Yodgorliklar joylashuvi va ular arxitekturasining o’ziga xos jihatlari - Tarix - Diplom ishlar

Yodgorliklar joylashuvi va ular arxitekturasining o’ziga xos jihatlari

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

12849.499023438 KB

Ko'chirib olish

QUDRATOVA DILNOZA XUDAYSHKUR QIZI ning 5110800-tasviriy san’at muhandislik grafikasi ta’lim yo’nalishi bo`yicha bakalavr darajasini olish uchun QARSHI SHAHRI MA’NAVIY – TARIXIY ARXITEKTURA Yodgorliklar joylashuvi va ular arxitekturasining o’ziga xos jihatlari mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1

MUNDARIJA KIRIS H 3.7 IBOB. Qarshi shahridagi me ’ moriy obidalar va ular arxitekturasining o ’ ziga xos jihatlari E8- 21. 1.1. Qarshi shahridagi me’ moriy obidalarni o`rganish. 1.2. Qarshi shahri me ’ morchilik san ’ atining o ’ ziga xos xususiyatlari , obidalarining shahar hududi bo ’ ylab geografik joylashuvi 422- 37 II BOB . Qarshi shahri ma ’ naviy arxitektura yodgorliklarini yosh - avlod ongiga singdirish va ular qalbiga merosimiz haqida chuqur iz qoldirish . 335. N 2. 1 Yoshlar ongiga boy merosimiz haqida singdirish , hamda ularni avaylab - asrashni o ’ rgatib borish . 335- 41 2.2 Kasb - hunar kollejlarida qurilish chizmachiligining o’qitilish metodikasi. W42- 61. XULOSA. 662- 63. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxat i. 664. ILOVALAR. 665- 72. KIRISH. 2

Birinchi prezdentimiz I.A. Karimovning “Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” kitobida yozilgan so’z boshida, o’qtirilganidek “O’zligimizni anglash’ bizning kimligimizni, qanday buyuk ajdodlarimizning merosiga, necha ming yillik tarix, betakror madaniyat va qadriyatlarga ega ekanligimizni his etib yashash” mustaqil respublikamizning har bir fuqorosining asosiy maqsadi va vazifasi bo’lib qoldi. Shuning uchun Vatanimiz ilmi, madaniyati va qadriyatlari tarixini manbalar asosida chuqur, holisona o’rganish va yoritishga bo’lgan intilish shu kunning dolzarb masalasi bo’lib qolaveradi. Ajdodlarimiz qadimdan yashayotgan maskanlarini, devor-u toshlarni, idish-tovoqlarni, ov jarayonlarini, jang-u jadallar, bazmlar, yozuvlar, tantana marosimlar, turli hayvon, qush hamda o’simlik naqshlari, tasvirlari bilan bezab kelganlar. Bundan tashqari bezaklarning ta’sirchanlik kuchini yanada oshirish uchun xalq hikmatlari, ulug’ allomalarning pand-nasihatlari, turli ramziy ma’nolarda ifodalaganlar. Shuning uchun go’zallikni tezroq yetkaza olganlar. Ana shuning uchun ham birinchi prezidentimiz Islom Karimov “milliy timsollar va ramzlarning har biri milliy g’ururimizni yuksaltirishga xizmat qiladi” deb ta’kidlaganlar. Sohibqiron Amir Temur shaharlarni har tomonlama chiroyli va ulug’vor qilishga intilgan, tosh hamda g’ishtdan keng va ravon ko’chalar qurdirgan. Ko’chalarda turli xil hunarmandlik uchun do’ppichilik, misgarlik, zargarlik, beshikchilik, pichoqchilik, bo’yrachilik, savatchilik va gilamchilik rastalari barpo ettirgan. Amir Temur Parij, Bog’dod, Damashq, Sheroz, Sultoniya, Qohira nomi bilan ataluvchi qishloqlar, Bog’i Nav, Bog’i Behisht, Bog’i Baland, Davlat obod Saroyi bog’i, Bog’i Chinor kabi bog’-u rog’lar, ajoyib ulug’vor saroylar qurdirgan. Jahongir fath etgan o’lkalardan jalb etilgan ko’plab me’morlar, muhandislar, g’isht teruvchilar, o’ymakorlik, naqqoshlik, ganchkorlik san’ati ustalarining ijodiy mehnati, tajribasi A. Temur poytaxtini juda muhtasham, go’zal, savlatli binolar bilan bezagan.Mana shunday go’zal shaharlardan biri bu Qarshi shahri hisoblanadi. Qarshi shahrida ham ko’pgina o’ziga xos go’zallikka ega bo’lgan tarixiy-madaniy yodgorliklar mavjudki, ularga o’zimiz shohid bo’lganmiz. Yozma manbalardan malumki, Qarshi shahri XIV asrda CHig’atoy urug’laridan bo’lmish Kebekxon 3

saroyi negizida tashkil topgan. Buyuk sarkarda va davlat arbobi Amir Temur hukmronligining dastlabki davrlarida shahar atrofi ilk bora devor bilan o’ralgan. Shayboniylar, Ashtarxoniylar va Buxoro amirligi davrida ham Qarshi muhim savdo va hunarmandchilik markazlaridan biri bo’lgan. Shu narsa malumki, vohaning o’rta asr poytaxti hozirgi Qarshi shahridan 5 km olisda joylashgan va Naxshab ( Nasaf arabcha shakli) deb atalgan. U XIII asrda Chingizxon tomonidan yondirilib, butunlay vayron etilgan.Yillar o’tib bu shahar Chingizxonning nevarasi tomonidan biroz narida voha markazi sifatida Qarshi nomi bilan yangidan bunyod etilgan. Nasaf IX asrdan boshlab o’rta asrlarning gullab-yashnagan shaharga aylangan. Shahar So’g’d zamini uchun arablar bilan uzoq davom etgan qonli janglar davrida mustahkam shahar qal’asi sifatida VII-VIII asrlardayoq ma’lum bo’lgan. Sayyohlar, qadimshunoslar va tadqiqotchilar XIX asrdan boshlab Qarshi-Buxoro yo’lining boshida, Nasaf shahridan 5 km shimolda joylashgan qadimgi ulkan shahar qoldiqlariga katta e’tibor bilan qaratib keldilar. Uning tarixi yaqin- yaqingacha noma’lum edi. Atrofda yashovchi aholi xotirasida ham ba’zi afsonalardan bo’lak hech qanday ma’lumot saqlanib qolmagan. Bu shahar shunchaki Yerqo’rg’on deb atalib kelingan. O’z hajmi jihatdan qadimiy Baqtriyaning Balx va Mesopatamiyaning Suz shaharlaridan qolishmaydigan bu qadimiy shahar qoldiqlari dastlab A.I.Terepojkin, S.K.Kabanov va M.E.Masson kabi olimlar tomonidan o’rganilgan. Biroq bu vayronalar jiddiy qazishma ishlari olib borilmaganlagi sababli noaniqligicha qolgan. O’z davrida Yerqo’rg’on butun So’g’diyonaning poytaxt shahri bo’lgan. So’g’diyona qadimgi So’g’d mamlakati janubidagi Baqtrya bilan shimoldagi skiflar o’rtasida joylashgan bo’lib, Markaziy Osiyoning yuragi hisoblangan. Zarafshon va Qashqadaryo vodiylari So’g’diyonaning tub hududlarini tashkil etgan. Arablar kelgunga qadar va Islom dini yoyilgan davrlarda bu joyda yashab kelgan xalq o’zini So’g’dlar deb atagan. Hozirgi O'zbekistonning Qashqadaryo viloyati qadimgi So'g'd vohasining unumdor dehqonchilik hududini egallagan bo'lib, qadimda o'z suvlarini Amudaryoga quyuvchi Zarafshon va Qashqadaryo daryolari oralig'ida, Movarounnahrning qoq 4

markazida joylashgan. Movarounnahrning barcha tarixiy rivojlanish bosqichlari ushbu viloyat bilan chambarchas bog'liqdir. Qadimgi Naxshab, Nashebolo, Nasaf nomlari bilan mashhur shaharning qadimgi harobalari hozirgi Yerqo`rg`onda joylashgan bo`lib, hozirgi Shayxali bekati hududida zamonaviy Qarshi shahri ma`muriy hududining shimoliy chegaralaridan u larni ko’rib ustalar mahoratiga qoyil qolmaslikning iloji yo’q. Qarshi shahri aslida tarixiy sha h ar hisoblanadi. Shuning uchun ham O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 2004- yil 29- sentyabrdagi “Qarshi shahrining 2700 yilligini nishonlashga tayyorgarlik ko’rish to’g’risida”gi qarori va O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 26-iyuldagi “Qarshi shahrining 2700 yilligini nishonlashga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi qaroridan keyin shaharda keng ko’lamda tayyorgarlik ishlari boshlab yuborildi. Ko’kgumbaz masjidi tarixiy ko’prik va boshqa me’moriy obidalar ta’mirlandi. Shaharda “Nasaf”, “Geolog” sport majmualari, tennis korti, yopiq cho’milish havzasi, sog’lomlashtirish inshootlari, 20 ming o’rinlik stadion, Olimpiya zaxiralari sport kolleji va boshqalar qurib foydalanishga topshirildi. Viloyat “ Anfi teatiri”, “Mulla To’ychi” nomidagi san’at saroylari qaytadan rekonsturuksiya qilindi. O’zbekiston janubidagi bu go’zal shahar Qashqadaryo viloyatining markazi hisoblanib, juda ko’p osori- atiqalarga boy shahar. Mavzuning dolzarbligi: Qashqadaryo vohasi o‘zining ko‘hna va boy tarixiga ega. Bu ko‘hna voha o‘zining uzoq tarixi davomida O‘rta Osiyo sivilizatsiyasida muhim siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy ahamiyat kasb etgan mintaqa bo‘lgan. Qashqadaryo vohasi qadimiy arxetekturasini, bu obidalarning arxitekturaviy yechimini tahlil qilish, qanchalik muhim ahamiyat kasb etishini yoshlar ongiga singdirish, shu kunning dolzarb vazifalari sanaladi. Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari: Qashqadaryo vohasining tarixiy obidalariga oid ma’lumotlarini umumlashtirish, yangi sahifalarini yoritish uchun quyidagi maqsad va vazifalar belgiladi: 5

Qadimgi Qashqadaryo vohasining ilk madaniy belgilarini o’rganish; Qarshi shahri me’morchilik san’ati namunalarini o’rganish, shahar hududi bo’ylab ularning joylashish geografiyasini o’rganish; Qarshi shahridagi ma’naviy-tarixiy arxitektura yodgorliklarining hudud bo’ylab joylashish xaritasini tuzish; Qarshi shahri ma’naviy tarixiy arxitektura yodgorliklari joylashuvi va arxitekturasining o’ziga xos jihatlarini o’rganish; Bitiruv malkaviy ishining ilmiy yangiligi: Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi shundan iboratki: Qarshi shahridagi jamiki tarixiy obidalarni tarixini kim tomonidan barpo etilganligi, qanday usulda qurilganligi kabi ma’lumotlarni o’zida mujassam etgan. Qarshi shahri ma’naviy-tarixiy arxitektura yodgorliklari xaritasi tuzilgan. Bitiruv malakaviy ishining obyekti: Qarshi shahri va undagi ma’naviy- tarixiy arxitektura yodgorliklari, uning hudud bo’ylab joylashuvi; Bitiruv malakaviy ishining predmeti. Qarshi shahridagi ma’naviy-tarixiy arxitektura yodgorliklari, ularning qurilish tarixi, ular arxitekturasining o’ziga xos jihatlari; Tadqiqotga qo’llanilgan metodlar va uning metadologik asosi. Adabiyotlar bilan ishlash, tarixiy manbalarni o’rganish, so’rov-suhbatlar, mavzu bo’yicha me’yoriy hujjatlar, standartlar va shaharsozlik normalari va qoidalari, tadqiqotning metadologik asoslari bo’lib xizmat qiladi. Tadqiqotning uslubiy yangiligi va amaliy ahamyati. Kasb-hunar kollejlari uchun qurilish chizmachiligi o’qitilishining, zamonaviy pedagogic texnologiyalari qo’llangan taklif qilinishi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati sifatida Qarshi shahri manaviy-tarixiy yodgorliklarining shahar hududi bo’ylab joylashuv xaritasi tuzilganligini ko’rsatib o’tish; Bitiruv mal a kaviy ishining hajmi : Ushbu bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, to‘rt bo‘lim, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilova qismlaridan iborat. 6

I BOB. Qarshi shahridagi me’moriy obidalar va ular arxitekturasining o’ziga xos jihatlari. 1.1 Qarshi shahridagi me`moriy obidalarni o`rganish. Qashqadaryo vohasining ilk temir davri yodgorliklari (mil.avv. I ming yillikning birinchi yarmi) Markaziy Osiyoning boshqa viloyatlari (Murg‘ob, Zarafshon, Surxon vohalari, Amudaryo quyi oqimi va boshqalar)ga nisbatan kam 7

o‘rganilgan. Ilk temir davriga oid dastlabki yodgorliklar S.K. Kabanov tomonidan Tanxozdaryo va Yakkabog‘ daryoning quyi qismlaridan topib tekshirilgan edi. 1972 yillarda Z.I. Usmonova va X.Duke tomonidan Chimqo‘rg‘on suv ombori hududida mil.avv. I ming yillik boshlari va o‘rtalariga oid qadimgi manzilgoh qoldiqlari va sopol idishlar topildi. R.H. Sulaymonov va M.YE. Isomiddinovlar tomonidan esa Janubiy Sug‘dning eng yirik shahar harobalaridan biri – Yerqo‘rg‘on arxeologik jihatdan o‘rganildi. Yerqo‘rg‘on hududining o‘zlashtirilishi aynan so‘ngi bronzadan ilk temir davriga o‘tish bosqichida boshlanganligi aniqlandi. Tadqiqotlar davomida Qashqadaryo quyi qismida o‘troq dehqonchilik madaniyatining shakllanishi jarayonining ilk temir davridan antik va ilk o‘rta asrlargacha bo‘lgan bosqichlari xronologik jihatdan aniqlandi.Miloddan avvalgi birinchi ming yillikning o'rtalarida shahar kengayib boradi. U 35 gektarlik maydonni egallaydi. Taxminan miloddan avvalgi VI asrda qurilgan yangi mudofaa devorining balandligi 8 metr, poydevori 3 metr kenglikda bo'lgan. U shaharni sak chavandozlaridan himoya qilgan. Vaqt o'tishi bilan u bir necha marta ta'mirlangan va kengaytirilgan, IV asrning o'rtalariga kelib, uning qalinligi 20 metrga etgan. Sangirtepaning balandligi 8 metr va o‘lchamlari 85x65 metr bo‘lgan to‘rtburchak shaklidagi markaziy tepalikda amalga oshirildi. Sangirtepa janubiy va g‘arbiy tomonlaridan mudofa devorlari bilan o‘ralib, uning umumiy maydoni 3 gektardan iborat bo‘lgan. Yodgorlikning qariyib barcha qismi qishloq xo‘jalik ekinlari ekish maqsadida tekislangan. Strategrafiya markaziy tepaning ushbu qismida hayot murakkab kechganligi va to‘rtta qurilish davri mavjudligini ko‘rsatadi. Tepalikka chiqish joyida, uning g‘arbiy va shimoli – g‘arbiy tomonlarida amalga oshirilgan shurf ishlari natijasida biror-bir yangi ma’lumot qo‘lga kiritilmagan, lekin ularning natijasida yodgorliklarning ushbu qismida yashash joylari bo‘lmaganligi, gumus va kul qatlamlar esa ushbu joydan mol saqlash uchun qo‘ra sifatida foydalanganligini ko‘rsatadi. Sangirtepadagi tadqiqotlar natijasida manzilgohning shakllanish tarixi, uning o‘zlashtirilishi va tashlandiq holga kelish bosqichlari aniqlandi. Sangirtepaning ilk shakllanish davri mil.avv. IX – VIII asrlarga oid. Ushbu davrda 8

bu yerda mustahkam pa x sa devor bilan o‘ralgan yirik inshoot qad ko‘taradi. Birinchi, eng dastlabki davr uchun tashqi pahsa devorning mavjudligi xos bo‘lib, yodgorlikning butun hayoti davomida saqlanib qolgan ushbu devor mudofaa maqsadlariga xizmat qilganligini taxmin qilish mumkin. Manzilgohning o‘zlashtirilgan qismini mustahkamlash ehtiyoji paydo bo‘ladiki, natijada qariyb 3 gektarga teng hudud devor – to‘siq bilan o‘raladi. Sangirtepa mustahkam va qalin devorlar bilan o‘ralib, mahalliy hukmdor qarorgohi (arki)ga aylanadi. Sangirtepadagi monumental imoratda katta xona bo‘lib, uning shimoli-g‘arbiy qismida ostida toza qum qatlami saqlanib qolgan mehrob (otashkada) joylashgan. Devor bo‘ylab supalar hamda diametri katta bo‘lmagan, turli chuqurlikdagi qator dumaloq o‘ralar joylashgan. Bu o‘ralarning ba’zilari kul bilan, boshqalari – qum, yana birlari qum shag‘al bilan to‘ldirilgan. Bu turdagi yodgorliklar ilk temir davrida Marg‘iyona, Baqtriya va Sug‘diyonada keng tarqalgan. Ko‘p hollarda ular uncha katta bo‘lmagan hududlarni egallagan, lekin ularning mudofa devorlari bilan o‘ralgani kuzatiladiki, bu belgi ularning harbiy strategik ahamiyatidan dalolat beradi. Xuddi shunday belgilar Sangirtepaga ham xos bo‘lib, uni ham yirik shahar qo‘rg‘oni bo‘lgan yodgorliklar toifasiga kiritish mumkin. A.S. Sagdullayev va N.I. Krasheninnikovalarning fikriga ko‘ra o‘z davrida Uzunqir va umuman viloyatning nomi Nautaka (Navtaka) deb atalgan. Qadimgi sug‘d so‘zi “Nautaka” “yangi qurilish” “Yangi shahar” deb tarjima qilinadi. So‘zning “tak” qo‘shimchasi “kuch”, “qudrat” “quvvat” ma’nosida izohlanib, ushbu tushuncha Uzunqir o‘rnida mustahkam va qalin mudofaa devorlari bilan o‘ralgan yirik qal’a, harbiy – tayanch markazining bunyod etilishi jarayonidan kelib chiqqanligini taxmin qilish mumkin. Sangirtepadan 650 metr shimolroqda, S h o‘robsoy qirg‘og‘ida Uzunqir h arobalari joylashgan. Hozirgi vaqtda yodgorlikning katta qismi tekislanib ketgan va faqat janubi-g‘arbiy tomonida mudofaa devorlarining uzunligi 450 metrga teng bo‘lgan qismi saqlanib qolgan. 9

Tadqiqotlarga ko‘ra qal’a devori ahamoniylar davrida qurilgan degan xulosa chiqadi. A.S. Sagdullayev va N. I. Krasheninnikovalar olib borgan tadqiqot ishlari natijasida Uzunqirni Nautaka shahrining markazi hisoblashgan, keyinchalik markaz hozirgi Kitob shahri o‘rniga ko‘chdi. Uzunqirda mudofa devori va manzilgoh hududini o‘rganish borasidagi ishlar 1986 yilda A.S. Sagdullayev boshchiligidagi arxeologik ekspeditsiya tomonidan qayta tiklandi. N.I. Krasheninnikova tomonidan qazishmalar o‘tkazilgan joyda devor tashqi tomoni aniq tasviri ko‘zga tashlandi. Ushbu devor qismi bo‘ylab, Uzunqir mudofaa devori janubiy qismini o‘rganish davom ettirildi. Uzunqir mudofaa devorida qazishmalar o‘tkazishdan oldingi balandligi 6 metr, qalinligi asosida 26 metr, nurab tushgan qismi tashqi tomonida 5 metr, ichki tomonida 4 metrga teng. Devor tashqi tomonini tozalash davomida to‘g‘ri burchakli rejaga ega bo‘lgan burji ochilib, uning ichida xona mavjud bo‘lgan. Burjning barcha devorlarida tashqi tomondan pilyastra (to‘rtburchak shakldagi yarim ustun) bo‘lganligi aniqlanib, janubiy devorda ular ikkita, g‘arbiy va sharqiy devorda bittadan bo‘lgan. Burchaklardagi yarim ustunlarda nayza shakldagi “aldamchi” shinaklar mavjud bo‘lgan. Burjning janubiy devoridagi pilyastralarda “aldamchi” shinaklar mavjud bo‘lmasdan, ularning oralig‘ida asosiy devordan bo‘rtib chiqqan va mayda tosh yotqizilgan poydevorda turgan jangovor shinak mavjud bo‘lgan. Burjning sharqiy va g‘arbiy devorlarida yana ikkita jangovor shinak mavjud. Burjga kirish joyi shimoliy tomondan tor yo‘lak orqali bo‘lib, ushbu yo‘lak yuqori qismi qiya qilib qo‘yilgan g‘ishtlar yordamida qurilgan arksimon shaklga ega. Uzunqirning mil.avv. VII asrdayoq to‘g‘ri burchakli burjlari va burj ichi xonalari, nimustun, jangovor hamda sohta shinaklari bo‘lgan ilk mudofa devorini tiklashda foydalanilgan istehkom usullari O‘rta Osiyo janubidagi o‘sha davrda mavjud bo‘lgan boshqa hech bir obidada qayd etilmagan. Bu usul boshqa obidalarda ancha keyinroq kuzatilgan, lekin Old Osiyo yodgorliklari bilan ko‘pgina umumiy jihatlarga ega. Masalan, Bobilning (mil.avv. VII –VI asrlar) va ba’zi Messopotamiyadagi boshqa yirik shaharlarning mudofaa devorlari burjlar 10

bilan mustahkamlanib, yarim ustunlarga ega bo‘lganki, bu hol Uzunqir me’morlari tomonidan Old Osiyo an’analari qo‘llanilganligidan dalolat beradi. Burjdan sharqiy tomonda umumiy uzunligi 20 metr bo‘lgan devor qismi va yana bir burj ochildiki, u o‘z muhandislik qurilishiga ko‘ra birinchisini qaytaradi. Ikkinchi burj yaxshi saqlanmagan. Devor ichki yo‘lagi yoki o‘q otilish uchun ishlatilgan maxsus joylarni aniqlash maqsadida mudofa devorining sharqiy qismida birinchi va ikkinchi burjlar oralig‘ida qazishmalar amalga oshirildi. Tadqiqotlar natijasida birinchi devorning ichki tomoni bo‘lagi va jangovor shinakka chiqish joyi ochildi. Ikkinchi devor ichki aylanasining burj xonasidan sharqiy qismida yo‘lak chiqish joyi ochib o‘rganildi. Devorning yuqorigi qismidan turib amalga oshirilgan ikkinchi mudofa chizig‘i mavjud bo‘lganligini ham taxmin qilish mumkin. Ikkinchi davrda birinchi devorga tutash qilib, uning g‘ishtlari bilan bir xildagi xom g‘ishtlardan qalinligi 1,6 metr bo‘lgan yangi qo‘shimcha devor qurilgan. Devorning umumiy qalinligi 3,45 metrga yetadi. Shinaklarga olib boruvchi yo‘laklar ikkinchi devorning paxsasi bilan to‘ldiriladi, lekin burj ichi xonalarida hayot davom etadi. Keyingi, uchinchi davrda ichki tomon bo‘yicha qalinligi 1,2 metrga teng bo‘lgan yana bir qo‘shimcha devor quriladi. U burjlarga olib boruvchi yo‘llarni berkitib qo‘yadi. Uzunqirning shimoli-g‘arbiy qismida amalga oshirilgan shurfda qo‘lga ishlangan oshxona idishlari bo‘laklari, hayvon suyaklari, o‘simliklar urug‘larining qoldiqlari topilgan. 1984 yilda N.I. Krasheninnikova tomonidan qalinligi 2,5 metrga teng bo‘lgan qurilish qoldiqlari yorg‘uchoq, suyak qoldiqlari, sopol siniqlari, kul qatlamlari mavjud bo‘lgan madaniy qatlam topilgan bo‘lib, u mil.avv. I ming yillik boshlari bilan belgilangan. Tadqiqotlar natijalari va shurflardan olingan ma’lumotlar Uzunqir o‘rniga ilk temir davri shahar markazi mavjud bo‘lganligidan dalolat beradi. Uzunqir manzilgohining mudofa devorini o‘rganish davrida qo‘lga kiritilgan topilmalar Janubiy Sug‘dning ilk temir davri mudofa me’morchiligiga doir yangi ma’lumotlar berdi. Uzunqirning shimoliy tomoni Sho‘rob daryosi bilan mudofalangan bo‘lib, lekin ushbu joydan topilgan devor qoldig‘i manzilgohning bu qismida ham mudofa devori mavjud bo‘lganligidan 11

dalolat beradi. Uzunqirning maydoni 70 gektarga teng bo‘lib, mil.avv. VIII –VII asrlarga taalluqliligi aniqlangan. Uzunqirdagi g‘arbiy, sharqiy va janubiy mudofa devorlari qoldiqlarining qalinligi 20 metr bo‘lgan va Sho‘robsoydan tortilgan sun’iy handaq o‘rab olgan bo‘lib, shimoliy tomon uchun bunday handaq vazifasini Sho‘robsoyning o‘zi bajargan. Uchta joyda darvozalar o‘rni aniqlanmagan. Keyingi davrda Uzunqir yanada kengroq o‘zlashtirildi. Uning huddi shu darajasi kengaydiki, aholini himoyalash maqsadida istehkomlar qurish ehtiyoji tug‘ildi. Mil.avv. VII –VI asrlarda murakkab mudofaa tizimi: xom g‘ishtlardan qurilgan mustahkam devordan bo‘rtib chiqqan, burj xonalariga va pilyastralarga ega bo‘lgan burjlar bilan mustahkamlangan mudofa devorlari vujudga keladi. Lekin dastlabki davrda Uzunqir devori qalinligi, burjlar oralig‘ida bor-yo‘g‘i 1,85 metrga teng bo‘lgani, unga qo‘shimcha ikkinchi devorning qurilishi shu tufayli bo‘lsa kerak. Antik davrda Markaziy Osiyo janubidagi bir qator yirik shahar markazlarining devorlari o‘z davri me’morchilik an’analari asosida qayta ta’mirlandiki, bu ularning mudofa imkoniyatlarini yanada oshiradi. Ushbu qo‘rg‘onlar keyingi davrlarda ham o‘z ahamiyatini saqlab qoladi. Ulardan farqli ravishda Uzunqir o‘z imkoniyatlaridan foydalanib bo‘ladi. Janubiy Sug‘ddagi ilk shaharlar shakllanish va rivojlanishiga misol qilib Sangirtepa va Uzunqirni ko‘rsatish mumkin. Uzunqirning mudofaa me’morchiligi Qashqadaryo vohasidagi ilk temir davri madaniyatining yuqori darajada taraqqiy etganligidan guvohlik beradi. Bu o‘ziga xos mintaqaviy ahamiyatga ega bo‘lgan yangilikdir. U Markaziy Osiyo janubidagi ilk shahar madaniyati markazlaridan biri bo‘lib, butun Qadimgi Sharq uchun umumiy bo‘lgan taraqqiyot qonunlari asosida rivojlangan. Lekin vaqt o‘tib bu jarayon Uzunqirda to‘xtadiki, buni eng avvalo sug‘orish tizimidagi o‘zgarishlar bilan izohlash mumkin. Uzunqir – Janubiy Sug‘dda ilk shahar tuzilmasining shakllanishiga misoldir. U yirik o‘troq dehqonchilik vohasining hamda Janubiy Sug‘ddagi alohida viloyatning xo‘jalik, ma’muriy, harbiy va madaniy markazi bo‘lgan. Markaziy Osiyo shaharlari 12

taraqqiyotining keyingi davrida ushbu belgilar yirik antik shaharlar (mil.avv. III – II asrlar) uchun ham xos bo‘ladi. O‘tgan asrning oxirida Sangirtepada amalga oshirilgan arxeologik tadqiqot ishlari natijasida, 2003 yilda amalga oshirilgan qazish ishlari davomida sosoniylar davriga oid olov ibodatxonasining o‘rni aniqlangan. Qarshi shahri qazuv ishlari mobaynida maqbara, zardushtiylik dahmasi, hunarmandlar mahallalari topilgan. Qadimgi shahar Yerqo‘rg‘on Qarshi vohasi shaharlarining onasi edi. Yerqo‘rg‘on ilk bor miloddan avvalgi VII asrda devor bilan o‘rab olingan. Devor hozirgacha saqlanib qolmagan, uning qoldiqlari 1999 yilda kulollar mahallasidan ochib o‘rganilgan. Miloddan avvalgi VI asrda shahar kengayib, 35 ga maydonni qurshagan devor bilan o‘rab olingan. Bu devor hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Miloddan avvalgi III-II asrlarda shaharning maydoni 150 ga bo‘lgan. Miloddan avvalgi IV asrlarda har ikkala devor qayta ta’mirlangan. III-IV asrlarda Yerqo'rg'on ikki qavat baland devor bilan o'ralgan bo’lib, diniy marosimlar o’tadigan monumental binolarni o’z ichiga olgan. Naxshab – Yerqo‘rg‘onda muttasil ilmiy-tekshiruv ishlari bilan band bo‘lgan, bu joydagi qasr va bo‘lak bino o‘rinlaridan ko‘pgina osori- atiqalar topilgan va ularni tadqiq etgan olimlar – M.H.Isomiddinov va R.X Sulaymonovlar «Yerqo‘rg‘on» deb atalgan risolalarida bu qadimiy shahar tarixi haqida yana quyidagicha fikr bildiradilar: 13

1-rasm.Yerqo’rg’on qal’a devori. Yerqo’rg’on hududida olib borilgan qazishmalarning ko’p qatlamligi miloddan avvalgi VII-VI asrlarda ko‘hna shahar hududi jadallik bilan o‘zlashtirilib borilgandan dalolat beradi. Miloddan avvalgi VI-V asrlarda manzilgoh minoralarga ega bo‘lgan qalin mudofaa devorlari bilan o‘rab olinishi bilan ko‘hna shaharning shakllanishi tugaydi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Yerqo‘rg‘on atrofidagi ayrim tepalardan miloddan avvalgi I ming yillikning o‘rtalariga oid sopollarning topilishi bu davrda ko‘hna shahar atrofida qishloq manzilgohlari paydo bo‘lganligidan dalolat beradi. 14

2-rasm. Hozirgi Yerqo’rg’on hududi. Qal'ai Zahhoki Moron va uning o'n metr qalinlikdagi devorlari Yerqo'rg'on kabi bir necha marotaba qayta qurilgan. Devor tarkibini o'rganish ularning eng 15

dastlabkilari miloddan avvalgi II-I asrlarga mansubligini ko'rsatdi. Milodning IV-V asrlarida shahristonni qayta tiklash paytida devor ichidagi yo'laklar barpo etilgan. Milodning VIII asriga kelib shaharning asosiy qismida hech kim yashamay qo'ygan, markaziy minoraning tepasida kichik qo'rg'on bunyod etilgan. Bunday manzilgohlardan biri Qorovultepa bo‘lib, manzilgoh uncha katta bo‘lmagan ixtisoslashgan xo‘jalikka ega. Topilmalarga qarab bu yodgorlikni mavsumiy dehqonchilik manzilgohi deyish mumkin. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, Yerqo‘rg‘onning ijtimoiy o‘troqlashish tizimi rivojlanishi unga sug‘orish tarmoqlari bilan uzviy bog‘liq holda kechgan. Aniqlanishicha, ichki shahar mustahkam mudofaa devori bilan o‘rab olingan. Hozirgi kunda devorning 8 m. balandlikdagi qismi saqlanib qolgan. Devorda har 10-12 metr oralig‘ida minoralar qad ko‘targan. Shahar ichkarisida to‘rt burchak shaklida qurilgan shahriston joylashgan. Devorlarda ikkita darvoza joylashgan: biri sharqiy devorning shimoliy qismida, ikkinchisi janubi-sharqiy burchakdagi baland mudofaa inshooti yaqinidagi janubiy devorda joylashgan. Mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan maydonda turli hajm va shakldagi tepaliklar saqlanib qolgan. Eng katta tepalik shaharning shimoliy qismidagi hukmdor saroyi o‘rnida joylashgan. Shahar ibodatxonasi janubda, shahar markazida joylashgan bo‘lib, ikki alohida inshootdan iborat. Ishlab chiqarishga asoslangan mahallalar shaharning sharqiy qismida joylashgan. Shahar devorlariga sharqiy tomondan yassi tepaliklar zanjiri tutashgan. Qazishmalar natijasida bu yerda kulolchilik ustaxonalari joylashganligi aniqlandi. Shaharning markaziy ko‘chasi janubiy darvozadan shimoli-g‘arbga, kulollar mahallasi bo‘ylab yo‘nalib shahar ibodatxonasiga olib borgan. Ichki shahar ikkinchi mudofaa devori bilan o‘rab olingan bo‘lib, maydoni 150 gektarni tashkil etgan. Ichki shahar keyinroq qurilgan bo‘lib, g‘arbiy va sharqiy tarafidagi devorlari buzilib ketgan. Ichki shahar inshootlarining xarobalari alohida tepaliklar ko‘rinishida saqlanib qolgan. Ichki shaharning janubiy va shimoliy qismlarida kichik maydonni egallagan, ammo baland ikki tepalik ko‘zga tashlanadi.Janubiy 16

qismda tepalik o‘rnidan daxma ochib o‘rganilgan. Sharqiy qismdagi tepalik o‘rnida maqbaralar majmui joylashgan. Ichki shaharning janubi-sharqiy burchagidagi keng maydondagi inshootlar to‘liq saqlanib qolgan. Shaharning shimoliy va sharqiy qismlaridagi inshootlar qoldiqlari ichki va tashqi devor bo‘ylab past tepaliklar zanjiridan iborat. 2006 yili Yerqo‘rg‘onning ichki mudofaa devorini qazish vaqtida O‘zR FA Arxeologiya institutining ilmiy xodimi M.Isomiddinov milodddan avvalgi VI-V asrlarga oid devor ostidan xom g‘isht aralash paxsadan qurilgan qadimiy shahar devorlari qoldiqlarini topdi. Bu eng ko‘hna shahar devori bo‘lib, Samarqand Afrosiyobining, Chelak qishlog‘i yaqinida joylashgan Ko‘ktepa va Uzunqirdagi Keshning ilk davriga oid barcha konstruktiv xususiyatlarni takrorlab, sanasi milodddan avvalgi VIII-VII asrlarga borib taqaladi. Shunday qilib, Sug‘d kabi poytaxt markazi bo‘lgan Naxshab tarixi ham ilk temir davrida, miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda yangi qishloq va shaharlarning vujudga kelishidan boshlanadi. Qarshi O’rta Osiyoning qadimgi shaharlaridan biri bo`lgan. Bu kuhna shahar o`zining uzoq tarixi davomida Naxshab Ksenippa, Nikshapa, Nasaf, Qarshi degan nomlar bilan atalib kelgan. Miloddan oldingi IV asr oxirida Aleksandr Makedonskiy qo`shinlari, butun O`rta Osiyo singari, qadimiy Nikshapani ham bosib olganda uni ikki daryo oralig`idagi Nautaka (Kesh), Pareytakema, Gabaza kabi janubiy hududlarga hujum qilish uchun tayanch manzillardan biriga aylantirgan. Usha davga mansub oromiy hujjatlarida qaytarilishicha, keyinchalik Yerqo’rg`on nomini olgan. Nikshapa harobalari hozirgi Qadimiy Nikshapa miloddan avvalgi IX-VII asrlarda paydo bo`lib ko`p o`tmay katta shaharga aylangan. U Marokand, Ko`ktepa (Baziliya), Uzunqir (Kesh-Nautaka) shaharlari kabi miloddan oldingi IX-VII asrlarda hukmronlik qilgan ahmoniylar sulolasidan avvalgi davrlardayoq sug`d svilizatsiyasining to`rtta asosiy markazlaridan biri bo`lgan. Bu markazlar, ehtimol, o`ziga hos shahar davlatlar So`g`diyona axmoniyar davridan avval ham muayyan davlat birlashmasi sifatida bo`lganidan dalolat beradi. Markazlarning joylashuviga ko`ra, u uchta asosiy hududlardan iborat bo`lgan, ya`ni bosh Markaz-Marokandni o`z ichga olgan Sug`d. Nikshapa- 17

Yerqurg`on hamda Nautakaning asosiy markazi Kesh-Uzunqir shahri bo`lgan. Miloddan avvalgi III asr Nikshapa qudratli fortifikatsiya, muhtasham inshootlar, yuksak rivojlangan hunarmandchilik va sug`dcha xususiyatlar bilan aralashgan o`ziga hos ellinistik madaniyatga ega bo`lgan. Nikshapa rivojlanishi va savdo- iqtisodiy ahamiyati uning muhim savdo yo`llarida joylashgani bilan belgilanadi. Bu yo`llar Amudaryo sohillari bo`ylab Baqtriya, Marg`iyona va Parfiyaga olib borgan. Nikshapada juda erta, tahminan, miloddan avvalgi IV asrning oxirida Tovar-pul munosabatlari paydo bo`ladi va keyinchalik ko`p asrlar davomida izchil rivojlanadi. Nikshapa-Yerqurg`on bilan bir vaqtda, ehtimol miloddan oldingi II asrda boshqa bir yirik shahar-hozirgi Qarshi markazida joylashgan vohaning harbiy va ma`muriy markazi Qal`an Zahhoki Moron yuzaga keladi va rivojlanadi. Bunda ikkita harbiy-mamuriy va savdo hunarmandchilik markazlarining mavjudligi Sharqqa xos bo`lgan hodisa, albatta. Lekin ushbu holatning bunday yaqqol shaklda nomoyon bo’lishi O`rta Osiyoda faqat Qarshi vohasida uchraydi. Ilk o`rta asrlarda Yerqo`rg`on shaxristondagi qadimiy poytaxt – Nikshapaning tashlandiq holga kelib qolishi tufayli vohaning markazi yangi joyga, deyarli hozirgi shahar yonida joylashgan Shuluktepa shaxristoniga ko`chadi. 701-702- yillarda ushbu shahar arab manbalarida “Nasaf” deb ataladi va bu nom XIV asrning boshlarigacha saqlanib qoladi. Shu davrda, Movarounnahrning boshqa shaharlari kabi, Nasaf ham islomga o`tish jarayonini boshidan kechiradi.VIII asrning oxirgi choragida Nasaf, Kesh singari shaharlar, Muqanna qo’zg’alonining asosiy markaziga aylangan. IX-XIII asrlarda Nasaf o`rta asrning yirik shahriga Movaruonnahr madaniyatining asosiy o`choqlaridan biriga aylanadi.Buni mazkur shaharda yashagan va Nasbiy nisbasi bilan dunyoga tanilgan, ko`plab olimlar va din arboblarining shuhrati ham tasdiqlaydi. Ular qatorida X asr oxiri va XI asr boshidayashagan yirik alloma va mutafakkir ikki jildlik “Nasaf va Kesh” tarixi kitobi, “Samarqand tarixi” kitobi muallifi Abdul Abbos Mustag”firiy, “Nasaf va Keshning taniqli olimlari haqida” kitob muallifi, X asrning yirik olimi Abdul Xaras an-Nasafiy, mashhur “To`tinoma” adabiy asari muallifi Ziyovuddin Naxshabiy 18

kabi allomalarning nomlarini takidlash zarur.Bir so`z bilan aytganda, o’rta asrlarda sharq musulmonlarining ma’naviy tarixida muhim o`rin egallagan olimlar adabiyotshunos va dinshunoslar sulolasi shakllangan. Qarshi XIV asrda hozirgi o’rnida barpo etilganidan so’ng u tezda rivojlanib, mustahkam qal’aga aylangan. Ayniqsa shahar tarixida Amir Temur faoliyati katta ahamiyat kasb etgan. Buyuk Sohibqiron shaharni obod qilib, mustahkamlab, bu yerda katta Jomiy masjidi, madrasa va boshqa binolar qurdirgan. Keyingi yuz yilliklarda Qarshi hukmdor o`zbek sulolalaring muhim markazi bo`lgan. Buxoro amirlari boshqaruvi davrida aksariyat hollarda Qarshi viloyatiga mamlakatning bo`lg`uvsi hukmdori hokim qilib tayinlangan. Qalai Zahhoki Moron va uning o`n metr qalinlikdagi devorlari Yerqo’rg`on kabi bir necha marotaba qurilgan. Devor tarkibini o`rganish, ularning dastlabkilari miloddan avvalgi II-I asrlarga mansubligini ko`rsatdi. Milodning IV-Vasrlarida shahristonni qayta tiklash paytida devor ichidagi yo’laklar barpo etilgan. Milodning VIII asriga kelib shaharning asosiy qismida hech kim yashamay qo`ygan, markaziy minoraning tepasida kichik qo`rg`on bunyod etilgan. Miloddan avvalgi dastlabki asrlarda Yerqurg`on o`rnidagi shahar kengaytirilgan hamda deyarli 150 gektarlik maydonni qamrab oluvchi tashqi devor bilan o`ralgan. Yerqo’rg`onning tashqi devoir ichki yo’1aklari bor mustahkam mudofa inshooti bo`lib, uning hududida har 60 metrdan so`ng minoralar o`rnartilgan. Miloddan avvalgi II-I asrlarda Yerqurg`onning ichki shahrida VIII- VII asrlarga mansub eng qadimgi devor harobalari o`rnida kulollar mavzesi barpo etilgan, tashqi shaharda esa Samarqand tomonga olib boruvchi qadimgi yo`l yoqasida Temirchilar mavzesi bo`lib, ular shahar VI asrda vayron bo`lguncha mavjud bo`lgan. Qazilgan madaniy qatlamlarni o`rganish davomida shu narsa ayon bo`ladiki, Yerqo’rg`onda faol bunyodkorlik ishlari melodning III asrigacha davom etgan. Yerqurg`on-Naqshabning yangi rivojlanish davri milodning III-IV asrga to`g`ri keladi. Bu davrda yirik bunyodkorlik ishlari amalga oshirilgan, shahar ibodatxonasining muhtasham binosi, hukmdor saroyi,maqbara binolari barpo etilgan, tashqi va ichki mudofa devorlari tubdan ta`mirlangan, kulollar va temirchilar mavzelari kengaytirilgan. Xioniylar va eftalitlar davri IV-VI asrlarda 19

Yerqo`rg`on Markaziy Osiyoning eng yirik va gullab-yashnagan shaharlaridan biri bo`lgan. Poytaxt shahar atrofiga keng ko`lamli qurilmalar aglomeratsiyasi qaror topgan. Shahar infratuzilmasi alohida tarmoqlarga birlashgan murakkab tusga ega bo`lgan. Ko`chalar ibodatxonaga, saroy va maqbaraga olib borgan. III-IV asrlardaYerqo`rg`on ikki qavat baland devor bilan o`ralgan bo`lib, diniy marosimlar o`tadigan monumental binolarni o`z ichiga olgan. Ular shahar jamoatchiligi hayotida hududiy belgilar sifatida xizmat qilgan, vazifasiga ko`ra ma`muriy diniy ma`rosimlar o`tadigan joy va mudofa markazi vazifasini o`tagan. Yerqo`rg`onning kulollar va temirchilar mavzelarining songi ustki qatlamiga ko`ra, milodning V asrida shaharda yong`in va halokat sodir bo`lgan, keyinchalik hayot yana o`z iziga tushgan. Milodning VI asrida shahar butkul vayron bo`lgan, bu hol turk hoqonligi va Eron Somoniylarining birlashgan kolleksiyasi hujumi ostida eftalitlar davlatining yemirilish bilan bog`liq bo`lsa kerak. Shundan so`ng milodning VI asr oxiri va VII asr boshida, shaxriston ustida shaharning huvullagan ibodatxonasi bir paytlar ilohiy mabuda o`rnatilgan joydagi otashkada o`rnatilgan. Ibodatxonaning ushbu so`ngi davri VII asrning o`rtalariga mansub Kesh tanasida ham o`z aksini topgan. Bu davrlarga oid inshootlar haqida gapirganda shahar darvozalaridan tashqarida joylashgan Zardushtiylar dahmasini ham eslatib o`tish kerak. Dahma ko`p vaqt ishlatilmagan taxminan miloddan avvalgi II asrda xom g`isht bilan berkitib qo`yilgan. Bu hol shaharning tashqi devor qurilgandan so`ng sodir bo`lgan bo`lsa kerak. U yuqori sifatli bo’lib, yuksak mahorat bilan tayyorlangan. O’rta Osiyoning shu jumladan. Sug’dning antik davr tasviriy san’atiga ikki xil - ellencha va mahalliy uslublar o’zaro samarali ta’sir ko’rsatgan. Ular qadimgi sharq va ko’chmanchi Skif-sag badiiy madaniyati timsollariga borib taqaladi. Vaqt o’tishi bilan tasviriy san’at ellenezm davriga xos jonlilik va haqqoniylikdan maxrum bo’ladi. Undagi shartli yapaskilik belgilari kuchayadi, yorug’lik va hayoli tasavvurlar o’zgaradi. Devoriy tasvirlarda, sug’d haykalchalarida ayol ma’budalar obrazlari ko’proq uchraydi. Milodning I-II asrlardagi Yerqo’rg’on korroplastikasining tipologik obrazlariga ham ellencha va mahalliy usullarning o’zaro ta’siri bor. 20

III- IV asrlarda - sulolalar o’zgarishi va urug’lar ko’chishi davrida tub etnomadaniy o’zgarishlar sodir bo’lgan. Bu davrdagi Marv va Naxshabning madaniy aloqalariga oid ishonchli va tarixiy yodgorliklari Yerqo’rg’on shahar ibodatxonasi ustki qismini qazish paytida topildi. Ibodatxona binosi III- IV asrlardan VII asrgacha ishlab turgan va davrlarda bir necha bor qayta qurilgan. Taxminana beshta yirik qayta qurish amalga oshirilgan, biroq ibodatxonanaing umumiy tarixi, bir o’q bo’ylab joylashgan ayvon va hovli doimo saqlanib kelgan. Devor va tokchalarda yorqin rangli chizilgan naqshlar, afsuski, bizgacha yetib kelmagan. Sharqiy ibodatxonanaing bir paytlar boy bo’lgan monumental bezaklaridan faqat ayrim lavhalar saqlanib qolgan. 2-davrga oid tokchalar bezaklari yaxshiroq saqlangan. Ibodatxonaning markazga qaragan qismida ikki odam shakli bor (qizil fon ustiga oq rang bilan chizilgan), bular uzun kiyim kiygan kohinlarning adoratsiya holatidagi tasviri bo’lsa kerak. Ulardan biri qo’lida kalavali urchuqni ushlab turibdi, ikkinchisining qo’lida uzuk hamda gullar bor. Yerqo’rg’on kompozitsiyasining umumiy g’oyasi, ochilgan qatlamlariga ko’ra, qadimgi O’rta Osiyo saroyidan har biri mustaqil inshoot bo’lgan yuqori va quyi maydonchalarga bo’linishi bilan farq qilgan. Yuqori maydonchada alohida Sella, vestibyul sharqqa qaratib qurilgan ayvoncha , hovlicha va uning adog’ida ovqatlanish xonasi bo’lgan; bularning barchasiga ikki qator tor yo’lak olib borgan. Mantiqan taxmin qilish mumkinki, bu saroy ibodatxonasidir. Yerqo’rg’on quyi maydonchasining tuzilishi tor yo’laklar orqali birlashadigan hovlichalar va xonalar tizimi shaklida bo’lib, qadimgi Shaharning saroy majmualari, jumladan, Bobildagi Navuxudonosor va Suzoqdagi Doro I saroylarini eslatadi. Unda alohida saroy ibodatxonasining bo’lishi O’rta Osiyodagi boshqa qadimgi saroylar majmuiga o’xshashligini, ayni paytda Ahmoniylar saroylaridan farq qilishini ko’rsatadi. Umuman olganda Qarshi shahrining uzoq tarixi mana shulardan iborat emas, balki biz bilmagan sir-asrorlar, aniqlanmay qolgan masalalar juda ham ko’p. Bilamizki urush yillarida ko’pgina bino-yu inshootlar buzilib yo’q bo’lib ketgan, ularni faqat qoldiqlari bizgacha yetib kelgan. O’z shaxrimiz tarixiy 21

me’morchiligini o’rganish biz yoshlar uchun oldimizga qo’yilgan eng asosiy masalalardan biridir. 1.2.Qarshi shahri me’momorchilik san’atining o’ziga xos xususiyatlari, shahar hududi bo’ylab geografik joylashuvi. Qarshi shahrining me’morchiligi O’rta Osiyoning me’morchiligi rivojlanishining umumiy yo’nalishi asosida taraqqiy etgan. Bu yerda, butun O’rta Osiyoda bo’lgani kabi, qadimdan keskin kontenental iqlim, tabiiy resurslarining mavjud zaxiralari hamda hududning yuqori seysmik tabiati bilan bog’liq ravishda asrlar davomida sinovdan o’tgan qurilish materiallari va konstruktsiyalardan foydalanilgan. Qurilish jarayonida turli davrlarda paxsadan, har xil kattalikdagi to’g’rito’rtburchak yoki kvadrat shakldagi xom g’ishtdan foydalanilgan. Keyinchalik islomiy rivojlanish davrida monumental qurilishda ko’proq loydan yoki ganchdan, yoxud “ganchgoh” deb ataladigan loy-ganch aralashmali pishiq g’ishtdan foydalanila boshlandi. O’rta asrlarda monumental qurilishda tom sifatida ba’zan xom g’ishtdan, ko’pincha esa pishiq g’ishtdan gumbaz va qubbalar yasalgan. Ta’kidlash joizki, Qarshi atroflarida moxirona ishlangan, hozirgacha saqlanib kelgan xom g’ishtli gumbazlar bor. XVI asrda qurilish ishlari avj olib ketadi, poytaxt Buxorodagi, Qarshi va boshqa shaharlardagi qator monumental inshootlarning devorlari, mablag’larni ntejash maqsadida, uch qatlamli va qoplama tarzida, g’isht terilgan holda barpo etilgan. Bu usulda pishiq g’ishtdan ikki qator devor terilib, o’rtasi bo’sh qoldirilgan va bu yer qurlish chiqindilari, g’isht bo’laklari bilan to’ldirilib loyli qorishma quyilgan. Devorlar baland pishiq poydevor ustiga qurilgan va suvdan saqlanish choralari ko’rilganda ancha chidamli bo’lgan. Qayd etish kerakki, IX asr va XX asr boshlaridagi ko’plab monumental inshootlar – karvonsaroylar, masjidlar, madrasa va saroylarga hovlili kompozitsiyasi o’ziga xos bo’lgan. Bunda binoning ichida ichki hovli bo’lgan va to’rt tarafi bo’ylab qator xonalar – hujralar bilan (madras va karvonsaroylarda) yoki galeriya bilan (jome masjidlarida) o’ralgan. 22

Umuman, islom davriga oid o’rta asr me’morligida diniy inshootlar – masjidlar, minoralar, madrasalar, so’fiylar xonaqolari, maqbaralar, shuningdek, fuqorolik binolari – turarjoylar, saroylar, savdo rastalari, karvonsaroylar, sardoba va ko’priklar alohida o’rin tutadi. Bu turdagi inshootlarning har biri asrlar davomida o’zining vazifasiga mos me’moriy badiiy va rejali tipologik xususiyatlarga ega bo’lgan. Shaharning rejali tartibda Registon maydoni ajralib turgan. Bo’ylamasiga monumental inshootlar bilan o’ralgan Registon o’rta asrlardagi Movarounnahr shaharlariga xos bo’lgan. Qarshida bu ikki yo’l chorraxasidagi maydon bo’lib, u shaharning Sharshara, Qarluqxona, Xiyobon va Tutak kabi to’rt darvozasiga olib brogan. To’g’rito’rtburchak shakldagi, g’arb- sharq tomon cho’zilgan bu maydonda masjidlar, madrasalar, hammomlar, Chorsu savdo rastasining savdo rastasining gumbazlari, shuningdek, xilma-xil yog’och qurilmalar serob bo’lgan. Sardoba ham shu yerda joylashgan bo’lib, suv Sharshara darvozasidan maxsus tarnov orqali kelib tushgan. O’tgan asrning 70-yillarigacha Registondagi inshootlardan XIV asrga oid Odina masjidi, gumbazi buzilgan sardoba, XX asrning boshlariga oid Bekmir madrasasi saqlanib qolgan. Biz quyida Qarshi shahri me’morligini hozirgi kungacha saqlanib qolgan yodgorliklar asosida ularni vazifalariga ko’ra toifalarga ajratgan edik, shuningdek chorak asr ilgari mavjud bo’lgan va o’rganilgan, biroq 1970-1980 yillargacha saqlanmagan inshootlarni ham qamrab olagan holda ko’rib chiqamiz. Qarshi shahridagi saroylar ancha mahobatli, maydoni keng bo’lgan, ular turarjoy, qo’shimcha xonalar, ochiq hovlilarni qamrab olgan va tantanavor tusda bo’lib, rang-barang naqshlar, ganch va yog’och o’ymakorligi namunalari bilan bezalgan.Diniy me’morlikka oid yodgorliklardn bir necha masjid va madrasa, masjid-xonaqo hamda shu mintaqaga xos bo’lgan usulda pishiq g’ishtdan terilgan kichik minora saqlanib qolgan. Masjidlar. Movarounnahrda masjidlarning uchta an’anaviy turi bo’lgan: har kungi besh mahal nomoz o’qiladigan, mahalliy aholiga mo’ljallangan mahalla masjidlari; juma kunlari umumshahar ibodatlariga mo’ljallangan jome masjidlari; 23

hayit masjidlari – nomozgoh (iydgoh, musalla). Hayit masjidlari shahar va uning atrofidagi erkaklar uchun yiliga ikki marotaba – Fitr va Qurbon hayitida nomoz o’qishga mo’ljallangan. Qarshida “Abdullaxon madrasasi” (1590-1591), “Boqiboy” madrasasi, hammom (1592-1593),” Abdullaxon ko'nrigi” va boshqa ijtimoiy ahamiyatga ega ko'plab binolar barpo etiladi va ularning ba'zilari hozirgi kungacha saqlanib turibdi. Mahmud ibn Valining (XVII asr) so'zlariga qaraganda, bu davrda Naxshabning obodligi va farovonligi shu qadar yuksaladiki, u hatto dunyoning katta shahari sirsiga kirgan. Qarshida O’rta Osiyodagi hozirgi kunlargacha yetib kelgan sanoqli nomozgoh masjidlaridan bittasi – XVI asrlarda qurilgan Ko’kgumbaz saqlanib qolgan. Nomozgoh masjidlari bu paytga kelib markazida baland arkli va g’arbiy qismida mehrobli shaklda qurilgan. Majmua oldida odatda maydon bo’lib, u hayit nomozlari paytida shahar va uning atrofidagi erkaklar sig’ishiga mo’ljallangan. Ular asosan shahar tashqarisiga qurilgan, chunki atrofida bo’sh maydon bo’lishi kerak edi. Qarshi shahridagi nomozgoh masjidi ham shunday shaklda qurilgan bo’lib, vaqt o’tib, shahar kengaygani sayin shahar markazida qolib ketgan. Ushbu masjid bu turdagi Movarounnahrga xos inshootlarining eng yirigi va mahobatlisi bo’lgan. Uning to’g’ri to’rtburchak tarxining ( 38, 25 ga 14,6 metr). G’arbiy tomonida ravoqli mehrobi bor qismi oldinga turtib chiqqan. Bino kompozitsiyasida uning butsimon o’rta qismi va baland gumbazi hamda peshtoqi ajralib turgan. Unga ikki tomondan pasayib boruvchi ikki qanot kelib ulangan. Ularning har biri to’rt gumbazli va markazida bitta ustunli galeriya bo’lib, ikkita toqi markaziy zalga, shuningdek, bosh va yon fasadga qarab ochilgan. 24

4 –rasm Ko’kgumbaz masjidi. Pastak poydevorlar (0,7 ga 1,1 metr) loyli qorishma bilan maydaroq g’ishtdan terilgan. Devorlar va guldor kata ustunlarpishiq g’ishtdan terilgan. Markaziy zal ikki qatlamli gumbaz bilan qoplangan. Gumbazlarning ichkisi ravoqqa o’rnatilgan. Tashqisi bezakdor ko’kgumbaz – baland baraban – poygumbazga o’rnatilgan. Uning Ko’kgumbaz deb atalishi shundan kelib chiqqan. Baraban islimiy naqshlar bilan bezatilgan, ularni nuzoqdan ham o’qish mumkin. Baland va yirik harflar bilan “Ollohga shon-sharaflar” yana bir arabcha ibora qaytarilgan. Asosiy bezak bosh ravoqqa yozilgan bo’lib, bunda o’sha davrga xos bo’lgan uzliksiz mozaikadan foydalanilgan. Sirlangan naqshlarda oq, havorang, ko’k va feruza rangdan foydalanilgan. Peshtoqning yuzasiga tekislangan g’isht ustidan sirlangan koshinlar bilan “Olloh”, “Muhammad”, “baxt” so’zlari yozilgan. Peshtoqning yon tarafida yulduzsimon rasm bor. Bu yerda sirlangan peshtoqda “Bino Abdullaxon II ning oliy hukmiga ko’ra hijriy 999-yilda (milodiy 1590-1591 yillari) qurilgan” degan yozuvlarni o’qish mumkin edi. Bu yerda masjid me’morining ismi Mir Beki Bahodir deb yozilgani aniqlandi. Qarshi Registonidagi Abdullaxon II madrasasi qurilishi ham uning nomi bilan bog’liqdir. Bu Abdullaxon tomonidan uning hayotini saqlab qolgani uchun ehtirom ko’rsatilgan Beki Biy degan odamning ismidir. 25

Dastavval masjid interyeridagi mehrob va devorlar sirlangan edi. Ular XIX asr ohirida, qulab tushgan gumbaz bilan birgalikda, XX asr so’ngida binoni capital ta’mirlash paytida qayta tiklangan. Mahalla masjidlari an’anaviy ravishda ko’p sonli bo’lib, deyarli har bir mavzening markazida bunyod etilgan, har kungi besh marotabalik nomozlarga mo’jallangan. Jamoatchilik markazining asosiy inshooti bo’lgan mavze va qishloq masjidlari yonida ko’pincha hovli bo’lib, unda hammom, tahoratxona, ba’zan g’uslxona, maktab, bir nechta hujra, tobutxona, hovuz bo’lgan. Mahalla masjidlaridagi gumbazli, ustunli yoki ustunsiz yassi tomli zal bo’lgan. Ular ikki tomondan yoki ko’pincha uch tomondan yog’och ustunli ayvon bilan o’ralgan. Qarshi shahrida saqlanib qolgan mahalla inshootlari orasida eng salobatlisi Chaqir masjidi bo’lgan. Uning to’g’ri to’rtburchakli olti ustunli, ichkarilab boruvchi kompozitsiyaga ega zali bo’lgan, u uch tomondan ayvon bilan o’ralgan. Zaldan ayvonlarga chiqiladigan to’rttadan eshik, old tomonida ikkita eshik bo’lgan, g’arb tomonida mehrob joylashgan. Zalda antiqa detallar, o’ymakor ustunlar, eshiklar, zanjirsimon ganch naqsh bilan bezalgan mehrob bo’lgan. Bino pishiq g’ishtdan yasalgan bo’lib, uning sathi, ayvonlar bilan qo’shib hisoblanganda 22 ga 22 metr, zalning sathi – 11,5 ga 15,7 metrga teng. Taxminan XIX asrlarda qurilgan Mahollot masjidi to’rt ustunli zalga, uch tomonli ayvonga hamda qo’shsinch shaklida qurilgan devorlarga ega inshootdir. Masjidning yog’och to’sinli tomonining markaziy qismi hovuzak shaklida biro z ko’tarilgan bo’lib, ko’k, qizil, yashil rangli moybo’yoqlar bilan bezalgan. Ayvonlar bilan qo’shib hisoblaganda, binoning hajmi 22,5 ga 14 metr, zalniki-10 ga 10 metrni tashkil etgan. Polining g’ishti archa shaklida terilgan. Binoning o’zi g’isht platform – supa ustiga qurilgan. Buzrukobod masjidi XIX asrga oid bo’lib, devorlari qo’shsinch usulda yasalgan. Masjid mavze markazida, hovuz va darvozaxona bilan birgalikda bunyod etilgan. Majmua hududi 17,5 ga 22,5 metr, zali – 7,5 ga 9,3 metrga teng. 26

Gumbazli mahalla masjidlaridan Xoja Ahror masjidini sanab o’tish mumkin. Bu yerda gumbazli zalga ikki tomondan yog’och ustunli, tomi ustunlarga o’rnatilgan ayvon kelib ulangan. Masjidning pishiq g’ishtdan yasalgan kvadrat shaklidagi zalning gumbazi burchakda ravoqsimon bag’allarga o’rnatilgan. Binoning janubiy- sharqiy qismida yuqoriga, gumbaz darajasiga olib boruvchi g’ishtin zinapoya o’rnatilgan. Saqlanib qolgan eshik va yog’och panjara hamda ayvon ustunlarining naqshlari XIX-XX asrlarga oid. Taxmin qilinishicha, binoning o’zi ancha avval qurilgan. Ayvonlarni qo’shib hisoblaganda, uning hajmi 12,6 ga 12,8 metrni tashkil etadi. Kulollar masjidi XIX asrning boshida ham shahardagi kulollar mavzesida qurilgan. Uning maydonida bir necha hujra va darvoza xona bor. Bu yerda, shuningdek, nihoyatda ko’rkam bir asrlik tut daraxti ham bo’lgan. Masjidning sichli binosi to’rtburchak shakldagi zal (6,2 ga 6,8 metr), unga janub va sharq tomonidan kiriladigan to’g’ri to’rtburchak shakldagi binodan iborat bo’lgan. Binoning sirlangan naqshlari saqlanib qolmagan. Bino baland g’ishtin platform – supa ustiga qurilgan. O’rta asrlarda Movarounnahrda islom dinidagi falsafiy oqim – so’fiylik, shuningdek, avliyolar qabriga sig’inish keng urf bo’lgan. Shu tufayli shuhrat qozongan so’fiy, shayxlar va boshqa dindorlar qabrlari qoshida shahardan tashqarida so’fiylar yodgorlik markazlari qaror topa boshlagan. Ularning arxitekturasi inshootlar majmuasidan iborat bo;lib , hovli atrofida avliyolar maqbarasi yoki qabri, uning “oyoq tomonida” kopincha izdoshlarining qabrlari, masjid, shayx, uning muridlari va darveshlar uchun hujralar, xonaqo binosi – so’fiylar ibodatxonasi joylashgan. Hovli markazida hovuz bo’lgan. XV – XVII asrlarda Movarounnahrda monumental va yirik portalli xonaqo binolari keng tarqalgan. Biroq XVIII – XIX asrlarda Movarounnahrdagi iqtisodiy bo’hronlar tufayli bunday binolar maydalanib brogan va ular ko’pincha xonaqo va mahalla masjidlari vazifasini bajargan. Qarshidagi Qo’rg’oncha diniy yodgorlik majmuasida aynan shu turdagi masjid – xonaqo mavjud bo’lgan. 27

Dastavval bu yodgorlik majmuasi shahardan tashqarida, hazirada joylashgan daxmaga ko’milgan hurmatli mahalliy eshonlar – Baxriddin, Kamoliddin, Abdurahmon halfa va boshqalar qabrlari yonida bunyod etilgan. XVI asrdan boshlab, ilk islom ko’rsatmalariga qat’iy amal qilingan holda, Buxoro vohasida hattoki taniqli kishilar uchun ham maqbaralar qurilishiga yo’l quyilmagan. Keyinchalik bunday kishilarning jasadi hazirada, ochiq joyda dafn etilgan. Hazira – bu kichik dafn hovlisi bo’lib, g’isht devor bilan o’ralgan, kirish joyi bo’lgan. Uning ichkarisida marxumlar dafn etilib, qabrlari sag’ana yoki daxma bilan belgilangan. Dahma – bu dafn platformasi – supa bo’lib, ko’pincha tosh panjara bilan qoplangan hamda atrofi past tosh panjara bilan o’ralgan. Keksalarning aytishicha, hazira va dahmani o’z ichiga olgan Qo’rg’oncha majmuasi bundan 200 yil avval – XVIII asrda tashkil topgan, hozir ham mavjud masjid XX asr boshida qurilgan. Vaqt o’tishi bilan majmua shahar hududiga kirib qolgan va turarjoydagi yirik diniy markazga aylangan. Gumbazli darvozaxonasi bor hazira hovlisi endilikda majmua hovlisiga tutash bo’lib, uning janubiy-sharqida masjid xonaqo, janubida minora joylashgan, hovli markazida esa hovuz bor. Masjid – xonaqo mahalla masjidlar turiga kiradi, uning to’rtburchak zali (11,4 ga 11,4 metr) shimoliy-sharqiy tomondan ustunli ayvon bilan o’ralgan. Bino devorlari qo’shsinch usulida qurilgan, sokoli va panjarasi yevropacha shakldagi to’g’ri to’rtburchak g’ishtlaridan terilgan. Zal va ayvon shiftlar serjilo islimiy naqsh bilan bezalgan. Hovlining markazida to’rtburchak shaklda (17,6 ga 17,6 metr) burchaklari kesilgan, marmar bilan bezalgan oltita zinapoyali hovuz joylashgan. Minora pishiq g’ishtdan yasalgan, shakli silindrsimon bo’lib, tepa tomonga qarab toraygan, ustida ravoqli fonus o’rnatilgan. Stalaktitsimon karniz uning kichik gumbazini bezagan. Minora devori dekorativ sayqallangan g’isht bilan bezalgan, bir necha qator sirlangan naqshinkor belbog’lar bilan o’ralgan. Umuman olganda, ushbu kichik minora arxitekturasida Buxora me’morlik maktabining ta’siri seziladi. Minoraning pastki qismi diametric – 2,56 metr. 28

Qarshining o’rta asrlar me’morligida kichik ko’p sonli, ammo me’moriy yechimi ko’ra monumental madrasalar muhim o’rin tutadi. Madrasa – oliy diniy o’quv yurti Movarounnahrda X asrning boshidanoq ma’lum bo’lgan. XI asrda ular bu turdagi binolarga xos me’moriy-rejalashtirish xususiyatiga ega bo’lgan. O’rta Osiyoning an’anaviy madrasalari to’g’ri to’rtburchak shaklida bo’klib, markazida ochiq hovlisi bo’lgan. Hovli atrofida hujralar – talabalar uchun xonalar, bino burchaklarida gumbazli zallar – masjid va darsxonalar bo’lgan, yirik madraslarda hovlining ikki yoki to’rtta o’qida peshtoqli ayvonlar joylashgan. Qarshida o’tgan asrning 70-yillariga kelib 1920-yilda ma’lum bo’lgan yigirmata madrasadan o’nga yaqini saqlanib qolgan. Bu madrasalarga quyidagi umumiy xususiyatlar xos bo’lgan: XVII-XIX asrlarga oid binolar devorlari uch qatlamli shaklda an’anaviy musulmoncha pishiq g’ishtdan terilgan, ichki tomoni loyli qorishma bilan aralashtirilgan g’isht siniqlari va qurilish chiqindilari bilan to’ldirilgan; devorlar ganchli qorishma vositasida terilgan kichik o’lchamli sayqallangan g’ishtlar bilan qoplangan; xonalar balxiy usuldagi shiftlar bilan yopilgan; hovlining burchagidan hujralarga kirish yo’lagi bo’lgan; vestibyul orqali olib kiruvchi bosh yo’lak an’anaviy yon yo’laklarsiz bevosita ichki hovliga olib chiqqan; binoning yon va orqa tomonlari tekis va bezaksiz bo’lgan; bosh kirish qismi yassi ravoqli tokchalar bilan bezalgan, barcha binolar bir qavatli bo’lib, faqat yirik madrasalardagina kirish qismi binoni salobatliroq ko’rsatish uchun ikki qavat qilib qurilgan. O’tgan asrning 70-yillarigacha saqlanib qolgan mumtoz namunalarga o’xshash bu turdagi inshootlardan biri – Shermuhammad madrasasi bo’lgan ( hozirgi paytda saqlanib qolmagan). U to’g’ri to’rtburchak shakldagi (27,5 ga 24,6 metr) simmetrik bino bo’lib, bosh fasadi ikki qavatli, qolgan qismi bir qavatli bo’lgan. Bino toqi va qanotlari yassi tokchalar bilan bezalgan, bosh kirish qismi burchaklarida esa minoralar - guldastalar o'rnatilgan va ular ravoqli fonus bilan yakunlangan. Kirish qismi o’rtasida 1865 yil. Sanasi va ustaning ismi yozilgan, 29

uni yo usta Xido Xoliq ( Zaynutdinovga ko’ra) yoki usta Abddal Hakim Nasfiy (M Massonga ko’ra) deb turlicha talqin qilishadi. Xo’ja Qurbon madrasasi (bizgacha yetib kelmagan) to’rtburchak shaklidagi (21, 25 ga 21 metr), kichik hovlisi bor (10,7 ga 9,1 metr), bino bo’lib, balxiy shiftli hujralar bilan o’ralgan, Kiraverishda yagona gumbazli zal – darsxona bo’lib, ikkinchi zalo’rnida ikkita hujra bo’lgan, natijada vestyubel markaziy o’qdan chetlashgan. Kirish qismining notekisligi binoning old qismiga ta’sir ko’rsatib portal tomonlaridagi ravoqlar soni noteng bo’lib qolgan. Sharof Xo’ja madrasasi, mahalliy ma’lumotlarga ko’ra, XVIII asrning boshida uning mudarrisi Sharof Xo’ja tomonidan qurilgan ekan. Bu uncha katta bo’lmagan, to’g’ri to’rtburchakli, asimetrik, kichik hovlisi bor bino. Hovlining g’arb tomonidagi yozgi masjidning yog’och ayvoni bor, bu kam uchraydigan holat bo’lib, XVIII asrga mansub ayrim yodgorliklardagina ma’lum. Ushbu uch madrasaning qurilgan vaqti geografik o’rni aniq ma’lum emas. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra L.Yu.Man’kovskaya ulardan birinchisi (Shermuhammad madrasasi) XVII-XVIII asrlar oralig’ida, shaharning g’ariy tomonida joylashgan, qolgan ikkitasi (Xo’ja Qurbon va Xo’ja Sharof) esa XVIII- XIX asrlarda qurilgan va ular sharq tomonda joylashgan deb hisoblaydi. Keyingi inshootlardan XX asrning boshiga mansub madrasalar gurihini ko’rib chiqish mumkin. Bu yerda an’anaviy me’morlikda yangi, chetdan olib kirilgan qurilish materiallari va usullaridan foydalanilganini ko’rish mumkin. Masalan, keying uchta yirik bir va ikki qavatli madrasa XX asr boshlariga mansub bo’lib, yevropacha to’g’ri to’rtburchak shaklidagi pishiq g’ishtdan oxakli yoki sementli aralashmadan foydalanilgan holda qurilgan. Eng yirik va mumtoz shaklga yaqin Madraslar sirasiga 1903- yilda qurilgan Bekmir madrasasi (28,07 ga 28,57 metr) va 1909 yilda qurilgan to’g’ri to’rtburchak shaklidagi Abdulaziz madrasasi (26 ga 21 metr) kiradi. Ularning asosiy qismi bir qavatli bo’lgani holda, old qismi va kirish joyi ikki qavatli qilib qurilgan ediUlarning o’zaro o’xshash peshtoq qismlari markazida toq yasalgan bo’lib, yon qanotining ikkinchi qavatida arksimon galeriya o’rnatilgan, guldasta 30

minoralari bor. Abdulaziz madrasasida arksimon chiroq ustida binafsha rangli naqshinkor havo rang gumbazcha o’rnatilgan. XX asr boshlariga mansub Qilichboy madrasasi ham shunga o’xshash me’moriy yechimga ega. Bino to’g’ri to’rtburchak shaklida qurilgan bo’lib (17,2 ga 19,8 metr), bosh fasadi ikki qavatli, biroq bezaklari birmunch odmiroq. Ayrim bir qavatli madrasalarni loyli qorishmalar asosida an’anaviy to’rtburchak g’ishtlardan qurish davom etgan. Hozirgacha yetib kelmagan Jumaboy madrasasi ham shu yo’sinda qurilgan. Bu bino XX asrning birinchi o’n yilligida mahalliy boyning mablag’lariga, shu yerlik kishilar bergan ma’lumotlarga ko’ra, samarqandlik ustalar tomonidan qurilgan. Bu bino to’g’ri to’rtburchakli bo’lib (20,9 ga 18 metr), fasadlarining kompozitsiyasi notekis bo’lgan. Bosh fasadda arksimon tokchalar o’yilgan. Ta’kidlash kerakki, Qarshi me’morligining mahalliy xususiyatlari, ayniqsa, madrasalar qurilishida nomoyon bo’ladi. Yuqorida ko’rib chiqilgan madrasalar XVIII asrga va XX asr boshlariga xos bo’lib, bu davrda Qarshi Buxoro xonligining ikkinchi yirik shaxri bo’lgan, poytaxt me’morlik maktabining kuchli ta’siri ostida rivojlangan. Bu yerda buxoracha inshootlarga xo such qatlamli devorlar; hovli ichki burchaklarining kesmasi; bino burchaklarida burjsimon guldasta shakllari; binolari ostidan g’isht platformalar; minoralar shakli va me’moriy yechimi qo’llangan. Biroq Qarshi madrasalari, Buxoro me’morlik maktabining viloyat shoxobchasi bo’lgani holda, o’zining mahalliy xususiyatlari bilan ham ajralib turgan. Chunonchi, Qarshi madrasalarining bosh fasadi yopiq bo’lgan, ya’ni ular samarqandcha usulda – ravoqsimon lodjiyalarsiz qurilgan ( Bekmir va Abdulaziz madraslari bundan mustasno),; bu yerdagi guldastalar va fonuslar shakli buxorocha o’lchamlardan farq qilgan, Qarshida Burxoroda kam uchraydigan, biroq XVI asrdayoq ma’lum bo’lgan usul-binoning qolganqismi bir qavatli qurilishi ko’p uchraydi. Bu madrasa, masjidlarni joylashuvi quydagi xaritada keltirib o’tilgan. Ayrim madrasalarning joylari noaniqligicha qolmoqda. Izlanishlar davom ettirilsa, albatta ularni ham geografik o’rnini aniqlash mumkin . (5 -rasm) 31

5-rasm. Qarshi shahri tarixiy obidalari xaritasi. Qarshi shahrining o’rta asrlarga oid me’morli qiziqarli, o’ziga xos, shu bilan birga, Markaziy Osiyo me’morligining kam o’rganilgan qismini tashkiletadi. Bu 32

yerda saqlanib qolgan noyob, qadimiy va yirik inshootlar – XVI asrda qurilgan Ko’kgumbaz namozgoh masjidi, hammom va Qashqadaryo ustiga qurilgan ko’prik mahalliy ustalarning yuksak mahoratidan dalolat beradi. Qarshi jahonning qadimiy shaharlaridan biridir. U dunyo tarixi va madaniyatida alohida o'rin tutadi. Bu haqiqat Qarshi shahrining 2700 yilligi tantanalarida ishtirok etish haqida qaror qabul qilgan kun: YUNESKO Bosh konferentsiyasining 32-sessiyasida qayd etildi. Bu qutlug' sana munosabati bilan O'zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov maxsus qarorga imzo chekdi. Davlatimiz rahbarining g'amxo'rligi bilan qadimiy Qarshi shahri yanada yasharib ketdi. Bu yerda tarixiy yodgorliklarni ta'mirlash va tiklash ishlari yo’lga qo’yildi. Keyingi yillarda bu yerda ko'plab me'moriy yodgorliklar, jumladan, XV asrda qurilgan “Ko'kgumbaz”, “Xoja Ubayd Jarroh” masjidlari, “Qarshi ko'prigi”, “Abdulaziz”, “Bekmir” madrasalari kabi ko'plab me'moriy obidalar qayta ta'mirlandi. Mustaqillik yillarida shu zamindan yetishib chiqqan, eski tuzum davrida muborak nomlari tilga ham olinmagan buyuk allomalarimizning xotirasini tiklash, ularning hayoti va faoliyati bilan bog'liq tabarruk joylarni obod etish, ma'naviy merosini chuqur o'rganish borasida ham ibratli ishlar qilinmoqda. Respublikada birinchilardan bo'lib Qarshi shahrida joriy etilgan mahalla tizimida yangicha ish yuritish uslubi o'ziga xos yangilik bo'ldi. Tinchlik, osoyishtalikni saqlash, havfsizlikni ta'minlashda bu boshqaruv usulining afzalliklari nihoyatda ulkan ekani tajribada o'z isbotini topdi. Yosh avlodning zamonaviy bilimlarni egallab, madaniy va ma’rifiy ongini oshirishga alohida e'tibor qaratilmoqda . Qarshilik yoshlar muqaddas qadamjolar masjid-u-madrasalarni o’rganishni, ularni asrab-avaylashni o’z oldiga maqsad qilib olishlari zarur va shart. Shunday qilib, mustaqillik yillari qadimiy Qarshi shahri uchun tom ma'noda qayta tiklanish va qurilish davri, milliy o'zlikni anglash, asriy ma'naviy-axloqiy qadriyatlarni zamon talablari asosida rivojlantirish davri bo'lib qoldi. Haqiqatan ham, mustaqillik qadimiy Qarshiga iqtisodiyot va madaniyatni yuksaltirish, xalq farovonligini oshirishning yangi istiqbollarini ochib berdi. Qarshi tarixi haqidagi 33

bilim va ma'lumotlar, tarixiy dalillar uzoq yillar mobaynida to'plangan. Dastlab so'g'd tamaddunining asosiy markazlaridan biri bo'lgan, so'ng o'rta asrlar sivilizatsiyasi davrida o'z alloma va fiqh olimlari bilan shuhrat qozongan madaniy o'choqlardan biri bo'lmish Qarshi shahri ko'p asrlik taraqqiyot yo'lini bosib o'tdi hamda mustaqillik davriga kelib zamonaviy obod shaharga aylangan . Mustaqilligimizning 25- yillik to’yi nishonlangan 2016-yilda Qashqadaryo ustidagi Amir Temur ko’prigi rekonstruktura qilinib, daryoning ikki qirg’og’ida Qarshi ahli va mehmonlar dam oladiga so’lim maskanlar barpo etildi. Toshkent – Qarshi yo’nalishi bo’yicha yuqori tezlikda harakatlanuvchi “Afrosiyob” tezyurar elektr poyezdi qatnovi yo’lga qo’yildi. Prezident Sh. Mirziyoyev o’zining saylovoldi dasturida bu boradagi ishlarni izchil davom ettirish, mamlakatimizning barcha hududlari qatori Qashqadaryo viloyati rivojini ham yangi bosqichga ko’tarish bo’yicha ulkan reja va maqsadlarni bayon etgan edi. Prezidentimiz Qashqadaryoga tashrifi davomida ana shu rejalar ijrosi, amalga amalga oshirilayotgan bunyodkorlik ishlari va istiqbolli loyihalar bilan tanishishi ko’zda tutilgan. II-BOB. Qarshi shahri Manaviy arxitektura yodgorliklarini yosh-avlod ongiga singdirish va ular qalbiga merosimiz haqida chuqur iz qoldirish. 2.1.Yoshlar ongiga boy merosimiz haqida singdirish, hamda ularni avaylab- asrashni o’rgatib borish. 34

Mamlakatimizning birinchi prezidenti Islom Karimov aytganlaridek: “Farzandlarimiz, kelajak avlodlar bizdan shu o’lkani, shu muqaddas zaminni yana ham boy, kuchli va qudratli holatda qabul qilib olishlari uchun, biz buyuk ajdodlarimizga nisbatan qanday minnatdorchilik tuyg’ularini his etayotgan bo’lsak, o’g’il-qizlarimiz, kelajak avlod ham bizga nisbatan shunday minnatdorchilik tuyg’ularini his etishlari uchun lozim bo’lgan hamma ishni qilish bizning fuqorolik burchimizdir”. R е spublikamizda 1997 yil avgust oyida qabul qilingan «Ta'lim to‘g‘risida» gi qonunda ta'kidlanganid е k, o‘rta maxsus va Oliy ta'lim uzluksiz davlat ta'lim tizimida asosiy bo’g‘in bo‘lib, ta'lim oluvchilarning ilmiy bilim, m е hnat va boshlang‘ich kasb – kor ko‘nikmalari, qolav е rsa, ishbilormonlik asoslarini egallashlarini, o‘z ijodiy qobiliyatlari va ma'naviy fazilatlarini rivojlantirishni ta'minlaydi. Mustaqil O‘zb е kistonimizning turli sohalaridagi o‘zgarishlar jamiyatimiz oldida o‘sib k е layotgan yosh avlod bilimi, ma'naviyati, ilmiy dunyoqarashini boyitishning samarali vositalarini izlash zaruriyatini qo‘yilmoqda . Yoshlarimizdan ular egallagan bilimlarni jamiyatimiz ravnaqi yo‘lida qo‘llay bilish talab etilmoqda. Yosh avlodning istiqlol g‘oyalari asosida tarbiyalanib, ulug‘ ajdodlarimizga munosib voyaga е tishlari, eng avvalo ularning bugungi olayotgan saboqlari va bilimiga bog‘liq. Mamlakatimizda ta'lim – tarbiya jarayonini isloh qilishdan ko‘zlangan asosiy maqsadlardan biri ham o‘quvchilarning m е hnat tarbiyasi va ta'limini yanada yaxshilashdan iboratdir. Shu boisdan ham talabalarga ta'limga ongli munosabat va uning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rnini tushintirish hamda har bir o‘quvchida o‘z kuchi va qobiliyati bilan xalq farovonligini oshirishga hissa qo‘shish ishtiyoqini uyg‘otish – p е dagogik jamoaning asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Qarshi shahridagi me’moriy obidalarning yosh-avlodga ma’naviy-madaniy ta’siri shundan iboratki. Unib –o’sib kelayotgan yoshlar birinchi navbatda, bu yodgorliklar haqida bilimga ega bo’lishlari zarur . 35

Shundan keyingina ular boy merosimizni biz uchun qanchalik muhim ahamiyatga ega ekanligini anglab yetishadi. Holbuki, bunda biz pedagoglarning hissasi juda ham katta. Chunki yoshlarga bilimlarni yetkazib bera olsakgina, ularning ma’naviy olami boyib boradi va o’z mevasini beradi. Qarshi shahrida ko’pgina o’ziga xos yuksak qadamjolar mavjud. Bular “Odina” jome’ masjidi, “Ko’kgumbaz” masjidi, “Xoja Jarroh” ziyoratgohi shular jumlasidandir. Ota- bobolarimizdan qolgan bu boy merosni o’quvchi – talabalar ongiga shunday singdirish kerakki, nafaqat ziyorat qilib, tarixini o’rganib, balki asrab- avaylashni ham o’z oldiga maqsad qilib olishlari lozim. Shunday mutaxassis kadrlar tayyorlash kerakki bu tarixiy obidalarni jahonga tanitsin. Xuddi “Registon”, “Oqsaroy” kabi butun dunyoga mashhur bo’lsin. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” degan ibora zamirida olam ma’no anglashimiz mumkin. O’zbekiston hududida tarixiy obidalar va uzoq tarixga ega bo;lgan qadamjolar ko’p. Mana shular haqida yoshlarga ma’lumot yetkaza olishimiz kerak. Ularni ziyorat qildirib, ajdotlarimiz bosib o’tgan ulug’ yo’llarni, ularning qudratini his qilishlariga imkon yaratib berishimiz darkor. Istiqlol tufayli O‘zbekistonda madaniy merosga nisbatan munosabat ijobiy tomonga o‘zgardi. Samarqand, Buxoro, Xiva, Termiz, Shahrisabz kabi qadimiy shaharlarning qutlug‘ yubileylari o‘tkazilib, ulardagi umumbashariy madaniyatning bebaho durdonalari bo‘lgan me’moriy obidalar qayta tiklandi. Xuddi shunday navbat o‘zining boy tarixi va madaniy merosiga ega bo‘lgan Qarshi shahriga ham yetib keldi va shahar yubileyi nishonlandi. Qarshining hozirgi kungacha saqlangan me’moriy yodgorliklari – “Ko‘kgumbaz”, “Qashqadaryo ko‘prigi”, “Qarshi hammomi”, “Sharofboy”, “Bekmurodboy”, “Qilichboy”, “Abdulazizboy” madrasalari, “Odina jome’” masjidi, “Qarshi sardobasi” (6-rasm), “Abu U bayda bin al-Jarroh” ziyoratgohi va “Xonaqo” masjidi majmuasi hukumatimiz va xalqimiz ardog‘ida. 36

6-rasm. “Qarshi sardobasi” Qarshi shahridagi “Ko‘kgumbaz” masjidi, Qashqadaryo ustiga qurilgan g‘ishtko‘prik, qadimiy hammom va madrasalar o‘zbek me’morchiligining noyob namunalaridan bo‘lib, ularning har biri o‘z tarixiga ega. Bu obidalar O‘zbekistondagi ko‘plab tarixiy-madaniy yodgorliklar kabi yuksalish-u ulug‘vorlik davrlarini ham, etiborsizlik va tahqirona tazyiqlarni ham, vayrongarchilik va tushkunlik holatlarini ham boshidan kechirgan. XVI asr oxirlarida Abdullaxon II (1557-1598) hukmdorligi davrida Markaziy Osiyoda katta qurilishlar avj olgan. Qarshi shahrida usha vaqtda Madrasa, hammom, hashamdor Ko‘kgumbaz namozgohi qo‘rilgan, hatto Qashqadaryo ustiga ko‘prik ham solingan. Masjid binosi gumbaz tomli asosiy bosh xona - xonaqoq hamda uning ikki yonidagi chap va o‘ng qanot qismlaridan iborat. Tarhi tug‘riburchak shaklida bo‘lib, uzunligi 38.25 metrga teng. Qisqa tomonlarining biri 14 metr, ikkinchisi esa 14.6 metr. Asosiy xonaning tarhi 8 metrli kvadrat, u yon devorlariga ishlangan ravoqli yo‘lak bilan qanot qismlariga bog‘langan. Qanot qismlarining har biri ikki qator bo‘lib tushgan to‘rt xonadan tashkil topgan. Xonalar tepasi gumbazlar bilan yopilgan. Binoning yuza va yon tomonlaridagi xonalarning oldi o‘z vaqtida ayvon singari ochiq bo‘lgan. Hozir ularga g‘isht terilib, yon tomondagilarning butunlay yopilganligini, yuzadagilarning esa qisman toraytirilganligini ko‘ramiz. Xonalar, o‘z navbatida, bir-biriga ravoqli bo‘shliqlar orqali ochiladigan qilib qurilgan. 37

Asosiy xonaning qibla tomonidagi devorida mehrob, yonida esa pog‘onali minbar mavjud. Mehrob eniga ancha chuqur ishlangani uchun bino orqasidagi devor bir oz kengaygan. U xonaqoq o‘rtasidan chetroqqa surilgan holatda joylashgan. Xonaning oldi yon qanot qismlar bilan uzviy bog‘langan peshtoqdan iborat. 7-rasm. Qashqadaryo ko’prigi. Qashqadaryo ko’prigi. Uning qalin dahamalari ichida aylana zinalari yon qanotlar binoning tomiga olib chiqadi. Pishiq g‘ishtdan ravoqli ko‘prik qurish tajribasi O‘rta Osiyoda ilgaridan rasm bo‘lgan, ilk o‘rta asrlar davriga kelib u ancha takomillashtirilgan. Bizgacha yetib kelgan ko‘hna ko‘priklar XVI asrning ikkinchi yarmiga taalluqli bo‘lib, ular orasida Qashqadaryo ustida qurilgan ko‘prik eng katta hisoblanadi. Daryo o‘zanini kesib o‘tgan, g‘ishtdan qurilgan ko‘prikning o‘n ikkita mustahkam pillapoyasi, oyoqlari keng va past ravoqlar orqali tutashtirilgan. Ko‘prikning uzunligi - 122 metr, eni - 8.2 metr, daryo tubidan o‘rtadagi yo’l qoplamigacha bo‘lgan balandligi - 5.35 metr. Ko‘prikning har ikki tomonidagi ravoqlar oralig‘idagi pillapoyalar juda baquvvat silindirsimon, g‘ishtli tirgovichlar bilan mustahkamlangan. Uning asosi pastga tomon kengaytirib borilgan, har birining diametri qariyb 4 metr keladigan burjlarga birlashtirilgan. Maromi bilan terilgan g‘ishtin burjlar qatori, ravoqning chuqur jar tepasida 38

ekanligi, ko‘prikning ustki tuzilishi chidamli, puxta inshooatning me’moriy qiyofasidan darak beradi. Daryo o‘zanining kengaytirilganligi sababli ko‘prik 1914 yilda qayta qurilgan. Qirg‘oqning chetki ko’hna pillapoyalari yangilagan. Ko‘prikning ikki tomoniga qorovulxonalar qurilgan. Bu bajarilgan ishlar g‘isht plitaga yozib quyilgan. Rivoyatda Qashqadaryo ko‘prigining qurilishini Abdullaxon II ga nisbat beriladi. Pishiq g‘ishtdan ravoqli ko‘prik qurish tajribasi O‘rta Osiyoda ilgaridan rasm bo‘lgan, ilk o‘rta asrlar davriga kelib u ancha takomillashtirilgan. Bizgacha yetib kelgan ko‘hna ko‘priklar XVI asrning ikkinchi yarmiga taalluqli bo‘lib, ular orasida Qashqadaryo ustida qurilgan ko‘prik eng katta hisoblanadi. Daryo o‘zanini kesib o‘tgan, g‘ishtdan qurilgan ko‘prikning o‘n ikkita mustahkam pillapoyasi, oyoqlari keng va past ravoqlar orqali tutashtirilgan. Ko‘prikning uzunligi - 122 metr, eni - 8.2 metr, daryo tubidan o‘rtadagi yo’l qoplamigacha bo‘lgan balandligi - 5.35 metr. Ko‘prikning har ikki tomonidagi ravoqlar oralig‘idagi pillapoyalar juda baquvvat silindirsimon, g‘ishtli tirgovichlar bilan mustahkamlangan. Uning asosi pastga tomon kengaytirib borilgan, har birining diametri qariyb 4 metr keladigan burjlarga birlashtirilgan. Maromi bilan terilgan g‘ishtin burjlar qatori, ravoqning chuqur jar tepasida ekanligi, ko‘prikning ustki tuzilishi chidamli, puxta inshooatning me’moriy qiyofasidan darak beradi. Daryo o‘zanining kengaytirilganligi sababli ko‘prik 1914 yilda qayta qurilgan. Qirg‘oqning chetki ko’hna pillapoyalari yangilagan. Ko‘prikning ikki tomoniga qorovulxonalar qurilgan. Bu bajarilgan ishlar g‘isht plitaga yozib quyilgan. Rivoyatda Qashqadaryo ko‘prigining qurilishini Abdullaxon II ga nisbat beriladi. Hozirgi kunda esa “Qashqadaryo ko’prigi” tanib bo’lmas darajada o’zgarib ketgan. Manzarali daraxtlar chetdan keltirilib o’tkazilgan, yoniga hiyobonlar parklar, har qadamda o’rindiqlar qo’yilgan. Bundan tashqari uchta kafe xizmat ko’rsatmoqda. Odamlar bahor, yoz, kuz oylarida aylanib dam oladilar. Bunday 39

o’zgarishlarning sababchisi birinchi prezidentimiz I A Karimov va prezident Sh Mirziyoyevdir. Xoja Jarrox yodgorlik majmuasi. Qarshi shahridagi me’moriy yodgorlik ( XIV asr ). Sohibqiron Amir Temur XIV asr oxirlarida Shom yerlarini zabt etgan ulug’ sahobalardan biri Abu Ubayda Omir ibn al-Jarroh qabri hokidan keltirib Qarshi shahrida dafn ettirgan va u yerga maqbara qurdirgan. Maqbara urush paytlarida buzilib haroba ahvolga kelib qolgan. XX asrning ikkinchi yarmida qayta tiklangan majmua maqbara, ayvon, minoradan iborat. Maqbara to’rtburchak tarhli, peshtoqgumbazli, pishiq g’ishtdan qurilgan, bosh peshtog’I burchaklariga burjlar ishlangan, yon devorlarida mehrob shaklidagi derazalar bo’lib, panjaralar 40

o’rnatilgan.Maqbara ichi ganch o’ymakorligida pardozlangan. 8-rasm Xoja Jarrox ziyoratgohi. Umuman olganda shuni aytish joizki Qarshi shahri va uning tarixiy obidalarini qancha ta’riflamaylik kamlik qiladi. Chunki bu shaxar asrlar davomida ne-ne og’ir kunlarni boshidan o’tkazib, tarix tamaddunida sayqallanib bizgacha yetib kelgan shaxri-azimdir. Ushbu ro’y х at O’zbekistonda mavjud tarixiy joylar haqida xabar beradi. I.Toshkent. 1.Shayx Zayniddin buva maqbarasi. 2.Shayx Xovondi Taxur maqbarasi. 3. Yunusxon maqbarasi. 4. Muhammad Qaffol Shoshiy. 5. Baroqxon 41

madrasasi. 6. Ko’kaldosh madrasasi. 7. Xo’ja Alambardor maqbarasi. 8. O’zbekiston musulmonlar idorasi va kutubxonasi. 10. Xo’ja Ahror Valiy masjidi. II. Buxoro. 1.Ismoil Samoniy maqbarasi. 2. Minorai Kalon. 3. Mag’oki Attori. 4. Vobkent minorasi. 5. Nomozgoh masjidi. 6. Chashmai Ayyub. 7. Bo’yanqulixon Naqshband majmuasi. 8. Ulug’bek maqbarasi. 9. Bahouddin Naqshband majmuasi. 10. Mir Arab madrasasi. 11. Qo’shmadrasa majmuasi. 12. Baland masjidi. 13. Chor Bakr me’moriy majmuasi. 14. Xo’ja Zayniddin masjidi. 15. Ko’kaldosh madrasasi. 16. Nodir Devonbegi xonaqasi. 17. Abdulazizxon madrasasi. III. Samarqand. 1.Shohizinda maqbar majmuasi. 2. Xoja Abdu Darun maqbarasi. 3. Bibixonim masjidi. 4. Qori Amir maqbarasi. 5. Xo’ja Ahror Valiy majmuasi. 6. Mirzo Ulug’bek madrasasi. 7. Rukobod maqbarasi. 8. Xo’ja Abdu Benin majmuasi. 9. Sherdor madrasasi. 10. Tillaqori madrasasi. 11. Hazrati Xizir masjidi. 12. Imom al-Maturidiy maqbarasi. 13. Imom al-Buxoriy yodgorlik majmuasi. 14. Imom ad-Doraniy maqbarasi. IV.Xiva. 1.Juma masjidi. 2. Shayx Muxtor Valiy maqbarasi. 3. Said Alouddin maqbarasi. 4. Sherg’ozixon madrasasi. 5. Pahlovon Mahmud maqbarasi va majmuasi. 6. Said Mag’rumjon maqbarasi. 7. Olloqulixon madrasasi. 8. Muhammad Aminxon madrasasi. 9. Muhammad Rahimxon madrasasi. 10. Islomxo’ja madrasasi va minorasi. V. Surxondaryo. 1. Hokim at-Termiziy yodgorlikmujmuasi. 2.Sulton Saodat majmua yodgorligi. 3. Abu Iso at-Termiziy maqbarasi. 4. Jonqo’rg’on minorasi. VI. Navoiy. 1. Mirsaid Bahrom maqbarasi. 2. Qosim Shayx Amirxon maqbarasi. VII. Qoraqolpog’iston. 1. Narinjonbobo maqbarasi. 2. Sulton Uvays bobo maqbarasi. VIII. Namangan. 1. Xo’ja Amin maqbarasi. 2. Mullo Bozor Ohund maqbarasi. IX. Qashqadaryo. 1. Langar ota majmuasi. 2. Husom ota majmuasi. 42

X. Farg’ona. 1. Ahmad al-Farg’onoy majmuasi. 2. Burhoniddin Margiloniy maqbarasi. XI. Xorazm. 1. Mahmud az-Zamahshariy ziyoratgohi. XII. Toshkent vil. 1.Zangi ota yodgorlik mujmuasi. 2. Anbarbibi maqbarasi. XIII. Buxora vil. Abduxoliq G’ijduvoniy maqbarasi XIV Xorazm vil. Yusuf Hamodoniy maqbarasi. XV. Qashqadaryo vil. 1. Xoja Jarroh yodgorlik majmuasi. 2. Oqsaroy. 3. Hazrati Imom maqbarasi va hokozolarni aytish mumkin. 2.2.Kasb-hunar kollejlarida qurilish chizmachiligining o’qitilish metodikasi. Qurilish chizmachiligi fanining maqsad va vazifalari . Qurilish chizmachiligi‖ fani turar joy, maktab, ta‘lim muassasalari, korxona va boshqa shu kabi binolarning chizmalarini bajarish hamda uni o’qishni o’rganadi. Unda o‘quvchilarlarning kelgusi pedagogik faoliyatlarida umumta‘lim maktablari va kasb-hunar kollejlaridagi o’quv xonalari, kabinetlari va laboratoriyalaridagi jihozlarni to’g’ri joylashtirish hamda ular interyerlarini tashkil qilishga o’rgatish ham maqsad qilib qo’yildi. Bino va inshooatlarning chizmalari – bu bir nechta tekisliklarga nisbatan o’tkazilgan to’g’ri burchakli proyeksiyalar kompleksidan iborat. Ular binoning tashqi ko’rinishi bilan birgalikda, uning ichki va alohida qismlarining tuzilishlarini, bino tarkibiga kiruvchi detallarni tayyorlash va binoni tiklash (qurish) bo’yicha har xil texnologik ma‘lumotlarni aks ettirishi zarur. Qurilish chizmalarida ba‘zi hollarda to’g’ri burchakli proyeksion tasvirlarga qo’shimcha tarzda bino va uning qismlari yaqqol tasvirlar (aksonometriya va perspektivalar) da ham beriladi. Bu fan bo’yicha o‘quvchilar tayyorgarligiga qo’yilgan talablarni hisobga olgan holda arxitektura - qurilish chizmalari haqida umumiy ma‘lumotlar, bino 43

plani, fasadi va qirqimi, qurilish qurilmalari, sanitar-texnik chizmalarini o’rganishni o’z ichiga oladi. O’rgatilayotgan nazariy ma‘lumotlarning amaliyotda qo’llanilishi uning fan o’qituvchisi kasbiy faoliyatidagi o’rni (turli xil yo’nalishdagi kasb-hunar kollejlarida qurilish chizmachiligining tutgan o’rni va h.k) haqida talabalarda tasavvurlarni shakllantirib borish zarur. O’rgatilayotgan nazariy ma‘lumotlar zamonaviy bino va inshooatlarning namunaviy loyihalari, temir-beton hamda metall konstruksiyalarning chizmalarini namoyish qilib, birgalikda tahlil qilish orqali mustahkamlanadi. Qurilish chizmachiligidan amaliy ishlarning asosiy shakli – mashq va grafik ishlardan iborat. Grafik ishlar topshiriqlari odatda har bir talaba uchun individual shaklda bo’ladi va topshiriq hajmidan kelib chiqqan holda A2 yoki A1 formatli chizma qog’ozida bajariladi. 1.O‘quvchilar bilimiga qo’yiladigan talablar. Qurilish chizmachiligi bo’yicha grafik bilimlarni egallash, olingan bilimlarni turmushda va kasbiy faoliyatda mustaqil qo’llay olishni shakllantirishga alohida ahamiyat beriladi. O‘quvchilar bajarishi zarur bo’lgan grafik ishlar minimumidagi topshiriqlar umumiy talablarga to’la mos keladi. Bu topshiriq variantlari yangi pedagogik texnologiya talablari bo’yicha tuzilgan bo’lib, talabaning individual xususiyatlari (qiziqish qobiliyati, fikrlash darajasi va h.k.) maksimal hisobga olingan. O‘quvchiga topshiriq va yechim variantlarini tanlashda to’la erkinlik beriladi. U o’zini qiziqtirgan ta‘lim muassasasi turi va undagi maxsus kabinet yoki xonaning interyerini o’z xohishiga mos holda tashkil qiladi. Shu yo’l bilan o‘quvchi topshiriq variantini mustaqil tanlab, original yechimlar topish, vazifani yuqori grafik saviyada tayyorlash kabi majburiyatlarini ixtiyoriy ravishda o’z zimmasiga oladi. O‘quvchi ― Qurilish chizmachiligi‖ fanini o’rganishi natijasida quyidagi nazariy bilimlar bilan qurollangan bo’lishi lozim: – qurilish uchun loyiha hujjatlari tizimidagi chizmalarga qo’yiladigan asosiy talablarni va boshqa soha chizmalaridan farqlovchi asosiy xususiyatlarini bilishi; 44

– belgilash (markirovka) qoidalari, yozuvlar, nomlar va chiqarish belgilarini to’g’ri bajarish; – arxitektura - qurilish chizmalarini chizishning umumiy qoidalarini; – binoning asosiy turlari va qismlarini; – asosiy qurilish chizmalari (plan, fasad, qirqim va boshqalar) ni hamda ularni bajarish tartiblarini; – binolar, inshooatlar va qurilmalar elementlarining shartli belgi va tasv – qurilish konstruksiyalari, asosiy va ayrim joy qismlarining tarkibi, tuzilishini bilishi va chizmalarini bajara olishi; – o’quv binolari va boshqa ta‟lim-tarbiya muassasalari interyerini davlat standartlari asosida zamonaviy talab va qoidalariga mos holda shakllantirishi; – bosh plan, ko’kalamzorlashtirish, sanitar-texnik va elektr tarmoqlari chizmalarini bajarish va o’qishni; Hozirgi zamon qurilish obyektlari, binolarning vazifasi undagi texnologik jarayonlarga mujassamlashtiruvchi hajmiy planirovkasi, konstruktiv elementlarining о'zaro bog'langan shu murakkab kompleksidan iborat. Shuning uchun bino va inshooatlarning loyihalari juda ko'р turli-tuman chizmalar, sxemalarning va matnli hujjatlarni о'z ichiga oladi, chizmalarning о'zida esa, odatda, ko'р tushuntirish yozuvlari elementlar, markazlash belgilari, chiqarish elementlari loyihaning boshqa chizmalariga havola qilinadi 45

9-r asm. Chiqaris h elementlari 2. Bino planini chizmalari bajarish metodikasi. 46

Bino planida barcha konstruktiv elementlarning vaziyati ularni reja о'qga bog'lanishi bilan aniqlanadi. Bino planida tashqi о'lcham chiziqlari (bittadan to to'rttagacha) о'tkazilib, ular orasidagi masofa 6 — 8 mm bо'ladi. Bu chiziqlar, odatda, chap tomonda vа pastda, plan konturidan tashqarida о'tkaziladi (1 0 - rаsm). “Deraza va eshiklarning shartli grafik tasvirlari” zina va randuslarning belgilari. (1-jadval) 47

Pardevor, kabina va shkaflarning shartli belgilari . (2-jadval) 48

Sanitariya-texnika qurilmalarini shartli grafik belgilari . (3-jadval) 49

10 - rаsm. Bino planiga о'lchamlar qо'уish. Birinchi о'lcham chizig'iga deraza vа eshik о'rinlari vа ular orasidagi devorlar о'lchami, ikkinchisiga yondosh о'qlar orasidagi, uchinchisiga eng chetki о'qlar orasidagi о'lchamlar qo'yiladi. Reja о'qqa yaqin joylashgan devorlar devor yoqlaridan о'qqacha bо'lgan о'lchamlar bilan bog'lanadi. Xonalarning ichki о'lchamlari pardevor vа ichki devor qalinliklari ichki о'lcham chiziqlariga qo'уilаdi. Har bir xonaning maydoni kvadrat metrda ikkita о'nlik belgi bilan yoziladi vа ularning ostiga chiziq chiziladi. Qavat l ar р1аni. Qavatlar planida xonalarning nomi ko'rsаtllаdi. Bu nomlar хоnаlаг eksplikatsiyasi (jadval)da berilishi mumkin. Bunda chizmada doirachalar ichida хоnаlаг nomeri qo'yiladi. Agar хоnа1агning vazifasi tushuntirish yozuvlarisiz ham tushunarli bо'lsa, xonalar nomi ko'rsatilmaydi. 1 1 - rasmda devori g'ishtdan ishlangan turar joy binosi qavat planining bir qismi ko'rsatilgan. 51

11-rasm. Qavatlar planini tasdiqlash. 52

1 2- rasm. Seksiyalar plani fragmenti. 53

Planda yuqorida aytib о'tilgan bо'luvchi о'qlar, о'lcham chiziqlari va о'lchamlari ko'rsatilgan. Во'ylama devorda В о'q bо'yicha ventilatsiya kanallarining bog'lanishi ko'rsatilgan. Planda ham bu eshikning qaysi tomonga ochilishi ko'rsatilgan. Deraza bloklari D3 marka bilan belgilangan. Qavatlar planida uzuq chiziqlar 1 — 1 va 2 — 2 bilan tegishli qirqimlarning kesuvchi tekisliklari vaziyatlari ko'rsatilgan. Seksiyalar planida, shuningdek, sanuzel va oshxona jihozlari ham ko'rsatiladi. 12- rasmda ikki xonali uy seksiyasi planining bir qismi tasvirlangan. Seksiya planidan tashqari eshik kesakilari detallari va uzellarining hamda pardevor planlarining chizmalari yirik mashtabda chizilgan: Planda doirachalar bilan belgilangan uzellar 1 va 2 ning detallari, detallar chizmalarida shartli belgilar bilan yog'och elementlar, 54

sement qorishma va xonalar qirqimda ko'rsatilgan. 13- rasm. Yerto'la plani fragmenti. Yerto'la plani. — har bir qavat planidan shu bilan farq qiladiki, unda gorizontal qirqimni tashkil qiladigan kesuvchi tekislik yer sathidan pastda о'tkaziladi. 13 - rasmda turar joy binosi texnikaviy y erto‘lasi planining bir qismi ko'rsatilgan. Chizmada sanitariya-texnika jihozlari uchun mo'1jallangan teshiklar qoraga bо'уаb qo'yilgan. Bu teshiklarning о'lchamlari vа ular ostining otmetkasi chizmadagi jadvalda beriladi vа har teshikning vazifasi ham ko'rsatiladi. Planda 55

deraza vа eshik о'rinlari, boshqa teshiklar ham ko'rsatilgan. O'q bо'yicha devorning bir qismi kvadratlar shaklida shtrixlangan, bu sim bilan armaturalangan g'ishtin devorni bildiradi. То m plani. Turar joy tomi planida to'shama novlar D, suv oqib tushadigan trubalar (yopma burchaklaridagi) 1, yopmaning metall to'siqlari (МОК — 1), televizion antennalar (T)ning joylashishi ko'rsatiladi. Doirachalar bilan kanalizatsiya stoykalarining asbest-sement havo chiqarish trubalari ventilatsiya shaxtalari chiqish joylarining yopmalari 3, shuningdek, yopma nishablarining kesishish chiziqlari ham ko'rsatiladi. 14 -rasm. Ishlab chiqarish binosi tomi plani 56

. 15 -rasm. Pollar plani. Ishlab chiqarish binosi tomining planida (14 - rasm) binoni yoritish yoki havosini almashtirish uchun mo'1jallangan aeratsiya yoki yorug'lik tuynuklari, suv oqib tushadigan voronkalar 13,6, deformatsiya choklari (Dch), о't о'chirishda 57

foydalaniladigan metall zinalar (LMP, LМСН) vа shunga о'xshash elementlar bor. 58

16 -rasm. Binosi planini chizish tartibi. Pollar plani. Har xil tipli ko'р polli binolar loyihasida pol plani chiziladi ( 16 - rasm). Planda bino devorlari sxematik ravishda, shtrix chiziqlar bilan esa turli 59

konstruksiyadagi pol uchastkalari ko'rsatiladi. Har bir uchastka ichiga pol tipining nomeri ko'rsatiladi. Pol planida faqat eng chekka reja о'qlar vа pollarning ayrim uchastkalari chegarasi bо'yicha о'tadigan о'qlar ko'rsatiladi. Bino planini chizish tartibi. Bino рlаni quyidagi tartibda chiziladi: bо'ylama va ko'ndalang koordinata о'qlari о'tkaziladi; barcha tashqi vа ichki devorlar, pardevor va ustunlar chiziladi (16- rasm, a); tashqi va ichki devorlarda, hamma pardevorlarda deraza va eshik о'rinlari ajratiladi; eshiklarning ochilishi shartli ravishda ko'rsatiladi; sanitariya-texnika jihozlari chiziladi va kerakli chiqarish hamda о'lcham chiziqlari qo'yiladi (16- rasm,d ). Chizmaga kerakli о'lchamlar qo'yiladi, tegishli yozuvlar bajariladi va ingichka chiziqda chizilgan chizma tekshirilib, so'ngra chizma ustidan qalam yurgiziladi. Chizmadagi qirqim vа kesim konturlari asosiy tutash chiziqlar bilan ajratib ko'rsatiladi, boshqa chiziqlar esa ingichka tutash chiziqlar bilan chiziladi. (16- rasm, е). Har qanday binoni loyihalashning dastlabki bosqichida xona1arning ichki ko'rinishlari va interyerning arxitektura elementlarini ko'rsatish uchun binoning arxitektura qirqimi chiziladi. Bu qirqimlarda poydevorlarda tomlar, stropillar vа boshqa elementlarning konstruksiyalari ko'rsatilmaydi, lekin fasadni ishlash uchun kerakli о'lcham vа balandlik belgilari qo'yiladi. Arxitektura qirqimlari devor vа shiplarning yoyilmalari bilan birga bino, interyerlarning ichki pardozlash ishlarini loyihalashda, arxitektura tarixiy yodgorliklarini qayta tiklash loyihalarini tuzish va pardozlash-tiklash ishlarini bajarishda foydalaniladi. Ish chizmalarini chizishda binoning hamma konstruktiv elementlari, masalan, poydevorlar, stropillar, tomlar vа hokazolar о'zaro tutashmasining konstruktiv qirqimi ko'rsatiladi (18- rasm). 5 P.Adilov, R.Ismatullayev, M.Xalimov, N.Tashimov. Chizmachilik (qurilish chizmachiligi). Toshkent- 2013. Bino v а inshooatlar qirqimida koordinatsion (reja) о 'qlar pastga chiqariladi; doirachalar ichiga tegishli markalar, о 'lcham chiziqlari о 'tkazilib unga yondosh о 'qlar orasidagi о 'lchamlar qo'yiladi; qirqim ichiga qavatlar, eshik va deraza о 'rinlarining balandliklari, shuningdek, pollar v а zina maydonlari sathlarining balandlik otmetkalari qo'yiladi. 60

17-rasm. Binoning konstruktiv qirqimi. Bino va inshoot loyihalarining arxitektura qurilish chizmalari ikki guruhga b о 'linib, birinchi guruhga (nolinchi sikl) binoning yerosti qismlari - poydevorlar v а texnik, yerto'lalarni qurish chizmalari, ikkinchi guruhga bino yoki inshootning yerustki qismlarini qurish chizmalari kiradi. 28-rasmda turar joy binosining zinasi b о 'yicha 1-1 qirqim tasvirlangan b о 'lib, kesuvchi tekislik zina katagining marshi b о 'yicha о 'tkazilgan. Qirqimga parcha zina maydonchalarining belgilari va zina elementlari, zina maydonchalari v а marshlari, chordoqqa chiqiladigan metall narvon va shunga о 'xshashlarning markalari qo'yilgan. 30-rasmda zina uzellarining chizmalari ko'rsatilgan b о 'lib, unda zina marshini zina maydonchasiga ulanish usullari va zinaning metall to'siqlari ham tasvirlangan. Qirqimni chizish. Qirqimda barcha yasashlar ingichka chiziq bilan quyidagi tartibda chiziladi: — devor asosiy yuk ko'taruvchi konstruksiyalari v а ustunlarining vertikal о 'qlari о 'tkaziladi 61

— tashqi v а ichki devor, pardevor konstruksiyalari, qavatlararo v а chordoq yopmalarining hamda tom о 'rkachi balandliklari ingichka chiziq bilan chiziladi — karniz sokolining devordan oldinga chiqib turgan qismlari v а tom nishabi chiziladi; — tashqi v а ichki devorlar, pardevorlar, deraza hamda eshik о 'rinlari v а boshqa elementlar belgilanadi; — о 'lcham va chiqarish chiziqlari, koordanatsion о 'qlari markalash doirachalari, balandlik belgilarini qo'yish uchun tokchalar chiziladi; — kesimlar uzil-kesil ustidan yurgizib chiqiladi, balandlik belgilari v а о 'lchamlar qo'yiladi. Zina bo’yicha qirqim yasash . 2 - 2 da zina katagi b о 'yicha qirqim yasash sxemasi, chizmada zina konstruksiyasining о 'lchamlari berilgan. Zina vertikal tekisligi pog’onali, gorizontal tekisligi esa bosqich deyiladi. Har bir marshning oxirgi bosqichi zina maydonchasining sathi bilan qo'shilganligi sababli, har bir marsh planida bosqichlar soni zinalar sonidan bitta kam b о 'ladi. Qirqim yasash bosqichlari quyidagicha: - reja о 'qlar о 'tkaziladi, devorlar chiziladi; - zina maydonchalari sathlari gorizontal chiziq bilan belgilab chiqiladi; — qirqimning biror gorizontal chizig'ida ichki devordan boshlab zina maydonchasining eni (1410 mm) va 300 mm dan to'qqiz marta qo'yib chiqiladi va hosil qilingan nuqtalar orqali qirqimda zinapoyalarni ajratish uchun vertikal ingichka chiziqlar о 'tkaziladi; — bitta zinapoyaning eng (300 mm) birinchi qavat maydonchasi tomon b о 'ylab qo'yiladi ( а nuqta) v а bu nuqtani yuqorida joylashgan oraliq maydonchasi sathining eng chetki nuqtasi (b nuqta) bilan qiya to'g'ri chiziq orqali birlashtiriladi; — to'g'ri chiziqning vertikal chiziqlar bilan kesishish nuqtalari orqali gorizontal chiziqlar (bosqichlar) va vertikal chiziqlar (zinaosti) о 'tkaziladi; 62

18-rasm. Bino qirqimlari. — to'g'ri chiziqning vertikal chiziqlar bilan kesishish nuqtalari orqali gorizontal chiziqlar (bosqichlar) va vertikal chiziqlar (zinaosti) о 'tkaziladi; Qirqim 1-1. — qirqimda zinapoyalar va boshqa mashqlar ajratiladi hamda chiziladi; — qirqim tekisligida joylashgan barcha elementlar (devorlar, maydonchalar, pog'onalar) kesimlari konturlari asosiy tutash chiziqlar bilan ustidan yurgizib chiqiladi. 3.Bino fasadini chizmalari bajarish metodikasi. 63

Bino fasadlari chizmalarida binoning tashqi ko'rinishi, deraza, eshik, balkon va shunga о 'xshashlarning joylashishi k о 'rsatiladi. Yuqorida yirik blokli turar joy binosining fasadi tasvirlangan edi. Unda devor bloklari va boshqa konstruktiv elementlarning joylashishi ko'rsatilgan. Bino fasadi chizmalarida faqat eng chetki koordinatsion о 'q ko'rsatilib, ular orasidagi о 'lcham qo'yilmaydi. Bino fasadi chizmasida о 'ng yoki chap tomonga zamin, sokol deraza va eshik о 'rinlarining ostki va ustki otmetkalari qo'yiladi. 4.Bino fasadini chizish quyidagi bosqichlarni о 'z ichiga oladi: — koordinatsiya о 'qlari о 'tkaziladi, binoning umumiy konturi va agar binoning turtib chiqqan qismlari b о 'lsa, ularning ham konturlari chiziladi (19-rasm, а ); — fasadning plan v а qirqimga mos kelishi tekshirilgach, chiziq ustidan qalam yurgizib chiqiladi; — deraza v а eshik о 'rinlari, balkonlar, kirish joylarining ustidagi soyabonlar plitasi, karnizlar v а fasadning boshqa arxitektura elementlari chiziladi(19-rasm, b); — deraza tavaqalari, eshiklar, balkon to'siqlari, tomdagi ventilatsiya v а tutun trubalari chiziladi, balandlik belgilari qo'yiladi (19-rasm, d); — panelli yoki yirik blokli binolar fasadida panellar yoki bloklar orasidagi choklar chizib ko'rsatiladi (19- га sm, е ). 5.Temir-beton va metal konstruksiyalarning chizmalarini bajarish. Har qanday binoning qismlari temir-beton, beton, metall, yog'och yoki toshdan iborat b о 'ladi. Temir-beton konstruksiyalar qurilish konstruksiyalarining eng ko' р tarqalgan turidir. Те mir-beton beton v а ро 'lat armaturaning monolit birikmasi b о 'lib, konstruksiyada bir butundek ishlaydi. Те mir-betondagi materiallarni birgalikdagi ishi betonning armatura bilan mustahkam birikishini ta'minlaydi. Beton, odatda, siquvchi kuchlami, armatura esa cho'zuvchi kuchlarni о 'ziga oladi, temir-beton konstruksiyalarga mustahkamlik v а uzoqqa chidamlilik xususiyatini beradi. Tayyorlanish usuliga ko' га temir-beton konstruksiyalar monolit v а yig'ma xillarga b о 'linadi. Monolit temir-beton konstruksiyalar bevosita qurilish maydonida 64

yasaladi. Dastlab qurilish obyektida kerakli shakldagi opalubka (qolip) yasaladi, so'ngra uning ichiga ро 'lat armatura yotqizilib, qolip beton bilan to'lg'iziladi. Konstruksiya qotib kerakli mustahkamlikka erishgach, opalubka ajratib olinadi. Temir-,beton konstruksiyalarning yig'ish chizmalari ko'rinishlar, qirqimlar va armatura sxemalaridan iborat b о 'ladi. Murakkab b о 'lmagan elementlar uchun armatura sxemalarining о 'zi qifoya. Temir-beton konstruksiyalarning ish chizmalari КЖ markasi ostidagi chizmalar komplektiga qo'shib beriladi. КЖ markali chizmalarda monolit konstruksiyalarni tayyorlash v а yig'ma konstruksiyalarni montaj qilish uchun kerakli barcha ma'lumotlar b о 'lishi lozim. КЖ markali ish chizmalari komplektida: 65

XULOSA. Q arshi shahri istiqlol yillarida har jihatdan rivojlandi, obod va ko'rkam shaharga aylandi. Xalqimizning azaliy fazilatlaridan biri bo'lgan yaratuvchilik, bunyodkorlik va obodonlashtirish ishlari istiqlol yillarida butun mamlakatimiz qatori bu shaharda ham yangicha mazmun-mohiyat kasb etmoqda. Bugungi kunda Qarshi shahrining kundan-kunga chiroy ochib borayotganligini ko’rib dilingiz yayraydi. Baland-baland binolar turli xil idora, tashkilotlar, do’kon-supermarketlar qad ko’tarmoqda . Xuddi hayoliy orzular shaxarchasiga tushib qolgandek his qilish mumkin go’yo. Qancha-qancha kunlarni boshdan o’tkazgan Qarshi shahri uchun, bu juda katta o’zgarish, benihoya rivolanish desak mubolag’a bo’lmaydi. Bugun shaharda 556 ta yirik korxona, 44 ta hissadorlik jamiyati, 761 ta maishiy xizmat ko'rsatish, ko'plab savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari faoliyat ko'rsatmoqda. Shaharda 3 ta oliy o'quv yurti, 2ta zamonaviy akademik litsey, 16 ta kasb-hunar kolleji mavjud bo'lib, 33 nafar fan doktori, 300 dan ortiq fan nomzodi o'quvchi va talabalarga saboq bermoqda. Aholiga 52 ta umumta'lim maktabi, 2 ta muzey, 2 ta istirohat bog'i, 4 ta teatr, 1 ta filarmoniya, 13 ta ommaviy kutubxona xizmat ko'rsatmoqda. Tibbiy xizmat ko'rsatish sifatiga alohida e'tibor berilmoqda. Shaharda Respublika shoshilinch tibbiy yordam markazining 270 o'rinli filiali, «Ona va bola skriningi» markazi, Akusherlik va ginekologiya ilmiy- tekshirish institutining filiali, Respublika «Salomatlik» instituti filiali kabi 22 ta shifoxona faoliyat ko'rsatmoqda. Keyingi yillarda Qarshi shahrida 30 ming kvadrat metrdan ortiq uy-joy, Olimpiya zaxiralari sport kolleji, 20 ming o'rinli zamonaviy stadion, 1200 o'rinli sport maneji, yopiq suv basseyni qurib foydalanishga topshirildi. Qarshi shahrida 2 ta telestudiya, 2 ta radiostantsiya, 15 ta gazeta, 1 ta jurnal tahririyati, Toshkent Davlat Axborot Texnologiyalari Universitetining filiali, 2 ta axborot texnologiyalari kolleji faoliyat yuritmoqda. Qarshi Davlat Universitetida, Qarshi Muhandislik Iqtisodiyot Institutida. 66

Shaharda tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlashga, bozor iqtisodiyotining zarur infratuzilmasini yaratishga katta e'tibor qaratilmoqda. Ularga 15 ta bank, 9 ta sug'urta kompaniyasi, 5 ta axborot-konsalting markazi, savdo-sanoat palatasi, Respublika fond va ko'chmas mulk birjalari filiallari, biznes-fond mavjud. Bitiruv malakaviy ishini bajarish mobaynida quydagi xulosalarga kelindi: 1. Qarshi shahridagi me’ moriy obidalarni o`rganish. Bunda asosan Qarshi shahridagi me’moriy obidalarni o’rgandim, ularning tarixi, qachon va kim tomonidan qurilganligini o’rganildi. 2.Qarshi shahri me’morchilik san’atining o’ziga xos xususiyatlari. Qarshi shahri me’morchilik san’ati o’ziga xosdir. Madrasa masjidlar, turli xil tarixiy maskanlar betakror qilib ishlangan. Buxoro xonligi tasarrufida qurilganligi uchun Buxoro nafasi ufurib turibdi. 3.Yoshlar ongiga boy merosimiz haqida singdirish, hamda ularni avaylab- asrashni o’rgatib borish. Bu rejada yoshlarimiz ongiga tarixiy yodgorliklarimiz haqida singdirish ularni ko’z qorachig’idek asrab –avaylashni o’rgatish asosiy maqsad hisoblanadi. 4 .K asb-hunar kollejlarida qurilish chizmachiligining o’qitilish metodikasi. To’rtinchi rejada o’quvchi talabalarga tarixiy merosimizni qanday ta’sir qilishini hisobga olib qurilish chizmachiligini o’qitilish loyihasini tuzish. Xulosa o’rnida shuni aytish joizki asrlar guvohlik beradiki: Qarshi juda ham ulug’ va ko’hna shahar, uni nomlarida ham bu aks etgan. Qarsh shahrining ulug’vorligi faqat 2700 yillik tarixi yoki me’moriy obidalarida emas. Boy madaniyati, yuksak qadriyatlari hamda insonlarining sofdil-u, mehnatsevarligidadir. Yuqorida keltirilgan barcha ma’lumotlar balandparvoz gaplar emas balki yillar mobaynida sayqallanib yotgan haqiqatlardir. 67

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: Isamiddinov.M va Sulaymonov R. “Naxshab”. Toshkent “Manaviyat” 2004y. Rustam Sulaymonov “Naxshab—unutilgan tamaddun sirlari”. Kabanov.S.K “Naxshabskie moneti V—VI vv VDI 1961g. Sulaymonov R i Isamiddinov M “Kompleks ritualno kultovoy keramiki IV—V vv iz Yujnovo Sogda” 1977g. Kabanov.S.K “Naxsheb na rubeje drevnosti i srednovekovya” Tashkent 1977g. Masson.M.E “Novaya materiali po arxeologi Tajikistana” 1955g Abdullayev A. Arxeologicheskiye razvedki i raskopki v Pyanjeskom rayone v 1977, // ART,1977, Dushanbe, 1983 Abdurasulev R.R., Rempel L.I. Neizvestniye pamyatniki arxitekturi basseyna Kashkadari // iz materialov iskusstvovedcheskoy kompleksnoy ekspeditsii instituta iskusstvovedeniya AN Uz SSR,1961g. Abu Rayxon Beruniy Osor ul-boqiya, 1990. Aminov G. Kratkiye istoricheskiye svedeniya o prejnix otnosheniyax Buxari k Shaxrisabzu // Turkestanskiye vedomosti 1970 №11. Arrian Poxod Aleksandra (s prilojeniyem XVII knigi Diodora), 1963 Bartold V.V. Kesh. Soch, t III, M., 1965 Bichurin N.Y. (Iakinf) Sobraniye svedeniy o narodax, obitavshix v Sredney Azii v drevniye vremena. M – L, Iz-vo ANSSR, 1950-1953, t 2 Buryakov E.Y. Poseleniye Lolazor – predshestvennik goroda na Afrasiyabe // K istoricheskoy topografii drevnego i srednevekovogo Samarkanda T., 1981 Gerodot Istoriya, t X, 1972 ILOVALAR. 68

O'xshashlar

Fransiyaning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotining o’ziga xos xusiyatlari (XVII – XVIII asrlar)

Suv osti arxeologiyasi - muammolar va yechimlar

Jahon xalqlari etnomadaniyatida Osiyo qit’asining tutgan o’rni

O’rta Osiyo mudofaa qo’rg’onlarining o’rganilishi yangi bosqichda (Qashqadaryo vohasi misolida)

G’uzor tumani etnotarixiy lavhalarda