar davri nafaqat Buxoro xonligida, balki butun О‘rta Osiyoda siyosiy beqarorlik, о‘zaro ichki nizolar, feodal urushlar kuchaygan davr sifatida tarixda qoldi. Bu siyosiy mojarolar о‘zaro feodal urushlar Qashqadaryo vohasini ham chetlab о‘tmadi. Buning asosiy sabablaridan biri-Sharqiy Qashqadaryo, ya’ni Shahrisabzning Buxorodagi markaziy hokimiyatga nisbatan tutgan separatistik pozitsiyasi deb hisoblash mumkin. Qashqadaryoning qо‘yi qismida joylashgan Qarshi shahri Buxoro xonlarining Shahrisabz bilan bо‘lgan ichki nizolarida Buxoroning sodiq ittifoqchisi sifatida maydonga chiqdi. Bu nizolarning siyosiy, iqtisodiy sabablariga tо‘xtalib о‘tirmasdan Qashqadaryo 45

vohasidagi qishloq qо‘rg‘onlariga, ularning feodal urushlarda tutgan о‘rniga biroz tо‘xtalib о‘tsak. Avvalo shuni ta’kidlab о‘tish kerakki, biz diplom ishimizda kо‘rib chiqqan mudofaa qо‘rg‘onlari о‘zaro feodal urushlar xosilasi, ularning natijasidir. Shu tufayli ham mudofaa qо‘rg‘onlari tarixini vohada bо‘lib о‘tgan feodal urushlar tarixdan ajratib о‘rganish mumkin emas. Bu davrdagi qо‘rg‘onlar о‘zaro raqobatlashayotgan siyosiy kuchlar- shahrisabzlik kenegaslar va Buxoro hamda Qarshida katta ta’sirga ega bо‘lgan mang‘itlarning muhim suyanch punktlari edi, deb aytish mumkin. Shu sababli ham Buxoro xonlari bо‘ysunmas va jangari bо‘lgan shahrisabzlik kenegaslarni bо‘ysundirish va о‘z ta’siri ostida ushlab turishni yengillashtirish hamda shahrisabzliklar tomonidan tug‘ilishi mumkin bо‘lgan xavfni bartaraf etish maqsadida Qarshi va Shahrisabz о‘rtasidagi dasht zonasida, ya’ni Qashqadaryoning о‘rta oqimida 10 ga yaqin qо‘rg‘onlar barpo ettirilganlar. Bu qо‘rg‘onlarning asosiy kо‘pchiligi XVII-XVIII asrlarda barpo etilgan. Ularni strategik jihatdan qulay bо‘lgan va muhim savdo yо‘llari bо‘yida joylashtirishga, katta e’tibor berilganligini alohida ta’kidlab о‘tish kerak. Ular ichida Chiroqchi, Yakkabog‘, Qamashi, Yangiqо‘rg‘on, Yangikent, Yertepa, Qumqо‘rgon va boshqa bir nechta qо‘rg‘onning ahamiyatini aytib о‘tishimiz lozim. Bu qо‘rg‘onlar Shahrisabz vohasini yarim oy shaklida g‘arb va janub tomonidan bir necha qо‘rg‘onlar orqali Buxoro о‘rta Qashqadaryodagi dasht zonasini tо‘liq nazorat qila olgan. Ular Buxoroning Shahrisabzga harbiy punktlar vazifasini ham bajargan. Shahrisabzliklar ham о‘z navbatida bir necha qatordan iborat mudofaa liniyasini barpo etganlar. Bu mudofaa liniyasi Shahrisabzning g‘arbiy va janubiy qismida barpo etilgan mustahkam qо‘rg‘onlar (О‘rtaqо‘rg‘on, Shomoton, Daxyak, Govmush, Qushchi, Pattaxona, Qо‘rg‘ontepa va boshqalar) ham Shahrisabz- Kitobni о‘rab turgan Chim devor tashkil etgan. Yuqorida aytib о‘tganimizdek, Qashqadaryo vohasidagi qо‘rg‘onlar о‘zaro feodal urushlarda katta ahamiyatga ega bо‘lgan. Ularda doimo harbiy gornizon saqlangan. Ularning soni bir necha о‘ntadan bir necha yuztagacha bо‘lgan va siyosiy vaziyatda qarab о‘zgarib turgan. Tinchlik davrlarida esa qо‘rg‘onlar 46

atrofidagi qishloqlar uchun ma’muriy markaz (soliq yig‘adigan, turli hujalik ishlari boshqariladigan) sifatida faoliyat kо‘rsatgan. Bularning hammasi qishloq qо‘rg‘onlarining vohadagi siyosiy va iqtisodiy hayotda muhim ahamiyatga ega bо‘lganligini kо‘rsatadi. Kelajakdagi ilmiy izlanishlar va arxeologik tadqiqotlar Qashadaryodagi о‘rganilayotgan davrga mansub qо‘rg‘onlar tarixini yanada kengrok yoritishga imkon beradi, deb umid qilamiz. Chunki bu qо‘rg‘onlarni batafsil, keng о‘rganmasdan turib sо‘nggi о‘rta asrlardagi о‘zaro feodal urushlar tarixini, о‘sha davr harbiy san’ati darajasini, jang taktikasini, mudofaa va hujum usullarini о‘rganib bо‘lmaydi. Bularsiz esa о‘sha davr tarixini tо‘liq bilamiz deb aytish qiyin. 2.2.Qashqadaryoning о‘rta va quyi oqimidagi mudofaa qо‘rg‘onlari. Mavzuga tegishli yozma va arxeologik ma’lumotlarni о‘rganish va taxlil qilib chiqish natijasida, biz vohadagi mudofaa qо‘rg‘onlarining jug‘rofiy о‘rni, ya’ni joylashgan joyibilan batafsil tanishib chiqish imkoniyatiga egamiz. Diplom ishimizning asosiy bobi hisoblangan bu bobda biz qishloq mudofaa qо‘rg‘onlarini joylashgan о‘rniga qarab jug‘rofiy rayonlashtirishga va har bir qо‘rg‘onning tuzilishi va bajargan vazifasiga kengroq xarakteristika berishga harakat qilamiz. 47

Avvalo Sharqiy Qashqadaryoda joylashgan qishloq qо‘rg‘onlari bilan tanishib chiqamiz. Bu hududda joylashgan qо‘rg‘onlarning asosiy kо‘pchiligi Shahrisabz shahriga olib boruvchi asosiy yо‘llar bо‘yida joylashgan bо‘lib, ular о‘rganilayotgan davrga xos bо‘lgan о‘zaro ichki feodal urushlarda, birinchi galda Buxorodagi markaziy hokimiyat va ularga Qarshi kurash olib borgan shahrisabzliklar о‘rtasidagi janglarda katta ahamiyatga ega bо‘lgan. Buxoro qо‘shinlarining asosiy hujumi g‘arbdan va janubdan bо‘lganligi uchun Shahrisabzning bu yо‘nalishdagi chegaralarini mustahkamlashga katta ahamiyat berishgan va bu о‘z navbatida bir nechta yirik mustahkamlangan qо‘rg‘onlarning barpo etilishiga olib kelgan. Shunday qо‘rg‘onlarning bir guruhi Shahrisabzning g‘arbida joylashgan bо‘lib, ular ichida О‘rtaqо‘rg‘on alohida ajralib turadi. XIX asrga tegishli kо‘plab yozma manbalarda bu qо‘rg‘onga tegishli ma’lumotlar uchraydi. Bu qо‘rg‘on Shamoton va Daxyak qо‘rg‘onlari bilan birgalikda Chim devorining ichki qismida joylashgan bо‘lib, XIX asrning 60-yillarida Shahrisabz beki Bobobekning ukalari tomonidan boshqarilgan. 1 Bu faktning о‘ziyoq О‘rtaqо‘rg‘onning Shahrisabz mudofaasidagi katta ahamiyatini kо‘rsatib turibdi. Shahrisabzdan 7-8 km.cha g‘arbda, Tonxas daryosining о‘ng qirg‘og‘ida joylashgan bu qо‘rg‘on orqali о‘rganilayotgan davrda Qarshi-Shahrisabz karvon yо‘li о‘tgan. Bu qо‘rg‘on Tanxos daryosidaga qulay kechuv joyi ustidan tо‘la nazorat о‘rnatishga imkoniyat bergan. Bu qо‘rg‘on xarobalari hozirgi paytda Shahrisabz tumani Alisher Navoiy nomli jamoa- shirkat xо‘jalik hududidagi О‘rtaqо‘rg‘on va Qumqisholok qishloqlari oralig‘ida joylashgn. KATE ekspeditsiyasi ish boshlagan dastlabki yillardayoq, aniqrog‘i, 1968 yilda О‘rtaqо‘rg‘onda S.B.Lunina boshchiligida arxeologik tekshiruv (razvedka) ishlari olib borildi. Bu paytda arxeologik guruh a’zosi G.Afanasyev tomonidan yodgorlikning ustki qismi tuzilishi kо‘z bilan chamalab chizib chiqildi. (Glazomernaya syomka). Bu yodgorlikni rejali ravishda о‘rganish esa 1990 yilda boshlandi va hozirgi kunda ham davom etib kelmoqda. Shunisi xarakterliki, О‘rtaqо‘rg‘on keyingi yillarda О‘rta Osiyo arxeologiyasi kafedrasining о‘ziga xos 1 . Бекчурин И. Шахрисябзское владение..., указ.соч., С.85 48

bazasiga ham aylanib qoldi. Tuzilishiga kо‘ra, О‘rtaqо‘rg‘on tо‘g‘ri burchakli bо‘lib (hajmi 110 x 85) tadqiqotlarimizda aniqlanishicha u ikki qismdan iborat bо‘lgan. Qо‘rg‘onning arki (sitadel) mustahkam mudofaa devorlari bilan о‘rab olingan bо‘lib, ularning qoldiqlari arkning shimoliy va shimoli-sharqiy qismidagina saqlanib qolgan. Sharq tomonda darvoza о‘rnini kuzatish mumkin, Qо‘rg‘on arkining atrofi ham tashqi mudofaa devori bilan о‘rab olingan bо‘lgan. Afsuski, u bizning davrimizgacha saqlanib qolmagan. Mahalliy aholi orasida о‘tkazilgan sо‘rov natijalariga kо‘ra, tashqi mudofaa devori qо‘rg‘on arkini о‘rab turgan. Bu devor bilan ark о‘rtasidagi masofa 150-200 m.ni tashkil etgan, uning ustida bemalol ot qо‘shilgan arava bilan yurish mumkin bо‘lgan. Mahalliy qariyalarning guvohlik berishicha, bu tashqi devor asrimizning 60- yillari boshlarida butunlay tekkislanib tashlangan. Unda 3 ta darvoza bо‘lib, asosiy darvoza sharq tomonda joylashgan. U orqali Shahrisabz yо‘liga chiqilgan. Qо‘rg‘onning shimoli-g‘arbiy qismida suv tо‘ldirilgan xandaqlar saqlanib qolgan bо‘lib, mahalliy kishilar qо‘rg‘on g‘arb va shimol tomondan suv tо‘ldirilgan xandaqlar bilan о‘rab olingan, degan fikrni ham aytishdi. Shahrisabzliklar mudofaa usulida suvdan kо‘p foydalanishganligini esga olsak, bu fikr haqiqatga yaqindir. Yuqorida kо‘rib о‘tganimizdan, О‘rtaqо‘rg‘on о‘z tuzilishiga kо‘ra, ikki qismdan iborat bо‘lib bu bilan u Qashqadaryodagi boshqa kо‘plab sо‘nggi о‘rta asrlarga tegishli qо‘rg‘onlarga о‘xshab ketadi. V.I.Vyatkinning ta’kidlab о‘tishicha, Qarshi okrugidagi sо‘nggi о‘rta asrlarga oid kо‘pgina qо‘rg‘onlar ikki qismdan-mustahkamlangan ark (sitadel) va uning atrofida joylashgan qishloqlardan iborat bо‘lgan qishloq ham alohida mudofaa devoriga ega bо‘lgan. 1 Bu qо‘rg‘onlarning kо‘pchiligi oldingi davrlarda barpo etilgan. Hozirgi paytda О‘rtaqо‘rg‘on arki mahalliy aholi tomonidan qisqacha qо‘rg‘on deb ham “Chimildiq-tepa” deb ham yuritiladi. Chimildiq-tepa nomi fikrimizcha, О‘rtaqо‘rg‘on harbiy qal’a sifatida о‘z mudofaa ahamiyatini butunlay yо‘qotgandan sо‘ng (XIX asr oxiri- XX asr boshi) paydo bо‘lgan bо‘lsa kerak. Qо‘rg‘onning bu nomi 50-yillarda Shahrisabz va Kitobning umumiy mudofaa 1 . Вяткин В.Л. Каршинский округ…, указ.соч.С.21. 49

devori hisoblangan “Chim” devorni о‘rganish uchun tadqiqotlar о‘tkazgan arxeologlar tomonidan ham tilga olinadi. 1 О‘rtaqо‘rg‘on arkidagi 1990-95 yillarda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida bir nechta xonalar ochib о‘rganildi. Asosiy qurilish materiali 24x24x4 sm. Hajmdagi pishiq g‘ishtlar bо‘lib, xonalardan XVIII-XIX asrlarga tegishli sopol idishlar parchalari kо‘plab topildi. Ular ichida Shahrisabz kulolchilik maktabiga tegishli sirlangan va sirlanmagan sopol idishlar, shuningdek qо‘shni va uzoq о‘lkalardan keltirilgan sopol va chini idishlar parchalari uchraydi. Yodgorlikning shimoliy qismida qazilgan shurf natijalarining kо‘rsatishicha, bu yerda dastlabki makon IX asr oxiri X asr boshlarida paydo bо‘lgan. Bu haqda shurfning pastki madaniy qatlamlaridan topilgan shtamp о‘rilgan sopol idish parchasi, epigrafik naqshli idish bо‘lagi va boshqa topilmalar dalolat berib turibdi. Mug‘ullar istilosi natijasida XIII asr boshlarida bu yer vayronaga aylanadi va faqatgina XVII-XVIII asrlarga kelib, mudofaa qо‘rg‘oni sifatida qayta tiklanadi. О‘rtaqо‘rg‘on Shahrisabz bekligining savdo-iqtisodiy aloqalarida ham muhim rol о‘ynagan. Shahrisabz-Chiroqchi-Qarshi savdo yо‘lida joylashgan bu qо‘rg‘onning tashqi devori yonida, uning asosiy sharqiy darvozasi oldida, mahalliy qariyalarning ta’kidlashlariga qaraganda, savdo dо‘konlari bо‘lgan. О‘rtaqо‘rg‘ondan topilgan, chet ellardan (Rossiya, Xitoy) keltirilgan chinni idishlar ham О‘rtaqо‘rg‘onning Shahrisabz bekligining savdo-iqtisodiy hayotidagi о‘rnidan dalolat berib turibdi. Shahrisabz g‘arbidagi chegara qо‘rg‘onlardan bо‘lgan Shamoton va Daxyak qо‘rg‘onlarida arxeologik tadqiqotlar olib borilmagan. Ular о‘z hajmi va ahamiyati jihatidan О‘rtaqо‘rg‘onidan ancha kichik bо‘lib, hozirgi paytda deyarli butunlay tekkislanib ketgan. Shahrisabzning g‘arbiy chegaralaridagi muhim qо‘rg‘onlardan yana biri Govmush qо‘rg‘oni bо‘lgan. Hozirgi paytda Govmush tepa deb ataladigan bu qо‘rg‘on yirik tepalik shaklida saqlanib qolgan bо‘lib, u Shahrisabzdan 3 km.ga 1 Алимова М. Уртакургондаги археологик тадкикотлар. Диплом иши. Тошкент, 1993. 50

g‘arbda, Samarqand-Shahrisabz-G‘uzor avtomobil yо‘lining о‘ng tomonida joylashgan. Yozma manbalardan ma’lumki, Govmush qо‘rg‘oni Buxoro hukmdorlari va Shahrisabz beklari о‘rtasidagi о‘zaro feodal urushlarda katta ahamiyatga ega bо‘lgan. Buxorodagi mang‘itlar sulolasining asoschisi Muhammad Raxim 1750-1752 yillarda Shahrisabzni bо‘ysundirish uchun 4 marta katta harbiy yurish uyushtiradi. Natijada bog‘lar va ekinlar payxon qilinadi, shahrisabzliklarga tegishli bо‘lgan bir nechta qо‘rg‘onlar buzib tashlanadi. Buxoroliklarga qattiq Qarshilik kо‘rsatgan Govmush qо‘rg‘oni butunlay buzib tashlanadi va aholisi qirib yuboriladi. 1 Shundan sо‘ng bu qо‘rg‘on qayta tiklanmagan. Hozirgi paytda bu yerda mahalliy qabriston mavjud. Muhammad Raximxonning Shahrisabzga qilgan harbiy yurishlari munosabati bilan yana Kitob, Kushchi, Sangfurish kabi mudofaa qо‘rg‘onlari ham manbalarda eslatib о‘tiladi. Xususan Muhammadid Raximxonning buyrug‘i bilan Kitob va Kushchi qо‘rg‘onlari buzib tashlanadi.Sangfurush qо‘rg‘oniga esa tegilmasdan, xatto bu yerda yangi ark barpo etiladi. Lekin tezda Kitob qо‘rg‘oni qayta tiklanadi. Sangfurush qо‘rg‘oni esa keyingi davrlarda buzib tashlanadi. 2 Yuqorida eslatilgan Sangfurush va kushchi qо‘rg‘onlari ham Shahrisabzning g‘arbiy tomonida joylashgan bо‘lib, hozirgi paytda ularning о‘rni tepalik shaklida saqlanib qolgan. Tepalik yonida esa shu nomdagi qishloqlar mavjud. Bu tepaliklarda keng kо‘lamdagi arxeologik tadqiqotlar olib borilmagan bо‘lib, tepaliklarning yuqorigi madaniy qatlamlarida oz miqdorda XVII-XVIII asrlarga tegishli sirlanmagan sopol idishlar parchalari uchraydi. О‘rganilayotgan davrga tegishli mudofaa qо‘rg‘onlaridan yana biri Kitob shahridan 9-10 km.ga g‘arbda, Yakkatut qishlog‘ining shimolida joylashgan Qо‘rgontepa yodgorligidir. Bu yerda ham keng kо‘lamdagi yirik arxeologik tadqiqotlar olib borilmagan. Hozirgi paytda Qо‘rgontepa yodgorligi balandligi 14- 15 m.ga keladigan aylana shaklidagi tepalik bо‘lib, uning yuqorigi madaniy qatlamlarida XVIII asrga tegishli sopol idish parchalari uchraydi. Bu qо‘rgon 1 . Ахмедов Б.А. историко-географическая…, указ.соч. С.116. 2 . БартольдВ.В. К истории орошения Туркестана. Соч.Т.Ш.М., 1965. С.208-209. 51

“Chim” devorining tashqi tarafida joylashgan bо‘lib, uning paydo bо‘lishi ancha oldingi davrlarga borib taqalsa kerak. Shahrisabzning janubida ham kо‘plab katta-kichik tepaliklar saqlanib qolgan bо‘lib, ular arxeologik jihatdan tо‘laligicha о‘rganib chiqilmagan. Bu yо‘nalishdagi yirik mudofaa qо‘rg‘onlaridan biri-bu Shahrisabz-G‘uzor savdo yо‘li bо‘yida joylashgan Yertepa qо‘rg‘onidir. Shahrisabzdan G‘uzorga va Shahrisabzdan Kaltaminor qishlog‘i orqali Oq rabotga, hamda Qarshidan Yakkabog‘ga olib boruvchi savdo yо‘li bо‘yida joylashgan bu qо‘rg‘on Qashqadaryo vohasi siyosiy-iqtisodiy hayotida juda katta rol о‘ynagan. Yozma manbalarning guvohlik berishicha, Yertepa XIX asr boshlarida Buxoro amiriga bо‘ysunuvchi qо‘rg‘on bо‘lib, 1 shahrisabzliklarni uni о‘zlariga bо‘ysundirish uchun bir necha bor harakat qilganlar. XIX asr о‘rtalarida Yertepa amir Nasrulloning Shahrisabzga qilgan kо‘p sonli yurishlari natijasida vayron etiladi. 2 Va shundan sо‘ng qayta tiklanmaydi. XIX asr oxirlariga tegishli yozma manbalarda qо‘rg‘onning I ta asosiy darvozasi izlari borligi hamda qо‘rg‘on yonida Yertepa nomli qishloq mavjud bо‘lib, bu yerda savdo dо‘konlari mavjudligi va hatto seshanba kunlari katta bozor bо‘lishi qayd qilib о‘tilgan. 3 1993 yilda bu yodgorlik arxeolog U.Mavlonov tomonidan razvedka maqsadida tekshirib chiqiladi. Yertepa qо‘rg‘oni xarobasi turtburchak shaklida bо‘lib, uzunligi 130m.dan oshiqroq. Balandligi 10-12 m.ga keladi. Bu yerdan, ustki madaniy qatlamlarda XVIII-XIX asrlarga tegishli sirlangan sopol idishlar parchalari kо‘p uchraydi, ular ichida Shahrisabz kulolchilik maktabiga taaluqli idishlar kо‘pchilikni tashkil etadi. Bu fakt ham Yertepaning Shahrisabz bilan iqtisodiy aloqalaridan dalolat berab turibdi. Ma’lumki, Shahrisabz va Surxon vohasi о‘rtasida Xisor tog‘ tizmalari joylashgan bо‘lib, qadim davrlardanoq bu tog‘ orqali ikki о‘lkani bog‘lovchi yо‘llar bо‘lgan. Shunday yо‘llardan biri-Toshqо‘rg‘on dovoni orqali о‘tuvchi tog‘ yо‘lidir. Shahrisabzni Surxon vohasi bilan bog‘lovchi eng qisqa masofali bu yо‘l 1 .Вяткин В.Л. Каршинский округ…, указ.соч, С.22 2 Логофет Д.Н. В горах и на равнинах Бухары. СП б., 1913. С.59 3 .Петров. Рекогросцировка Бухарских владений Петрова 1884 и 1885 гг. Сб.: Географические, топографические материалы по Азии.вып. XXI .СпПб., 1886.С.75. 52

Shahrisabzdan janubi-sharq tomonda, Shahrisabz-Yakkabog‘-Toshqо‘rg‘on yо‘li bо‘yida joylashgan Chimqо‘rg‘on orqali ham о‘tgan. Qizildaryoning chap qirg‘og‘ida joylashgan bu qо‘rg‘on asosan ilk va rivojlangan о‘rta asrlarga tegishli bо‘lib, uning atrofida bir nechta kichik tepaliklar mavjud bо‘lib, ular ichida XVIII- XIX asrlarga tegishli (qori madaniy qatlamlar) sopol idish parchalari topilgan tepaliklar ham bor. 1 XIX asrning 2-yarmiga oid rus tilidagi yozma manbalarda amir Nasrulla Shahrisabzni egallash uchun tog‘ zonasida juda kо‘plab qо‘rg‘onlar barpo etganligi haqidagi ma’lumot bor. 2 Bu fikrdan kelib chiqqan holda, Shahrisabzning sharqiy va janubi-sharqiy tomonida о‘rganilayotgan davrga, xususan XIX asrga oid mastahkamlangan qо‘rg‘onlar bо‘lishi kerak. Demak Amir Nasrullo Shahrisabzni qamal qilib, unga nafaqat janub va g‘arbdan, balki sharqiy va shimoliy (tog‘ zonasi) tomondan ham xavf solishga intilgan. Albatta bu qо‘rg‘onlar Yertepa, О‘rtaqо‘rg‘on va boshqa yirik qо‘rg‘onlar kabi ahamiyatga ega bо‘lmagan. Ular uncha katta bо‘lmagan, Nasrulloxon qо‘shinlarining Shahrisabzga doimiy ravishda xavf tug‘dirib turishlarini ta’minlash uchun qurilgan mustahkamlangan kichik-kichik mudofaa inshoatlari bо‘lgan bо‘lsa kerak. Yuqorida eslatib о‘tilgan Chimqо‘rg‘on va bu zonadagi katta kichik tepalarda biroz ta’mirlash ishlari olib borilib, ularda amir qо‘shinlar joylashtirilgan va ular qо‘rg‘on vazifasini bajargan bо‘lsa ehtimol. Ulardan topilgan XIX asrga oid sopol idish parchalari shundan dalolat berib turibdi. Endi Shar q iy Qashqadaryod agi yana bir mu h im qо‘rg‘on h a q ida biroz t о‘ xtalib о‘ tamiz. Bir paytlar Toshq о‘rg‘on dovoni or q ali о‘ tadigan mu h im to g‘ y о‘ lini nazorat q ilib turgan bu qо‘rg‘on xarobalari h ozirgi paytda ma h alliy a h olii orasida “ Beglik tepa ” nomi bilan mashhur bо‘lib, u eski Yakkabog‘ posyolkasining janubi-sharqiy qismida joylashgan. Bu qо‘rg‘on XVII-XIX asrlarda sharqiy Qashqadaryoning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy hayotida katta ahamiyatga ega bо‘lgan va to XVIII asrning о‘rtalarigacha Shahrisabzga bо‘ysunuvchi qо‘rg‘on bо‘lgan. 1756 yilda, Buxorodagi hokimiyat rasmiy ravishda mang‘itlar 1 . Лунина С.Б. Города южного Согда в VIII - XII вв. ташкент, 1984.С.36-37. 2 . Бекчурин И. Шахрисабзское владение…, указ.соч.С.88. 53

sulolasining asoschisi Muhammad Raxim qо‘liga о‘tadi. Muhammad Raximxonga Buxoro taxtini egallashda yordam bergan о‘zbek qabilalari vakillari xonlikdagi muhim vazifalarga tayinlanadi. Bu munosabat bilan yozma manbalarda Imomquli parvonachi mang‘itning Yakkabog‘ hokimi etib tayinlanganligi tо‘g‘risidagi ma’lumotlar bor. 1 Bu tariqa XVIII asrning yarmidan boshlab, mustaqil Yakkabog‘ bekligi tashkil topadi. Bu beklikning tashkil etilishi, Buxorodagi markaziy hokimiyatning Sharqiy Qashqadaryodagi ta’sirini kuchaytirish, shahrisabzlik bо‘ysunmas kenegaslarning bu hududdagi ta’sirini esa kamaytirish maqsadiga xizmat qilishi kerak edi. Keyingi davrlarda bо‘lib о‘tgan siyosiy voqealar Buxorolik mang‘itlar hokimiyati qisman о‘z maqsadiga erishganligini, Yakkabog‘ bekligi masalasida Buxoroga sodiq bо‘lgan, shahrisabzlik kenegaslar bilan siyosiy nizolarda Buxoro amirlari suyana oladigan, muhim strategik ahamiyatga ega bо‘lgan (oporniy punkt) joyni qо‘lga kiritganligini kо‘rsatdi. Yakkabog‘ bekining markaziy qarorgohi ikki qismdan: О‘rta va bevosita qо‘rg‘ondan iborat bо‘lgan. Bek va uning ayonlari yashaydigan О‘rda qо‘rg‘on markazidagi baland tepalik ustida qurilgan bо‘lib, uch qatorli mudofaa devori bilan о‘rab olingan. 2 О‘rdaning darvozasi bitta bо‘lgan bо‘lsa, qо‘rg‘onda 3 ta darvoza mavjud bо‘lgan. 3 1985-1986 yillarda ToshgU О‘rta Osiyo arxeologiyasi kafedrasi a’zolari Yakkabog‘ bekligining markazi-Bekliktepada arxeologik qazishmalar olib bordilar. О‘rdaning kirish qismida va ichkarisida bir nechta xonalar qazib ochildi. Qо‘rg‘on hududida esa bir nechta stratigrafik shurf qazib qurilgan. Shurf natijalari shuni kо‘rsatdiki, bu yerda aholi punkti ilk о‘rta asrlar davridayoq vujudga kelgan. Shurfning yuqori madaniy qatlamlaridan esa sirlangan XVIII-XIX asrlarga mansub sirlangan sopol idishlar, tangalar topildi. Bularning barchasi shaharlarda biz kо‘rib chiqayotgan davrda ham aktiv faoliyat XX asr boshlaridagi rus yozma manbalarida bozor, dо‘konlari va karvon-saroylar qо‘rg‘on tashqarisida bо‘lganligi haqida ma’lumotlar uchraydi. 4 1 . Ахмедов Б. историко-географическая…, указ.соч. С.118. 2 . Логофет Д.Н. В горах и на равнинах…, указ.соч.С.530. 3 . Отчёты кафедры археологии ТашГУ за 1986 год. 4 . Логофет Д.Н. В горах и на равнинах…, указ.соч.С.534. 54

Biz yuqorida Sharqiy Qashqadaryo, ya’ni Shahrisabz vohasidagi bir nechta muhim mudofaa qо‘rg‘onlariga tо‘xtalib о‘tdik. Endi Qashqadaryoning о‘rta va qо‘yi oqimlaridagi, ya’ni dasht zonasidagi mudofaa qо‘rg‘onlariga qisqacha tо‘xtalib о‘tamiz. Qashqadaryo qо‘yi oqimidagi eng yirik va strategik jihatdan muhim joyda joylashgan qо‘rg‘on- Chiroqchi qо‘rg‘onidir.U Qashqadaryoning chap qо‘rg‘onida joylashgan bо‘lib, yonida daryo kechuvi bо‘lgan. Chiroqchi orqali Samarqand-Jom-G‘uzor-Termiz savdo yо‘li va Shahrisabzni Qarshi bilan bog‘laydigan eng qulay va qisqa yо‘l о‘tgan. Jug‘rofiy jihatdan qulay joyda joylashgan Chiroqchi о‘rganilayotgan davrning siyosiy, iqtisodiy hayotida katta ahamiyatga ega bо‘lish bilan birga, harbiy-strategik jihatdan ham muhim qal’a hisoblangan. Chiroqchi qо‘rg‘oni jangovor kenegaslar otryadlarining Qarshi vohasiga soladigan xavfini qaytarishga xizmat qiluvchi muhim mudofaa inshooti hisoblangan. Bu XVII-XIX asrlarga mansub yozma manbalardagi ma’lumotlarga ham kо‘rinadi. Masalan, Buxoro va Shahrisabzning XVIII asr boshlaridagi munosabatlarida Chiroqchi muhim rol tutganligini, “Ubaydullanoma” asarida ham kо‘ramiz. 1 Mang‘itlar sulolasi hukmronligi davrida Chiroqchi alohida beklik bо‘lgan. Chiroqchi bekining qal’asi о‘rni hozirgi paytda baland tepalik kо‘rinishida saqlanib qolgan. Bu tepalik mahalliy aholi tomonidan “Chiroqchi tepa” deb ataladi. U zamonaviy Chiroqchi shahrining shimoliy qismida, Qashqadaryoning chap qirg‘og‘ida joylashgan. Balandligi 8-10 metrni tashkil etadi. Hozirgi paytda tepalikning bir qismi qurilishi ishlari olib borilishi natijasida buzilib ketgan. Bu yerda rayon kasalxonasi qurilishi paytida kulolchilik ustaxonalari qoldiqlari topilgan. Bu fakt Chiroqchida kulolchilik ishlab chiqarish mavjud bо‘lganligini kо‘rsatib turibdi. Mahalliy aholi orasidan tо‘plangan sо‘rov natijalariga kо‘ra, bek qо‘rg‘onining janubi-g‘arbida tо‘pxona bо‘lgan. Qо‘rg‘on mustahkam mudofaa devori bilan о‘ralgan bо‘lib, unda 1 ta darvoza bо‘lgan. Qо‘rg‘on atrofidagi aholi punkti ham mudofaa devori bilan о‘ralgan bо‘lib, uning hajmi kundalang kesib hisoblanganda, 1,5 km.ni tashkil etgan. Bu yerda 2 ta darvoza bо‘lib, ular-Sarvi Alamzoda va Said Ikrom bek nomlari bilan ataladi. Ularning bunday nomlanishi 1 . Мир Мухаммад Амин Бухорий. Убайдулланома…, курс.асар.91.б. 55

sabablari haqida aniq fikr aytish qiyin. Bu Chiroqchi qо‘rg‘oniga aholi XIV asrda kelib joylashgan bо‘lsa kerak. Bu hududda mug‘ullar istilochigacha bо‘lgan makon hozirda Kishmishtepa deb mug‘ullar tomonidan vayron etilgandan sо‘ng aholi Chiroqchi qо‘rg‘oni о‘rniga kelib joylasha boshlagan. Rivojlangan va sо‘nggi о‘rta asrlarda bu yerda Kechuv bо‘lgan. XIX asrda Chiroqchida, bekning О‘rdasi mudofaa devori tashki tarafida bozor, savdo dо‘konlari, bir nechta karvon-saroy va machit bо‘lgan. Haftada 2 marta bozor bо‘lgan. Yuqorida keltirib о‘tilgan faktlar Chiroqchi qо‘rg‘onining XVII-XIX asrlarda vohadagi va xonlikdagi ijtimoiy- siyosiy voqealarda katta ahamiyatga ega bо‘lganligini kо‘rsatib turibdi. Qashqadaryo о‘rta oqimidagi yirik qо‘rg‘onlardan yana biri-Kamashi qо‘rg‘onidir. Bu qо‘rg‘on xarobalari hozirgi paytda Qamashi shahrining janubi- sharqiy qismida katta tepalik kо‘rinishida saqlanib qolgan. Bu yerda yirik arxaologik qazishmalar hozircha olib borilgan emas. Sо‘nggi о‘rta asrlar davridagi kо‘pgina mudofaa qо‘rg‘onlari singari Qamashi qо‘rg‘oni ham ikki qismdan iborat bо‘lgan. Qamashi deb nomlanuvchi yirik qishloq mudofaa devori bilan о‘rab olingan bо‘lib, uning ichida yana bir mustahkamlangan inshoot-mudofaa devori bilan о‘rab olingan ark bо‘lgan. Arkda qо‘rg‘on boshlig‘i va harbiy gornizon joylashgan. Bizning davrimizgacha qо‘rg‘onning markaziy qismi-ark xarobalari saqlanib qolgan. U tо‘g‘ri burchakli (140x110) baland tepalik kо‘rinishida bо‘lib, balandligi 10-12 m.gacha boradi. Tepalik ustida va yon tarafida k о‘ p mi q dorda sopol idishlar b u laklari uchraydi. Sirlangan sopol idishlar о‘ z na q shi va boshqa k о‘ pgina xususiyatlari bilan XVIII-XIX asrlarga taallu q lidir, deb aytish mumkin. Q adimgi qо‘rg‘on i Qashqadaryon ing о‘ rta o q imidagi boshqa qо‘rg‘on lar singari, Sha h risabzlik kenegaslar va Buxorodagi markaziy h okimiyat о‘ rtasidagi nizoli munosabatlarda ka t ta a h amiyatga ega b о‘ lgan. XIX asr boshlarga tegishli yozma manbalarning dalolat berishicha, Amir H aydar (1800-18 826 yy.) Q amashi qо‘rg‘on ida h am ka t ta e’tibor bergan. U Qarshi h okimi H okim biy man g‘ itga yoz gan xatida Q amashi qо‘rg‘on ini jangovor h olatda sa q lash lozimligini ta’kidlab undagi h arbiy gornizon a h volidan h am doim xabardor b о‘ lib turish kerak, deb 56

k о‘ rsatma beradi. 1 Q amashi qо‘rg‘on ining ju g‘ rofiy ji h atdan strategik q ulay joyda joylashganligini h isobga olib, undagi h arbiy gornizonda 100 tadan-200 tagacha jangchi b о‘ lgan. Sha h risabzlik kenegaslar tomonidan h arbiy xavf tugilganda esa ular soni yanada oshirilgan. Qashqadaryon ing о‘ rta o q imida, ya’ni Sha h risabz bilan Qarshi о‘ rtasidagi dasht zonasida yana bir nechta yirik mudofaa qо‘rg‘on lari joylashgan b о‘ lib, ular t о‘g‘ risidagi ma’lumotlarni umumlashtirgan h olda keltirib о‘ tamiz. Bu qо‘rg‘on lar ichida Yangi- qо‘rg‘on , Chim- qо‘rg‘on , Q um qо‘rg‘on , Yangi-kent, Q ur g‘ oshim, Mojar, Q oratepa va boshqa bir nechtalari XVII-XIX asrlar siyosiy-ijtimoiy h amda i q tisodiy h ayotida ka t ta rol о‘ ynagan. Bu qо‘rg‘on lar h a q idagi umumiy ma’lumotlarni V.L.Vyatkin keltirib о‘ tadi. Uning yozishicha, о‘rganilayotgan davrda barcha qо‘rg‘onlar bir xil tuzilishda bо‘lib, ularning kо‘pchiligi ancha oldingi, davrlarda paydo bо‘lgan. Bu qо‘rg‘onlar о‘z atrofidagi joylar ustidan qumondonlik holatda joylashgan bо‘lib, baland mudofaa devori bilan о‘rab olingan, uncha katta bо‘lmagan hudud bо‘lgan. Bu hudud ichida turli binolar va mudofaa devori bilan о‘ralgan ark bо‘lgan. 2 Arkda harbiy va fukarolar boshliqlari (qishloq oqsoqoli.) hamda harbiy gornizon joylashtrilgan. Qо‘rg‘onlarning tutgan о‘rni va ahamiyatiga qarab, ulardagi harbiy gornizonda 10 tadan 300 tagacha jangchi bо‘lgan. Gornizondagi jangchilar soni vohadagi va xonlikdagi siyosiy voqealar munosabati bilan ham о‘zgarib turgan. Bu qо‘rg‘onlar ichida eng yirigi hozirgi Qamashi tumani hududidagi Yangiqо‘rg‘on qishlog‘i yonida joylashgan Yangiqо‘rg‘on bо‘lgan. Qishloqning janubi-g‘arbiy qismida, tо‘g‘ri burchakli baland (10-12 m.) tepalik kо‘rinishida saqlanib qolgan, bu qо‘rg‘on xarobasida arxeologik qazishmalar hozirgacha olib borilmagan. 1993 yilda ToshdU О‘rta Osiyo arxeologiyasi kafedrasi о‘qituvchisi U.Mavlonov tomonidan arexeologik tekshiruv (razvetka) о‘tkazilgan. Tepalik, ya’ni Yangiqо‘rgon arkining xarobasi о‘z hajmi jihatidan (150ch120 m.) XVII- XIX asrlarga tegishli mudofaa qо‘rg‘onlaridan kattadir. Mahalliy qishloqlarning 1 . Вяткин В.Л. Каршинский округ…, указ.соч.С.21. 2 . Там же 57

guvohlik berishicha, bu tepalikning katta bir qismi 60-yillarda mahalliy kolxoz yerlarini kengaytirilishi munosabati bilan tekislanib ketgan. Viloyat tarixiy yodgorliklarni saqlash jamiyatining о‘z vaqtida aralashuvi tufayligina bu arxeologik yodgorlik butunlay buzilib ketishdan saqlab qolingan. Tepalikning ustki qismidan XVIII-XIX asrlarga mansub sopol idish bо‘laklari, pishiq g‘isht (24x25x5 sm) qoldiklari uchraydi. Mahalliy kishilar bu yerdan pilta miltiq bо‘laklarini topganliklarini ham aytib о‘tishgan. 1 Mang‘itlar hukmronligi davrida Qarshi shahridan sharq tomonda joylashgan qо‘rg‘onlar ichida eng yirigi va ahamiyati jihatdan muhimligi bilan Yangiqо‘rg‘on yetakchi о‘rinlardan turgan. XIX asr boshlaridagi manbalarda Yangiqо‘rg‘on doimo 300 ga yaqin sarboz kо‘rganligi ta’kidlab о‘tiladi. 2 Bu jihatdan Yangiqо‘rgon Surxon vohasidagi Sherobod bekligi qо‘rgoni bilan, hamda Amudaryo bо‘yidagi Kerki qо‘rg‘oni bilan bir safda turganligini kо‘ramiz. Kо‘rib chiqilayotgan hududdagi qо‘rg‘onlardan yana Qumqishlog‘i va Chim qishlog‘i yonida joylashgan 2 ta qо‘rg‘on haqida ham aytib о‘tish kerak. Bu qо‘rg‘onlar ichida Qashqadaryoning chap qirg‘og‘ida joylashgan Chim qо‘rg‘onga qisqacha tо‘xtalib о‘tamiz. Hozirgi paytda Chim qishlog‘ining chekkasida о‘rta asrlarga mansub shahar xarobasi saqlanib, maxalliy aholi orasida Qamaytepa deb ataluvchi bu tepalikdan XVI-XVIII asrlarga tegishli sopol idishlar bо‘laklari kо‘p uchraydi. О‘z vaqtida Qamaytepani M.YE.Masson IX-XII asrlardagi faoliyat kо‘rsatgan va arab tilidagi yozma manbalarda (Samoniy, Istaxriy) tilga olingan Naukad-Quroysh shahri xarobasi deb hisoblangan edi. 3 Lekin keyingi yillarda vohada о‘tkazilgan keng kо‘lamdagi arxeologik tadqiqotlar natijasida Naukad-Quraysh shahrini Qamashi tumani Qovchin qishlog‘i yaqinidagi Oltintepa о‘rnida joylashgan degan fikr ilgari surilgan. 4 Endi Qomaytepa yodgorligi haqidagi fikrlarimizni davom ettiraylik. Bu yodgorlik bir paytlar 3 qismli (ark, shaxriston va rabot) shahar bо‘lgan. Uning arki (190 x 175 m.) uz hajmi jihatdan 1 . Мавлонов У.М. Структура и функции позднефеодальных крепостей долины Кашкадарьи. Кулёзма. 2 . Вяткин В.А. Каршинский округ…, указ.соч.С.22. 3 . Массон М.Е. Работы КАТЭ и ТашГУ по изучению восточной половины Кашкадарьинской области УзССР. Археология Средней Азии.Сб. науч.трудов ТашГУ. № 533. Ташкент, 1957.С.60-61. 4 . Лунина С.В. О возможном отождествлении Наукат Курайша. Материаль по истории и археологии Средней Азии. Ташкент, 1975. С.3-14. 58

ancha yirik bо‘lib, uning ustidan XVII-XVIII asrlarga mansub deb hisoblangan spol idishlar bо‘laklari ham kо‘plab topilgan. 1 Bu topilmalar Qamaytepa arki ustida sо‘nggi о‘rta asrlarda, aniqrog‘i XVI-XVIII asrlarda mudofaa qо‘rg‘oni barpo etilganligidan dalolat beradi. Qо‘rg‘on darvozasi shimolda bо‘lgan. Chim orqali XVII-XIX asrlarda ilgari davrlaridek, karvon yо‘llari о‘tgan. Ular ichida Samarqand-Jom-G‘uzor va Shahrisabz-Qarshi savdo yо‘lini va Chim orqali Qarshidan Yakkabog‘ga о‘tgan savdo yulini aytib о‘tish kerak. XIX asr yozma manbalarida Chimda yirik bozor bо‘lishi haqida aytib о‘tilgan. 2 Yozma manbalarda tilga olingan Qumqо‘rg‘on ham Qamashi tumanidagi Qum qishlog‘i chetida joylashgan bо‘lib, baland va yirik tepalik kо‘rinishida saqlanib qolgan. Bu qо‘rg‘on arxeologlar tomonidan hozircha о‘rganib chiqilmagan. Shu tufayli u hakida tо‘liqroq ma’ulumot berish imkonimiz yо‘q. О‘rta Qashqadaryo hududidagi yana bir yirik qо‘rg‘on-hozirgi Qamashi tumani Qorabog‘ qishlog‘i yaqinida bо‘lgan. Qorabog‘ qishlog‘i Chiroqchi-Qarshi savdo yо‘li bо‘yidagi eng yirik qishloq bо‘lib, mahalliy qariyalarning guvohlik berishlaricha, 3 mustahkamlangan qо‘rg‘on va qishloqdan iborat bо‘lgan. Qо‘rg‘on arkida 1 ta darvoza va qishloq atrofidagi mudofaa devorida 4 ta darvoza: Chim, Yakkabog‘, Payshanba va Qutubda deb nomlangan. Qorabog‘ qо‘rg‘onidagi darvozalar nomi uning atrofidagi yirik qishloqlar va shaharlar (Yakkabog‘) bilan qalin aloqalarini kо‘rsatib turibdi. Qorabog‘ yirik savdo markazi sifatida ham mashhur bо‘lgan. Bu yerda katta bozor va bir nechta karvonsaroy mavjud bо‘lgan. Bu yerda shuningdek, bitta madrasa va uchta masjid bо‘lib ularning biri nomozgoh, ya’ni jome masjidi bо‘lgan, Qorabog‘ qishlog‘idan shuningdek, G‘uzorga qarab ham savdo yо‘li о‘tgan. Yuqoridagi faktlar Qorabog‘ qishloq qо‘rg‘onining о‘rganilayotgan davr siyosiy-iqtisodiy hayotida о‘z о‘rniga ega bо‘lganligini kо‘rsatib turibdi. Bu о‘rinda Qorabog‘ ancha qadimiy qishloq ekanligi va uni bir 1 . Лунина С.Б. Города южного Согда…, указ.соч.С.30. 2 . Евренов. Рекогносцировка пути через Жамский перевал на Гузар и на Карши и 1887 году Генерального Штаба полковника Еврейнова. Сб. географ., топогр.и статистич.матер.по Азии. Вып. XXXVI . СПб., 1888. С.134. 3 . Бу маълумотлар археолог С.Б.Лунина томонидан йигилган. 59

paytlar О‘rta Osiyo tarixining bilimdoni, mashhur sharqshunos, qomuschi olim V.V.Bartold Novkat-Quraysh shahri bilan bog‘langanligini aytib о‘tish kerak 1 . Shahrisabz va Qarshi shaharlari о‘rtasidagi mudofaa qо‘rg‘onlari ichida Yangikent qо‘rg‘oni ham katta ahamiyatga ega bо‘lgan. Bevosita Qarshi hokimiga bо‘ysunuvchi bu qо‘rg‘on xarobasi hozirgi paytda Qarshidan 20 km. Sharkda, Yangikent qishlog‘ining janubiy qismida joylashgan. Bu yerda shuni alohida aytib о‘tish kerakki, Yangikent qishlog‘ida ikkita yirik arxeologik yodgorlik joylashgan. Ma h alliy a h oli orasida ularning biri sha h artepa va ikkinchisi qо‘ r g‘ on deb ataladi. Bu arxeologik yodgorliklarda yirik q azish ishlari olib borilmagan. Sha h ar tepa h ajmiga k о‘ ra ancha yirik b о‘ lib, tepalik ustidagi sopol idishlar sini q lariga q arab h ukm chi q aradigan b о‘ lsak, antik davriga borib ta q aladi. Bu yirik sha h ar arki xarobasi ustida s о‘ nggi о‘ rta asrlarda mudofaa qо‘ r g‘ oni barpo etiladi. Qо‘ r g‘ on ustida XVIII-XIX asrlarga mansub sopol idishlar k о‘ p uchraydi. Yangikent q ishlo g‘ i XVI asrga tegishli Yangibozor q ishlo g‘ i о‘ rnida paydo b о‘ lgan, degan fikrlar bor. 2 Bu q ishlo q or q ali о‘ rta asrlarda Qarshi - G‘ uzor savdo y о‘ li о‘ tganligini h am aytib о‘ tish kerak. Shunday q ilib Q ashqadaryoning о‘ rta o q imida, Sha h risabz va Q arshi sha h arlari orali g‘ idagi dasht zonasidan joylashgan mudofaa qо‘ r g‘ onlarini k о‘ rib chi q dik, yozma va arxeologik manbalardan iloji boricha keng foy da langan h olda ularning tuzilishi, ju g‘ rofiy о‘ rn i va siyosiy-i q tisodiy h ayotda tutgan a h amiyatini ani q lashtirishga h arakat q ildik. Yuqorida keltirib о‘ tgan ma’lumotlarimizni ani q lashtirib, shuni aytib о‘ tishimiz kerakka, bu h ududdagi qо‘ r g‘ onlarning deyarli barchasi Q arshi viloyati tarkibiga kirgan. Fa q at XIX asrga kelib bu yerda Chiro q chi bekligi tashkil topgandan s о‘ ng, ba’zi qо‘ r g‘ onlar ( Q oratepa va boshqalar) yangi beklik tarkibiga kirgan. Q ashqadaryoning о‘ rta o q imidagi qо‘ r g‘ onlarning ju g‘ rofiy joylashuvini ta h lil q ilish, о‘ rganish shuni k о‘ rsatdiki, ular ma’lum bir tartibda q urilgan. Ularning joylashish tartibini sharxl i -shaxmat kataklari (o q va q ora kataklar) tartibida deyish va о‘ xshatish mumkin. Ular bu tartibda joylashgan h olda Sha h risabzni g‘ arb va janub tomondan yarim oy 1 . Бартольд В.В. Туркестан в эпоху мангольского нешествия. Соч. Т. I .М., 1963. С. 189-190. 2 . Хофиз Таниш Бухорий. Шарафнами-шахи…, указ.соч. С.48. 60

shaklida о‘ rab turgan. 1 Mudofaa qо‘ r g‘ onlarining bunday tartibda joylashtirilishi Qarshi h okimlari va Buxorodagi xon h ukumatiga Qashqadaryon ing о‘ rta o q imidagi dasht zonasi ustidan t о‘ li q nazorat о‘ rnatish imkonini bergan. K о‘ rib chi q ilgan mudofaa qо‘ r g‘ onlarining h arbiy va jangovor tayyorgarligi uchun bevosita Q arshi viloyati h okimi javobgar b о‘ lgan. Biz yuqorida k о‘ rib chi qq an q ishlo q qо‘ r g‘ onlari bir tomondan sha h risabzliklarning Q arshiga soladigan h arbiy xavfini oldini olishga, ikkinchi tomondan esa Sha h risabz ustiga tez-tez uyushtirilib turiladigan h arbiy kompaniyalar paytida opor punkti vazifasini bajarishga xizmat q ilgan. Siyosiy bar q arorlik va tinchlik davrlarida bu qо‘ r g‘ onlar atrofida q ishlo q lar uchun kichik savdo markazi b о‘ lgan va bir nechta q ishlo q larni birlashtirib turadigan ma’muriy birlik- amla kdorlik markazi vazifasini bajargan. Bu yerdan turib q ishlo q lardan shariatda k о‘ zda tutilgan soli q lar yi g‘ ib olingan. Endi Q ashqadaryoning qо‘ yi o q imida joylashgan s о‘ nggi о‘ rta asrlardagi siyosiy-i q tisodiy h ayotida ka t ta a h amiyatga ega b о‘ lgan ikkita qо‘ r g‘ on-Kasbi qо‘ r g‘ oni va Koson qо‘ r g‘ oni t о‘g‘ risida q is q acha t о‘ xtalib о‘ tamiz. XVI-XVIII asrlardagi Kas b i qо‘ r g‘ oni rivojlangan о‘ rta asrlarda yirik sha h ar b о‘ lgan Kas b i sha h ri arkining ustida joylashgan b о‘ lgan. О‘ rta asrlarga mansub yozma manbalarda q ayd etilishicha, XII asrla Kas b i yirik q ishlo q b о‘ lib, u о‘ z h ajmi ji h atdan N asafdan ka t ta b о‘ lgan, u or q ali Buxoro-Termiz savdo y о‘ li о‘ tgan. 2 Lekin Kas b ida juma ma sjid ining mavjudligi unga sha h ar sifatida q arashga imkon beradi. Bu yirik sha h ar xarobasi h ozirgi paytda Q arshi sha h ridan 35 km. cha g‘ arbda joylashgan. Arman yozma manbalarida bu h ududda Kabzion deb ataluvchi qо‘ r g‘ on mavjud b о‘ lganligi q ayd etilgan. Bu qо‘ r g‘ on Sosoniylar davlati bilan Su g‘ diyona о‘ rtasidagi chegara qо‘ r g‘ oni vazifasini bajargan. M.YE.Massonning fikricha, ilk о‘ rta asrlar d agi bu qо‘ r g‘ on rivojlangan о‘ rta asrlar (IX-XII) dagi sha h ar arkiga asos solgan. 3 О‘ sha davrdagi manbalarda Kas b i yirik q ishlo q deb nomlangan b о‘ lsada, rivojlangan о‘ rta asrlarda Kas b i 3 q ismdan iborat sha h ar b о‘ lgan. Uning arki 18 m.cha balandlikda b о‘ lib, h ajmi 180 x 120 m.ni tashkil 1 . Мавлонов У.М. Структура и функции…, указ.соч.С.7. 2 . Бартольд В.В. туркестан в эпоху…, указ.соч.С.190 3 . Массон М.Е. Столичные города…, указ.соч.С.34-35. 61

etadi. Uning atrofida sha x riston xarobalari sa q langan. Sha h ar rab ot i h am 1 km.ga chuziladi. 1 S.K.Kabanovning fikricha, Kas b i sha h ar tipidagi posyolka b о‘ lib, uning h ajmining kattaligi k о‘ chmanchi-chorvadorlar bilan b о‘ ladigan savdodagi markaziy a h amiyati h amda mudofaa punkti b о‘ lganligi bilan bo g‘ li q . 2 О‘ rta Osiyo h a v idagi sha h arlar muallifi O.G.Bolshakov Kas b ini Nasafga b о‘ ysunuvchi sha h ar sifatida keltirib о‘ tadi. 3 XVI asrda Kasbi qо‘rg‘oni Qarshi viloyatining muhim mudofaa qо‘rg‘oni bо‘lgan. Bu haqda “Abdullanoma” (XVI asr) asarida bir necha bor ta’kidlab о‘tilgan. Kasbi XVII asrda ham mudofaa qо‘rg‘oni sifatidagi ahamiyatini saqlab qoldi. XVII-XIX asrlarda Kasbi orqali Buxoro-Qarshi savdo yо‘lining bir yо‘nalishi о‘tgan. Bundan Kasbi yaqinidagi Sardoba va uning yonidagi kо‘plab topilgan XIX asrga mansub sirlangan sopol idishlar bо‘laklari hamda rus chini idishlari siniqlari dalolat berib turibdi. 4 Qо‘yi Qashqadaryodagi muhim qо‘rg‘onlardan yana biri hozirgi Koson shahri yaqinidagi Kosontepa xarobalari о‘rnida bо‘lgan. Koson qо‘rg‘onida keng kо‘lamdagi arxeologik tadqiqotlar olib borilgan emas. Koson qishlog‘i X-XII asrlarga yozma manbalarda esga olinadi. 5 XVI asrga va XVII asrga 6 oid ma’lumotlar esa mustahkam mudofaa devori bilan о‘ralgan qо‘rg‘on sifatida tilga olinadi. XIX asrda Koson yirik savdo markazi sifatida ham mashhur bо‘lgan. 7 XVII-XIX asrlarda Koson orqali Buxoro-Qarshi savdo yо‘lining bir tarmog‘i о‘tgan. Shu tariqa bir Qashqadaryo vohasining sо‘nggi о‘rta asrlardagi mudofaa qо‘rg‘onlarini ularning jug‘rofiy joylashuvi, tuzilishidagi о‘ziga xos xususiyatlarini kо‘rib chiqdik. Bu qо‘rg‘onlarning siyosiy va iqtisodiy hayotdagi tutgan о‘rnini aniqlashtirishga harakat qildiq. О‘rganilayotgan davrdagi yozma manbalardagi ma’lumotlar va о‘tkazilgan arxeologik tadqiqotlar natijalari bu qо‘rg‘onlarning 1 . Лунина С.Б. Города южного Согда…, указ.соч.С.23. 2 . Кабанов С.К. Нахшеб на рубеже…, указ.соч.С.66-67. 3 . Беленицкий А.М.Бентович И.Б.Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии.М,, 1973.С.188. 4 . Хофиз Таниш Бухорий. Шарафномаи шахи…, курс.асар.81 б. 5 . Мавлонов У.М. Торговые и культурные связи Кашкадарьинского оазиса в XVII - XIX вв. Дисс… канд.ист.наук. Ташкент, 1994.С.60. 6 . Бартольд И.И. Туркестан в эпоху…, указ.соч.С.197. 7 . Ходжа Самандар Термизий…, указ.соч.С.88-89. 62

sо‘nggi о‘rta asrlardagi ahamiyatini, ular shunchaki mudofaa inshoati bо‘lish bilan cheklanib qolmasligini kо‘rsatdi. Qashqadaryo vohasidagi о‘rganilgan davrdagi mudofaa qо‘rg‘onlari о‘z tuzilishi bilan о‘rta Osiyoning boshqa hududlariga qо‘rg‘onlariga о‘xshashdir. Misol uchun О‘rtaqо‘rg‘on, Yangiqо‘rg‘on va boshqa qо‘rg‘onlarning tuzilishi shimoliy Tojikistondagi qо‘rg‘onlarga о‘xshab ketadi. 1 Ularning о‘xshashli mustahkamlangan aholi punkti va uning ichkarisidagi mustahkamlangan ark mavjudligida kо‘rinadi. Bularning hammasi О‘rta Osiyo me’morchiligida ustun bо‘lgan prinsiplarning о‘xshashligi bilan izohlanadi. Xullas XVII-XIX asrlardagi Qashqadaryo vohasidagi qishloq qо‘rg‘onlarini о‘rganish tarixiy-arxeologik jihatdan katta va qiziqarli mavzu bо‘lib, kelajakda bu yо‘nalishda olib boriladigan ilmiy tadqiqotlar bu masalani yanada kengrok yoritish imkonini beradi, deb umid qilamiz. XULOSA Qashqadaryoning qadimgi aholisi bo’lgan sufdiylar va boshqalar tarixi haqidagi bilim va ma’lumotlar, tarixiy dalillar uzoq yillar mobaynida to’plangan. Ularning aksariyati qadimiy Sharq va Farb manbalariga, XIX-XX asr boshlaridagi sayyohlarining ma’lumotlariga asoslangan. XX asrning boshlaridan Qashqadaryo hududida olib borilayotgan keng miqyosli arxeologik tadqiqotlar uning qadimiy va o’rta asrlar tarixi, madaniyatini butunlay yangicha yoritish, uning shakllanish va rivojlanish tadrijini kuzatish imkonini berdi. Birinchidan, arxeologik tadqiqotlar jarayonida Qashqadaryo xalqlari xususidagi o’rta asrlardaagi yozma manbalarda keltirilgan ma’lumotlar bilan arxeologik topilmalar qiyoslanib, quyidagicha xulosaga kelindi: 1 . Марафиев.С. Месторасположение и обшая планировка городов и крепостей Северного Таджикистана в XVIII - XIX вв. Сб.: Материальная культура Таджикистана.Вып. I .Душанбе.1968.С.204-205. 63

Ikkinchidan, ilk temir davrida О‘rta Osiyoning Baqtriya, Marv, Sо‘g‘d, Xorazm о‘lkalarida dehqonchilik vohalari shakllana boshlaganlar va ularning markazlari bо‘lgan aholi manzillari mustahkam mudofa devorlari bilan о‘rab olingan. Uchinchidan, Qashqadaryo vohasida A.Yakubovskiy, B.N.Zasepkin, M.Mauer, O.Suxaryova, V.V.Bartol’d, M.E.Masson, G.A.Pugachenkova, S.K.Kabanov, N.I.Krasheninnikova, S.B.Lunina, A.S.Sagdullaev, R.H.Sulaymonov boshliq arxeologlar va etnogriflar guruhi tomonidan tadqiq etilgan, shaharning qal’a sifatidagi plani - tarxi tiklangan. To’rtinchidan, Qashqadaryo vohasida asosan ToshdU (О‘zMU) “O’rta Osiyo arxeologiyasi” kafedrasining “Kesh arxeologik-topagrafik ekspedetsiyasi” va О‘zbekiston Respublirasi Fanlar Akademiyasi Arxeologiya instituti olimlari tomonidan tо‘laligicha ochib о‘rganilgan va olib borgan arxeologik izlanishlari nihoyatda qimmatli ma’lumotlarni bergan. Beshinchidan, dastlab qadimiy o’lka Qashqadaryo vohasi tamaddunining asosiy markazlaridan biri bo’lgan Yerqurg’on, Uzunqir va Sangirtepa yodgorligining markaziy qismlarida o’ziga xos mudofaa tizimi vujudga kelgan bo’lib, ko’p asrlik taraqqiyot yo’lini bosib o’tgan. Oltinchidan, Qashqadaryo vohasi hududida sо‘nggi yillarda olib borilganarxeologik tadqiqotlar natijasida kо‘plab mustahkamlangan qishloq mudofaa qо‘rg‘onlari о‘rganib chiqildi. Bu qо‘rg‘onlar ichida Kitob va Yakkabog‘dagi О‘rta qо‘rg‘on, Yertepa, Yangikent, Qо‘rg‘ontepa, Qarshi qal’asi va boshqalarni aytib о‘tish mumkin.Bu qо‘rg‘onlarni о‘rganish shuni kо‘rsatadiki, ular о‘zaro feodal urushlar juda kuchaygan XVII-XVIII asrlarda paydo bо‘lgan bо‘lib, asosan vohadagi yirik shaharlarga olib boruvchi muhim savdo yо‘llari bо‘yida qurilgan. Ettinchidan, bu qishloq qо‘rg‘onlari asosan Qarshi va Shahrisabz oralig‘idagi hududda qurilganligi ularning Buxoro va Shahrisabz о‘rtasidagi ziddiyatli munosabatlarda katta ahamiyatga ega bо‘lganliklarini kо‘rsatib turibdi. Shahrisabz va Kitob hududini о‘rab turgan yana bir mudofaa inshoati Chim ham 64

bu davrda katta rol о‘ynaganligi ma’lum.Shularni hisobga olib ushbu davrni kengroq yoritishni lozim topdim. Sakkizinchidan, turli davrlarga oid yodgorliklarga olib borilgan arxeologik izlanishlar natijasida ashyolarning topilishi misolida xalqimiz tomonidan yaratilgan qofoz, yozuv, aniq fanlar, tibbiyot sohasida erishgan yutuqlari, mudofaa ishoatlari qanday bo’lganligini ko’rish mumkin. To’qqizinchidan, Qashqadaryo vohasidagi stivilizastiya O’zbekistonning ko’pgina joylarida miloddan avvalgi ming yilliklarda uchraydi. Lekin Qashqadaryo vohasi taraqqiyoti O’zbekistondagi barcha shaharlar taqdirida uchramaydi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI 1.Ислом Каримов. Инсон хотираси – боқий, қадр-қиммати улуғ. Халқ сўзи газетаси. 2012 йил 10 май № 91. 1-бет. 2.Ислом Каримов.Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида.НМИУ, "Ўзбекистон", Т.201 1.426 б. 3.Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. “О‘zbekiston” T., 2008 . 4.Karimov I. A. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, О‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yо‘llari va choralari. “Ma’naviyat” T., 2009 yil. 65

5. Каримов И. А. Мамлакатимизда демократик ислоҳатларни янада чуқурлаштириш ва фуқоролик жамиятини ривожлантириш концепсияси. “Маънавият” Т., 2010йил. 6. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т., “Шарқ” 1998 йил. 7. Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. Т., “Шарқ” 2000 йил 8. Археология Средний Азии. Ташкент, 1953 г 9. Археология Средний Азии.Сборник научн ы х трудов ТашГУ,№533, Т., 1977 10. Бартольд В. В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Сочинение, том I , Москва, 1963 г. 11. Бартольд В.В. Хафиз-и-Абру и его сочинения. Сочинение, том 8, Москва, 1973. 12. Буряков Ю.Ф., Ташходжаев Ш.С. Историческая топография Самарканда XI - нач. XIII вв. «Афрасиаб», вьш. IV, Ташкент, 1975. 13. Дресвянская Г.Я., Лунина С.Б., Султанов Х.С., Усманова З.И. Шахрисябз. Часть I , II . Ташкент, 1993. 14. Камалиддинов Ш„С„ Историческая география Южного Согда и Тохаристана по арабоязмчньш источникам IX - начала XIII вв. Ташкент, 1996. 15. Массон М.Е., Пугаченкова Г.А. Шахрисябз при Тимуре и Улугбеке. Трудн Среднеазиатского Государственного университета. Вьш. ХЬ1Х, Археология Средней Азии, Ташкент, 1953. 16. Массон М.Е, Столичньте города в области низовьев Кашкадарьи с древнейших врем ен ( Из работ Кешской археолого- топограф ической экспедиции ТашГУ (1965-1966 гг.). Ташкент, 1973. 66

17. Массон М.Е. Работм Кешской археолого-топографической экспедиции (КАТЭ) по изучении восточной половинн Кешской области УзССР 1966 г. 18. Наршахи й Абу Бакр. Бухоро тарихи. Т. “Фан”. 1996. 19. “Ўзбекистон тарихи” Т. “Университет” 1997 й 20. Равшанов Р. Қашқадарё тарихи. Т. 1995 йил 21. Равшанов Р. Қарши тарихи. Т., 2006 йил. 22. Раимкулов А.А., Сулейманов Р.Х. и др. Отчет Шахрисабзского отряда о работах по археологическому надзору на комплексах Ак- Сарай и Дорус- Сиадат. Сам арканд, 1996. ( Архив Института Археологии АН РУз) . 23. Раимкулов А.А., Султонова Д.Н. Города и селения монгольского и тимуридского времени в долине Кашкадарьи (Археологическое изучение, интерпретация, локализация). Материалн международной конференции «Цивилизации скотоводов и замледельцев Центральной Азии». Самарканд- Бишкек, 2005. 25.Султонов Х.С. К истории формирования архитектурннх ансамблей Шахрисабза XIV XV вв. Автореферат диссертации кандидата исторртческих наук. Самарканд, 1990. WEB RESURSLAR 1.www.superbaza.ru 2.www.search.uz/uzbekistan/constitution/constitutionlaw_one.php 3.http://search.j5.ru/tov/osnovi-konstitutsionnogo-prava-rf-uchebnoe-posobie 4.http://2004.press-service.uz/rus/documents/documents.htm 5.http://2004.press-service.uz/rus/konstitutsiya/konstitutsiY.htm 6.http://2004.press-service.uz/rus/pressa/p12032001.htm 67

7. www://UzA 8. www: Jahon AA 9. http://gzt.uz/uzbl/siyosat/ koichiro_matsuura_yunesko_ozbekiston_bilan_hamkorlikni_kengay tirishga_tayyor.mgr 10.www:YUNESKO 11.www:BMT 12. http://mfa.uz/uzb/xalqaro_munosabatlar/madaniyat_hamk/ 68

O'xshashlar

Samarqand vohasi arxeologiyasi yangi tadqiqotlarda

Jahon sivilizasiyasida Nasaf allomalari ilmiy merosining tutgan o’rni

Yodgorliklar joylashuvi va ular arxitekturasining o’ziga xos jihatlari

O‘rta Osiyo ko’chmanchi jamoalari madaniyati

Qarshi shahrining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti