G’uzor tumani etnotarixiy lavhalarda - Tarix - Diplom ishlar

G’uzor tumani etnotarixiy lavhalarda

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

272.5 KB

Ko'chirib olish

“ G’uzor tumani etnotarixiy lavhalarda ” mavzusida yozgan

MUNDARIJA: Kirish…………………………………………………………………………….3 1.G’uzor tumani aholisining shakllanishi va urf-odatlari …………………..9 1.1.G’uzor tumani aholisining shakillanishi………………………………………..9 1.2. Aholi an’anaviy urf-odat va marosimlari.........................................................36 2. Tumandagi me’moriy yodgorliklar va muqaddas ziyoratgohlar.................53 2.1. Tumandagi me’moriy yodgorliklar.................................................................53 2.2. Tumandagi muqaddas ziyoratgohlar...............................................................64 Xulosa.....................................................................................................................70 Tavsiyalar………………………………………………………………………..... Adabiyotlar ro’yxati.............................................................................................73 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O'zbekiston mustaqillikka erishganidan so'ng tarixiy xotira, o'zbek xalqining ulkan va bebaho madaniy merosini tiklash davlat siyosati darajasidagi muhim vazifa bo'lib qoldi. O'zbekiston Prezidenti I.A. Karimov ta'kidlaganidek, «...biz tarixiy xakq an’analari, urf-odatlari va marosimlari asosida ongini shakllantirish omillarini kuchaytirishimiz zarur » 1 . Shu bois, bugungi kunda o'tmish tarix va butun insoniyatni o'ziga jalb etgan boy moddiy va ma'naviy merosni mukammal o'rganishga ehtiyoj sezilmoqda. Qolaversa, informatsion-kommunikatsiya va global o'zgarishiar davri bo'lgan XX asrning so'nggi choragi va XXI asrda har bir xalq o'ziga xos madaniy xususiyatlarini va milliy qadriyatlarini saqlab qolishga harakat qilmoqda. Shu bois ham bugungi kun etnologiya fanida jamiyat hayotidagi barcha jarayonlar emas, balki etnos va madaniyatning o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, eng muhim deb e'tirof etiluvchi lokal milliy madaniyatlarning tadqiq etilishiga jiddiy e'tibor qaratilmokda. Boshqacha qilib aytganda, so’nggi p'n yillikda ijtimoiy- gumanitar fanlar sohasida insoniyatning rivojlanish bosqichlari, ya'ni uning zaminida paydo bo'lganidan to hozirgi davrgacha bo'lgan tarixiy yo'lining global miqyosdagi tavsifiga emas, balki muammoviy tanlanish asosidagi lokal milliy madaniyatlar tahlili borasida ko'plab tadqiqotlar amalga oshirilmoqda. Shubhasiz, bu borada o'ziga xos etnomilliy madaniyati, ko'p ming yillik tarixiy qadriyatlari va an'analari hamda tabiiy-geografik, etnoxo’jalik an'analariga ega bo'lgan O'zbekistonning turli tarixiy-etnografik mintaqalarini o'rganish dolzarb muammolardan biri sifatida e'tirof etilmoqda. Bunda boshqa tarixiy-etnografik mintaqalari qatorida G’uzor tumani aholisining an'anaviy madaniyatini etnologik aspektda tahlil etish muhim ilmiy ahamiyat kasb etadi. Shu boisdan ham ushbu bitiruv malakaviy ishda o'ziga xos lokal madaniy mintaqa hisoblangan G’uzor tumani materiallari asosida xalq an'anaviy madaniyati etnologik jihatdan kompleks tahlil etildi. 1 Islom Karimov.O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.: 2011, 89-bet . 3

G’uzor tumani aholisi an'anaviy madaniyatining etnik va lokal xususiyatlarini tarixiy-etnologik nuqtai nazardan tadqiq etish, bizningcha, asosan, quyidagi omillarga ko'ra o'ta dolzarb ilmiy muammolardan biri hisoblanadi: Birinchidan, hozirgi davrga qadar o'zbek xalqi etnologiyasida G’uzor tumani etnomadaniyati yaxlit bir ilmiy muammo sifatida etnografik materiallar asosida chuqur, har tomonlama kompleks tarzda tadqiq qilinmagan; Ikkinchidan, o'zbek xalqi an'anaviy turmush tarzi, moddiy madaniyatining shakllanishi va rivojlanishida G’uzor tumanining ham o'ziga xos o'rni bor. Aynan mazkur hududda o'zbekona milliy xususiyatlar ko'zgusi va asl durdonalari bo'lgan ko'plab etnomilliy an'ana, marosim va bayramlar juda yaxshi saqlanib qolgan. Bu esa mazkur mintaqaning azaliy avtoxton aholisi bo'lgan o'zbek xalqining ma'naviyati va millliy madaniyatining nechog’lik buyukligini isbotlashda muhim manba bo’lib xizmat qiladi. Qolaversa, mazkur tadqiqot o'zbek xalqi an'anaviy madaniyatining jahon sivilizatsiyasida o'ziga xos o'ringa egaligini ilmiy asosda yana bir bor isbotlashda va dunyo ilmiy jamoatchiligiga yetkazishda muhim ahamiyat kasb etishi bilan ham ahamiyatlidir; Uchinchidan, tarixiy manbalarning dalolat berishicha, aynan mazkur udud goyat xilma-xil dinlar, madaniyatlar va turmush tarzlari tutashgan mintaqa hisoblanadi. Shu bois, ushbu mavzuni tarixiy-etnografik materiallar asosida tadqiq qilish, hudud aholisi an'anaviy madaniyatining qadimiy Sharq sivilizatsiyasi va madaniyati bilan o'zaro bog’liqligini hamda o'zbek xalqi ma'naviy madaniyatidagi umumiylik va hududiy farklarni yoritib berishda muhim ahamiyat kasb etadi; To'rtinchidan, ushbu bitiruv malakaviy ishning milliy madaniyatlar tarixini etnologik aspektda o'rganishda yangi sahifalarni ochadi. Bundan tashqari aynan mazkur mavzuni tadqiq qilish o’zbek xalqi an'anaviy turmush tarzi bilan bogliq ko'plab urf-odat va marosimlar genezisi hamda mazmun-mohiyatini to'laqonli anglash va tahlil etish imkonini beradi. Eng muhimi, o'zbek xalqi 4

etnologiyasini faktik materiallar bilan boyitadi va fandagi ma'lum bo'shliqni to’ldiradi. Mavzuning o'rganilganlik darajasi. Tanlangan mavzu turli qirralari doirasida bajarilgan ilmiy nashrlar va tadqiqotlar masalasi bitiruv malakaviy ishning birinchi bobi birinchi paragrifda yoritilgan. Muammoning o'rganilganlik darajasi hamda mavzu tarixshunosligining maqsadidan kelib chiqqan holda mavzu bo'yicha amalga oshirilgan ishlar shartli ravishda muammoviy aspektda besh guruhga bo’lib tahlil qilindi: 1) etnik tarkibni o'rganish borasidagi tadqiqotlar va ilmiy ishlar; 2) moddiy madaniyatning muhim komponentlari - tuman aholisining an'anaviy uy-joylari, kiyim-kechaklari va taomlari haqida ma'lumot borasidagi, adabiyotlar; 3)to’y va to'y marosimlariga bag’ishlangan tadqiqotlar: 4) an'anaviy taqvimiy marosimlarning vohaga xos xususiyatlariga bag’ishlangan ilmiy ishlar; 5) milliy xalq o'yinlari yoritib berilgan adabiyotlar. Bitiruv malakaviy ishning davriy chegarasi va ob'ekti. Tadqiqot XIX asr oxiri - XX asrni qamrab oladi. Aynan mana shu davrda birinchidan, G’uzor tuman aholisining moddiy va ma'naviy madaniyatida etnik o'ziga xoslik yaxshi saqlanib qolgan edi. Ikkinchidan, ijtimoiy-iqtisodiy hayotda va mafkuraviy jarayonlar ta'sirida sodir bo'lgan o'zgarishlar, ulardagi innovatsiya va transformatsiyalar natijasida xalqona milliy madaniyalga turfa xil yangiliklar kirib kelgan. Shu bois aynan mazkur davrni tadqiq qilish an'anaviy va zamonaviy madaniyatning uzaro uzviy taraqqiyoti va milliy madaniyatning transformatsiyalashuvi jarayonini ilmiy asosda yoritib berishda muhim ahamiyatga ega. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Ushbu bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadi XIX asr oxiri - XX asrda G’uzor tumani aholisi an'anaviy madaniyatning etnik va lokal xususiyatlarini etnologik nuqtai nazardan o'rganishdan iborat. Shuningdek, ishda ushbu hudud aholisi madaniyatining o'zbek xalqi an'anaviy madaniyati tizimida tutgan o'rni va o'ziga xos lokal xususiyatlarini, mintaqaga xos lokal etnomadaniyatning taraqqiyot bosqichlari hamda 5

transformatsiyalashuv omillarini etnografik materiallar asosida yoritib berishga harakat qilindi. Bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadidan kelib chiqib, quyidagi qator ilmiy vazifalar belgilab olindi: - o’zbek xalqining an'anaviy moddiy va ma'naviy madaniyati masalalari borasida mavjud ilmiy adabiyotlar tahlilidan kelib chiqib, tadqiqot mavzusi tarixshunosligini yoritib berish. Shuningdek, tuman aholisi an'anaviy madaniyatining u yoki bu komponenti doirasida bajarilgan maxsus ilmiy tadqiqotlar tahlili va dala-etnografik materiallari asosida ushbu masalalarning o'rganilmagan jihatlariga e'tibor qaratish; - tuman aholisining etnik tarkibi bo'yicha umumiy ma'lumotlar berish va mintaqada turli etnik va etnografik guruhlarning joylashuvidagi o'ziga xos xususiyatlarni tahlil qilish; - o'rganilayotgan mintaqa aholisi moddiy madaniyatida etnik va lokal xususiyatlarni hamda an'anaviy moddiy madaniyatga innovatsiyalarning kirib kelishi va ularning transformatsiyalashuvi omillarini yoritib berish; - G’uzor tumani aholisining an'anaviy turarjoylaridagi etnik, tabiiy- gedgrafik, xo'jalik an'analari va mintaqaviy jihatlarni, xususan, turli etnografik guruhlarga, tog va tog oldi hamda tekislik mintaqalariga xos xalq me'morchiligi uslublari, an'analarining umumiy va o'ziga xos xususiyatlarini ani й lash hamda ulardagi yangiliklar va innovatsiyalarni ilmiy asosda tahlil qilish; - tuman aholisi an'anaviy kiyim-kechaklari, hamda tabiiy-geografik hududlarda yashovchi etnik va etnografik guruhlarga xos ko'rinish-lar, bichimlar, mato turlari va kiyim-kechaklarning an'anaviy va zamonaviy ko'rinishlarini o'zaro qiyosiy tadqiq qilishdan iborat. Yurtboshimiz I.A.Karimov ta'kidlaganidek: "...xalqimiz ma'naviyatini yuksaltirishda milliy urf-odatlarimiz va ularning zamirida mujassam bo'lgan mehr- oqibat, insonni ulug’lash, tinch va osoyishta hayot, do'stlik va totuvlikni qadrlash, 6

turli muammolarni birgalashib hal qilish kabi ibratli qadriyatlar tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda" 1 . Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati. G’uzor tumani aholisi an'anaviy madaniyati muammosi ilk bora bitiruv malakaviy ish sifatida tadqiq qilindi. Ushbu ilmiy tadqiqot ishida hanuzgacha alohida tadqiqot obyekti sifatida tahlil etilmagan G’uzor tumani aholisining an'anaviy madaniyati etnik va lokal xususiyatlari ilk bor yaxlit tizimga keltirildi va kompleks tadqiqot ishi yaratildi. Bitiruv malakaviy ishda dala-etnografik tadqiqotlari hamda tadqiqotning o'z kuzatuvlari asosida tuman aholisining moddiy madaniyatida katta o'rin tutgan an'anaviy uy-joy qurilishi, milliy kiyimlar va taomlarning etnik va lokal xususiyatlari etnologik jihatdan ilmiy tahlil etilib, aynan voha aholisi o'zbeklari moddiy madaniyatida ikki muhim faktor, ya'ni o'troq dehqonchilik va chorvachilik madaniyatiga xos xususiyatlar mujassamlashganligi hamda mintaqa madaniyati ushbu ikki madaniyatlar uyg'unlashuvi asosiga qurilganligi tarixiy-etnofafik materiallar asosida isbotlab berildi. Shuningdek, tuman aholisi moddiy madaniyatining o'rganilayotgan davrda sodir bo'lgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy o'zgarishlar ta'sirida transformatsiyalashuvi hamda an'anaviy moddiy madaniyatga kirib kelgan turli-tuman innovatsiyalar hamda ularning milliylashuvi omillari dala tadqikotlari materiallari asosida yoritib berildi. Tuman axolisining ma'naviy madaniyati tizimida arfanaviy marosimlar, urf-odatlar, xalq o'yinlarining tutgan o'rni hamda ularning etnik va hududiy o'ziga xosligi, umumo'zbek milliy madaniyati bilan bog'liqligi dala-etnografik materiallari asosida tahlil etildi. G’uzor tuman aholisining XIX asr oxiri - XX asrdagi an'anaviy madaniyati etnik va lokal xususiyatlarini dala-etnografik tadqiqotlari, mavjud ilmiy manbalar, adabiyotlar va turli statistikma'lumotlar asosida ilk bor kompleks tadqiq etish bilan mazkur dissertatsiya muhim nazariy ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, ushbu ilmiy 1 I slom Karimov. Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch.T.:2008. 96-bet.. 7

tadqiqot natijalarining O'zbekiston mustaqilligi sharoitida xalqining milliy mafkurasini shakllantirishda hamda milliy qadriyatlarini rivojlantirishda o'ziga xos o'rni bor. Tadqiqotning materiallari va asosiy natijalari kundalik amaliy faoliyatda, O'zbekiston tarixi xamda etnologiyasi bo’yicha ilmiy asarlar, Respublika Oliy o'quv yurtlarining tarix fakultetlari uchun darsliklar, o'quv-uslubiy qo'llanmalar yaratishda, maxsus kurs va amaliy mashg'ulotlar o'tishda, ma'ruza matnlari tuzishda foydalanish mumkinligi dissertatsiyaning amaliy ahamiyatini belgilaydi. Ishning aprabasiyasi. Bitiruv - malakaviy ish Qarshi Davlat universiteti Tarix fakul’teti ”Jahon tarixi va arxeologiya” kafedrasi qoshidagi ”Yosh tarixchi” to’garagida ma’ruza qilingan va kafedra yig’ilishlarida muhokamadan o’tgan. Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki bob, to'rt fasl, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati hamda ilovadan iborat. 8

1. G’UZOR TUMAN AHOLISINING SHAKILLANISHI VA URF – ODATLARI. 1.1. G’uzor tumani aholisining shakillanishi Etnonimlar muayyan xududda yashagan yoki hozirda ham yashab turgan qabila, urug’ , xalq , millat va ularning turli shoxobchalarining maxsus nomlaridir . O’zbek xalqining millat bo’lib uyushuvida ko’pgina etnik guruhlarning ishtirok etgani ma’lum . O’zbek millati o’z etnik tarkibining serqirra va murakkabliligi bilan boshqa turkiy xalqlardan ajralib turadi . Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, etnonimiyani tadqiq qilish tarixi ikki yo’nalishda borgan. Bulardan birinchisi, etnonimlarni tarix, etnografiya va madaniyat tarixi nuqtai nazaridan o’rganish va ikkinchisi etnonimlarni tilshunoslik nuqtai nazaridan o’rganish. Etnonimlarni nolingvistik nuqtai nazardan o’rganish ikki yo’nalishda amalga oshirilgan : 1) etnonimlarni shunchaki tilga olish, qayd qilish usuli ; 2) ba’zi etnonimlarning kelib chiqishi, ma’no va etimologiyasi haqida fikr yuritish usuli 2 . Etnonimik materiallarni shunchaki qayd qilib o’tish usuli o’tmishda turkiy xalqlar, jumladan, o’zbek xalqining o’tmish tarixiga oid ko’p yozma manbalarda mavjud . Ularda voqea va hodisalarni bayon qilish munosabati bilan ba’zi turkiy xalqlar, qabila va urug'larning nomlari tilga olinadi, ammo etnonimlar haqida maxsus fakir yuritilmaydi . Shunga qaramasdan, bunday bitiklarda etnonimik materialning ifodalangani va bizgacha yetib kelgani g’oyatda muhimdir. Qabila, urug’ va elat nomlari qayd qilingan muhim manbalardan biri – bu antroponimik tizimdir. Ma’lumki, o’tmishda kishi ismiga, uning mansabiga unvonlarini, sulolasi, tabaqasi, kasb – kori, laqabini, shuningdek, ism egasining qaysi urug’, qabilaga mansubligidan darak berib turuvchi etnonimni tirkagan holda atash keng tarqalgan edi. Mana shu hol ko’pgina qabila, urug’ va ular shoxobchalari nomining ism tarkibida, ism bilan birga saqlanib qolishiga va bizgacha yetib kelishiga sababchi bo’lgan. 2 Markayev K.., Sherkulov S. Etnomimlar tarixiga bir nazar. Nasaf va Kesh tarixi manbalarda. Qarshi – 2010, 82- bet. 9

O’zbek etnonimiyasi materiallari qayd qilingan muhim manbalardan biri u yoki bu qabila, urug’ yoki avlodning geneologiyasiga bag’ishlangan “Shajara”lardir. Shajaralarda genetik jihatdan fikr yuritilayotgan qabila yoki uruqqa kiradigan shaxslarning ismlari, laqablari, shuningdek, u mansub qabila yoki urug’ nomi qaydlangan bo’ladi . Chunonchi, X.Doniyorov o’rgangan Samarqand viloyati va Sangishkonix viloyatining G’allaorol tumanidan to’plagan materiallar asosida “O’zbek halqining shajara va shevalari” nomli asarida keltirilgan shajarada 300 urug’ nomi qayd etilgani aniqlangan. O’tmishda yozilgan ba’zi tarixiy, etnografik, lingvistik, badiiy asarlar, tazkiralarda mavzuga daxldor bo’lgan qabila, urug’, elat va xalqlar nomini tilga olish bilan bir qatorda bu nomlarning kelib chiqish tarixi, nomlanish asosi, ma’no va etimologiyasi haqida fikrlar bildirilganini ko’ramiz . Ushbu fikirlarni turkiy etnonimlar nuqtai nazaridan o’rganishning ilk kurtaklari, dastlabki bosqichlari, ko’rinishlari deb baholash mumkin . Bunga muharrir Rashididdinning “Jome’ – at tavorix” (XIV), Maxmud Qoshg’ariyning “ Devonu lug’otit turk “, Abulg’oziy Baxodirxonning “Shajarayi turk “, “ Shajarayi tarokima” asarlari yorqin misol bo’la oladi. XX asrda turkiy, jumladan, o’zbek etnonimlarining tarixi va etnografik xususiyatlari taniqli tarixchi va sharqshunoslardan V. Bartold, L.S. Tolstova , Ya.G’ulomov, D.X.Karmeshova , B.Axmedov, A.Muxammadjonov, K. Shoniyozov, O. Bo’riyev va boshqalar tomonidan yoritilgan. 1347 – 1418 yillarda yashagan Rashididdin Fazlulloh Kazviniy (Hamadoniy)ning tilga olgan asarlarida 92 o’zbek elati va shu elatning qipchiq qabilasiga mansub qabila va urug’lar haqida, ularning paydo bo’lishi, ba’zi qabila va urug’ nomlarining ma’no va etimalogiyasi haqida qimmatli ma’lumotlar berilgan . Olim fikr yuritgan etnonimlarning asosiy qismi o’zbek va mug’ul xalqlariga mansubdir . Rashididdin keltirgan ma’lumotlar orasida uyg’ur, qangli, qipchoq, jaloyir, merkit, kerayit, nayman, qarluq, qo’ng’irot, suldus, bayovut, 10

chinos, do’rbon (do’rmon), baxrin (barin) kabi qabila va urug’lar haqida aytilgan fikrlar o’zbek entonomiyasini o’rganish uchun nihoyatda muhimdir 1 . Professor X.Doniyorov Rashididdinning etnonimlariga oid mulohazalarini tahlil qilar ekan quyidagicha xulosaga kelgan : “ …yuqoridagi fikrlardan ko’rinib turibdiki, kitobning to’rtta bo’limiga kiruvchi 60 dan ortiq qabilaning nomidan 50 dan ko’prog’ini avtor turk nomi bilan ataydi . Ulardan faqat 8 tasigina laqabi mo’g’ul bo’lgan turklar deb ko’rsatadi va turk mo’g’ul degan umumiy nom bilan ataydi” 2 . O’zbek etnonimiyasi tarixini tadqiq qilishda qo’l keluvchi bebaho manbalardan biri Mahmud Qoshg’ariyning “Devonu lug’ati turk” asaidir . Ushbu asarda turkiy etnonimlar haqida nihoyatda qimmatli ma’lumotlar mavjud. Mahmud Qoshg’ariy turli turkiy qabilalar nomiga to’xtalgan . U bu haqida yozadi : “Turklar aslida 20 qabiladir . …Har bir qabilaning sanoqsiz allaqancha urug’lari bor . Men bulardan asosiysini, ona urug’larini yozdim. Shoxobchalarini tashladim” 3 . Mahmud Qoshg’ariy ma’lumot bergan turkiy urug’lar quyidagilar : beyenek, qipchoq, o’g’uz, yamak, boshg’irt, basmil, qay, yoboqu, tatar, qirg’iz, chigil, to’xsi, yag’mo, ig’roq, yorug’, yumul, (shumul), uyg’ur, tangut, tovg’och . Ba’zi tadqiqotchilarning kuzatishlariga ko’ra “Devon”da uchraydigan qabila va urug’ nomlari 30 dan oshadi va shulardan 10 tasi o’zbek etnonimlari tarkibida uchraydi . “Devon”dagi ma’lumotlarga ko’ra bir qator joy nomlari o’sha xududda yashagan qabila (entik guruh ) nomi bilan ataladi . M.Qoshg’ariy 22 o’g’uz qabilasining nomi uchun o’sha etnosning tamg’alari xususiyati motiv bo’lganligini ham qayd qilgan 4 . “Devonu lug’otit turk” asosida tuzilgan indeks – lug’at ilovasida 78 ta etnonim qayd qilingan. Shuni ta’kidlash joizki XIX asr oxiri XX asr boshlarida o’zbek etnonimlari materiallarini to’plash va o’rganish bilan, asosan tarixchi va etnograflar, qisman tilshunoslar ham shug’ullanishgan 1 Rashid-id-din. Сборник легаписей . Т -1. Кн .1. М - Л ., С -124-151. 2 Doniyorov X. O’zbek xalqining shajara va shevalari. T., 1968, 28-bet. 3 Qoshg’ariy Mahmud. Devoni lug’oti turk. T., 1960, 64-bet. 4 O’sha manba. 11

Xullas, etnonimlar xalqimiz o’mishi, qadimiy ajdodlarimiz tarixining bebaho mulkidir. ”Ma’naviyat o’z xalqining tarixi , uning madaniyati va vazifalarini chuqur bilishi va tushunib yetishga suyangandagina qudratli kuchga aylanadi. Tarixga murojaat qilar ekanmiz, bu xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bo’lganidek, o’z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo’lmaydi” 1 . VII asrda butun Qashqadaryo vohasini arablar hujum qilib bosib olgan . Ular 713 yilda Shohsheoni, Keshni, 713 – 715 yillarda vohaga qarashli barcha hududlarni ishg’ol qiladi . Bu davrda xalqning ko’hna madaniyati oyoq osti qilinadi . Xalqqa og’ir soliq solinadi, ba’zi qarshilik ko’rsatgan qishloqlar talon taroj qilinadi 2 . Trixchi Narshaxiy bilan Beruniy yozishicha, “Oq yaktakliklar” qo’zg’oloni mashhur bo’lgan. Qo’zg’olonga Ibn Hoshim Hakim ( Muqanna ) boshchilik qilgan. U Qashqadaryo va Buxoro vohasida 10 ming qo’shin to’plagan va arablarga qarshi 14 yil kurashgan . Muqanna – pardali kishi ma’nosini anglatadi . Bunda biz yashab turgan hududdagi kishilardan ham qatnashgan. Arablar istilosi davrida islom dini qabul qildiriladi. Dinni qabul qilmaganlarga majburan qabul qildiriladi. Shuning uchun ham ba’zida Tovar - musulmon degan rivoyatlarga duch kelamiz. IX asrdan boshlab yashab turgan hududimiz voha bilan birga Somoniylar davlatiga qaragan. Aytishlaricha, Kesh bilan Nasaf o’rtasida karvon yo’li bo’lgan.. bu yo’l G’uzor orqali Buxoro hamda Turkmanistondagi (Mari), ya’ni bu yo’l Nasafdan Bozda (Ko’xna Oqrobot ) shaharchasi yoni bilan Sovlig’or qishlog’ining janubiy- g’arbidan o’tgan. IX asrga kelib xalq hayotida bir oz o’zgarishlar bo’ladi. Qoraxoniylar hukmronligi davrida feodallar o’rtasida o’zaro urushlar bo’lib turgan . Bu urush va nizolar ta’sirida ko’pgina obidalar vayron qilinadi . Qishloqning janubi – g’arbida minoralar guruhi bo’lgan Bozda shaharchasi ko’rinib turgan . Bu hozirgi Ko’hna 1 Karimov I.A. O’zbekistonningo’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. T., 1992, 71-bet. 2 Choriyev A., Ochilov m. Qashqadaryo oblasti tarixi. T., 1974, 35-bet. 12

Fayzli tepaligidir . Dastlab Mirishkortepa atrofidagi qishloq Miqyon deb atalgan . Rivoyat qilishlaricha, Miqyon rivojlangan va taraqqiy etgan, bog’ – rog’li qishloq bo’lgan . Savdogarlar bu yerda dam olib, salqinlab ketishgan 1 . Aytishlaricha, G’uzordan Bozdagacha bo’lgan hududda aholi zich joylashgan va madaniyat rivojlangan. Manbalarda aytilishicha , G’uzordan Bozdagacha tom ustidan yurib kelish mumkin bo’lgan . Kunlarning birida afg’on savdogarlaridan biri qishloq bog’iga o’g’irlikka kiradi . Bu yerning aholisi osoyishta yashaganligi uchun o’g’irlikka kirgan odamdan nafratlanadilar va uni to’qmoq bilan uradilar . U odam vafot etadi . Afg’on savdogarlari xun olish uchun odam yig’ib kelgani ketadi. Buni bilgan qishliq ahli joyini o’zgartirishga qaror qiladi . Natijada Miqyon degan nomdan ham voz kechib , Mirishkor nomi bilan Qarchig’aytepa ostiga manzil quradi . Qaytib kelgan afg’onliklar qaytib ketishadi Negaki ,o’zining tirikchiligi, madaniyati, boyligidan voz kechib, joyini tark etish hun bilan barobardir . Ba’zi manbalarga qaraganda, Qarchig’ay qishlog’i yaqinidan savdo yo’li o’tgan . Bu yo’l G’uzor shahridan Bozda shahri orqali Qarshiga borgan, u yo’lni “Qarshi yo’li” ham deb atashgan . Ba’zida savdogarlar bilan ko’chmanchi qabilalar o’rtasida o’zaro urushlar bo’lib turgan . 1220 – 1221 yillarda Chingizxon boshliq mo’g’ul istilochilari butun hududni bosib olgan . Qarchig’aytepa o’rnida qo’rg’on bo’lib, mo’g’ul beklaridan biri beklik qilgan . Bek qarchig’ay bilan ov qilishni yaxshi ko’rgan, shu bilan mashhur bo’lgan . Shu sabab bo’lgan bo’lsa kerak, bu joy XIII asrdan boshlab Qarchig’ay deb atala boshlangan . Qarchig’aytepa haqida xalq og’zaki ijodida turli xil rivoyatlar to’qilgan . Bu rivoyatlar og’izdan og’izga o’tib bizgacha yetib kelgan . Shuni aytish kerakki, mo’g’ullar istilosi uzoq vaqt davom etdi . Ular xalqni xonavayron qiluvchi og’ir soliqlar solib, jabr – zulm o’tkazar edilar . Xullas, o’z hukmronligini mustahkam o’rnatish niyatida bo’lgan mo’g’ullar har qanday razilliklardan qaytmas edi . XIII asrning oxiri – XV asrning boshlarida Qarchig’ay aholisi yana ko’cha boshlagan va ular yangi joylarini Qizmachit hamda Xo’jaqaptol deb atashgan . XV asrda qishloqning xo’jasi Mirza Shomir aholiga : “Men o’lsam, o’ligimni oq 1 Po’latova B. G’uzorliklar tarix ko’zgusida. T., 1994, 111-bet. 13

tuyaga olinglar, tuya cho’kib, keyin turmagan joyga dafin etinglar”, - deb vasiyat qiladi . Tuya yo;lga tushadi . Uning birinchi cho’kkan joyiga Xo’ja qaptol deb nom berishadi . Tuyani odamlar haydab ko’rishadi, tuya o’rnidan turib yo’lda davom etadi . Tuyani yana cho’kkan joyiga “Chillamozor” deb nom berishadi . Tuya uchinchi cho’kkan joyidan turmaydi . U joyga Mirza Shomirni dafin qilishadi . Bu joy shu davrdan boshlab yerli qalqning qabristoniga aylanadi . Tuya birinchi cho’kkan joyi hozirgacha “qavs” kasaliga chalingan bemorlar sig’inib shifo topib kelmoqda 1 . Ikkinchi cho’kkan joyiga chilla bo’lgan bolalarni olib borib shifo istab kelishadi . Qabristonga ko’milgan xo’ja saidlarning avlodini eng kattasiga tug’ qo’yilgan, hozir 7 ta tug’dor qabr bor . Bu haqdagi yozma manba Muhammadixon Kamolovga bobolaridan qolgan . XIII – XIV asrlarda bu o’lkaga Kebekxon hukmronlik qilgan . 1317 yilda u Xuroson shahzodasi Yasavurga qarshi urush e’lon qiladi . Yasavur Xurosonni qup – quruq qoldiradi . Kebekxon keyinchalik o’zini tutib olib, qarorgohini ichkariga ko’chirishga harakat qiladi. Unga Koson va Qarshi oralig’idagi Naxshab shahri ma’qul boladi . U yerda bobosi Chingizxon yashagan Sug’diyona davlati davrida poytaxt Navtaka bo’lgan . Hozir yerqo’rg’on deb ataladi . Keyinchalik bu yer ham xarobaga aylangan . Naxshab va Navtaka orasi 5 chaqirimcha kelardi . Hozirgi shahar markaziga joylashgan Qarshi saroyi 1318 yilda Kebekxon tomonidan qurdirilgan bo’lib, Qarshi deb atalgan . Qarshi deganda Yusuf Xos Xojib xonlar saroyini tasavvur qilgan . Shamolga qarshi qurilgan saroy bo’lganligi uchun ham Qarshi deb atashadi . Bu davrda qishloq shu xonlikka qarar edi . XV asrga kelib Amir Temur Keshga hukmdor bo’ladi . Temur XIV asrning 60 – 70 yillarida Qashqadaryo vodiysini egallaydi va Movarounnahrni egallashga harakat qiladi. 1370 yili u Movarounnahrni egallaydi. Bu davrda Qizmachit va Ko’hna Xo’jaqaptol qishloqlari ham Temur qo’l ostida edi . Temur hukmronligi davrida vohada xalq hayotida yirik o’zgarishlar ro’y beradi, qishloq xo’jaligi, hunarmandchilik rivojlanadi . Temur vafotidan keyin voha hukmronligi Ulug’bekka o’tadi . 1 Po’latov B. G’uzorliklar tarix ko’zgusida. T., 1994, 112-bet. 14

Qarshidagi “Ko’kgumbaz” jome masjiodlarini Ulug’bek qarindoshlari uchun qurdiradi . U boshqa hukmronlardan batamom farq qiladi . Chunki budavrda ilm fan, madaniyat gullab – yashnaganligi din ahillari bilan to’qnashuvga sabab bo’ladi . Ulug’bek vafotidan so’ng feodallar o’rtasida o’zaro urushlar avj oladi . Bu vaqtda Qizmachit va Qarchig’ay aholisi feodallar qo’l ostida yashaydi . Qizmachit qishlog’i haqida quyidagi rivoyatlar yuradi . Shu qishloqlik boyning yakkayu yolg’iz qizi vafot etadi . Uning nomini abadiylashtirish uchun machit qurdiradi, 9 o’ymanlikni birlashtirib, qizmachitliklar deb ataydi . Qishloq yaqinidan o’tgan savdo yo’lidan o’tayotgan savdo yo’lidan o’tayotgan savdogarlarni ko’chmanchi qabilalar talaganlar, ba’zan savdogarlar qishloqqa kelib panoh topkudek bo’lsa, unda qishloqqa ham to’satdan hujum qilganlar . Aholi yana o’zining joyini o’zgartirgan, natijada bir tomoni humdon, bir tomoni Dalaquduqqa joylashgan . Xumdon hozir ham aholi yashaydigan joyga yaqin bo’lib, spool idish tovoqlar, ko’zalar, abtovalar tayyorlab pishirilgan . Hozirgacha sopol siniqlari saqlanib qolgan 1 . Feodallarning olib borgan o’zaro urishlari aholining tinkasini quritgan. Aholi yana o’z joyidan ichkariga qarab siljiy boshlagan. Ular yangi qo’rg’on qurib, atrofga kelib joylashgan. Yangi qo’rg’on kengayib borib odamlar uni Qo’rg’ontepa deb atay boshlashgan. Ayniqsa, Qo’rg’ontepada kuzatuv joyi bo’lib , usti tepalikdan iborat bo’lgan u hozirgacha saqlanijb qolgan, pastki qismida namoz o’qiydigan, azon aytadigan mezanasi bo’lgan . Shu bilan bir vaqtda qo’rg’on harbiy mudofaaga ham moslashtirilgan. XVII – XVIII asrlardan boshlab qishloq Buxoro amirligiga qarashli bo’lgan, Buxoroning hukumdori Amir Haydar davrida xalqning ahvoli nihoyatda og’ir edi . Bu esa qishloqning taraqqiyoti va madaniyatiga o’z ta’sirini ko’rsatadi . Shunga qaramasdan savodli kishilar yetishib chiqdi . Obid Saidoiy Nasafiy madaniyatli kishi bo’lgan, she’r, qasida, masnaviy va masallar ustasi bo’lgan . U 1637 yili Qarrshida tug’ulib, 710 yilivafot etgan . Buxoro amirligining siyosiy beboshligi o’lka madaniyatini oyoqosti qilgan, Kesh sultoni Nasrullaxon bilan tez – tez 1 Po’latov B. G’uzorliklar tarix ko’zgusida. T., 1994, 113-bet. 15

urushlar olib brogan . Qarshi bekligiga qaragan Sovlig’or territoriyasidan ham bekning tayinlab qo’ygan odamlari soliqlar yig’ib, bir qismini amirlikka yuborib turgan . Qishloqda bu ishlar bilan shug’ullanuvchilar xo’ja saidlar va qishloq oqsoqollari bo’lgan . XIX asr oxri – XX asr boshlarida bu vazifani qishloq oqsoqollari bajargan . Shunday oqsoqollardan biri Ro’zivoy oqsoqol bo’lgan, keyinchalik Haydar oqsoqol ham shu ish bilan shug’ullangan . XX asr boshlarida Xo’janazar Miroxur amir odamlari bilan til topishib ularni har kelganda mehmon qiladi . Uning o’tkir fikirligi va gapga chechanligi amir odamlariga ma’qul keladi . Ular qishloqda yig’ilish o’tkazib, amir beradigan yorliqqa tavsiya etiladi . U Xo’janazar Miroxur deb yuritiladi , uni 15 dan ortiq qishloq tan oladi va hurmat qiladi . Begijon degan Qarshi begi Maxaram ismli qizga oshiq bo’lib qoladi . Keyinchalik uni oladi . Uning akasi Mamadiyorga oqsoqol, Fayzullaga bek nomini beradi . Keyingi davrda ular Fayzullabek, Mamadiyor oqsoqol nomini oladilar . Buxoro amirligi Rossiya bilan savdo qilgan vaqtida Qarshi mayizi, qorako’l terisi hamda juni bilan nom chiqargan . Bu mahsulotlar, ayniqsa, qorako’l teri va jun biz yashab turgan Sovlig’or qishlog’ida yetishtirilib sifatli qilib bozoega chiqarilgan . Tayyorlangan mahsulotlar amir beklari tomonidan soliq asosida yig’ilib navkarlar amirga eltib berganlar . Aholi keyinchalik – XVIII asr oxirida Qo’rg’on yaqinida katta ariq bo’yiga asta – sekin ariq bo’ylab joylasha boshlagan, shundan beri qishloq nomi Sovlig’or deb yuritila boshlangan . Ular chorvachilik, dehqonchilik, hunarmandchilik bilan shug’ullanganlar . XIX asirning oxiri – XX asir boshlarida Sovlig’orda 2 turdagi boylar bo’lgan : mol – dunyoli boylar, g’allakor boylar . Mol dunyoli boylar : Ro’ziqul oqsoqol, Xo’janazar Miroxo’r, Ernazar oqsoqol, Usta Hamid oqsoqol Haydar oqsoqollar edi . Ulardan Xo’janazar Miroxurning 3 ta xotini bo’lgan . Ularning nomi Qimmat, Nargiz, Sharofat : dastlab u G’uzorga ko’chib ketgan . Keyin kunlarning birida Xo’janazar Miroxur Haydar oqsoqol, Xol Haydarlar bilan birga Afg’onistonga ketmoqchi bo’lgan . Ular o’zi bilan birga Jonon Mirohurni, Donoqul boboni, uning o’g’illari Binokul va Eshnazarni, Qo’zi bobo, Nomoz bobo 16

, Mulla Haydarlarni ham olib ketishgan . Xo’janazar Miroxur Bemuqumning amakisi bo’lgan, uning o’g’li Qurbonalining Shoniyoz Qurbon domla degan o’g’li bo’lgan . Xo’janazar Miroxur Qovchinlik xotinidan bo’lgan Murodullo isimli o’g’lini ham olib ketgan . Jonon Miroxur Ismoil Hamdamovning amakisi edi . Beknazar Bobiqiz momoning akasi bo’lib, Hazratqul degan amakisi olib ketgan . Bundan tashqari, Haydar oqsoqol Nazirov o’tib ketgan . U o’qituvchi K . Nazirovning amakisi bo’lgan . U Afg’onistonda Sho’ro raisi bo’lib ishlaydi . G’allakor boylar yerga g’alla ekib, yerli aholini ishlatgan . Aholiga bir qismini berib, qolganini o’zida saqlagan, ba’zida chek yer berib, uning uchdan bir qisim hosilini talab qilganlar . XVIII asr boshlaridan boshlab katta qumlikni bog’ – rog’ga aylantirganlar . Ular mayiz qilganlar, tutdan shinni tayyorlaganlar, tutmayiz qilib talqon bilan qo’shganlar . Ular yozda go’shtni chuqur qazib suv solib uning yaqiniga go’shtni olib qo’yganlar, ustki qismini yopib qo’yganlar . Go’sht ta’mini salqinda o’zgartirmay saqlagan . Poliz maxsulotlarining isrof bo’lishiga yo’l qo’ymaganlar . Qovunlardan qovun qoqi, urug’idan pista, qurit, qoqi qaynatib tayyorlangan, ular guppi pishirganlar, qamog’ini ajratib qishga saruyog’ tayyorlaganlar . Aholi o’zi uchun zarur bo’lgan barcha imkoniyatlardan foydalangan . Har bir halq o’zining o’tmishi tarixi sahifasiga egadir . Umumxalq o’zbek tilining shakillanishi va tarixiy rivojida qarluqlar va boshqa bir qancha turkiy tilda so’zlashuvchi qabilalar – arg’u, tuxsi, yag’mo, chigil, xalati kabi qabilalarning tillari katta rol o’ynagan . Bu qabilalar asrlar davomida asta – sekin o’troqlashib, Movaraunnahr xalqlarini asosini tashkil qiluvchi o’troq aholi bilan aralashib ketganlar . G’uzor tumanida yashovchi qator qishloqlar: Sovlig’or, Qovchin, Xolqobod , Afg’onbog’ , Sangishkon, Qoratepa, Yortepa , G’uzor, Qoratikan kabi joylar aholisining tili qarluq lahjasiga muvofiq keladi . G’uzor tumanida tub o’zbeklar bilan birga arablar, tojiklar, tatarlar va boshqa millat vakillari yashab kelmoqdalar 1 . 1 Sariqov N., Bobojonov M, Jo’rayev Ch., Haqnazarov D. G’uzorliklar. T., 1996, 6-bet. 17

Bu joydagi Ko’hna Oqrobot shahrining qumga ko’milib, sahro ichida izsiz yo’qolib ketganligi ham fikrimizni tasdiqlaydi . G’uzor tumanining shimoliy qismida Qo’ng’ir tog’I mavjud. Pasttekisliklardan buralib , har yer – har yerda sayoz qumlik va tirsaklar hosil qilib Qashqadaryo oqib o’tadi . Janub tomoni Turkmaniston va Ko’hna Oqrobot yerlari bilan tutashib ketadi . Xolqobod qishlog’idagi Turkmozor nomi bilan ataluvchi mozor ilgari Chanishota nomi bilan atalgan bo’lib, bu yerda Xitoy, Sirg’ali, Oytamg’ali, Kuntamg’ali, Yesirg’ali, Dalg’ali urug’lari yashagan . Tepa va sardobalar, quduqlarning o’ziga xos tarixi bor . Hozirga kelib quduqlarning bir qismi ko’milib ketgan . Maktab o’qituvchisi Mirza Ro’ziyev ham qadimda Ko’hna Oqrobot shaxri bolganligini aytadi .Rivoyat qilishlaricha, Ko’hna Oqrobotdan biron echki tomga chiqarib qo’yilsa, u kelib Shirkent qishlog’idan tushar ekan . Obod bo’lgan bu shaxarning xarobazorga aylanib, bir qisim aholi hozirgi Oqrobot qishlog’iga ko’chib kelgani aniq . Qadim tarix kitoblarida esa bu yerli aholi haqida hech gap yo’q. G’uzor tumanida yashayotgan o’zbek, tojik, do’rmon urug’lari asirlar davomida yonma – yon yashab keldilar . Bu yerda yashovchi Oqrobot, Qovchin qishliqlaridagi arab va tojiklarni arablar davrida ko’chib kelganlar degan gap unchlik to’g’ri emas . Bu xalqlar ilgarida n o’troq bo’lib, arablar ularni o’z dinlariga kiritganlar . Bu haqdagi rivoyatlar haqiqatga yaqin . G’uzor tumani markazidan topilgan suv quvurlar eramizdan oldin ham bu yerlardan odamlar shahar sharoitida yashaganligini bildiradi . Bu o’lkada daryolar qurib qolishi natijasida gullab – yashnagan voha qumliklar ostida qolib ketgan . “Abdullanoma” kitobida aytilishicha G’uzor shahri mustahkam qo’rg’ondan iborat bo’lgan . Mudofaa nuqtai nazaridan olgan, hatto Qarshi shaxridan ham mustahkam bo’lib, G’uzor tumani bekligini harhar qanday dushman ham enga olmagan 1 . Buxoro Xoni Abdullaxon Qovchin, Dehnov, Oqrobot qishloqlarida masjid va madrasalar qurdirgan . Bu masjidlar hozir ham mavjud . Bu bino ko’rinishi chorg’ishtdan bo’lib, o’ziga xos naqshlar bilan bezatilgan, ko’rinishi 1 Hofiz Tanish Buxoriy Abdullanoma. T., 1999, 268-bet. 18

salobatlidir . Bino ichkarilarida Qur’on oyatlari naqishlangan . Bularning ranglari asrlar o’tsada o’chmagan . Masjid ayvonlaridagi ustunlar, archa yog’ochidan bo’lib, o’yma usulda naqishlangan . Ayvon va masjid ichlarida chorg’ishtlar, supa yuzasida hatto ganchlangan naqshlar, yaltiroq nafis toshlar bor . Bular me’morlarning yuksak san’atidan dalolat berib turibdi. O’rat Osiyo xalqlari qtori hozirgi G’uzor tumani hududida yashagan xalqlar ham otashga sig’inganlar . Meloddan avvalgi ikki minginchi yillar davriga xos bo’lgan makonlar Qashqadaryoning qurib qolgan qadimgi o’zani yoqasida joylashgan . “O’zbekiston tarixi” kitobida yozilishicha, shu yerdagi bir qabirdagi odam bilan yonma – yon ma’buda ham ko’milgan . Shu yerlik dehqonlar hosildorlik ma’budalariga sig’inganlar .G’uzor atrofidagi qazilmalar chog’ida topilgan o’roq, arra, bolta, qirg’ich, uzangi yugan kabilar shu xalqlarning chorvachilik bilan shug’ullanganligini ko’rsatadi . Eng muhimi – qadimda bu buyumlarning temir va mis, oltin, kumushdan yasalganligi . Chunki bu metal va toshko’mir konlarining odamlar tomonidan topilganligini ko’rsatadi. Hozirgi G’uzor hududida yashagan ota – bobolarimiz ikki yarim ming yildan buyon temir, mis, jezdan foydalanib kelishgan . Qadimgi temir puluglarning qoldiqlari, temir buyumlar insonlarning mushkulini osonlashtirganligini ko’rsatadi . Hunarmandchilikni paydo bo’lishi insonning aql zakovatini yanada charxlagan . Qovchin qishlog’idagi Xo’shal ( Kushal ) bobo ziyoratgohidagi chiroq o’ziga xos ko’rinishga ega bo’lib, jez va temir aralashmalaridan iborat bolganki, ming yillardan beri zanglamagan va o’z shaklini saqlab qolgan, bizning zamonamizgacha yetib kelgan.Qishloq hunarmandlari, shuningdek, bo’yra, tol va yulg’undan turli idishlar : savatlar yasaganlar . G’alvir, chigil, elak, egar va kulolchilik buyumlari yasashni qishloqning o’zidan yetishib chiqqan hunarmandlar o’rganishgan . G’uzorliklar uy tomlarini yopishda archa yog’ochidan foydalanganlar . Qadimda shu yerda archa daraxtlari ko’p o’sgan . Hozirgi davrda ham shu archa to’sinlari ishlatilib kelinmoqda . Nihoyatda tekis va chidamli bu to’sinlar bir necha avlodga yetib keldi . Archa yog’ocjhidan sandal, oshtaxta, 19

o’qlov, cho’mich, sharpush – qoshiq, tovoq, lagan, tikach, eshik va darvozalar yasashgan . TERSARI qishlog’i . Bu qishloq tarixi juda qadimdan boshlanadi . Dastlab qishloq ahli Sho’rtepa ustida yashagan . Etnik jihatdan turk urug’laridan . Bog’dorchilik, hunarmandchilik va dehqonchilik bilan shug’ullanganlar . Chorvachilik ham qishloq aholisiga katta daromad keltirgan 1 . Tersari qishloq mahalla qo’mitasining raisi T. Xolmurodov , maktab direktori R . Bekmurodovlarning hikoya qilishlariga qaragnda, Poyanda boy degan kishi yashagan ekan . Tersari qishlog’I tarixi juda boy . Tersari qishlog’i koson tomondagi Koson va Qo’ng’ir tog’ining janubiy tomonidadir . Tog’da Hazrati Isoh (Ibrohim Halilullohning o’g’illari ) , tarixchi olim Saido Nasafiy, Imomi Mo’yi Baroq, Luqmoni Hakim, Sohib Mullajalol nomlariga nisbat beriluvchi qabirlar va temiratkini davolovchi mozori sajdagoh, G’oyib ota, Hazrati Imom ziyoratgohlari bor . Buyuk ipak yo’li bo’ylab joyalashgan va Naqshobning yonida bo’lgan bu qishloq o’tmishda juda mashhur edi . Bu yerdagi karvonsaroylar, tog’ bag’rida hamon saqlanib qolgan sardoba ham shundan shohidlik beradi . Abdullahon davrida qishloq yodgorliklari tamirlangan . Sardobaning balandligi bilan chuqurligi teng shaklgha qurilgan . Bu obida g’ishtining pishiqligi bilan kishining diqqatini tortib keladi . Hozir bu yerda “Guliston” shirkat xo’jaligi joylashganm bo’lib, mahalla ahlining kuchi bilan asralib kelinmoqda . Tersarida 1500 gektar yerga dehqonchilik qilinadi . Tersari nomli qishloq Afg’onistonda ham bor . Qishloqda 18 turk urug’lari bo’lgan . Har bir ko’cha boshida tegirmon, juvoz ishlab turgan . O’nlab kochalari bo’lgan . Kunjut va zig’ir moylari bozor va rastalasni to’ldirib turgan . Tersarida 1200 ta juvoz, 117 joyda kash – kash tegirmon bo’lgan . Tersari zig’ir moylarining sifati yuqori bo’lgan deydilar . Tersarida qadimgi ariqlar saqlanib qolgan . Shulardan Tikariq, Bog’ariq, Tolariq, Qumariq, Jenovariq, Turkmanariq – bularning hammasi hashar yo’li bilan qazilgan . 1 Sariqov N., Bobojonov M, Jo’rayev Ch., Haqnazarov D. G’uzorliklar. T., 1996, 16-bet. 20

Tersarida nomlar tez – tez o’zgartirilib turilgan. Kolxozlar Bauman, F . Xo’jayev, K. Marks, F.Engeles. nomlari bilan atalgan . Shu davr ichida mashhur kolxozlarda Sattor Aashurov, Said Pirmatov, Abdurazzoq Bozorov, Asad Olim, Shoyi Qori, Usta Xudoyberdi kabi kishilar rais bo’lgan . Tersari qishlog’idagi 40 artel xo’jaligi birlashtirib yuborildi . 1936 – 41 yillarda unga suvonqul Jo’rayev, To’ymurod Bekmurodov, Barot Abdullayev, Ro’zi Latipov, Mirzo To’rayev (1944 – 46) . Hoji Fayzullayev ( 1942 – 48) . Habibov (1949 – 53) . Jo’ra Husanov ( 1953) raislik qildilar . Tersari yeridagi kolxoz ( keyinchalik savxoz ) o’n yil ichida juda ko’p nom bilan ataldi . “Moskva” savxozi, “O’zbekiston komsomolining 50 yilligi” savxozi deb atalib, unga Ikrom Jumayev ( 1975 ) . 1987 yildan to 1992 yilgacha Turob Xolmurodov direktorlik qilganlar . Hozirgi kunlarga kelib Tersarida 14 ming aholi yashaydi, 80 dan ortiq savdo do’koni, yangi choyxona, hammom , oshxona , uchta maktab bor . QORAXO’JA qishlog’i . G’uzor qishlog’ida yashovchi xo’jalardan iborat mahalla o’tgan asirda ko’chib chiqqanligi natijasida paydo bo’lgan . Dastlab G’uzordan Qoraxo’ja, Shodmonxo’ja, Ubayxo’ja, Sultonxo’ja degan kishilar ko’chib kelgan . Bularning bog’ hovlisi hozirgi Qoraxo’ja qishlog’ida bo’lgan . Keyinroq boshqa kishilar ham ko’chib kelgan . Qishloqda xo’jalar avlodidan ko’ra qoracha xalqning ko’pligi sababli bo’lsa kerak bu yerda yashovchilarning Qora xo’jalar deyishgan . Shu nom bilan qishloq Qoraxo’ja deb yuritiladi . 1920 – 30 yillarda kolxoz tuzilib, unga “Temir omoch” deb nom berishgan . Qoraxo’ja qishlog’i G’uzor bilan tutash . Hozir bu yerda 1550 dan ziyod aholi istiqomad qiladi 1 . QORATEPA qishlog’i . Bu qishloqning paydo bo’lishiga oid rivoyatga ko’ra bir vaqtlar Xitoydagi turk urug’laridan bo’lgan podshoning Xonimayin isimli qizi Samarqandda hukmronlik qilgan bir podshoning o’g’liga xotin bo’lib tushgan ekan . Kelinga cho’rilar, xizmatkorlar, qo’riqchi askarlar sovg’a qilib yuboriladi . O’sha kishilar dastlab Juma qishlog’iga, so’ng Naistonga ( Hozirgi Bahoriston 1 Sariqov N., Bobojonov M, Jo’rayev Ch., Haqnazarov D.G’uzorliklar. T., 1996, 17-bet. 21

nohiyasiga ) kelishgan . Bu yillarda mamlakatda ocharchilik, yetishmovchilik boshlangan edi . So’ng bular Qoratepa qishlog’ining o’rniga ko’chib kelishadi . Yana bir rivoyatda aytilishicha, karvon uzoqdan bir tepalikni ko’radi . Bu tepa juda baland bo’lib, Koson tog’idan ko’zga yaqqol tashlanadi . Odamlar Naqshob daryosidan o’tib, shu tepani qora tutib qo’yadilar. Karvon shu yerni mo’ljallab qancha yo’l bossa ham, tepa hamon qorayib ko’rinar edi . Nihoyat qoraga yetib kelib, tepa bag’riga tuyalarni cho’ktirishgan . Shundan bu manzilgoh “Qoratepa” nomini olgan emish . SANGISHKONI qishlog’i . Bu qishloq nomi qadimgi sug’d tilida “Diz” – qo’rg’on, qal’a nomlarini bildiradi . Diz – jiz deb talaffuz etilgan . 1930 yilda Sangishkoni qishlog’ining aholisi kolhoz safiga kiritildi va “Bolshevik” nomi bilan yuritila boshlandi . Bu kolxozga Panji Samatov (1930 – 35 ) , Chori Mustarov (1935 – 46 ) , Shonazar Rahimov ( 1946 – 52 ) raislik qilishgan . 1952 yilda Voroshiliv nomi berilgan . Shu yillari kolxozga Mahmud Musharrafov rahbarlik qilgan . Sangishkonida bosh reja asosida qurilgan maktab, bir necha jamoa xo’jaligi bor . ChIMQO’RG’ON qishlog’i . Qashqadaryoning shimoliy qismida Chimqo’rg’on qishlog’i bo’lgan . Bu qishloq dastlab kichik qishloqlardan iborat edi . Qishloqning g’arbiy tomonidagi Alanga, Xo’ja, Ko’lariq qishloqlari bizning asrimizga qadar Chimqo’rg’on qishlog’iga kelib qo’shilgan . Qishloqning yerlari chimtol yerlar bo’lib, uning nomi ham shu so’zdan kelib chiqqan . G’uzor bilan bu qishloq orasida yo’l bo’lgan. Bu yo’l Qarshiga tomon o’tib ketgan . Bu yo’l yoqasidagi qishloqda karvonsaroylar toshquduqlar juda ko’p bo’lgan. Yaqin paytlarga qadar qishloqdakatta masjid bo’lgan. U Buxoro amirining farmoni va uning xotini mablag’i hisobiga bunyod etilgan. Chunki malika aslida shu qishloqning Sariqturk mahallasidan bo’lgan. Nixoyatda go’zal bo’lgan bu ayolni Buxoro amiri olib ketadi. Lekin ayolning farzandi yo’q edi. Keksaygach qishlog’iga qaytib o’zidan xotira qoldirish uchun masjid qurdirgan ekan . Qishloq keksaalari o’zlarining topqirligi bilan mashhur bo’lgan. Jo’ra cho’pon haqida naqil qiladilar. To’ylar, Navro’z bayramlarida u kishi tomoshalar ko’rsatgan. Unga 22

chopqirlar poygasida teng keladigan odam bo’lmagan. U otlar bilan yonma-yon chopib yura olgan. Bu odam haqida xalq ertak to’qigan. Qishloq to’liq elektr va gaz bilan ta’minlangan. SHAKARJO’Y qishlog’i. Rivoyatlarga qaraganda, bu qishloqda sak qabilalaridan besh aka-uka bo’lgan ekan. Ulardan: Cho’ntay, Yaziz, Alang,. Sariq,Qurtli degan qishloq kelib shu yerga joylashgan. Bular yashagan joy dastlab Beshqovurg’a deb atalgan. Aka-ukalarning bolalari xam o’z farzandlariga o’tgan avlodlari-urug’ining ismini qo’tishgan. Besh urug’ tarqalgan. Amir Temur davrida barcha qishloqlarning ro’yxati olinadi. Temur xisobchilari o’z daftarlatiga qishloq nomlarini yoza turib: tutmayiz, shinni, meva-chevasidan yeb, suvidan tatib ko’rishadi. Bu mevalar totli, suvi esa shirin edi. Ular qishloqning nomini eshitib ajablanishadi va bu qishloqning nomi “Beshqovurg’a” emas “Shakarjo’y” bo’lsin deydilar . O’qituvchi Murtoz To’xtamishevning aytishiga qarganda “Shakarjo’y” o’zining shirin-shirin mevalari bilan mashxur bo’lgan. Boy qishloqning dovrug’i Buxoro amirligiga ma’lum edi. Shu boisdan amilik ko’p soliq solardi. Shakarjo’y qishlog’I Qozoq qishlog’i shimolda Qoraqo’ng’irot, Janubda Deynov qishlog’i, G’arbda Qovchin qishlog’igacha cho’zilib brogan . Bu yerdagi artizian qudug’i hammavi suv bilan ta’minlab turibdi. QOZONCHI qishlog’i. Bundan 300 -400 yil ilgari aka-uka Nurmat vaEshqori nomli yigitlar Koson tumanining “Qo’ziquchar” qishlog’idan ko’chib kelgan. Ko’chish davrida qozon-tovog’i ko’ch-ko’ronini tuyaga ortib olishgan . Shu yerlarga etganda aka-ukalarga shu joy ma’qul bo’lib qolib, ko’chlarini tushurishgan va shu yerda o’rtoqlashib qolgan ekanlar. Qozon tovog’I bilan kelgani uchun shu yerning nomi “Qozonchi” bo’lib qolibdi. Hozir bu qishloq o’z o’rnini egallab olgan. Zavurlar qazildi. Qdimgi yodgorliklar ko’milib ketdi. O’ROZOBOD qishlog’i. Bu qishloqning paydo bo’lishi haqidagi bir hikoyatda aytilishicha, Tataristonning Qozon shaxrida bir hunarmand kishi bo’lib uning oti O’rozbobo ekan. U qishloqqa kelib, suv bo’yida joylashgan . Ko’p o’tmay tegirmon qurgan. Uyog’och ustasi ham edi. Buxoro amiri uni chaqirib olib yog’och minoralar yasovchi ustalar safiga qo’shgan. O’rozbobo ancha yil mehnat 23

qilgan. So’ng unga hozirgi yerlari berilgan. Bu qishloq shu boisdan “O’rozobod” deb ataladigan bo’lgan. O’rozboboning ikki o’g’li bo’lgan. O’roz bobodan qolgan o’g’illar ota izidan brogan. Uning joylarini obod qilgan. Ularning biri Xudoyor ikkinchisining oti Usata Shokir deb atalgan . Tumanimizdagi masjid va ziyoratgohlarning ustunlarini O’rozbobo va uning o’g’illari yo’nib tayyorlagan, deyishadi. Xozir ularning avlodlari shu qishloqda yashab kelmoqda. ESABOY qishlog’i . Esaboy qishlog’i shu yerlik Esonboy noli bir boyning nomi bilan yuritilgan deydilar. Lekin qiziqib, Esaboy nomli qishloq Koson tunmanida, Tallimarjonda,Samarqand, Farg’ona viloyatlarida xam bor. Shuni ham aytish kerakki qadimgi turk urug’lari orasida Esirg’li, Davg’li urug’I ham bor. Shu boisdan, Esirg’li urug’ining nomi qishloqqa nisbat berilganda Esir-so’zining o’zagiga boy so’zi qo’shilib Esaboy bo’lgan bo’lishi extimoldan xoli emas. YUKSALISH qishlog’i. Bu qishlog’ tumanimizdagi eng kenja qishloqlardan. U 1974 yilda tashkil etilgan. Xozir davlat jamoa xo’jaligiga aylantirilgan. Qishloq axolisi dehqonchilik bilan shug’ullanai. Asosiy ekin paxta xisoblansada Yuksalish qishlog’I uchun chorvachilik ham ko’p foyda keltirgan soxadir. Qishloqda bolalar boxchasi mayishiy xizmat ko’rsatish idorasi, jamg’arma banki 15-P.M.Q va qurilish - ta’mirlash idorasi, telefon-telegraf aloqa bo’limi, yozgi va qishgi klub, qishloq kasalxonasi, 650 o’rinli maktab va boshqa davlat idoralari joylashgan. Narzillo Xolmirzayev (1977-1982), S.Shodiyev, Sh.Xaqnazarov (1985-1992), A.Choriyev (1992 yildan hozirga qadar) shirkat xo’jaligida raxbar bo’lib ishladilar. Yuksalish qishlog’i zamonaviy me’morchilikning eng yaxshi binolari qator turar joylarga ega. Tabiiy gaz keltirilgan. ZUMRAD qishlog’i. Bu qishloq axolisi 1976 yilda Yakkabog’tumanining Toshqo’rg’on qishlog’idan ko’chib kelgan. Dastlab qishloq “Toshqo’rg’on” deb yuritiladi. 1979 yilda 15-sovxoz tashkil topdi. O’zbekiston Respublikasi oily soveti Prezidentining 1986 yil farmoniga asosan “Zumrad” deb nomlandi. 24

Qishloqda xozir 130 ta xo’jalik istiqomad qiladi. Qishloq yildan-yilga obodlashib bormoqda. QOVCHIN qishlog’i. Qovchin qishlog’I bundan 500-600 yillar ilgari tirli yerlardan ko’chib kelgan odamlarning o’troqlashishidan paydo bo’lgan. Qishloq o’rni botqoq va qamishzorlardan iborat edi. Ko’chib kelgan joylarini odamlar dastlab “Qamishli” deb atagan. So’ngroq “Qovchin” deb atala boshlagan. Qovchinlik keksalarning aytishicha Hisor va Ko’lob tomomlaridan xam odamlar kelib qo’shilgan. Bu urug’larning nomini Halloqi deb atashgan. Buxoro amirligi bu yerlarni egallamasdan ilgari Qashqadaryo voxasining G’uzor tumani yerlari Eronga tobe bo’lgan. Qovchin xalqi Eron podshosiga soliq to’lagan. Qovchin qishlog’ining etnik tarkibida arablar xam bor. Ular hozir yerli axoli bilan chatishib- birlashib ketgan. Qishloq axolkisining asosiy qismi tojik tilida gaplashadi. Qovchin qishlog’i inqilobdan ilgari Qashqadaryo voxasining eng yirik qishloqlaridan biri edi. Unda 20 dan ortiq masjid bo’lib, bolalar eski usuldagi maktabda o’qitilgan. Mullavachchalarga Mullo Rasul Qori, G’ovsiddin Qori, Raximboy halfa kabi kishilar dars bergan. Qovchin qishlog’idan yirik olim va davlat arboblari yetishib chiqqan. Qashqadaryo viloyati ijroiya qo’mitasi raisi Usmon Boltayev, A.Qosimov, X.Xo’jaqulov,Said Sariqovlar shular jumlasidandir. Qovchin qishlog’I viloyatda bir vaqtlar Qorako’l teri yetkazib berishda dong chiqargan. Xamza Xo’jaqulov singari dongdor patakor nomini xamma biladi .Xozir bu yerdagi shirkat xo’jaligi X.Ho’jaqulov nomiga qo’yilgan .Ho’jalik keng tarmoqlidir: bug’doy,arpadan xam buyerlarda xamisha mo’l-xosil olib kelingan .Qovchin yaylovlariga bo’y qishloq .So’ngi yillarda qishloq gullab –yashnadi . Qishloqda aribi gilamlar ozir xar bir xonadondi to’qiladi .Yaylovlar ko’p bo’lganligi uchun qirqinchi yillargacha tuya,echki, qo’lar boqiladi .Asosiy daromat chorvachilikdan kelar va jundan axoli turli-tuman buyumlar to’qib bozorga chiqarar edi .Xozirgi paytda xam xunarmandchilik ,chorvachilik va dexqonchilik bilan shug’ullanadi.Qishloqning so’nggi xoyotiga batafsil to’xtalib o’tadigan bo’lsak 1930 yili 17 nafar azodan iborat “Qizil dexqon” shirkati tuziladi . Ularning safida Tursunqul Badalov, SHaripov , Salomatov degan dexqonlar bor edi . SHu yili 25

“Guliston” nomini oldi .B.Xudayberdiyev va Itol Qurbonovlar uning faol a’zolari va tashkilotchilaridan edilar .Qishloq maxallasi Stalin nomli , “Islixat” , “Xujum” kolxozlariga kirdi . “Kiyikchi” (Kekchi xam diyishadi) maxallasida “Xarakat” , “Xoliqi” maxallasida esa Molotov nomli kolxozlar tuzuldi . “III Intirnatsional” kolxoziga birlashgan bu kicik artele rivojalana boshlydi . Bukolxozda daslab Ro’zi Sayliyev raislik vazifasini bajari kelgan 1930 yilning dekabir oyida davlat kolxozga 600 bosh qo’zi bergan .1933 yilda Qo’qonboyev degann kishi o’z ixtiyori bilan kolxozga bir bosh tuya ,130 bosh qo’y sovg’a qilgan .Kolxozga kirgan kishilar shu yillari o’z ixtiyorlaridagi qo’ y, echki, eshak,ho’kiz kabi molar bilan ariza berib kirganlar. Kolxoz kundan-kun boyigan . Shu yillarda Eshonqul Ro’ziyev Jangal Hayitovlar raislik qilganlar. 1933 yilda “III Internatsional” kolxoziga “Qizil dexqon” xo’jaligi xam kelib qo’shilgan. Shu yil ming gektar yerda don 15 gektar yerda paxta ekilib xar gektar yerdan atigi ikki fut-32 kilogramdan paxta berilgan. Kolxozga Xamza Xo’jaqulov ( 1940-1941), Zulfiqor Xo’janov (1942-1950), X.Xo’jaqulov (1959-1964) , Zulfiqor Xo’janov (1964- 1969), Maydon Tursunov (1969) raislik qiladi. Jammi Qanoatov kolxoz partya tashkilotining birinchi sekretari bo’lib ishladi. 1961 yilda (III Internatsional) “kolxozi savxoziga” aylantirilib unga “Qizil qaxramon” (Kojor qishlog’i), “Qizil yo’l” (Oqrobot qishlog’i) kolxozlari xam qo’shildi. Xozirda Qovchin qishlog’ida 10 ming axoli istiqomad qiladi, 1300 o’quvchiga mo’ljallangan ikkita o’rta maktab bor,150 nafar o’qituvchi ta’lim va tarbiya beradi. Shu maktab o’quvchilari orasida 12 ta fan nomzodi, 96 nafar olijy ma’lumotli qishloq xo’jaligi xodimlari, 28 nafar tibbiy xodim yetishib chiqqan. SOVLIG’OR qishlog’i. Eng qadimgi qishloqlardan biri. Meloddan ilgari Mirishkortepa ustida paydo bo’lgan. Sovlig’orliklarning urug’lari xaqida ularning 110 ta urug’i tarqalganligi aytiladi 1 . Eng qadimgi axolisi turklar bo’lib, ular asosan uchta urug’dan tarqalgan. Turk urug’larining birinchi avlodi Mirishkortepada yashagan. Shu bois ular Mirishkor avlodi deyilgan. XV-XIX asrlargacha Mirishkorliklar xozirgi Dexnov axolisiga yashagn joyga siljib kelgan. Ikkinchi 1 Sariqov N., Bobojonov M, Jo’rayev Ch., Haqnazarov D. G’uzorliklar. T., 1996, 18-21-betlar. 26

urug’ basharlardir. Rivoyat qilishlaricha Basharlar urug’i chorvachilik bilan shug’urlanganlar. Ular Turkistondan ko’chib kelishgan. Uchinchisi Sayidlar avlodi bo’lib, Dexnovga XIII-XV asrlarda lo’chib kelib, hozirda yashab turgan Xo’ja- saidlar urug’ini tashkil qiladi. Bulardan tashqari Qovchin, Ashir Buxoriy, Samarqanddan esa gadoylar urug’I ham ko’chib kelgan. Urug’lar orasida “bo’yinqora”, “kalay”, “laqay”, “palteshar” avlodlari ham bor. Hozirda ham G’uzor, Mirishkor, Talishbe, Qovchin, Oqrobot qishloqlarida Xo’ja-Saidlar avlodi yashaydi . Ular Sulton Mir Haydar urug’i ekanliklarini aytadilar. Ularning shajaranomlari ham bor. Dexnov 1920 yillarda Buxoro xonligiga qarashli bo’lgan . Amir Olimxon davrida amirlikda xizmat qiluvchi odamlar shu qishloqdan ko’p bo’lgan . Qishloq Qarshiga boradigan katta yo’l yoqasida edi. Shu bois xunarmand-kasblar ko’p edi. Ular o’z mollarini Qarshiga, Qovchin, Koson, Kirkchi kabi joylarga olib borib sotganlar . Qishloqda o’nlab masjidlar bo’lgan. Buxoro amirining Miroxuri ham Dexnovlik bo’lhan deyishadi. Hozir ham Miroxur avlodlari Dexnovda yashaydi . Qishloq hunaremandlari bo’z va olacha to’qishda mashxur bo’lishgan. Urug’larimizning kelib chiqishini 110 ta turkiy qabilalardan tarqalgan deyishadi. Sovlig’orda yashagan avlodlarning urug’larini quyidagicha belgilar ko’rsatishni maqsadga muvofiq deb topdik. Bunda oltin avlod vakillari haqida fikr yuritamiz. Sovlig’orda asosan eng qadimdan yashagan avlodlar uchta bo’lgan . Hozirgi kunda oltita vakillari yashaydi. Bulardan ba’zilari chetdan ko’chib kelgan avlodlardir. Eng qadimgi avlodlardan biri melodda oldingi Sug’diyona davlatiga qarashli bo’lgan. Bu yerda hozirgi Mirishkor urug’i yashagan. Ularning turkiy avlodi bobolarimiz fikr va rivoyatlariga asoslanib Qipchoqlar bilan aralashib xunlarga borib taqaladi. Tarixiy manbalarga asosan Surxandaryo va Qashqadaryo voxalarida ayniqsa, biz yashab turgan hududlardagi aholining ko’pchiligi meloddan oldin yashagan bo’lsa, dastlabki davrlarda XIX-XV asrlarda ko’chijrib keltirilgan. Qipchoq qabilalari yerli xalq bilan aralashib ketgan. Ular yashab turgan joylarini chiroyli bog’-rog’larga aylantirgan. Mirishkor, urug’ini asl bobodexqon 27

deb atay boshlaganlar. Bu nomni atrofda yashaydigan axoli bilan o’tkinchi savdogarlar bergan. Qadimdan Mirishkor urug’i bilan birga yashab kelgan avlodlardan biri Bashirlar urug’idir. Rivoyatlarga ko’ra Turkmanistondagi Bashir qabilasi melod boshlarida chorvachilik bilan shug’ullanib ko’chib yurganlar. Melod boshlaridan Mirishkortepa yonidagi Mirishkor urug’I bilan o’rtoqlashib yashaganlar. Ularning qaysi biridan bashir urug’I qaysi avlodga mansub deb so’rasangiz turkman avlodiga deb javob beradilar. Ammo hozir ular o’zlarini o’zbek deb hisoblashadi. Sovlig’orda yashaydigan qadimgi avlodlardan biri Saidlar avlodidir. Ular XII-XV asrlardan boshlab yerlik aholining saidiy xo’jasi hisoblanadilar. Ular yuqori xo’ja said avlodidan bo’lib, Keyinchalik Sovlig’ordan Koson, Tlishbe, Mirishkor, Qovchin qishloqlariga shu yerdagi xo’ja saidlardan tarqalgan. Keyingi sahifalarda xo’ja said avlodi shajarasi haqida fakir yuritiladi. Qolgan avlodlar qo’shni qishloqlarda kelib o’troqlashib qolganlar. Ular: Qovchin urug’i: turkiy qabilalardagi urug’I ham qovchin deb berylgan. Ular Qovchin qishlog’idan kelib qolishgan. Ashir Buxoriy urug’i Buxoro viloyatidan gadoylar urug’i Samarqand viloyatidan kelib joylashgan. Ular keyinchalik o’troqlashib yashab qolganlar va hozirda ham yashaydilar . Ba’zi urug’larning kasb-koriga qarab ,ba’zan rivoyatlarga asosan laqablar berilgan .Bulardan : Aqllar urug’i .Ularning nima uchun aql deb atalishi quyidagicha hikoya qilinadi: xo’ja-saidlardan biri kelganida ko’pchilik kishilar qishloq yaqinadi o’tin chopib o’tirganlar .Ular orasida yoshroq , sho’xroq , e’tiborsiz bir yigit bo’lgan . Xo’ja , ular bilan salomlashgandan keyin u yigitga qarab: “ Inim bir kosa suv olib keeling” ,-deb buyurgan. O’tirganlar: “Pirim odam qurib, shu sizga suv olib keladimi” ,-deb pisanda qilishgan .SHunda bir kosa muzdek sut olib kelib: “ Suvdan ko’ra sut iching , oftobni oladi , pirim” , - deb uzatgan . “ Raxmat” , - deb xo’ja sutni ichib olgan , u keyin kosani qo’ygani ketganida pisanda qilgan 28

odamlarga qarab: “Sizlar ahmoq ,degan edinglar , aqilli ekanku” , deb o’tib ketgan ekan . Shu voqeyadan keyin bu urug’ aql deb atalgan . Shunday uruglardan biri bo’zchilar urug’idir . Bu urug’ eng qadimgi davirdan boshlab to’quvchilik bilan shug’ullangan .Shuning uchun ham bu urug’ bo’zchi deb ataladi .Ular doimo ,ishda ham , gapda ham juda epchil muomala qilishadi .Dastlabki davirlarda bo’z to’qib G’uzor ,bezda shaharlariga borib sotib tirikchilik qilishgan .Hozir ham bu shaharlar shu nom bilan yuritiladi . Bu yerda bo’yni qora , qalay ,lakay, palteshar laqabli urug’lar mavjud .Ular Devonda bir tan ,bir jon bo’lib ahil yashab kelmoqdalar 1 . Eng qadimgi aholi turklar bo’lib, ular asosan uchta urug’dan tarqalgan. Turk urug’larining birinchi avlodi Mirishkortepada yashagan. Shu bois ular Mirishkor avlodi deyiladi. XV-XIX asrgacha Mirishkorliklar hozirgi Dehnov aholisi yashagn joyga siljib kelgan. Ikkinchi urug’ Basharlardir. Rivoyat qilishlaricha, basharlar urug’I chorvachilik bilan shug’ullanganlar. Ular Turkistondan ko’chib kelishgan. Uchinchisi saidlar avlodi bo’lib Dehnovga XIII-XV asrlarda ko’chib kelib, hozirda yashab turgan xo’ja-sayidlar urug’ini tashkil qiladi. Bulardan tashqari Qovchin, Ashir Buxoriy, Samarqanddan esa gadoylar urug’I ham ko’chib kelgan. Urug’lar orasida “bo’yin qora”, “qalay”, “laqay”, “palteshar” avlodlari ham bor. Hozirda ham G’uzor, Mirishkor, Talishbe, Qovchin, Oqrobot qishloqlarida xo’ja-sayidlar avlodi yashaydi. Bular Sulton Mir Haydar urug’I ekanliklarini aytadilar. Ularning shajaranomalari ham bor. Dehnov 1920 yillarda Buxoro xonligiga qarashli bo’lgan. Amir Olimxon davrida amirlikda xizmat qiluvchi odamlar shu qishloqda ko’p bolgan. Qishloq Qarshiga boradigan katta yo’l yoqasida edi. Shu bois qishloqda hunarmand-kosiblar ko’p edi. Ular o’z mollarini Qarshiga, Qovchin, Koson Qirqkichi kabi joylarda olib borib sotganlar. Qishloqda o’nlab masjidlar bo’lgan. Buxoro amirining miroxuri ham Dehnovlik bo’lgan deyishadi. Hozir ham Miroxo’r avlodlari Dehnovda yashaydi. Qishloq hunarmandlari bo’z va olacha tikishda mashhur bo’lgan. Aytishlaricha, Dehnovda katta madrasa bo’lgan. Mulla 1 Po’latov B. G’uzorliklar tarix ko’zgusida. T., 1994, 14-16-betlar. 29

Ashirxon, Mulla Qo’zixon, Mulla Haydar, Mulla Temirxon, Mulla Mustafoqul, Mulla Qanoat, Mulla Rasulberdi, Mulla Abdullaxon, Mulla Qilich kabi allomalar shu madrasani tugatgan. Dehnov qishlog’ining joyi va nomi tez-tez o’zgarib turgan. Miqiyon, Qarchig’ay, Xumdon, Qizmasjid, G’allaquduq, Xo’ja qaptol, Teshiktepa nomlari bilan atalgan. Keyincxhalik Dehnov ya’ni yangi qishloq degan nomni olgan edilar. Dehnovda yana bir makon bor, uni Balxiyaktepa deb atashadi. Aytishlaricha, bu tepada yashaganlar Balx shaxodan ko’chib kelgan emishlar. Qishloq tevaragida bir qancha tepalar borki, ular aloxida axamiyatga moliq. Mirishkortepa- bu yerda dehqonlarning dastlabki urug’lari istiqomad qilgan. Qarchig’aytepa juda baland bo’lib, Dehnovning qadimgi aholisi yashagan joy. Bu tepada Dehnovliklar uzoq makon tutganlar. Yassi tepaning eski nomi nomalum. U tuzulishga, yassi va ko’p joyni egallab yotganligiga qarab Yassitepa deyiladi. Supayarontepa bu joy savdogarlar keli-ketuvchi makon-manzil bo’lgan. Aftidan, Supayaron emas, Supayoron bo’lishi kerak. Chunki inqilobdan ilgari so’fiylar darveshlar shu yerga kelib istiqomad qilganlar. Bu yerda savdogarlarning rastalari, mehmonxonzlar, karvonsaroyar quduqlar bo’lgan. Dehnovning eng gavjum yeri shu joy edi. Shu yerda Shifo-ulyoron degan avliyo o’tgan deydilar. Dehnovning eng so’ngi turar joylaridan biri Qo’rg’ontepadir. Uni “Teshiktepa” ham deyishadi 1 . Chunki shu qo’rg’onning Qarshiga qaragan darvoza qismi o’pirilib, bahaybat minoraning tepa qismi teshilgan edi. Bu Qarshi shahridan keladigan yo’lovchilarga teshik bo’lib ko’rinardi. Keyingi 50 yil davomida qo’rg’onning qolgan qismi ham nurab ketdi. Qo’rg’on tepasida unga kiriladigan g’ishtin qorovulxonalar edi. Shunday binolardan birida tug’ ham ko’tarib qo’yilgan joylar bo’lgan. Shu atrofda ziyoratgoh bo’lgan. Qo’rg’on Bobur ishg’ol qilgan Hisordagi mashhur qal’aga juda o’xshaydi. Kattaligi va tuzilishiga ko’ra Hisor qal’asi qo’rg’oninign yoshi bilan bir ekanini payqash qiyin emas. O’rta Osiyodagi xonliklar va bekliklar o’zlarini himoya qilish uchun 12 asrdan boshlab qal’alar qurganlar. Ularning arxitekturasidagi bir xilliklar ham buni tasdiqlaydi. 1 Sariqov N., Bobojonov M, Jo’rayev Ch., Haqnazarov D. G’uzorliklar. T., 1996, 22-bet. 30

1921-1927 yillar davomida qishloqda kichik artellar, ishchi dehqon uyushmalari tuzildi. 1927 yilda qishloqda yer islohati o’tkazildi . Qashqadaryo viloyatida shu yilda 94 ta kolxoz tuzilgan. Dehnov qishlog’ida dastlab 40 nafar kishi birgalikda “Qizil O’zbekiston” nomli kolxoz tuzishgan. Bu kolxozga Mahsum bobo degan kishi a’zo bo’lib kirib, so’ng rais etib saylangan. 1929 yilida davlat “Qizil O’zbekiston” kolxozi a’zolari uchun 500 bosh qo’zi bergan. 1930 yilda Abdulxayr Fayzullayev rais bo’ldi 1 . 1934 yilda qishloqqa birinchi traktor keldi. Dalalar traktor bilan haydala boshlandi. Dastlabki X.T.Z traktorining ish unumi kam bo’lsada yerpluk yordami bilan haydalgach hosildorlik sezilarli darajada yuqori ko’tarildi. Texnika odamga qanot bag’ishladi. Shu yilda Qahhor Qozoqov, Chori Qurbonov, Sohib Karimov, Sevin Suvonovlar traktorchilik G’uzorni egalladilar. Bu o’rnida shu qishloqdan chiqqan birinchi mexanizator Nusrat Karimovning nomini aytib o’tish lozim. Bu matonatli ayol 1936 yilda birinchi bo’lib traktor ro’liga o’tirgan. Qishloqda “Qutilish”,”G’ayrat”, “Ozod” shirkat xo’jaliklari ham tuzilgan edi. Ular 1937 yilda “Qizil O’zbekiston” kolxoziga qo’shildilar. 1940 yilda qishloq sho’rosining raisi etib Jabborqul O’tkirov saylandi. Bo’ri Avliyoqulov esa kotib bo’ldi. G’ayrat va shijoat tufayli qishloqda ancha o’zgarish bo’ldi. Ikkinchi jaxon urushi davrida “Qizil O’zbekiston” kolxozi 1100 gektar yerda dehqonchilik qildi .Kolxoga Tosh Ibodov , Polvon Javliyevlar raislik qildilar .1946 yilga kelib qishloq yerlari 1366 gektorni tashkil etdi .1955 yilda Dehnov da tuzilgan Mikoyan nomli va “ Qizil O’zbekiston” kolhozlari birlashdi .Dehnov qishloq kengashi Novqot deb atalib, Qishloq sho’rosi Novqotga ko’chirildi 1968 yilda Dehnov qishlog’i “Qashqadaryo” sovxoziga aynaltirildi .Sovxoz shu yili 1700 gektar yerga ekin ekdi .Bu vaqtlar Shodmonqul Jo’rayev derektorlik qilgan .Qishloqda ichimlik suv ,tabiiy gaz o’tkazilgan. Kasalxona, ikkita o’rta maktab xunar –texnika bilim yurti ,xunarmandchilik ustaxonalari mavjud. QOVCHIN qishlogi .Qovchin qishlog’i juda ko’hnadir .Qadimdan qishloqda aholi chorvachilik bilan shug’ullanib kelgan .Qovchin juda katta 1 Sariqov N., Bobojonov M, Jo’rayev Ch., Haqnazarov D. G’uzorliklar. T., 1996, 22-bet. 31

qo’rg’ondan iborat deb aytadilar VII-VIII asirlarda arablar bostirib keldi .Arablarga qarshi turgan bu qo’rg’onning koli ko’kka sovurilib, o’rnida o’rnida tepalik hosil bo’lib qolgan ekan. Qishloq tepasining kun chiqish tomonida eski masjid qurilgan. Bu hashamatli masjidni ba’zi birovlar Abdullaxon podsholigi davrida qurilgan deydilar. Rivoyatga qaraganda, kofirlar bir jangchini quvib keladilar. Jangchi shu masjidga kirib yo’qoladi. Shundan beri u “G’oyib ota”deb atalar emish. Abdullaxon davrida qayta yangilanib, eski masjid o’rnida yangi masjid barpo etilgan, degan fikirga qo’shilsa bo’ladi. Oldingi bino hozirgisidek salobatli emas, uning qoldiqlari masjidning kunbotar tomonida bo’lib, ustida sanamlar, chiroqlar qo’yilgan. Qishloq Qarshi shahriga boradigan yo’l ustida bo’lib, ilgari juda obod bo’lgan. Keyingi yarim asr mobaynida odamlar Dushanbega Shaxrisabz, Kitob, G’uzor, Afg’oniston tomonlarga ketib qolgan. Inqilobdan so’ng ajoyib xalq qiziqchisi Siddiq bobo degan kishi shu qishloqda yashagan. Butun vohada qiziqchiligi bilan tanilgan bu bobo Katta Farg’ona kanalini qazish paytida o’z sanatidan kanal qazigani kelganlarni bahramand qilgan. Qovchin aholisi har tomonga ko’chib ketganligidan hozir 260 xo’jalik yashaydi. Qishloq uch qisimga bo’lingan – tepatakliklar, chaylaliklar, yangi rabotliklar. Qadimda xalq chorva bilan shug’ullangan. Quduqlari sho’r, chunki yer ostida tuz ko’p. XOLQOBOD qishlog’i. Bu qishloq ahlining asl manzili Qovchin qishlog’idagi Xolqobod tepa yonida bo’lgan. Xolqobod , Qovchin, Qovchin, Xudiyon qishloqlarini oralab bir vaqtlar Kanorjo’y daryosi oqib o’tgan. Shu daryo Xolqobod qishlog’I yerlariga kelib ikkiga bo’lingan. Aytishlaricha, Xolqobod xaalqi qadimda Xitoydan kelgan bo’lib, hunarmandlari ko’p bo’lgan. Aslida Dugreza, ya’ni dug yasovchilar degan ma’noni anglatadi. Kanorjo’y daryosi qurib qolganidan so’ng xalq o’zan bo’ylab joylashgan. Hozir xam Dehnov va Qovchin tomon ketadigan kanal bo’yiga yashaydilar. Hozirda Qarshi shaxrida yashovchi, asli otalari Xolqobod qishlog’idan bo’lgan. O’rmog’ bobo Xudoyberdiyevning aytishicha, Xolqobod qishlog’ida yetita qal’a bo’lgan. Xolqobod qishlog’iga eng qadimda Xitoy tomondan ko’chib kelgan birinchi avlod nomi Chanishota bo’lgan. 32

Shuning uchun Xolqobod mozori Chin mozori, “Chanishota” mozori deb yuritiladi. O’rmog’ boboning yana bir naqil qilishicha bir vaqtlar Xolqobod bo’yida joylashgan Qovchin qishlog’ida sut bozor bor ekan. Shuning uchun bu joy shirkent deb nolangan. Xolqobod qishlog’ida ham bir vaqtlar aholi zich yashagan. Bu Kanorjo’y daryosining qurib qolishi bilan bog’liq bo’lib keyingi asrlarda aholi bu yerlardan ham ko’chib ketgan. Shu bois Xolqobod qishlog’ida kam aholi yashaydi. U Qovchin qishlog’i bilan birgalikda Qashqadaryo shirkat xo’jaligini tashkil qiladi 1 . YANGIOBOD qishlog’i. Bu qishloqning kelib chiqishi uzoq asrlarga borib taqaladi. Bu qishloq bir vaqtlar Kanorjo’y daryosining bo’ylarida edi. Eramizning so’ngi asrlarida qishloq sersuv daryo bo’ylab joylashganligi uchun baliqchilik, dehqonchilik va chorvachilik bilabn shug’ullanganlar. XVII-XVIII asrlarga kelib Kanorjo’y daryosi o’rnida qazilgan ariq atrofida joylashganlar. U qishloqda katta masjid va avliyolar mozorlari bor. Qishloq aholisini ko’pchiligini qipchoq shevasida gapiruvchi aholi tashkil etadi, unda o’g’uz qipchoq lahjasida so’zlashuvchi urg’ular aralash yashaydi. Yangiobod qishlog’i mexnatkashlari 1929 yilda artel xo’jaligiga birlashdilar. Birinchi artel xo’jaligi “Hujum” nomi bilan ataldi. Dastlbki qadamlar samarali bo’ldi. “Hujum” shirkat birlashmasiga 50 xo’jalik a’zo bo’lib kirdi. 1930 yilda “Hujum” a’zolari har yilgiga qaraganda 3 – 4 marotaba hosilni ko’p olishdi. Shirkatda kirgan xo’jaliklarning ijtimoiy axvoli yaxshilandi. Ularni davlat qo’llab quvvatlab turdi. Jamoa xo’jaliklari va shirkatlarni davlat bahorgi hamda kuzgi urug’lik bilan ta’minladi. Natijada shirskatda a’zo bo’luvchilarning soni ko’paydi. Yil oxiriga borib hamma kishilar shirkat xo’jaligiga birlashdilar. 1930 yilning oktyabr oyida yakka xo’jaliklar tugatilib, hamma dehqon xo’jalikka kirib bo’lgan edi. Quloqlarning mol-mulki ham kolxoz mulkiga o’tkazildi. 1930 – 36 yillarda “Hujum” jamoa xo’jaligiga Poyon Kunnazarov rais bo’ldi. Ammo 1930 yilning boshida kolxoz raisi Sag’di eminov edi. Ravshan Berdiyev, Yo’ldosh Egamberdiyev rais, Avaz Ergashev batraklar tashkilotining boshqaruvchisi bo’ldi. 1938 – 1939 yillarda “Xudoyon”, 1 Sariqov N., Bobojonov M, Jo’rayev Ch., Haqnazarov D. G’uzorliklar. T., 1996, 24-bet. 33

“Qizil dehqon”, “Yangiobod”, “Hujum” kolxozlati birlashib “Qizil dehqon” deb ataldi.Bu kolxozga dastlab Qalandarov degan kishi, so’ng Rustam Panjiyev raislik qildi. 1941-1942 yillarda Xolbek Nabiyev rais bo’lgan. Kolxozlarda sanoat maxsulotlarini ishlab chiqaradigan zavod va fabrikalar qurilmadi, ularning ko’pi uzoq shaxarlarga to’planib qoldi. 1942 – 1943 yillarda Tursunpo’lat Cho’liyev, 1944 – 1945 yillarda Tangri Xudoyqulov rais qilib saylandi. Shuni aytish kerakki, nomiga kolxozchilar raislarni saylaganlar. 1950 yilda “Qizil dehqon” jamoa xo’jaligi bilan Mang’it qishlog’idagi “Madaniyan” jamoa xo’jaligi birlashtirib bu xo’jalikning nomi Mikoyan deb atala boshladi. 1954 yilda Mikoyan nomli kolxozga raxbarlikni Xudoyberdi Sultonov olib bordi. 1955 yilda esa Oston Eshonqulov rais bo’ldi. 1957 ylda Miqoyan nomli jamo xo’jaligi hududiga Qoratikan qishlog’I ham qo’shilib, “XX parts’yezd” savxozining yetti bo’limni tashkil etdi. 1972 yilda Yangiobod qishlog’idan Mang’it qishlog’I aloxida ajralib chiqdi. MANG’IT qishlog’i. Beshkent, Qarshi, G’uzorga boradigan yo’l ustida bo’lgan. Qishloq o’zining masjidi, ziyoratgohlari, birinchi marotaba ajdodlar makon tutgan tepa qo’rg’onlarga ega. Hozirgi paytda ko’p ming aholi yashaydigan bu qishloq Qovchin-Qarshi, Dehnov-Qarshi, Oqrobot-Qarshi yo’llari o’tgan. Katta asfald yo’l yoqasidadir. Qadimgi kanal ham shu yerdan o’tgan. Qishloq hamisha suvga serob, gazlashtirilgan. Rejali uylar ko’p. Qishloqning asosiy ekini paxta bo’lsa-da bog’lar juda ko’p. Hamma qadimiy qishloqlarda bo’lganidek u qishloqda ham toshquduqlar, karvonsaroylar bo’lgan. Daryo bo’yida bo’lganligi uchun aholisi baliqchilik bilan shug’ullangan. Qishloqda hunarmandlar, tegirmonchilar, oshpazlar, chavandozlar, mashhur polvonlar, mohir to’quvchi hunarmandlar ko’p bo’lgan. OQTEPA qishlog’i. Oqtepa qishlog’I Dehnov qishlog’ining kunchiqar tomonida joylashgan. Qishloqning birinchi makoni Oqtepa atrofida edi. Oqtepa ancha baland bo’lib Qarchig’ay tepaning to’g’risida joylashgan. Yozda sho’r bosib oqarib turgan. Shundan “oq tepa” deyilgan. Undagi tewpalikda qadimgi odamlar 34

yashagan. Oqtepa qishlog’ida S.Ayniy nomli maktab bor. Oqtepa qishlog’ini ma’muriy-iqtisodiy jihatdan “Qashqadaryo” shirkat xo’jaligining bir bo’limidir. OQROBOT qishlog’i. Oqrobot so’zining ma’nosi fayzli so’zidan olingan deydilar. Bu qishloq G’uzor tumanining yirik xo’jaliklardan biri bo’lib, Dehnov qishlog’idan janubda joylashgan, kunchiqar tomondan Qovchin qishlog’igacha cho’zilib borganm. Qishloq o’n chaqirimcha masofada kanal bo’ylab joylashgan. Xalqning aksari qizmi tojik tilida so’zlashadi. Bir qismi Qovchin urug’idan bo’lib, O’zbeklardir. Qishloqda ikki millat vakillari inoq yashaydilar. Oqrobotda uchta o’rta maktab bor. Qishloq kishilari aholining qadimgi ota-bobolari ko’hna Oqrobotda yashab, so’ng bu yerga ko’chib kelib o’rnashganlar deb aytishadi. Oqrobotning ilk odamlari bu yerda sardoba qurganlar. Sardobaning o’rni hozirda univermag ostida qolib ketgan deyishadi. Sardoba yonida bozor ham bo’lgan. Yana bir rivoyatda aytilishicha, Amir Olimxon shu yerdan o’tayotgam odamlar unga peshvoz chiqadilar. Podsho qishloq noz-ne’matlaridan tatib ko’ribdi, mulozimlariga buyurib qishloqdagilar qanday yashayotganini surushtiribdi. Mulozimlarga ham qishloq ahli va bog’-rog’lar shirin mevalar ma’qul tushibdi. Shundan so’ng Amir Olimxon bu qishloq nomini Fayzli debdi. Shundan beri qishloq Oqrobot deb yuritiladi 1 . 1 Sariqov N., Bobojonov M, Jo’rayev Ch., Haqnazarov D. G’uzorliklar. T., 1996, 25-26-betlar. 35

1.2. Aholi an’anaviy urf-odatlari va marosimlari Insoniyat yaralibdiki, u o’zining yashashi uchun kurashgan va barcha qiyinchiliklarga bardosh bergan . O’tmishning noyob bir yodgorligi – xalq turmushi madaniyati milod boshlaridan beri muqim yashab kelayotgan jarayondir . Ming yilliklar – ko’plab avlod va madaniyatlarning, ijtimoiy taraqqiyotning tug’ilishi va halokatining almashinib turishi demakdir . Ming yilliklar ! Ko’z oldimizda cho’llar, shu cho’llarda bo’lib o’tgan turli bosqinchiliklar, janglar, podsholiklarni paydo bo’lishi, gullab yashnashi va yemirilishi namoyon bo’ladi . Ming yilliklar oldida inson umri juda – juda qisqa … Ammo ming yilliklar xalq xotirasida abadiy yashab keladi . O’rta Osiyo xakqlarining madaniyati o’z davrida gullab yashnagan, shuning uchun ham jaxon xalqlari etiborini o’ziga jalb qilgan . Biz bobokalonlarimizning mehnati, ularning qilgan ishlari, madaniyati haqida juda qisqa ma’lumotga ega edik . Faqat bir narsani bilar edik – bizning ham ajdodlarimiz bo’lgan . Ular aslida kimlar bo’lgan, qayerlarda yashagan, nima sababdan ularning nomlari xalq og’zaki dostonlariga aylangan, xalq ular haqida rivoyatlar to’qigan kabi talaygina savollar javob berish uchun tilimiz lol edi . Mamlakatimiz rivojlangani sari uning o’g’lonlarining ijtimoiy qarashlari ham o’zgarib bordi . O’zbek xalqining madaniyati yuksalgan xalq ekanligini ochib berib ba’zan tazyiq ostida bo’lsa ham xalq milliy iftixorini himoya qila boshladilar. 1991 yil O’zbekiston Respublikasi mustaqil bo’lgandan keyin o’zining o’tmish tarixiga burilish yasadi . Avlodlar merosini o’rganish, unga xurmat bilan qarash, asrab avaylash, xalq mehnatiga hurmat bilan qarashdek vazifalarni amalgam oshira boshladi . O’zbekistonda yashaydigan barcha xalqlarning ajdodlari bo’lgani kabi Sovlig’orliklarning ham o’z avlodlari bor . Sovlig’or eng qadimgi qishloqlardan biri . Uning dastlabki nomlari Balxiyak – Mirishkortepa yonida Miqiyon, Qarchig’ayliklar, qizmachit, Xumdonlik, Xo’jaqaptollik, Galaquduq, qo’rg’ontepaliklar deb yuritilgan . XVII asr boshlaridan Sovlig’or nomi bilan 36

yuritilgan . Shu yerlarda yashagan xalqlar o’z joylarini o’zgartirib brogan bo’lsalar-da, xalqning do’stligi, birligi, urf-odatlariyu kasb-korlarini aserab avaylab, rivojlantirib bordilar. Bu o’tmish davrlar, xalqning mehnatdagi qahramonligi xalq og’zaki rivoyatlariga aylanib bordi . Qishloqda undan ortiq 85 – 96 yoshga kirgan nuroniy otaxonlar va onaxonlar yashaydi . Ularning xotiralari juda o’tkir bo’lib, ota bobolardan eshitgan rivoyatlarini o’zlarining nevara – evaralariga hikoya qilib beradilar, bir asrlik voqelarni aytib beradilar. Qishloq milod boshlaridan Mirishkor – asl bobodehqon deb atala boshlangan 1 . Demak, avlodlarimiz azal – azaldan doshlab dehqonchilik, bog’ – rog’lar yaratish bilan birga hunarmandchilik, kosiblik, chorvachilik bilan shug’ullanganlar . Mirishkor urug’i asta – sekin rivojlanib, kopayib bir qismi Mirishkor qishlog’ida yashaydi .90 yoshli usta Poyon bobo shunday hikoya qiladilar. “Bizning ota – bobolarimiz azaldan Sovlig’orliklar tog’alaring deb o’rgatib qulog’imizga quyishgan . Shuning uchun ham biz Sovlig’orliklarni tog’alar deb ataymiz”. O’sha davrlarda aholi chorvachilik bilan shug’ullangan, keyinchalik o’troqlashib bog’ – rog’lar yaratgan . Xalq qayerda yashasa o’zi uchun shart – sharoit yaranib olgan . Ular chorvachilik bilan bir qatorda hunarmandchilik, kosiblik, kulolchilik bilan shug’ullanganlar . Bu sohalarni yaxshi o’rgangan ustalari, kosiblari, huarmandlari bolgan . Ular xalq madaniyatini rivojlantirishga o’z mehnati bilan hissalarini qo’shgan . Milod boshlaridan mirishkor urug’I bilan birga bashirlar urug’I ham istiqomad qilib kelgan . Bashirlar asosan turkman urug’laridan bo’lib Turkmanistonning Bashir viloyatidan kelib qolishgan deb rivoyat qilinadi. Ularning mashg’ulotlari asosan chorvachilik bo’lib kochib yurganlar , milod boshlarida hozirgi Mirishkortepa yonida o’troqlashib, mikiyonliklar bilan yashab qolgan avlod hisoblanadi . Ular o’zlarini turkman qabilalaridan ekanligini bilishadi. 1 Po’latova B. G’uzorliklar tarix ko’zgusida. T., 1994, 80-bet. 37

Bashir avlodi qaysi xalqqa mansub bo’lgan degan savol turkmanlarga deb javob berishadi . Bir necha asrlar yaxshi hayot kechirib bir tan bir jon bo’lib yashagan bu xalqning o’tmishi bir – biriga bog’liq bo’lgan . Ular o’zlarining mehnati tufayli bu yerni obod qilganlar, el nazariga tushganlar . Asta sekin bu yerda ham hukmronlik o’z tasirini ko’rsatgan . Sinfiy tabaqalanish, o’zaro olib borilgan urushlar, bosqinchilik harakatlari O’rta Osiyo xalqlari qatori bizning xalq boshiga ham tushgan . Iskandar Zulqarnayin arablar istilosi, mo’g’ul – tatarlarga qarshi olib borilgan harakatlar xalq madaniyatini rivojlantirishga o’z ta’sirini ko’rsatgan . Milod boshlarida qishloq rivojlangan, aholining o’z qo’rg’onlari bo’lgan . Yerli aholi o’zining beklariga ham ega edi . Ular tokchavonlik uylar qurishgan va istiqomad qilishgan . Aholi chorvachilik bilan bir qatorda dehqonchilik, hunarmandchilik, kosibchilik bilan shug’ullanganlar . Qoyning mayin junidan gilamlar to’qiganlar, qalin junli terini oshlab po’stak tayyorlaganlar, supra, sovuqda kiyadigan ichkicha kaltacha tikkanlar, tuya junidan chakmon tikkanlar, namat to’qiganlar . Qish uchun aholi tayorgarlikni yozda ko’rgan . Yetishtirgan mahsulotlaridan turli xil tamomlar, qoqilar, qurtlar, mayiz, g’ulimlar tayyorlaganlar . Ular o’z imkoniyatlaridan kelib chiqib qovun – tarvuz, kadi oziq – ovqat mahsulotlari yetishtirganlar . Aholi moddiy tomondan to’q bo’lib borgan sari ma’naviy tomondan boyib borgan . Qishloq o’z boylariyu , saidlari bo’lgan . Baland minorali qo’rg’onlari manzilgoh bilan birga namozgoh joyini kuzatuv vazifasini bajargan, ayniqsa ko’chmanchi qabilalar olib brogan o’zaro urushlar xalqni rivojlanishiga o’z ta’sirini ko’rsatdi . Aholi Mirishkortepa ostidan ko’chgandan keyin Qarchig’aytepa ostiga kelib joylashgan . Uni obod qilib olgunga qadar qancha – qancha mehnat sarf qilgan . O’zaro urushlar mo’g’ul istilochiligi xalq boshiga solingan soliqlar xalq tinkasini quritgan . Qishloq yaqinidan o’tadigan karvonga ko’chmanchilar hujum qilgan, natijada savdogarlar qishloqqa panoh istab kelganlar . O’zining odamiyligini saqlagan xalq ularni o’z panohiga olgan, bunday vaqtlarda qishloq 38

ahli bilan to’qnashuvlar bo’lib turgan, Mirishkortepani tark etish xalq uchun juda og’ir bo’lgan . O’zaro urush chiqib qolmaslik uchun xun o’rniga qishloqni hatto nomlarini ham tark etishgan . Ular ko’chib kelgan joylarini Mirishkor, Asl bobodehqon deb, ba’zan mikiyonliklar deb yuritishgan . Hozirgi kunda Vatanga, halqimizga muxabbat, milliy urf odatlarimizni tiklash, yoshlarimizning g’oyaviy – ahloqiy tarbiyasini takomillashtirish, xalqimizning kelajak milliy va madaniy ravnaqi, buyuk orzularimiz va tarixiy shaxslarimiz faoliyatiga, bizga o’tmish bo’lgan davrda to’g’ri baho berish vazifasi turibdi . Shuning uchun ham o’tmish tariximizni chuqur o’rganmay turib, kelajak qanday bo’lishini tasavvur eta olmaymiz . Qadimdan madaniyat o’chog’i bo’lgan xalqlarimizning merosini o’rganish, uning jozibali tomonlaridan foydalanish, ular merosiga hurmat bilan qarash bizning burchimizdir . Qadimdan davom etib kelayotgan urf – odatlar, ananalarimizning umuminsoniy ahamiyatini yoshlarga o’rgatish zarur . O’zi tug’ulib o’sgan vatanga xizmat qilish, uni sevish, ardoqlash avlodlar ananasini saqlash, me’rosiga hurmat bilan qarash, har birimizning qalb amri bilan bajaradigan burchimizdir . Vatan tushunchasi kishining tug’ilib o’sgan qishlog’idan, nohiyasidan, viloyatidan, jumhuriyatidan boshlanadi. Inson uchun o’zi tug’ulib o’sgan joydan ham azizroq joy bormi ? Bunday joylar yashab o’tgan avlodlarning ham muqaddas vatanidir. Vatan – bu muqaddas tuproq, uning barcha boyliklariyu, ne’matlari hamdir. Vatan – bu bizning uzoq o’tmishimiz, porloq kelajagimizdir . Xotira qalbda, yurakda saqlanadi, mustahkamlanadi, kelgusi avlodlarga qoldiriladi. Xotira – bu tarixdir . Tarix har birimizning yuragimizdadir . Bosib o’tilgan yo’lning qalbimizga singdirilib, kelgusi avlodga qoldirilganidir. Qishlog’imizda qancha –qancha odamlar bu dunyoga kelib ketdilar . Ular o’z davrida yashab o’zlarining muqaddas urf – odatlarini yaratdilar va kelgusi avlod uchun qoldirdilar. 39

O’zbek xalqining dastlabki davrlari o’zbek nomiga ega bo’lmagan davrdagi avlodlarning ham urf – odat, ananalari bo’lgan . Miloddan oldingi avlodlarning ananalari boshqa xalqlar ananalaridan farq qilgan. Miloddan oldin xalqlar o’zlarining og’zaki ijodi bilan birga o’z yozuvlariga ega bo’lgan : 1. Bilga hoqon yozuvi, 2. Skib – Enasoy yozuvi, 3. Urxun yozuvi . Qadimda avlodlarimiz yozuvi juda murakkab davrlarda vujudga kelgan va hozirgi avlodlargacha yetib kelganligi ulkan boyligimizdir . Bu yozuvlar orqali avloddan avlodga meros bo’lib keladigan halq o’tmishi , hayoti yozib qoldirilgan . Turkiy qabilalar tarkibiga kiruvchi xalqlarning urf – odatlari, madaniyati bir – biriga yaqin bo’ladi . Ularning urf – odatlari va ananalari o’rtasida ko’p o’xshashliklar mavjud . Ayniqsa arablar bosib olgandan keyin islom diniga bog’kiq bo’lgan urf – odatlar, rasim – rusumlar bir – biriga o’xshashdir. Chunki xalqning yagona javohiri bo’lgan bu udumlarimiz o’zining hususiyatini hozirgacha yo’qotgani yo’q . Bizning qishlog’imizda yashagan eng qadimgi avlodlarimiz ham o’zlarining urf – odatiga, milliy ananasiga ega bo’lgan . Qishloq tashkil topgandan boshlab shu yerda istiqomad qilgan aholining o’z urf odati va udumlari bo’lgan . Afsuski, zamonlar osha turli xil harakatlar, zo’ravonliklar asosida ozmi – ko’pmi odatlar o’zgarib turgan . Ayniqsa, otashparastlik dini o’rniga islom dinining qabul qilinishi buning misolidir . Ammo eng dastlabki madaniyat va anana tamomila yo’qolib ketmaydi . Ba’zan ko’p hususiyatlari, o’zining teranligi, xalq qalbidagi o’rni bilan ajaralib turadi . O’tmish xalqimizning turli odatlarini, yashash tarzini, yozuvini, so’zlashuvini, shevasini nasildan – nasilga qoldirgan qadimiy og’zaki ijodiy udumlarini avlodlarga qoldiradi . Qishlog’imiz urf –datlari avlodlar merosiga hurmati, halqimizning mehmondo’stligi, mehnatsevarligi, boshqa halqlar bilan aloqa uslublari, shirinsixanligi, o’zaro munosabatlari bilan ajralib turadi . Qishlog’imizdagi yaxshi urf – odarlardan biri to’y marosimlaridir .Jajji farzandlar dunyoga kelar ekan, oilaga baxt, istiqbol olib keladi . Shuning uchun ham xalqimiz barcha bisotlarini farzandlari uchun sarf qiladi . 40

To’ylarimizdan biri ota – bobolarimizdan bizga meros bo’lib qolgan beshik va soch oldi to’ylaridir . Bu to’ylar qo’shni qishloqdagi beshik to’ylaridan farq qiladi . Beshik to’yini yaxshi niyat bilan o’tkazish uchun quda tomon o’zining jajji nabirasiga beshik tayyorlaydi. Bu ular o’rtasidagi inoqlik, do’stlikni yanada mustahkamlaydi . To’ylar,ayniqsa to’ng’ich farzandlar dunyoga kelganda ko’proq o’tkaziladi. Beshikni qo’y va qo’shiq, o’lanlar aytib, shodu hurramlik bilan olib kelinadi . Ota – bobolarimizdan qolgan ananaga ko’ra, beshikda jajji farzandini belash uchun nuroniy onaxonlarimiz o’zlarining rasm – rusumlariga asosan amalgam oshiradilar. Bunday beshik to’ylaridan biri Qoldirbobo xonadonida bo;lib o’tdi . Kayvoni onaxonlarimizdan biri b’lgan Maxqul momo aqidaga ko’ra, chaqaloqni qo’liga olar ekan, “Bismillohir rahmonir rahim, bolajonim, ota G’uzorng, ona G’uzorng bo’lgan beshikkinangda tinch uxla”, deb qo’sh pardali beshik yopiqlarini birin –ketin ochib azaldan me’ros bo’lib qolgan aqida va udumni bajara boshladilar . Eng avvalo isiriq tutatdi. Chaqaloqni qo’lga olib ikala tomonga yotqizib ko’rdi . “U yoqqa yotaymi yo’q . Momojon, bu yoqqa yotaymi yo’q bolajon o’ngga yoting”, deb bola tilidan so’zlashdi . Jajjinabirasini beshikka belab sochqi sochdi . Qo’rqmaslik uchun bolg’acha bilan yong’oq to’qillatdi . Bunda ular qalblaridan bolaga atab otang baqirganda qo’rqma, onang qichqirganda qo’rqma, sher yurakli pahlavon bo’l deb, ustki pardani tortib alla aytishgan 1 . Momolarimizning sitqi dildan aytgan bu allalari yosh bola qalbiga kirib brogan . Ularning qalbida ona – yu zoriga bo’lgan mehri kun sayin ortib boradi . Alla eshitgan bolani Vataniga, o’z ota – onasiga, ek – yurtiga, xalqiga bo’lgan muxabbati o’zgacha bir ko’rinishda shakillanadi . Unda insoniy fazilat, axloqiy go’zal, vijdonli, mehr oqibatli bo’lib yetishadi . Buni keyingi davrlarda hayot yechinmalarida o’z aksini topmoqda . Shuning uchun ham, keyingi vaqtlarda xalq o’z ananalariga sodiq bo’lib uni qayta tiklamoqda . Respublikamiz bo’yicha ko’rik 1 Po’latova B. G’uzorliklar tarix ko’zgusida. T., 1994, 93-bet. 41

tanlovlari tashkil etilgan . Bu yoshlarimizni axloqiy go’zal, insoniy fazilatga ega, o’z xalqiga mehr – muhabbatli bo’lishiga chorlaydi. Xalqimizning shunday to’ylaridan biri sunnat to’ylaridir . Qishloqda o’tadigan to’ylarning har – biri o’ziga xos xususiyatga ega . O’tayotgan to’ylarning hamma uchun rioya qilinishi shart bo’lgan qonun – qoidalari bo’lmagan . Ammo ularning bir – biriga o’xshashligi bor . Har kim o’z xoliga qarab to’y qiladi . Qadimdan qishlog’imizdagi to’ylar haftalab davom etgan, supra ochdi deb uch kun odam aytib non yopganlar . Bir kun xudoyi, ertasiga xinovandon o’tkazilgan . Bunda barcha yosh juvonlar qo’llarida doira olib borib osh yegandan keyin, doira chalib o’yin –ulgu qilganlar . Ertasi kuni ertalab kurashga polvonlar chaqirilgan . Kurashni qishloqning oqsoqollari boshlab berishgan . Ba’zi qishloqlar esa, ko’pkari qilib berar edi . Orzu qilgan kishilar kurash ham, kopkari ham berishgan . Imkoni bor bo’lganlar qishloqdan, tuman va viloyatdan polvonlar, chavandozlar chaqirishgan . Sovlig’orlik polvonlarning dovrig’i qo’shni qishloqlarda ham mashhur bo’lgan . Har qanday vaqtda ham, to’y egasi o’zini imkoniyatiga, chaqiradigan mehmoniga qarab tayyorgarlik ko’radi . Qishloqda soldat to’ylari ham bo’lib turadi . Ona – ona o’z bolasini sog’ligi uchun atab yurgan molini uning oyog’I ostiga so’yadi . Ertasi kuni qo’shnilar, qarindoshlarni chaqirib mehmon qiladi . Bu to’y xursandchilik, diydor ko’rishish bilan boshqa to’ylardan farq qiladi . Kelin olish, o’g’il uylantirish to’ylarini dastlab xalqimiz juda maroqli qilib, ota – bobolardan qolgan an’analarga asoslanib o’tkazganlar . Kelinni otga mindirib, oldiga qizning onasi mingan . Otning jilovini kelinning akasi, tog’asi yoki amakisi yetaklagan, mashqal yoqib uning atrofida odamlar ashula yatib o’yin – kulgu qilishgan, otasi jilovidan yetaklab borib “Yo – oblo” aytishgan . “Yo – oblo”ni biladigan kishi aytib, qolganlar qo’shilganlar . Shunday keksalarimizdan biri Mirsaidxon eshin bobo to’ylarga boshchilik qilib termalar aytganlar . Bundan tashqari, oltin to’ylar ham bo’lib turadi Oltin to’ylari o’zining saxovati bilan boshqa to’ylardan farq qiladi . Barcha kishilar shularday qo’sha qarishni orzu qilishadi . Ko’pchilik bu to’ydan bir payola choy ichishni o’zi uchun 42

yaxshi tilak deb qabul qiladi . Ayniqsa, bobolarimiz 63 yoshga kirganlarida payg’ambar yoshiga yetdik, shukur deb yoshlarini nishonlaydilar . Bu nihoyatda baxtli kun hisoblanadi . Nuroniy otaxon, onaxonlarimiz shu kunga yetib kelishning o’zi ham baxtdir, deb biladilar . Shunday to’ylardan o’zlarining nikohlarining 30 yilligi, 40 yilligi, 50 yilligi, 60 yiligini nishonlashadi . Chunki inson shuncha yil ahil yashab qo’sha qarisa bunga nima yetsin . Ba’zan nevara, chevaralari bilan eng baxtli kunlarni nishonlaydilar . Bunday ibratli udumlar yoshlarni kattalarni e’zozlashga, xurmatini joyiga qo’yishga o’rgatadi . Qariyalarni yashashga, yasharishga, ezgulikka intilishga harakat qildiradi . Ma’lum davrda urf – odatlarga qarshi turli xil ko’rinishda qarshiliklar bo’ldi . Lekin odamlar o’zini eski bobolaridan meros bo’lib qolgan urf – odatlaridan voz kechmadi . Yo’l qo’yilgan xatoliklar tufayli avlodlardan yodgorlik bo’lgan ba’zi minoralarimiz buzilib ketdi . Shu kunlarda farzandlarimizni tarbiyalashda murakkab jarayon kechmoqda . Shuning uchun ham bolalarni mehnatsevar, irodali, e’tiqodli, qadriyatli qilib tarbiyalashimiz zarur. Shunday paytda har bir udum va marakada yoshiga qarab bolalarni ishtirok ettirib, o’rta yosh kishilarimiz o’zlarini ko’z oldida o’zlaridan kattalarga nisbatan hurmat ko’rsatishlari lozim . Har qancha bo’lsa ham bola ko’zi bilan ko’rganida xulosa chiqaradi . Ular ham o’zlaridan kattalarga nisbatan hurmat qilishni o’rganadilar . Ayniqsa, marhumlar yod etiladigan marakada ko’proq ishtirok ettirish kerak . Negaki, qabristonda o’z avoid qayerda yotganligini biladi, undan xulosa chiqaradi . Urf – odatlar M . Qoshg’ariyning “Devinu lug’atit turk” asarida keltirilganidek, turkey va sug’diylar aralash yashaganliklari uchun ham ular bir – birini boyitib kelgan . Xalqimizning og’zaki adabiyoti namunalarini yig’ib tahlil etish o’tmishni teranroq tasavvur etadi, kelajak madaniyatimizga keng imkon ochib beradi . Odatda har bir xalqning oz bo’lsa ham o’ziga xos madaniyati, udumi, urf – odatlari, rasim – rusumlari bo’ladi . Dastlab barcha xalqlar qatori bizning xalqimiz ham tabiat kuchlari oldida ojiz edilar . Shuning uchun ham iltijolar qilar, omon – esonlik, tinchlik, osoyishtalik, rizqu – ro’z tilar edi . 43

Bu narsa qandaydir bir buyuk kuchga etiqod qilishni keltirib chiqardi . Tabiat qonunlari ularning iltijolari bilan to’g’ri kelar edi, kelayotgan selning birdan sekinlashuvi, kuchayayotgan bo’ron yoki dovulning asta sekin to’xtab boshlashi buning misolidir . Insonlar buyuk bir kuch yordamida bizni iltijomizga yuborgan marxamati deb bilar va unga yanada ko’proq e’tiqod qilar edilar . Tabiatga e’tiqod aholini kundalik hayotiga kirib kela boshladi . Bolalar alahsiraganda o’qitishlar ham, dam soldirishlar, betob bo’lib qolganda fol ko’rsatishlar yoki momo oldiga olib borib emlatishlar xalq donishmandlaridan najot – istak, ularga sig’inish o’zlariga nisbatan ularni hurmat qilish yuzaga keldi . Ba’zi xolatlarda ruhiy ta’sir natijasida kishilarimiz o’zlarini yengil his qilganlar va sog’ayib ham ketganlar . Bunday holatlar kishi e’tiqodini mustahkamlaydi . Bu bizda sof vijdon, pokiza qalb bilan ishonchdan boshqa narsani talab etmaydi. Ba’zan esa o’zini donishmand etib xalqni aldaydigan, nopok kishilarni bundan foydalanuvchilarni xalq ishonchidan mustasno deb bilamiz. Zardo’shtiylik dinidan boshlab ruhlarga chiroq yoqish, ularga narigi dunyoda ruhi jannatda bo’lishini shu buyuk kuchdan so’rashgan va o’z ko’ngillariga taskin berishgan. Bu marhumlarimizni eslab turish uchun o’ylab topilgan odatlardir. Keyingi davrlarda, ayniqsa islom dini kirib kelgandan keyin qurbonlik, iftor, xudoyi kabi udumlarimiz tiklana boshladi. Masalan, qurbonlik qurbon hayiti oldidan tiriklar uchun ham, marhumlar uchun ma’raka qilinadi. Xalq o’zining atagan narsalarini buyuk kuch oldida xayr-ehson qiladi. Mol atab boqishadi so’yilgan molning biror bo’lagini ham uyda qoldirishmaydi . E’tiqod qilgan buyuk kuchdan najot istashadi. Marhumlar uchun o’tkazilgan qurbonliklarda uning ruhiga madad berishni, har qanday jabr-stamlardan holi qilishni buyuk kuchdan iltijo qilib so’rashadi va marhum nomini yod etishadi. Shunday udumlardan biri xudoyidir. Kishilarimiz o’zlari e’tiqod qilgan buyuk kuchni xudo deb bilishadi. O’zlari biror to’siqqa duch kelib qolishganda yoki noo’rin tush ko’rishsa, biror tasodif bo’lib qolgan vaqtda o’zlari e’tiqod qilgan buyuk kuchga sadaqa ataydilar. Uni xudoyi deb ataydilar va xudo yo’liga sadaqa beradilar. Unda odamlar nimaki atalgan bo’lsa, nimaki topsa shuni elga 44

beradilar. Ro’za namoz hayitini, qurbon nomoz hayitini o’tkazish xalqni an’anasiga aylangan. Unashtirilgan qizlarga hayit kunlari hayitlik yuboriladi. Sayl kunlari saylgoh joylarida sayl meva berishadi. Ayniqsa yangi kelinlarni tilamish bolalar uchun bu narsa ko’proq an’anaga aylandi. Ro’za namoz oylarda ko’proq marhumlar yod etiladi. Ayniqsa yangi marhumlar xotirasiga hadim bag’ishlab iftor qilinadi. Momolarimiz bibimushkul yoki bibishanba o’tkazishadi. Bu udumlar kishi boshiga mushkul tushganda mushkulini oson qilishni so’rab bibimushkul yoki bibishanba qilib berishni bo’yinlariga olishadi. Shuning uchun qachon vaqtlarini topsa uni taomini tayyorlab o’tkazishadi. U nihoyatda nozik va pazandalikni talab qiladi. Uni nuroniy onaxonlarimiz sarishta-saranjom bo’lib o’tkazadilar. Navro’zi olamni yangi kun deb atalgan bahor bayramini oldin ham bayram qilganlar. Bu kunda ular iloshi qilishar, yetti xonadonga tarqatilar, ba’zan qo’ni – qo’shnilar bir-birlarinikiga o’tib yetti kishi bo’lmaganda taomdan tatib ko’rishi shart edi. Ko’chalarda oq terakmi-ko’k terak, halinchak solib keksalar ham uchishar, olov yoqib kechga atrofida o’yin qilishar edi. Mahalla machitida davra ko’rib o’tirib kitobxonliklar bo’lardi. Katta kichik hamma yangi kun bilan tabriklashardi. Keyinchalik xalq sayliga aylandi. Mamlakatimiz mustaqillikni qo’lga kiritgandan keyin Navro’z o’zining oldingi qaddini tikladi, xalq sayliga aylandi. Sovlig’orliklarning udumlaridan yana biri – odam o’zining biror yaqinidan judo bo’lgan paytida unga hamdard bo’lishidir. Tobutni qabristonga qo’lma-qo’l ko’tarib boradilar. Qishloqning deyarli hamma erkaklari dafn marosimida qatnashadilar. Marhumning yettisi o’tguga qadar uning uyida qavmi qarindoshlarining ko’pchiligi tunab qoladi. Qirqi otgunga qadar uning uyidan odam arimaydi. Bu esa insonni yiqilib qolishidan asraydi, unda oz bolsa-da, ko’ngil ko’tariladi, sirlarini dard-alamini aytib ko’ngil yumshaydi. Bir vaqtlar qabrlar ustiga tosh yoki spool bo’laklaridan belgi qo’yilgan. E’tibor berilmagan qabirlar, ayniqsa erkak kishisi bo’lmagan qabirlarni kichik avlodlar bilishmaydi. Keyingi yillarda avlodlarga belgili bo’lib turishi uchun qabirlarga marmar tosh, 45

ba’zan atrofiga qabrga teriladigan toshdan teriladi. Bu esa hozirgi kunda har bir qabrga qo’yilmoqda. Dunyoning boqiyligini va odamzodning o’tkinchiligini bolalarimizga singdirib borishimiz kerak. Bizning farzandlar qalbida qoldirilgan izimiz kelajagimiz taqdirini hal qiladi. Xotira o’tmish bilan kelgusi avlodlar ishonch ko’prigidir. Unda moziy bilan kelajakni bog’laydigan asosiy vosita hozirgi avlodlar. Ular qanchalik ishonch rishtasini mahkam bog’lasa, kelajagimiz shunchalik porloq bo’ladi. Sovlig’orda ham og’zaki ijod sohiblari yashab o’tgan. Ular g’azal, dostonlar aytib o’zlarining dillarini xushnud etganlar 1 . O’zbek xalqining madaniy merosida xalq ijod qilgan va katta ijtimoiy ahamiyatga ega turli bayramlar, ommaviy o’yinlar, mavsumiy va hunar-kasb marosimlari alohida o’rinni egallaydi. Bayramlar va marosimlar ijtimoiy va shaxsiy hayotni barch atomonlarini qamrab oluvchi va kishilar o’zaro munosabatlarining turli jihatlari va shakillarida namoyon bo’luvchi muayyan urf- odatlar va an’analar, axloqiy prinsiplar va huquqiy tartibotlarning tarixan shakillangan yig’indisidir. Ularning muhim belgilari va hususiyatlari barqarorligi va ommaviyligi, rivojlanishidagi takroriyligi, davomiyligi va uzluksizligidadir. Odat tusiga kirgan marosimlar kishilar hulq-atvorini boshqarar ekan, nafaqat jamotchilik fikirlar nufuziga, balki qabul qilingan va qaror topgan qonun qoidalar kuchiga ham suyanadi. O’zbeklar va O’rta Osiyodagi boshqa xalqlarning tarix sinovidan o’tgan bayramlari va marosimlari kishilarning o’zaro munosabatlaridagi yaxshi fazilatlarni, chinakam xalqchil, umuminsoniy qadriyatlarni aks ettiradi. Ijobiy urf- odat va marosimlarda o’zbeklarning milliy ruhiyati, ularning ma’naviy ongini soddaligi va fe’l-atvorining shakillari ham namoyon bo’ladi. Asirlar davomida shakillanib va avaylanib kelingan ijobiy rasm-udumlar va odatlardan Vatanga sadoqat, yoshi kattalarga hurmat, ota-onaga, yetimlarga va qariyalarga g’amxo’rlik, mehmondo’stlik, qon-qarindoshlik va o’zaro yordam, oila sharaafini va ayollar sha’nini ehtiyotlash, hayotdan ko’z yumgan yaqin-uzoq kishilar 1 Po’latova B. G’uzorliklar tarix ko’zgusida. T., 1994, 94-107-betlar. 46

xotirasini yod etish kabilar ijtimoiy xarakterga ega bo’lgan bayram va marosimlarda ochiq namoyish qilinadi. Asrlar osha saqlanib kelingan va ijtimoiy mohiyatga ega urf odatlardan yana biri og’ir, mashaqqatli kunlarda o’z yaqinlarining ochlik yoki kambag’allikdan gadolik yoki daydilik qilishiga yo’l qo’ymaslikdir. Agar shunday odam chiqib qolgudak bo’lsa, uning isnodi barcha qarindosh-urug’larga, mahalla-ko’yga, xalqiga kelgan. O’zbek xalqi orasida eng keng tarqalgan, milliy tusga ega bo’lgan urf-odatlardan mavsumiy marosimlar diqqatga sazovordir. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, o’zbek mavsumiy marosimlarini quyidagi turkumlarga tasnif etish mumkin: 1) qishda o’tkaziladigan gap-gashtak, yasan-yusun kabilar; 2)bahorgi marosimlar – Navro’z, shoxmoylar ( qo’sh chiqarish ) , lola yoki qizil gul sayli, loy tutish, “sust xotin” kabilar; 3) yozgi marosimlardan “qovun sayli”, “choy momo” va hokazolar; 4) kuzgi marosimlar – hosil yig’imi bilan bog’liq mixrgan, “ oblobaraka”, shamol chaqirish, uzum sayli kabilar 1 . Butun Old va O’rta Osiyoda mashhur Navro’z bayrami va marosimlari juda uzoq davrlardan beri nishonlanib kelmoqda. Bu bayram asli qadimiy dehqonchilik kalendari bilan bog’liq bo’lib, Yerning shimoliy yarim sharida bahorgi kecha bilan kunduz teng kelgan kunlari – 200 – 21 – martda boshlanadi . O’sha davrda butun tabiat uyg’ona boshlaydi, yer bag’ridagi barcha mahluqot va mavjudodlarning, qurt-qumurisqalar, o’simlik va o’t olanlarning jonlanishi ro’y beradi. Bunday yangilanish jarayonining boshlanishi shamsiya ( Quyosh ) yili hisobida 21 mrtga to’g’ri kelgan birinchi yangi kunni Navro’zdeb ataganlar. O’rta asrning buyuk mutafakkiri Beruniy mazkur yil hisobining boshlanish oyi hisoblangan farvardin oyi to’g’risida gapirib bunday yozadi: “N avro’z yangi yilning birinchi kuni bo’lib, uning forscha nomi hali shu ma’noni taqazo etadi. Navro’z Eronliklar jizlari bo’yicha o’tmish zamonlarda, ular yillarini kabisam qilgan vaqtlarida Quyoshning saraton burjiga kirish paytiga to’g’ri kelar edi. So’ngra u orqaga surilgach bahorda keladigan bo’ldi. Endi u bahor yomg’irining birinchi tomchisini to’qishidan gullab ochilguncha, daraxtlar gullashidan mevalari 1 Jabborov I. O’zbek xalqi etnografiyasi. T., 1994, 192-bet. 47

yetilguncha, hayvonlarda shavqat qo’zg’alishidan to nasl vujudga kelguncha va o’simlik unib chiqa boshlaguncha davom etgan vaqtda keladi. Shuning uchun Navro’z olamining boshlanishi va yaratilishiga dalil qilingan”. O’sha davrda yashagan ulug’ siymolar Mahmud Qoshg’ariy va Umar Hayyomlar ham Navro’z to’g’risida ancha qiziqarli ma’lumotlar yozib qoldirganlar. Ularning asarlarida Navro’zning tabiat qonuniga muvofiq tomoni qayd qilinibgina qolmay, u bilan bog’liq turli iri, urf-odat va marosimlar to’g’risida ham qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Masalan Beruniyning ta’rificha, afsungarlar Navro’z kuni tong otganda birov gap gapirishdan oldin uch qoshiq asal yalab, uch bo’lak (xushbo’y) mum tutatsa, bu ko’p kasalliklarga shifo bo’larmish. Yoki shu kunning tongida gap gapirishdan oldin shaker totib, o’ziga zaytun (yog’i) surtgan kishidan yil bo’yi turli balolar daf etiladi, degan irimlar bo’lgan. Bayram urf-odatlari haqida so’zlab alloma shunday yozadi: “Eronliklarda Navro’z kuni bir-birlariga shaker hadya qilish rasim bo’lgan edi. Bog’dod mubodi Ozorbodning hikoya qilishicha, buning sababi, Navro’z kuni Jamshid mamlakatif=da shakarqamish paydo bo’lgan…”. Mahmud Qoshg’ariy ham Navro’z to’g’risida o’n ikki muchal yili hisobi bilan bog’lab turli ma’lumotlar beradi. Navro’z bayramida bahorga bag’ishlangan xalq qo’shiqlaridan namunalarni keltiradi. Rivoyatlardan biriga Navro’zga borib taqaladigan muchal hisobidan hayvonlar nomlarini tilga olib shunday deb yozadi: “Turklar bu yillarning har qaysisida biror hikmat bor, deb tahminlaydilar. Masalan ularcha sigir yili bo’lsa, urush ko’p bo’ladi, chunki sigir bir-biri bilan suzishadigan hayvon. Tovuq yili kirsa, oziq-ovqat ko’payadi, lekin odamlarda tashvish ortadi. Chunki tovuqning oqati don bo’lib, uni topib yeyish uchun narasalarni titib yuradi. Timsoh yili kirsa, yog’ingarchilik va hosil ko’p bo’ladi, chunki u suvda yashaydi. To’ng’iz yili kirsa, sovuq, qor va fitna ko’p bo’ladi… Ko’chmanchi va musulmon bo’lmagan turklar oylarni to’rt fasil bilan ataydilar. Har uch oyni bir isim bilan ataydilar. Maslan, Navruz (yangi kun) dan kryingi avval bahorga bog’liq oy, so’ngra ulug’ og’loq oy derlar. Chunki oy bu vaqtda katta bo’lib qoladi…” 48

Navro’zdan boshlab yilning ilk fasli sanalgan va barcha fasillar tabiat qonuni hamda osmon sayyoralari ( Oy, Quyosh) holatiga qarab belgilangan 1 . Beruniy asarlarida, Umar Hayyomning “Navro’znoma”sida va boshqa manbalarda ilk bahor bayramini nishollaganda yerga suv qo’yish yoki sepish, sovg’a salomlar hadya qilish, arg’imchoqda uchish, shirinlik (qandolat) tarqatish, yetti yil hosilini belgilash, taahorat qilish va yomg’ir suviga cho’milish kabi urf- odatlar va irimlar to’g’risida xabar beriladi. Navro’z kuni podshoh dasturxoniga turlicha dondan – bug’doy, arpa, tarix, makka, no’hot, yasmiq, guruch, kunjut yoki lobiyo unidan pishirilgan non qo’yilgan. Dasturxon o’rtasiga turli daraxt (tol, zaytun, behi, anor vaah.k.) lardan yetti novda, yetti oq kosa va oq dirham, yangi dinor ham qo’yilgan. Podshoga oq qand va kakos yong’og’I bilan maxsus taom berganlar, u taomni yangi sog’ilgan sutga xurma solib iste’mol qilgan. Hozirgacha eronda Navro’z dasturxoniga marosimga binoan yetti xil (haftsin) “s” harfi bilan boshlanadigan narsalar tortilgan. Shu bilan birga qatiq, sut, qurt va bo’yalgan tuxum, meva, yong’oq, bodom va hokazolar qo’yilgan. Shunisi muhimki, bayramning bosh marosim taomi sumalakni ham ilgari pishirganlar. Qadimiy davrlarda Navro’z arafasidagi yeti kun sovuq bo’lib ‘ojiz kampir”kunlari deb nomlangan. O’rta Osiyo xalqlari shu jumladan O’zbeklarda, yangi yil marosim taomidan yetti don unidan go’ja va sumalak pishiriladi. Shu kunlarda katta bozorlarda savdo-sotiqlar, yalpiz, ko’k piyoz yosh beda va ko’katlar solingan turli taomlar va shirinliklar tayyorlanadi. Tantana va o’yin-kulgilar bilan pishiriladigan shohona taom sumalak risq-ro’z, mo’l ko’lchilik ramzi bo’lib, uni tayyorlash katta san’at talab qiladi. Odatda sumalakka ketadigan harajat jamoadan yig’ib olingan. Sumalak pishirishdan oldin jamoa (mahalla) a’zolaridan bug’doy ko’ki va o’t yig’ishtirilib umumiy qozonga solingan va pishgandan keyin teng tarqatilgan. Navro’z bayrami katta ommaviy sayillar, xalq o’yinlari, musobaqalar, sozanda va raqqosalar, masqaraboz va dorbozlar ishtirokida o’tgan. Umar Hayyom bergan ma’lumotlarga asoslanib, shuni ta’kidlash mumkinki, 26 asirdan buyon 1 Jabborov I. O’zbek xalqi etnografiyasi. T., 1994,194-bet. 49

nishollanib kelayotgan Navro’z bayrami boshlanishi bilan o’zaro urushlar to’xtatilgan, yarashish shartnomalari bitilgan, hatto dafn marosimlari boshqa kunga ko’chirilgan. Bu bayram shunchalik ehtiromli, quvonchli va shodlik kunlari sifatioda katta tantanalar bilan nishollanibgina qolmay, uzoq-yaqin qavmi qarindosh va do’stlarni yo’qlash, kasallar holidan xabar olish, marhumlar qabrini ziyorat qilish, do’stlar-aro sadoqatlikni bildirib inson qadrini e’zozlash kabi odatlarga amal qilingan. Dehqonchilik va chorvachilik bilan bog’liq yana bir muhim marosimlardan qurg’oqchilik vaqtlarida yomg’ir chaqirish urf-odatlari ham qadimdan saqlanib kelgan. Lalmikor dehqonchilik va chorva bilan shug’ullanuvchi aholi uchun bahor hamda yozning ilk oylarida yomg’irga katta ehtiyoj seziladi. O’zbeklar va boshqa O’rta Osiyo xalqlari tabiiy, ya’ni yomg’ir suvlari bilan sug’oriladigan ekinlarni lalmi (qayroqi) deb nomlagan. Bunday dehqonchilik yog’ingarchilik bo’lmagan oylarda xavf ostida qolgan. Shuning oldini olish maqsadida o’tkazilgan maxsus marosimlardan “sust xotin”, “suv xotin”, “chala xotin” kabi yomg’ir chaqirish udumlari keng tarqalgan. Ayrim axborotchilarning xabar berishicha, taxminan 40 – 50 yillar muqaddam qishloqlarda “sust xotin” marosimi har yili bahorda ikki-uch marotaba o’tkazilgan. O’tmishda va hozir ham ma’naviy madaniyatimizning tarkibiy qismi hisoblangan islom dinimizning, albatta, xulq-atvorimizni, ananviy turmush tarzimizni mustahkamlashda xizmati katta. Ammo katta siyost, davlat ishlarida zamonaviy xalqaro munosabatlarni samarali boshqarishda umuinsoniy dunyoviy qonun-qoidalarga rioya qilish davr talabidir. Shuning uchun yangi Konstitutsiyamizning 31-moddasida “Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xoxlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yo’l qo’yilmaydi” deb yozilishi juda o’rinli va zamonaviy rihdagi qoidadir. Hamisha izlanish, xalqi uchun xizmat qilish har bir insonni asosiy burchidir. Xayrli, barakali ishni kishi ishonch bilan qilgisi keladi. Men ham shogirdlarim, ustozlarim, xalqim oldidagi ishonchimni oqlarman degan umitdaman. Bunda xalqimni dardli va alamli, quvonchli va sevinchli o’tmishini 50

faxr va o’kinch bilan jamlab kelgusi avlodlar hukmiga taqdim etish baxtiga musharraf bo’lishni istadim va elim oldidagi ishonchini oqlashga harakat qildim. 1991 yilda o’zining mustaqilligiga erishgan O’zbekiston Respublikasi oldida keng istiqbol yo’llari ochildi. Serquyosh diyorimiz yaqin kelajak ichida jannat makonga aylanishiga ishonchim komil. Qishlog’imizning kelgusi kishilari o’tmishlari bilan, avlodi-ajdodlari bilan faxirlansalar arziydi. Ular boshlagan samarali ishlarini davom ettirib olamdan o’tganlarning ruhlarini shod etish, qishlog’imiz obro’sini hamisha himoya qiladilar. Yaqinda qishloq sho’rosi raisi P.Imomov rahbarligida qishloq Sho’rosining nomini Mang’it qishloq Sho’rosidan Sovlig’or qishloq Sho’rosiga almashtirildi. Sovlig’or markazida tashkil etilgan qishloq Sho’roso Sovlig’or nomi bilan ish boshladi. Yangilanish va ijtimoiy taraqqiyotning o’zimiz tanlagan yo’li murakkab jarayon bo’lib respublika ijtimoiy turmushining iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy-madaniy va boshqa barcha sohalarini qamrab oladi. Bu yil mustaqil O’zbekiston ichki va tashqi siyosatining umumiy strategiyasini belgilab beradi . Sovlig’orliklar ham o’zining mehnatsevarligi, do’stligi bu murakkab jarayondagi kechinmalarni tinch-osoyishta hal qilishi, o’zining moddiy va ma’naviy ravnaqini rivojlantirish bilan respublika taraqqiyotiga o’z hissalarini qo’shadilar 1 . G’uzor ahli azal-azaldan o’zlarining betakror hunarmandchiliklari bilan uzoq-yaqinga tanilganlar. Qishloqning o’zida o’nlab holvapazlik, bo’yoqchilik, temirchilik, kulolchilik, misgarlik, gazlamachilik, poyafzal ta’mirlash ustaxonalari bo’lardi. Bulardan tashqari mashhur qassoblar va yog’chilar ham shu yerlik edilar 2 . Usta Shoymardon Qarshi o’g’li, usta Usmon zo’r temirchilar edi. Ular yasagan ketmon, bel, tesha va boshqa buyumlarni savdogarlar Eronu Afg’onistonga ham olib ketishardi. Ganji bobo, tojik mahallalik Muhammad bobolar misgarlikda tengi yo’q edilar. Abdullo Xolmurod o’g’li degan holvapaz bo’lar edi. U pishirgan holvalardan og’izga solinsa chaynashning xojati yo’q edi. O’zi erib ketar edi. Bozorga kelgan har-bir kishi Eshqul qassob va Hayitboy qassoblarning so’ygan 1 Po’latova B. G’uzorliklar tarix ko’zgusida. T., 1994, 109-bet. 2 Sharopov Sh. G’uzor shahar bo’lganmi … T., 18-bet. 51

mol go’shtidan hech bo’lmasa bir qadoq harid qilmasa uyiga qaytmas edi. Ular so’ygan mol go’shti shunchalik tiniq turardiki, lof bo’lsa ham xomligicha yeging kelar edi. Kulollardan Amir kulol To’liq o’g’li, Parda kulol, ko’kchilardan Mursal ko’kchi ko’p mashhur edilar. Yog’chilardan Halim bobo, To’xta Yaxshi o’g’li (usta Bahromning otasi) bor edi. Shaxsiy moyjuvozlari bor bor uchun ularning ko’pchiligini Sho’rolar davlati quloq qilib, surgunga yubordi. Yaxchilardan aka- uka Boymi va Begmi deganlar yoz bo’yi qishda asrab qo’ygan muzlarni sotishardi. (Sakson besh kishining qahrini ko’rgan rahmatli onaizorim Xumor moma Husain qiziga G’uzor bozori haqidagi bitiklarimni o’qib berganimda hozidagidak muzlatkichlar bo’lmagan o’sha davrda yaxchilarning saratonning jaziramasigacha qishdagi yax (muz) larni eritmasdan saqlashning sirlarini so’zlab bergandilar. Shuningdek yaxchilarning yozda yaxshi qirg’ichdan o’tkazib, hosil bo’lgan qirovga o’xshash massaga uzum yoki tut shinnisiga qo’shib hozirgi muzqaymoqqa o’xshash “Rohatijon” deyiladigan chanqoqbosdi yegulik qilib sotishlarini hikoya qilib bergandilar 1 . O’sha paytlarda saratonda muzni srashni o’zi bo’larmidi. Baqqollardan o’zining sahovati bilan Mirzo baqqol hurmatli edi. Alacha matosi Qirq do’kon guzarida ko’p to’qilardi. Bu yerning alachasi ranggini o’tkirligi bilan, o’zining pishiqligi ta’rifida boshqa yerlarnikijdan ko’p farq qilardi. Alacha to’quvchi kosiblarning ham ko’pchiligi quloq qilib yuborildi. Ba’zilari o’zga yurtlarga Afg’onistonga o’tib ketishdi. 1 Sharopov Sh. G’uzor shahar bo’lganmi … T., 2005, 19-bet. 52

2. TUMANDAGI ME’MORIY YODGORLILAR VA MUQADDAS QADAMJOLAR 2.1 Tumandagi me’moriy yodgorliklar G’uzortepa – Qarshidan 40 kilometr g’arbda joylashgan qadimiy G’uzor shahar xarobasi. Shahar uch qisimdan – ko’handiz, shahriston va rabotdan iborat bo’lgan. G’uzortepa shaharning qal’asi hisoblangan. Territoriyasi 2 gektarga, balandligi 18 m. Miloddan avval 1 – asrlarga kelib, ko’handiz atrofi 100 m devor bilan o’ralgan. Shahriston orqasida hunarmandchilik mahallari bo’lgan. G’uzortepa Buxoro-Nasaf savdo yo’lida o’rnashgan. Mug’ullar hujumi (13-asr)dan keyin xarobaga aylangan G’uzortepa o’rnida keyinchalik G’uzor qishlog’i paydo bo’lgan”. Ensiklopediyada aytilganidek Qarshidan Jeynov tomonga qirq chaqirimcha yo’l bossangiz qadimiy G’uzor qishlog’iga yetasiz. G’uzor qadimiy manzilgoh. Avloddan avlodga o’tib kelayotgan ba’zi bir rivoyatlarga hamda tarixiy manbalarga (XII-asr, Istaxriy-arab geografi) ko’ra G’uzor qasabasi qadimda Nasaf shahridan ham katta bo’lgan. Shaharda o’ttiz mingdan ortiq aholi yashaganligi aytiladi. Bir rivoyatga aytilishicha o’z zamonasida shahriston va uning atrofida aholi shunchalik zich yashagan ekanki, G’uzordagi biror uyning tomiga chiqib qolgan uloq (echkining bolasi SH.SH.) Bazda (Ko’hna Oqrobot) dan tushar ekan. Uylarning tomi bir-biriga tutashib ketganligi sababli. G’uzor kasabasini XVI asrda yashagan shoir va tarixchi Muhammad Solih ham o’zining mashhur “Shayboniynoma” asarida yirik manzilgoh sifatida qalamga oladi 1 . G’uzor mavzei XV-XVI asrlarda hozirgi Qashqadaryo viloyatining quyi qismidagi eng yirik va mashhur joy ekanligini XVI yana bir olimi, shir va tarixchisi Hofiz Tanish ibn Mir Muhammad Buxoriy o’zining ko’p jildli “Abdullanoma” (“Sharifnomai shohiy”) asarida zikir etgan voqealar tavsifidan ham anglash mumkin. G’uzor mavzei va G’uzor sahrosi haqida “Abdullanoma” (Toshkent, “Fan’nashriyoti, 1969 y.) ning ikkinchi jildi 33-betida shunday sarlovha bor: “G’olib siphoning Balx, Shibirg’on, Termiz va uning atrofidan G’uzor mavzeiga 1 Sharopov Sh. G’uzor shahar bo’lganmi … T., 2005, 5-bet. 53

to’planishi va urush qilish uchun izzatli hamda ulug’vor lashkarning Miyonqoldan qaytishi”.Sarlavha ostidagi bayon etilgan voqealarni o’qir ekansiz, quyidagi satirlarga ko’zingiz tushadi: “Xisrav nishon sultonning (qal’ani) istehkom qilib turgan xabari hazrat sohibqironning quloqlariga yetishi bilan, yuqori darajali amirlar va e’tiborli no’yonlar kayvon poydevorli taxt oyog’iga to’planib, oily majlis va yuksak kengash tuzib,… dastavval Dinmuhammad sultonga kishi yubordi va u shuni xabar qildiki … Shamoldek tezlik bilan u tomon yuzlanib, uchrashish joyimiz bo’lgan G’uzor mavzesida qo’nib tur. Shuningdek, vojib ul- iz’on farmon ham berildiki: “Zafar asar sipoh, ko’p xalq tevarak-atrofdan qo’zg’alsin va to’planish joyi bo’lgan G’uzor sahrosida to’plansin” 1 . G’uzor saxrosi haqida bir masnaviy keltirilgan: “…Zaminu zamonhaqoni bu so’zni eshitgach, to’xtovsiz joydan zafar nishon bayroqni ko’tarib, dushmanni Jayxun daryosi tomon quvish uchun G’uzor sahrosini askargoh qildi…”. “Abdullanoma” kitobini mutoala qilar ekasiz o’sha davirdagi barcha voqealarni uzoq yaqinga o’zining baland mavqei bilan mashhur shaxarlar, viloyatlar va mavzelarda bo’lib o’tganligini anglab yetasiz. Shular qatorida G’uzor mavzei va G’uzor sahrosining tilga olinishi ularning Turonzaminda tutgan o’rni yuksak ekanligidan darak bersa, G’uzor qasabasi o’n oltinchi asrlarda ham Nasaf va Kesh (Shahrisabz) shaharlari bilan bir mavqega ega bo’lgan ekanligi ko’rinib turibdi 2 . Qasabada G’uzorning juda qadimiyligidan darak beruvchi tepalik bor. Asrlar davomida yoqqan yog’in-sochinlar ta’sirida tepalikning atrofida hosil bo’lgan o’pirilmalar yuzasidan xom g’ishtdan ustalik bilan terilgan eski devor qoldiqlari hozirgi davrda ham shundoqqina ko’rinib turibdi. Ayniqsa, qadimiy qo’rg’on devorlarining xom g’ishtdan bunyod etilganligi G’uzorning pishiq g’isht paydo bo’lgan davrgacha ham mashhur manzil ekanligidan darak beradi. Qadimiy qo’rg’on xarobalaridn iborat bu tepalikning janub tomonida ulkan ochiq sardoba, qoldig’i shimoliy-sharq tarafida esa mahobatli yopiq sardoba shu kunlarda ham qad rostlab turibdi. Tepalikdan sakkiz yuz-ming qadamlab g’arb 1 Hofiz Tanish Buxoriy Abdullanoma. I jild. T., 1999, 33-34-betlar. 2 Hofiz Tanish Buxoriy Abdullanoma. I jild. T., 1999, 36-37-betlar. 54

tarafda esa yana bir qadimiy obida bor. Devorlari o’ta sifatli pishirilgan obig’ishtlardan qurilgan bu bino o’tmishda ming-minglab nomozxonlar Juma va Iyd nomozlarini o’qishgan mashhur G’uzor Nomozgoh masjidi bo’lgan, Shu yerlik qariyalarning guvohlik berishlaricha bu Nomozgohdan o’tgan asrning 20-30- yillarigacha ham foydalanilgan. O’sha yillarning johil “ bilimdonlari” asirlar davomida insoniyat ma’naviyatini yuksaltirish markazi bo’lgan bunday muqaddas maskanlarni vayronaga aylantirganlar. Qo’shaloq sardobalarning bu manzilda bunyod etilishi qasabada aholining mo’lligidan darak bersa, ikkinchidan qadimiy “Buyuk ipak yo’li”ning bir tarmog’i – Hindisston, Eron, va Afg’onistondan kelgan karvon yo’lining ayni G’uzor orqali o’tganligidan darak beradi. Bu yo’l savdo karvonlarini G’uzordan Tersari va Xoja Muborak qishloqlari orqali Buxoroi Sharifga, u yerdan ko’hna Xorazm davlati, hatto yevropagacha olib brogan. Qadimiy G’uzor qo’rg’oni atroflaridagi yuzlab tanob yerlarni egallagan qabristonda ulkan mamar qabrtoshlarni har qadamda uchratasiz. Yasalish tarxi va yon tomonlarida bitilgan arabiy bitiklarda bitilgan bu manzilda ming yillardan nari ham yuksak madaniyatli aholi yashab kelganligidan darak beradi. G’uzor qishlog’ida XX asrning qirqinchi yillarigacha ham mashhur bozor bo’lib, unda dunyoning to’rt tarafidan ko’plab savdogarlar kelib mol ayirboshlaganlar. Bu manzilgohning aholisi o’zining hunarmandchiligi – ayniqsa kulolchiligi bilan tevarak-atrofga dong taratgan. G’uzorlik kulollar yasagan sirlangan toshtovoqlar, oftoba, ko’za va bejirim ulkan xumlar va hattoki podshihlar saroyidan o’z o’rnini topgan. G’uzorlik shoirlar bitgan g’azallar, qasidalar, masnaviyu ruboiylar el orasida sevib o’qilgan. O’z davrida G’uzor qo’rg’oni Nautaka, Buxoro, Maroqandar, bilan raqobatlashgan shahar bo’lgan 1 . Bobokalonlarimizning aytishlaricha bu qo’rg’onni Afrosiyob degan bir podsho qurdirgan ekan. O’sh azamonlar bu yer juda gullab yashagan, daryo bo’yidagi jannatmakon manzil bo’lgan. Bu mashhur qo’rg’on asirlar davomida necha bor vayron qilinib, nechabor tiklangan. Hozirgi xonaqohning yaqinida qadim zamonda 1 Sharopov Sh. G’uzor shahar bo’lganmi … T., 2005, 8-bet. 55

daryo oqib o’tgan deyishardi, bobolarimiz. Bu eski dunyoda, bolam. Daryoning izi hozir ham bor. Shu yerlarni sal qazisang g’ijirlagan qum chiqadi yer ostidan. G’uzor qo’rg’onoing to’tta ulkan-karvon yuki bilan bemalol kiradigan darvozalari bo’lgan. Har bir darvozaning nomi bo’lib, ular Buxoro, Naxshab, Xo’jaobiron darvozalari deb atalgan. Qo’rg’on atrofidagi Shaxriston, Ravotguzar,Qirqdo’konguzar, Kulolguzar va boshqa o’nlab obod mahallalar, juda ko’p masjidlar va xonaqohlar bo’lgan. Masjidlar sonining bunchlik ko’pligi G’uzor qadimda yirik shahar bo’lganligining belgisidir. Qo’rg’onning janubida uchta masjid bo’lgan. Ularning biri mashhur Ko’kmasjid yaqin yillargacha bus-butun edi. “Aktivlar” buzdirib, g’ishtlarini MTS (mashina-traktor stansiyasi) qurilishiga olib ketishdi. Juda obod masjid edi. Ikkinchisi Toshmasjid. Buni Xo’janazar miroxo’r (Abdulla karvon ham deyishardi, qishlog’imizdagi Norxo’jayevlarning ajdodi) qurdirgan. Bu Masjid Rovot mahallasida bo’lgan. Uchinchisi Qobulxon boyning masjidi. Buni Devonaxo’jalar avlodidan Islom So’fi va Sayyid Karimboyning otalari qurdirgan. Qo’rg’ondan shimolda ikkita masjid bo’lgan. Ularning biri Mulla Sharop masjidi - Mir Sayyid Abdullo va Begi Muzaffarboylar avlodidan bo’lgan. Ikkinchisi Qizmasjid. Buxoro amirining qizi kasallikdan sog’aygandan so’ng amir tomonidan qurilgan. Ustunlari ko’p bolgan. Har bir ustunning ostiga marmartoshlardan jilo berilgan tag toshlari bo’lgan. Ustunlarini bir sanasang qirqta, bir sanasang o’ttiz to’qqizta yoki qirq bitta chiqadi. Qizmasjidning juda ulkanligidan tomi ustiga bemalol ot choptirib yursa bo’larkan. Ichiga minglab nomozxonlar bemalol sig’arkan. Qaysidir zamonda bir podshoh urush bo’lib qolganda ichiga ko’p odam yashirinib, dushmanga osongina asir tushib qolmasin deb do’stlikdanmi, dushmanlikdanmi buzdirib tashlatgan ekan. Nazar solsangiz qabristonning yopiq sardoba tomonlarida Qzmasjidning ustun noshlari hozir ham uchraydi. G’uzor qo’rg’onining shimoliy tomonida tahminan to’rt yuz yillar burun Buxoro amiri Abdullaxon tomonidan Nomozgoh masjidi qurdirilgan. Bu yerda Iyd namozlarini to’rtming kishigacha bir varakayiga o’qiganlar. Namozgoh atroflari 56

bahavo, ko’rkam edi. Qisqasi O’ktabir inqiloigacha G’uzor qishlog’ida o’n ikkita obod masjid bo’lgan. G’uzor tumani qadimiy voha, uning tarixi ham boy . Biroq u hali tekshirib nihoyasiga yetkazilmagan. Uning tarjimai holi boshlanganiga endi chorak asr to’ldi. Qarshi cho’lini o’zlashtirish yo’lida boshlangan keng miqiyosdagi ishlar samarasi desa bo’ladi. 60-yillar boshida Qarshi dashtiga boshlangan hujum 70- yillarga kelib o’z natijasini bera boshladi. Odam yursa oyog’i, qush uchsa qanoti kuyadigan, suvsizlikdan qarab yotgan cho’lda qisqa fursatda ulkan bunyotkorlik ishlari amalga oshirildi. Qudratli nasoslar Amudaryoning suvini 132 metr balandlikka ko’tarib, olti bosqichda chiqarib berdi. Qarshi magistral kanali o’z kaftida amudaryoning zilol suvini ekinzorlarga olib keldi. Cho’lda qator aholi yashaydigan joylar, yangi xo’jaliklar barpo etildi 1 . 1 Sariqov N., Bobojonov M. va boshqalar. G’uzorliklar. T., 1996, 51-bet. 57

Ekinzorlar va ishlab chiqarish qisman kengaydi. Xalq xo’jaligiga rahbarlikni yanada yaxshilash, cho’lda olib borilayotgan ishlar sur’atini yanada jadallashtirish maqsadida 1970 yili Koson va Qarshi tumanlari xo’jaliklari negizida Ulyanov tumani tuzildi. U Qarshi cho’lida tuzilgan dastlabki tuman edi. Tuman markazi qilib Qoratikan qishlog’i tasdiqlandi. Unga ham o’sha davr g’oyasi va mafkurasidan kelib chiqib, Ulyanovsknomi berildi. Maxalliy aholining tarixiy qadriyatlari oyog’osti qilinayotganligi hech kimning hayoliga kelmadi. 1992 yilga kelib G’uzor o’zining tarixiy qadrini tanidi. Tuman G’uzor nomi bilan atalib, uning markazi Qoratikan qishlog’i deb tasdiqlandi. Suv bo’lgan joyda hayot bor. Mehir- oqibat va qadr aimmat bo’ladi. Demak, hayotda suvning o’rnini hech narsa bosa olmaydi. Suvga tashnalikni yengish maqsadida xalqimiz ajoyib kashfiyotlar yaratgan. Sardobalar xalqimizning aqil-farosati bilan yartilgan. Sardoba fors-tojik so’zi bo’lib, yer osti suvini salqin saqlaguvchi, hamma tomondan berkitilgan ulkan tog’orasimon shakildagi yer osti inshoatidir. Sardoba suvning issiq iqlim natijasida bug’lanishiga, suvning ifloslanib ketishiga yo’l qo’ymaydi. Cho’lning qum to’zonlarida suv loyqalanmaydi. O’rta Osiyoliklarga xos kamyob me’morchilik usulidir. Sardobada suv uzoq vaqt turadi. Suv buzilmaydi. Ma’lumotlarga qaraganda o’rta asirlarda Amu va Sirdaryo o’rtalarida yo’l bo’ylab 44 ta ulkan sardobalar bo’lgan. Issiq iqlim bo’lganligi uchun eng ko’p sardobalar Buxoro, G’uzor, Kirkichi, Turkmaniston cho’llarida bo’lgan. 58

Qarshi cho’lida keyingi ma’lumotlarga ko’ra 29 sardoba bo’lgan. Tarixchi, venger sayyohi Vamberi Abdullaxon davrida (1557-1598) Qarshi atrofidagi sardobalarning qoldiqlari haqida ma’lumot bergan. Bu sardobalar asosan karvon yo’llarida qurilgan 1 . Shunisi qiziqki, Qarshi bilan Shaxrisabz (Kesh) o’rtalarida somoniy va Qoraxoniylar tomonidan qurilgan sardobalar borligi aytiladi. Abu Rayhon Beruniy G’azna shaxri sari yo’l olganda bir hafta sardoba yonida yashab turgan. Mirmuhsin o’zining “Me’mor” asarida bizning tumanimizdagi sardobalarni ham tasvirlab yozdi. Sardoba qurish xayirli ish hisoblangan. Ishbilarmon, uddaburon kishilar tashabbusi bilan har bir qishloqda katta yoki kichik sardobalar bo’lgan. Tumanimiz hududida katta sardobalardan tarixiy yodgorlik sifatida uchta shunday suv inshoati saqlanmoqda. Bunday suv inshoatlari, eski tarixiy quduqlarning ko’milib ketishi ba’zi bir qarashlarni, ko;r-ko;rona, mahalliy sharoitni va joylarni bilmay turib yuqori raxbarlarning buyruqbozligi natijasidir. 30 yillarda G’uzorda shirkatlar, artellar tashkil etildi. Elliginchi yillarda ham qadimiy G’uzor bozori faoliyat ko’rsatib keldi. G’uzorda eski binolar buzilib, poydevorli uylar qurishga kirishildi. 1935 yilda Koson tumaniga qarashli bo’lgan G’uzor Beshkent tumaniga o’tib ketdi. G’uzor markaz deb hujjatlashtirilgan bo’lsada o’sha yillarning muhiti, ish yuritishning buyruqbozlik usuli natijasida idoralar Beshkent shahriga ko’chirildi. G’uzor nazardan qola boshladi. Ayniqsa, elliginchi yillarning ikkinchi yarmiga kelib “yiriklashtirish” siyosatining zo’’ri bilan Qoratikan qishlog’ida tashkil etilib, shu atrofdagi G’uzor, Dehnov, Kojor, Chovqay, Qoraqo’ng’irot, Mirishkor, Xo’jaxayron qishloqlari yoppasiga qo’shib yuborildi 1 . Qarovsiz qo;gan bozor yopildi. Ziyoratgoh joylar tashlandiq holga keltirildi. G’uzorning eski shahristoni o’rni haydalib, paxta ekildi. Yangi uy-joylar uchun bo’lib berildi. Qashqadaryoning suvi Shahrisabz, Yakkabog’, G’uzor kabi tumanlarga keragicha berilib, paxta maydonlari kengaytirildi. G’uzorga suv zo’rg’a yetib keladigan bo’ldi. Cho’ldan qo’zg’algan qum bo’ronlarning esishi yanada kuchaydi. G’uzorda qurg’oqchilik boshlandi. Odamlar ko’chib keta boshladilar, 1 Vamberi Herman Buxoro yoxud Movaraunnahr tarixi. T., 1990, 27-bet. 1 Sariqboyev N., Bobojonov M. va boshqalar. G’uzorliklar. T., 1996, 55-bet. 59

aholi soni kamaya boshladi. Shuning uchun ham Qarshi magistral katta kanalining qazilishi tuman tarixida eng muhim voqea bo’lib qoldi. G ’ uzor bozori urush yillarigacha (1941 yil urushi ) ham viloyatning quyi tumanlari orasida eng kattasi va gavjumi edi . Katta bozor asosan haftaning Yakshanba va Chorshanba kunlari bo’lib, erta tongdan kechgacha davom etardi. Boshqa kunlari hamisha baqqollik rastayu do’konlarida savdo bo’lardi. G’uzor bozori inqilobdan keyin ham ishlab turdi. Ammo, bozordan ancha putur ketgan edi. Keyinchalik bozor ichida Qodirxo’ja saroyining qadimiy naqshinkor qubbalari darvoza eshiklarini Sho’ro “ilg’orlari” o’pirib, Sangishkoni qishlog’ida tuzilgan “Bolshevik” kolxozi idorasi binosiga o’rnatishdi. G’uzor bozori ikki tomonlama ayvonlardan iborat bo’lib, bazzozlikdan boshlanar edi. Keyin attorlik, so’ngra ko’kchilik, sabzavot, guruch rastalari alohida-alohida edi. Keyingi ayvonda kabobpazlik, halvopazlik, oxirrog’ida beda, o’t, somon turardi. Bozordan tashqarida temirchilik, kovushdo’zlik do’konlari bor edi. Alohida-alohida do’konlarda Ahmad nonvoy bilan Abdulla nonvoylar uzzukun issiq non pishirishardi. G’uzorda aloxida karvonsaroy bor edi. Unda uzoq o’lkalardan kelayotgan savdogarlar asl molar ortilgan karvonlari bilan qo’nishardi. Olib kelgan mollarini G’uzor bozorida sotishar yoki boshqa tavarlarga ayribosh qilishardi. Hozirgi tilda aytsak, G’uzor bozori – jahon bozori edi. Karvonsaroyning musofirxonasi ham bo’lardi. Unda yo’kovchi musofirlar, savdogarlar tunashar edi. Tevarak atrofdagi har bir qishloqning o’z saroylari bo’lg’uvchi edi. Bozor qatoridagi oltita keng sahnli saroylarda, ot, eshak bog’lab qo’yilardi. Egalari bozor-o’charlarini tugatishgach, ulovlarini saroydan olib minib ketaverishardi. Ot, Tuya, Eshak, Sigir, Qo’y, Echki parranda bozorlari alohida-alohida edi. Ularning har-biridan bozorga ming-minglab kirardi. Bu yerga Kitob va Shahrisabzdan uzum , yong ’ oq , anor , mayiz ( ayniqsa soyaki oq va qora kishmish mayizlar ), Ko ’ kchadan anjir , Lagandidan turli uzumlar , mashhur bosma mayizlar , Kosondan sovun , xolva , shirmoy va chapchaki non , Qovchin va Jeynov qishloqlaridan mashhur arabi gilamlar , Pomuq va Chandirdan qo ’ y , teri , jun , saksovuldan tayyorlangan pista ko ’ mir ( temirchilar 60

xarid qilardilar ), Tersaridan bodom , uzum , mayiz , keltirib sotishardi 1 . Eng yaxshi qovun-tarvuzlar Jeynovning sho’rchi degan joyidan yetishtirilar edi. Sho’rchining qovuni sotilahapti, deyishsa bozorga kelgan odam borki hech bo’lmasa bir dona xarid qilishga harakat bo’lardi. G ’ uzordagi obidalar o ’ zining qadimiyligi bilan bu yerda qachonlardir katta bir shahar bo ’ lganligini bildiradi . Shu bois qishlog’imizdagi tarixiy yodgorliklarning o’tmishini o’rganishga harakat qildim. Tarixchilarning asarlari, hamda keyingi yillarda G’uzor tarixini o’tkazish bo’yicha o’tkazilgan ekspeditsiya xulosalari bilan yqindan tanishdim. XII asrda yashagan arab geograflari (Istaxriy) yozuvlariga ko’ra qadimiy G’uzor kasaba qo’rg’on degan ma’noni bildirar ekan. Shu manbada G’uzor Naxshabdan katta bo’lganligini qayd etadi. XVII asrda yashagan balxlik tarixchi olim Mahmud IBN Valining “Baxr al-Asror” kitobida yozilishicha: “…Abdullaxon Shayboniy hukmronligi davrida (XVIasr) uning tasarrufida qishloq va ovular ko’p edi. Ular julasidan G’uzor jannat bog’ini eslatardi. O’sha qishloqda Mirhaydariy nomi bilan ataluvchi sayyidlar xonadoni yashardi va o’zbek hokimlari bu yerning aholisi bilan qarindosh bo’lishga intilishardi”. G’uzor qishlog’ida o’rta asr me’morchiligiga oid yodgorliklar saqlangan. Shularning eng yirigi XI-XVI asrlarda bunyod etilgan Sulton Mirhaydar me’morial majmuasidir. Majmua to’g’risidagi ancha ma’lumot R.A.Abdurasulov va L.I.Rempellarning asarlarida uchraydi. Ular G’uzor qishlog’iga 1962 yil ekspeditsiya uyushtirishgan 1 . Tadqiqotchilarning fikriga qaraganda Sulton Mirhaydar majmuasi uch asirga oid belgilarni o’zida mujassamlashtirgan. Maqbara XIV asrda sag’ana va marmartoshlar XV asrga, machid esa XVI asrda taalluqlidir. Ma’lumki, Abdullaxonning davlat tepasiga kelishi bilan XVI asr oxirida Shayboniylar qo’li ostidagi yerlar birlashtirildi.Bu ishni Abdullaxon tinimsiz va mashaqqatli yurishlar natijasida amalga oshirdi 2 . U 1552 yil bahorida Xurosonga yurishni mo’ljallaydi. Lekin uning bu niyati amalga oshmaydi. Shu bois Qarshi 1 Sharipov Sh. G’uzor shahar bo’lganmi … T.,. 2005, 11-bet. 1 Sharipov Sh. G’uzor shahar bo’lganmi … T.,. 2005, 12-bet. 2 Hofiz Tanish Buxoriy Abdullanoma. T., 1999, 183-bet 61

qal’asini Xudoyberdi Sultondan tortib olish uchun yurish boshlaydi. U Qarshi va G’uzor qal’larini egallaydi. G’uzordagi qurilish ishlarining keyingi rivojlanishi Abdullaxon-II bilan bog’liq… …Olimxon Sharipov chuqur “uh” tortdi. Ko’rpachada sochilib yotgan har xil bitiklar bitilgan qog’ozlarni yig’ishtirib taxlar ekan, yana kuyuna-kuyuna so’zlay boshladi. Ochiq sardobani qachon, kim tomonidan qurdirilgani hozirgacha noma’lum, ilmiy asoslab berilmagan. Hatto, bu haqda rivoyatlarda ham so’z yuritilmagan. Shuni qytish lozimki, G’uzor qishlog’idagi tarixiy yodgorliklarni chuqur o’rganilmagan. Bu yerda arxeologik qazilmalar ham shunchaki yuzaki o’tkazilgan. Shuning uchuin ham turli yillarda bu yerga tashrif buyurgan olimlar o’z asarlarida yodgorliklarning tashqi tuzilishi va shu yerda yashovchi aholining og’zaki ma’lumotlariga asoslanib xulosa chiqarganlar. 1989 yilning yanvarida bu tarixiy obidani ta’mirlash ishlari boshlandi. Majmuadagi machit va minora o’sha kunlarga kelib uch metr qalinlikkacha ko’milib ketgan edi. Uni ochib, asil xolatiga keltirishga to’g’ri keldi. 1947 yili arxeolog S.K.Kabanov G’uzor zaminiga ilmiy ekispeditsya uyushtiradi. Ekspeditsya natijasini o’zining keyinchalik nashr ettirgan “Qashqadaryo quyi havzasi arxitektura yodgorliklari”risolasifda quyidagicha keltiradi: “Beshkent rayoni (hozirgi G’uzor tumani)ning G’uzor qishlog’ida o’rta asrlar me’morchiligining o’ziga xos yodgorliklari –Sulton Mirhaydar kompleksi saqlanib qolgan. Bino kompleksi qadimiy shaxristonga shimoldan janubga tomon 100-120 metrlar cho’zilib ketgan. Uning qadimiysi balandda turgan shimoliy qismi hisoblanadi. Maqbaraning shimoldagi mana shu xonasida uchta katta go’r bor. Aftidan, go’rlar g’ishtdan terilgan, usti ganch bilan suvalgan. Janubiy qismi yozuvlaridan birida o’lgan kishining ismi va vaqti bor: “Sayid Amir Shaisiddin Haydar al-Habibi ibn Sharif. 770 yil Shavval oyining 15-da o’lgan 1 . Bu milodiy yil bilan 1369 yilning 28 may kuniga to’g’ri keladi. Shimoldan g’arbga qarab maqbaraga qabriston qo’shilib ketgan. Qabristonda bir nechta 1 Sharipov Sh. G’uzor shahar bo’lganmi … T.,. 2005, 14-bet. 62

marmar qabirtoshlar bor. Shulardan birida milodiy 1394 yil qayd etilgan. Ko’rinishidan majmua bir necha yuz yillar qurilgan. Qurilish konstruksiyasi va qabrtoshlardagi yozuvlarga asoslanib shimoliy maqbara XIV asrning ikkinchi yarmida qurilgan deyish mumkin va yozgi machitlar keyinroq qurilgan”. Oradan ikki yil o’tib tadqiqotchi A.Z.Zayniddinov G’uzorda kuzatuv ishlarini olib boradi. Tadqiqot natijasini quyidagicha tasvirlaydi: “Ansambl qishgi va yozgi masjiddan, minoradan, ikkinchi hovlidagi to’rtta maqbaradan iboratdir. Amir Shamsiddin o’g’li Qutbiddin Sulton Mirhaydar nomini bir necha yuz kishini yutgan ulkan ilon-ajdarhoni o’ldirganidan keyin oladi. Marmartoshda Qutbiddin Mirhaydarning barcha avlodlari va o’lgan yili yozilgan -776 hijriy (1374 milodiy). Qariyalar so’zidan: “Qutbiddin juda ko’p darbadarlik va kambag’allikdan so’ng Urganjda vafot etibdi. Uning jasadini G’uzorga olib kelib dafn etishibdi. Lekin urganjliklar jasadni o’g’irlab ketishadi. Buni bilib qolgan G’uzorliklar jasadni qaytarib olib kelishadi va urganjliklarni chalg’itish uchun uchta bir xil (ko’rinishda) qabr yasashib ularning biriga Qutbiddinni qayta dafn etishadi. Qutbiddin qaysi qabirda dafn etilganligini bilolmagan urganjliklar qaytib ketishadi”. Ikkinchi hovlidagi maqbaralarning birida ko’ktosh deb ataluvchi chiroyli qabrtosh turibdi. Shuning tagida Amir Shamsiddin, keyingi gumbazlarda esa uning xotinlari ko’milgan. Har bir maqbara to’g’risida har xil afsonalar bor. Qishki masjidda – mehrob yonida taxta qutida Qur’on qo’lyozmasi turibdi. Qur’on 60x80 santimetirli bo’lib, 1894 milodiy yilda Habibillo nomli hattot tomonidan bitilgan (ko’chirilgan), Kitob yaxshi saqlangan”. (Kitob hozirgi kunda Xoja G’uzor qishlog’ida yangi qurilgan masjidda saqlanyapti.). Sanatshunoslik fanlari doktori, professor L.Yu.Mankovskaya ham G’uzorda bir necha bor tadqiqot ishlarini o’tkazgan. Olim majmuani ancha vhuqurroq o’rganadi. U o’zining “Qashqadaryo vohasining arxitektura yodgorliklari” kitobida bu haqda shunday deydi: “G’uzor qishlog’idagi yana bir yodgorlik bu Sulton Mirhaydar kompleksidir. Bir kilometr g’arbda joylashgan Nomozgoh masjidi bundan 370 63

yillar chamasi ilgari qurilgan. To’g’ri burchakli besh gumbazli bir-biriga o’tadigan xonalardan iborat. Gumbazlar oldi keng sahndan iborat. Yopiq sardoba keng doira quduq kabi yasalgan. Uning ichki diametri 16 metr, usti pog’onali gumbaz bilan berkitilgan. Sardoba suvga chidamli “qir” qorishmasi bilan pishiq (obi) g’ishtdan ishlangan. Shimoliy tomondan g’isht zinapoyalar suvga tomon olib tushadi. Rivoyatlarga qaraganda Abdullaxon davrida qurilgan”. So’ngi yarim vaqt orasida zamondosh olimlarimiz tomonidan unga yaqin katta kichik ilmiy tadqiqotlar olib borilganiga qaramasdan G’uzor qasabasi, yodgorliklar majmuasi va u yerda dafn etilgan sayyidlar shaxsi haqida xali-xanuz aniq bir manba aniqlanmaganidan ham xabardor bo’ldik. Olimlar o’z asarlarida manba sifatida keltirgan G’uzorlik keksalarning ma’lumotiga suyanishgan, ilmiy asoslab berishmagan bo’lsa, qabrtoshlardagi ismlar, sanalarchi? Ularning birida “Sayyid Amir Shamsiddin Haydar al-Habibi ibn Sharif, vafoti 770 hijriy” deyilgan, deb yozadi 1947 yil ekspeditsiya uyushtirgan S.K.Kabanov. G’uzorda bo’lganimda Olimxon sharipov majmuaning shimol tomonidagi qo’lbola ayvon ostida turgan uchta qabrning biriga imo qilib – Aslida Hazrat Sulton Mirhaydarning muborak qabrlari mana shu, - dedi. Agar shajaraga nisbatan beradigan bo’lsak qabrtoshlardagi nomlari ko’rsatilgan Amir Shamsiddinlar alohida shaxslar bo’lib, Qutbiddin Sulton Mirhaydar esa ulardan birining farzandi bo’lib chiqadi. 2.2. Tumandagi muqaddas ziyoratgohlar G’uzorning musulmon dunyosida mashhur bo’lishga sabab o’rta asirlardan buyon bu maskanni Muhammad sallallohi alayhi basallam avlodining manzil tutishligidir .Ayniqsa ,XII-XIV asirlardamashhur sayyidlardan biri , ulug’ avliyo Miri Janda shumanzilida yashab ,G’uzorda dafin etilgan bu ulug’likni yanada kuchaydirgan .Ulug’ allomaning qabirlari qadimiy G’uzor qo’rg’oni 64

Shaxristonidadir. Bu yerda keyinchalik ulug’ avliyoning xurmati bajo keltirilib, yirik yodgorlik obidalari majmuasi qurilgan. Miri Jandaning nasabi choryorlarning to’rtinchi Hazarat Alining xotini Bibi Fotima va o’g’li imom Husayn orqali payg’ambarimiz Muhammad (s.a.v.) ga borib tutashishi qabrtoshdagi qadimiy bitikda quyidagicha bitilgan: “Xazo marqad Sayyid Imomi ajal mufaxxar zohid, obid birabboni, samadoni, shamsulmillavaldin, vaatu (vavzun) mulkus salotun, koshifil dahoyiq, nasril haqoyiq, notiqul lison quddusil mu’takval jamoat va allomai olam va qutbi mashoyix va fahirul avliyo avliyo, hoji haramayin va sayidil saodatil ahli arz aftaxoi binti rasulilloh Amir Ahmad ibni Shamsiddin Haydar Amirqil Kabir Karim ibn Jamoliddin ibni Shamsiddin Amiril Kabr Haydar Husayniy Nasafiy ibn Amir Ahmad ibni Amir Sayyid ibni amir Husayn ibn Amir Abdulloh ibn Amir Ja’far ibni Ibrohim Murtazo ibni Amir Muso al-Kozim ibni Amir imom Ja’far Sodiq ibn Muhammad Boqir ibn Zaynulobidin ibni imom Husayn ibni Ali Murtazo roziyallohu anhu fi yovmi ramazon, sana 766 hijriy” 1 . Ushsbu bitiktoshda Amir Shamsiddin Mir Haydargacha bo’lgan ajdodlar shajarasi ko’rsatilgan. U kishining kelgusi asrlarda yashagan avlodlari shajarasi ham albatta ma’lum kishilar tomonidan bitib kelingan. Ular haqida ham o’rgansa arziydigan tarix turibdi. Miri Janda kabirning qabrtoshidagi arab tilida bitilgan bitikni o’zbek tiliga ag’darsak quyidagi mazmunni anglatadi: “Bu qabr Ollohning faxrli imomi, Ollohning parhezkor va taqvodor kishisi, millat va dinning yorqin quyoshi, vaaz mulkning sultoni, dinning nozik joylarini yechib beruvchi, haqiqatni yuzaga chiqazuvchi, shariat mulkida tillari burro fiqh ilmining olimi, Olloh yo’liga hidoytga-to’g’ri yo’lga boshlovchilarning ulug’I, ahli sunnat val jamoat imomi, butun olam allomasi, mashoyixlarning qutbi (ulug’i), avliyolarning faxri, ikki bor haj safarida bo’lgan, yer yuzidagi saodatmand kishilarning bittasi, rasulilloh qizlari avlodlaridan Amir Shamsiddin Haydar Amril Kabir Karim. Vafoti Hijriy 766 yil ramazon oyi”. 1 Sharipov Sh. G’uzor shahar bo’lganmi … T.,. 2005, 21-bet. 65

Yaqinda ziyoratgohga O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Tarix inisituti olimlari tashrif buyurishdi shu yertdagi asosiy qabrtoshlar bitiklarini o’qib o’rganishdi. Ikki shaxsning bir ajdod vakillari ekanligiga keladign bo’lsak, u quyidagi ko’rinishni oladi: Amir Sayyid Shamsiddin Haydar. (vafoti 877 y.hij.) Ibn Amiri A’zam Amir Sayyid Baraka Ibn Amir Ajal sayyid Husayn Ibn Amir sayyid Abdulloh Ibn Amir Shamsiddin Haydar Amirim Kabir Karim (vaf.766 y.hij.) Ibn Sayyid Jamoliddin Ibn Mir Shamsiddin Ibn Shamsiddin Amiril Kabir Haydar Husayniy Nasafiy Shamsiddin Amiril Kabir Haydar Husayniy Nasafiyning shajarada ko’rsatilganidek Mir Shamsiddin ismli o’g’li bo’lgan. Mir Shamsiddinning esa uch o’g’li bo’lib-Sayyid Jamoliddin, Sayyid Ota va Sayyid Mirzo deb atalgan. Xalq orasida Hazrat Sulton Mirhaydar nomi bilan mashhur bo’lgan alloma Amir Shamsiddin Haydar Amiril Kabir Karim (vaf .766y hij.) Sayyid Jamoliddinnning farzandi sanaladi. “ Buxoro” nashriyotida chop etilgan tarix fanlari nomzodi Xayrullo Xasanov va falsafa fanlari nomzodi Gulchehra Navro’zovalarining ilmiy asosda yaratilgan “Hazrat Sayyid Amir Kulol” nomli risolasida bu haqida aniq dalillar keltirilgan. Bu nodir yozma manbada Hazrat Amir Kulolning asl nomlari Syyid Amir Kulol as-Suxayir deb ko’rsatilgan 1 . Kulolchining hunari bilan hayot kechirgan ulug’ zod Suxor (hozirgi Kogon tumanidagi Yangi Hayot ) qishlog’ida melodiy 1305 yilda tavallud topib, 1370 yilda va fot etgan va shu qishloqda dafn etilgan . Maqomatda ko’rsatilishicha shu kuni Hazrat Bahouddin Naqshband 1 Xasanov X., Navro’zova G. Hazrat Sayyid Amir Kulol. Buxoro, 2000, 4-bet. 66

Mavlono Orif Deggaroniy (bu ulug’ zot hozirgi Muborak tumanidagi Xo’ja Muborak qishlog’ida yashaganlar .Bu qishloqda Imom Buxoriydek ulug’ allomaga soboq bo’lgan hadis ilmining darg’asi , o’z davrining eng yetuk kishilaridan biri Abdulloh ibn Muborak al-Marvoziy ( melod 736-798 yy .) ning muqaddas qabri bor ) yonlariga kelganlar .Movlono u kishiga aytadilar: - Ey xoja Bahouddin, bu paytda Hzrt Amir naql qildilar, ya’niy bu olamdan o’tdilar. Siz g’oful o’tiribsiz . Turing, kutishni vaqti emas. Sadriddin Salim Buxoriyning Hazrat Bohouddin Naqishbandga bag’ishlangan “Dilda yor” kitobida shunday satirlar bor “Nosiruddin al- Buxoriyning “Tuhfatil az-zoirin” ( “Ziyoratchilarga tuhfa”) kitobida Sayid Mir Kulolning bir yuz o’n to’rtta xalifalari (o’rin bosarlari ) bo’lgani, ularning yetugi Mavlono Orif Deha Deggaroniy, Xoja Bahouddin Naqishband, Xoja Jamol Dehan Osiyoiy, Shayx Shamsiddin Kulol, Shayx Yodgor Xoja, Shayx Darzuniy va Mavlono Jamoliddin Koshiylar”. Hazrat ota tomonidan Siddiqqiydir, ya’niy nasablari Abu Bakir Siddiqqa borib taqaladi.Ushbu shajarani o’qiganimizdan so’ng G’uzorlik Hazrat Sulton Mirhaydar, suxorlik Hazrat Sayyid Amir Kulol va Qasri orifonlik Hazrat Bahouddin Naqishband - har uchala buyuk zotning nasabnomasi sayyid Zaynulobiddin orqali birlashib, imom Husayin ibn Aliy ibn Abu Tolibga hamda payg’ambarimiz Muhammad sallallohi alayhi vasalamga borib taqalidan ham xabardor bo’ldik . Sovlig’orda eng qadimgi urug’lar bilan birga xo’ja saidlar yashaganlar bo’lib, ular qadimgi avlod hisoblanadi .Ularning kelib chiqishi bo’yicha shunday rivoyat yurgan, buni Sovlig’orliklar yaxshi biladi .Bu yerning xo’jasi Shomir Mir Sulton Mirhaydarning eng kenja o’g’li bo’lgan .Sulton Mirhaydarning 7 o’g’li bo’lib, kunlarning birida o’g’illariga o’zining mol –dunyosini bo’lib berishni lozim ko’radi : 3 o’g’liga yerlarini, mol-dunyosini bo’lib beradi, beshikda yotgan kichik o’g’liga hech narsa qolmaydi .Xotini bu o’g’linggizga hech narsa qolmadiku deydi.Sulton Mirhaydar buning nasibasi o’zi bilan birga, u bilim egallaydi va balo-qazoni qaytaradi deydi. Mirzo Shomir Mirning o’g’li 67

Mirnamatulloxon bo’lgan, u malla rangli bo’lgani uchun Mallaxon deb ham atashgan. Yozib qoldirilgan shajarada qandaydir ozgina uzilish bor. 1948 yili tasdiqlangan shajaradan Shamsiddinxon ko’chirgan. 1951yili o’sha davr avlodlari qo’shib to’ldirilgan qo’lyozmaning tasdiqlangan qismi Sh.Eshonxonov qo’lida, to’rtinchi qismi esa M.Kamolovda saqlanmoqda. Shajarani o’rganish jarayonida ko’pgina manbalarga duch keldik. Ushbu shajarani Sovlig’or qishlog’ida yashagn Shamsiddinxon, Qovchin qishlog’ilik Hojixon, Mirishkorlik Hasanxonlar yozib qoldirganlar. Ular o’z avlodlari to’g’risidagi bu shajarani yozma manbadan ko’chirib qoldirishganini aytib ketishgan. Biz asl nusxani topishga harakat qildik. Bir necha yilgi izlanishlardan keyin o’sha kitobni topdik. Haqiqatan ham, bizga rivoyat bo’lib turgan voqealar kitobda qayd etilgan edi. Kitobdan Mir Sharifxon asarlari va “G’azallar” devoni joy olgan edi 1 . Kitobning boshlanish qismida na uning muallifi, na uning xattoti, ko’rsatilmagan, milodiy 1322 yilda shajara yozilgani qayd etilgan. Ushbu shajaraning davomida ikkinchi marta Mirsharifxon tomonidan keyingio avlodlar qo’shib qayta yozilgan. Uchinchi marta Shomansurxon tomonidan ham to’ldirilib, keyingi avlodlar kiritib yozilgani kitobda qayd etilgan. Qarshi tumanidagi potron qishlog’ning markaziy qismida qadimiy ziyoratgoh – yetita ulkan qfbr va qabrtoshlar mavjud.qabirlarning xar biri ustiga alohida-alohoda tug ko’tarilgan bo’lib, ular vaqti-vaqti bilan almashtirilib turilgan. Ziyoratgoh uzoq-yaqinga “Yettitug’ ota” nomi bilan mashhur bo’lib kelgan. Ziyoratgoh atrofida sayyid eshonlar avlodi istiqomat qilishardi. Mustaqil O’zbekiston rivoji yo’lida turli javhalarda faoliyat ko’rsatishiyitgan sayyidlar ajdodi asrlar avval bu yerga kelib o’rnashganlari haqida el orasida turli rivoyatlar yuradi Potronlik sayyidlar ajdodlari nomma nom bitilgan nodir shajaralarini avaylab saqlaydilar. Nasabnoma eni yigirma santimetr, uzunligi to’rt metrga yaqin o’ta sifatli qadiymiy o’rama qog’ozga bitilgan. Shajara arabiy yozuvda, fors tilidaancha mukammal. Shajaraning ikki joyida, ayniqsa so’ngi qismida aniq-tiniq 1 Sariqov N., Bobojonov M. va boshqalar. G’uzorliklar. T., 1996, 70-bet. 68

qilib muhr bosilgan va “Amiril-Mo’minin Muhammad Bahodirshox tomonidan tasdiqlangan” yozuvlarini o’qish mo’mkin. Shajaraning “Muhammad Mustafo sollollohu alahi vasallamning shajaralari”, deb nomlangan birinchi qismida Odam alayhissalom va u kishining o’g’illari Shisdan boshlangan, hamda Muhammad Mustafo sallollohu alayhi vasallam bilan tugallangan. Shajaraning bir joyida Potronga kelgan birinchi sayyidzodanin ota tomonlari haqida quyidagicha bitilgan:”Buxoroda Sulton maxmudning bir qizi bo’lib, ismi Aqoxovand begim edi. Kamolga, ilmi zohiri va ilmi botinigato’la ega bo’lganlarida padarlari Sulton Mahmud qizlarini birorta sayyidzodaga unashtirishni ko’ngillariga keltiradilar. O’sha kunlari o’zgandlik sayyidzodalardan sayyid Burxoniddin Qilichning avlodidan sayyid Abduulo G’ijdivonga kelgan edi. Sulton Maxmud ko’zlarini yumib maroqabaga borib turganlarida g’oyibi asrordan ma’lum bo’ladiki, bu mamlakatga bir sayyidzodani izlatadi va toptirib keladi”, Sayyid Abdulloning laqablari “Shayxi poyand” bo’lib, u kishi potronlik sayyidlarning ota tomon shajarasiga kiradi. Shajaraning davomida Sayyid Mir Fatxulloning avliyolik karomatlari bayon etilib, u kishiga ko’pdan ko’p ta’rif va tavsivlar beriladi, hamda Mir sayyid Ishoq va Mir sayyid Abuturob ismli o’g’illari ham bo’lganligi bayon etiladi.G’uzor qadimda ham, hozirda ham ilmdorlar, olimu ulamolar, shoiru yozuvchilar, hunarmandlar yurti sanaladi. Azalda Kazba, Kasba, G’uzor deb yuritilgan. Bu manzilgoh mashhur “Buyuk ipak yo’li” tarmoqlarining kesishuvida joylashgan. O’z vaqtida bu yerlarda ne-ne jangu-jadallar bo’lgan, ne-ne ilm darg’alari qo’nib o’tishgan, mashvaratlar o’tkazishgan. Mana biz G’uzorlilarning ma’lum bir vaqt ichida bosib o’tgan yo’lidan boxabar bo’ldi. Tarix – kelajak ko’zgusidir, deb bejiz aytishmagan. Tarixni o’rganmay, uning madaniyati, urf odatlarini o’rganmay turib, kelajakka intilib bo’lmaydi. Biz tuman tarixini yozar ekanmiz, oldimizda ulkan va mas’uliyatli vazifa turganini his qildik. Chunki o’tgan ajdodlar haqida so’z aytish, ularning qilgan ishlarini bayon etish uchun katta jurat va shijoat bilan mehnat qilib, ularning 69

darajasiga yetish kerak. Hamda shunga intilish kerak. G’uzor tuman aholisining mehnatsevarligi, bu yurt odamlarining g’ayratli va vatanparvarligini, samimiy va mexr-oqibatli ekanligini nazoratda tutib, bu yurt hali ko’p zafarlarga erishadi, degimiz keladi. Chunki elini suygan el uchun yonib yashaydi. G’uzorliklarni ana shunday odamlar desak arziydi…. XULOSA O'zbekistonning mustaqilligi tufayli siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ma'naviy hayotning barcha jabhalari qatori o'zbek xalqining moddiy va ma'naviy madaniyatini etnografik materiallar asosida yangicha nuqtai nazardan o'rganish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ming yilliklar davomida rivojlanib, jahon xalqlari moddiy va ma'naviy madaniyatida o'ziga xos o'ringa ega bo'lgan sharqona, qolaversa, o'zbekona moddiy va ma'naviy madaniyatning to’la shakllanishiga imkoniyatlar ochildi. Xususan, an'anaviy madaniyat va uning etnik funksiyalari xalq moddiy va ma'naviy madaniyatining turli komponentlari - xalq arxitekturasi, 70

kiyim-kechaklari, taomlari hamda ular bilan uzviy bogliqlikda to'y marosimlari, tabiat bilan bog'liq marosimiy an'analarda namoyon bo ’ ladi. G’uzor tumani aholisining XIX asr oxiri - XX asrdagi an'anaviy adaniyatining etnik va lokal xususiyatlariga oid bitiruv malakaviy ishni yakunlar ekanmiz, shuni alohida qayd qilish joizki, mazkur hudud tarixiy- geografik jihatdan o'ziga xos etnografik mintaqa hisoblangan. Tuman aholisining tarkibi etnik jihatdan rang-barang bo'lib, o'zbeklar mazkur mintaqaning qadimiy avtoxton xalqlaridan biridir. Qolaversa, mazkur mintaqa aholisining an'anaviy madaniyatida o'zbek xalqi an'anaviy etnomadaniyati tizimining asl durdonalari mujassamlashgan. G’uzor tuman aholisining an'anaviy o'yinlari uzoq tarixiy davrlar mobaynida voha aholisining maishiy turmush tarzidan mustahkam o'rin olganligi va o'ziga xosligi bilan ajralib turgan. Chunonchi chorvador qo k ng k irotlar o'yinlarida jangovarlik, mardlik, tantilik kabi xususiyatlar ustuvor bo'lgan bo'lsa, o'.troq o'zbek-chig'atoylar, tojiklar o'yinlarida tabiiy-mavsumiy o'zgarishlar, dehqonchilik madaniyati bilan bog'liq boshqotirma, so'z va qo'shiq, voqeabandlik, harakatli o'yin turlari keng tarqalganligining guvohi bo'lish mumkin. Qolaversa, qishloq va shahar o'yinlarida ham ma'lum farqlarni ko'rish mumkin. Chunonchi, qishloqlarda keng dalalarda o'yinlar tashkil etilgan. Muxtasar qilib aytganda, ushbu bitiruv malakaviy ish natijalari bizga quyidagi asosiy xulosalarni bayon etish imkoniyatini beradi: Birinchidan, XIX asr oxiri - XX asrda tuman aholisi etnik tarkibi murakkab bo’lib, o'troq va yarim o'troq tarzdagi hayotini saqlab qolgan edi. Moddiy va ma'naviy madaniyat xususiyatlari shu bilan tavsiflanadi; Ikkinchidan, tadqiq qilingan davrda G’uzor tumani aholisi turar- joylarida yarim o'troq aholi ijtimoiy turmushida lochik, kapa, cho’pon tula, qora uylar muhim ahamiyatga ega bo'lgan bo'lsa, o'troq aholida esa guvala, paxsa, devorli uylar asosiy o'rinni egallagan; 71

Uchinchidan, tuman aholisi kiyimlari, ularning turlari va bichimlari hamda taqinchoqlarning yasalish uslubida mintaqaviy o'ziga xoslik o'zbek xalqi an'anaviy kiyimlarining noyob milliy detallari tarzida ko'rsatish mumkin; To'rtinchidan, tuman aholisi to’y marosimlari va rasm-rusumlari xalqimizning qadimdan saqlanib qolgan merosi bo'lib, mustaqillik davrida xalqimiz tarixining asosiy bo'g'ini bo'lgan milliy kadriyatlarni tiklashda hamda hayotga tatbiq etishda muhim ahamiyatga ega. Tavsiyalar 1. Hozirgi davrda unutilib borayotgan turarjoylar va ular kurilishi bilan bog'liq bo'lgan uslublarni o'rganish hamda zamonaviy turar joylar me'morchiligida xalq an'analarini e'tiborga olish, buning uchun mutaxasislar tomonidan turar joylar me'morchiligiga oid qo’llanmalar, atlas-albomlar nashr qilish; 2. Kiyimlar taqinchoqlarga oid milliy hunarmandchilik tarixini chuqur o'rganish asosida tuman aholisi tomonidan yaratilgan moddiy-madaniy manbalarni targ'ib qilish; 72

3. Tuman aholisi an'anaviy to'y marosimlarining o’ziga xos xususiyatlari, hozirgi holatini ilmiy tahlil etish, ularda kechayotgan transformatsion (o'zgarish) jarayonlaming ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma'naviy sabablarini yoritish; 4. Xalq an'anaviy o'yinlarini tiklash va rivojlantirish hamda undan bugungi yosh avlod tarbiyasida keng foydalanish; 5. Tuman an'anaviy etnograflyasiga oid materiallardan O'zbekiston va o'zbek xalqi tarixi hamda boy etnomilliy madaniyatiga oid veb saytlar, slaytlar yaratishda foydalanish. Xullas, G’uzor tuman aholisi an'anaviy madaniyatining etnik va lokal xususiyatlarini ilmiy asosda o'rganish o'zbek xalqi modiy madaniyati, ma'naviy hayoti va turmush tarzini tadqiq etishda muhim manbalardan biri bo'ladi va o'z navbatida O'zbekiston etnologiyasidagi ma'lum bo'shlikni to’ldiradi. ADABIYOTLAR RO’YXATI 1.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.T.: “O’zbekiston”, 2001. 2.Karimov. I.A.. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.:”O’zbekiston” NMIU,2011. 3. Karimov I.A.. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.: ,,Ma’naviyat” 2008. 4.Karimov. I.A.. Mamlakatimizda demokratik islohatlarni yanada chuqurlashtirlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. T.: ,,O’zbekiston” 2010. 73

5. Karimov I.A. Inson xotirasi-boqiy, qadr-qimmati-ulug’.// Xalq so’zi,2012 10 may. 6. Karimov I.A.. O’zbekiston o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. T.: ,,O’zbekiston” 1992. 7.Ashirov A., Afatjonov Sh. Etnalogiya. T., 2007. 8.Vamberi H. Buxoro yoxud Movaraunnahr tarixi. T.: ,,Fan” 1990. 9.Donyorov X. O’zvek xalqining shajara va shevalari. T.: ,,Fan” 1968. 10.Donyorov A. Mustaqil O’zbekiston etnografiyasi tarixshunosligining ayrim masalalari. T., 2003. 11.Jabborov I.M. O’zbeklar T.: ,,Sharq” 2008. 12.Jabborov I.M. O’zbeklar turmush-tarzi va madaniyati. T.: ,,O’qituvchi” 2003. 13.Jabborov I.M. O’zbek xalqi etnografiyasi. T.: ,,O’qituvchi” 1994. 14 .Markayev K., Sherqulov S. Etnonimlar tarixiga bir nazar. Nasaf va Kesh tarixi manbalarda. Qarshi – 2010. 15.Манковская Л.Ю. Архетектурные памятники Кашкадарьи. Т ., 1965 ю 16.Po’latova D. Sovlig’orliklar tarix ko’zgusida. T.: ,,Fan” 1994. 17.Qoshg’ariy Mahmudov. Devoni lug’oti turk. T.: ,,Fan” 1960. 18.Рашид-ид-дин. Сборник легописей. М-Л., 1952 19. Sariqov N ., Bobojonov M ., Jo ’ rayev Ch ., Haqnazarov D . G ’ uzorliklar . T.: ,,Navro’z” 1996. 20.Hasanov X., Navro’zova G. Hazrat Sayyid Amir Kulol. Buxoro – 2000. 21.Hofiz Tanish Buxoriy. Abdullanoma. T.: ,,Fan” 1999. 22.Shoniyozov K. O’zbek xalqining shakillanish jarayoni. T., 2000. 23.Sharapov Sh. G’uzor shahar bo’lganmi. T.: ”Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti”. 2005. 24.Choriyev A., Ochilov M. Qashqadaryo oblasti tarixi. T.: ,,Fan” 1974.  www.eurasia.org.ru .  www.history.ru  http://www.philos.msu.ru/fac/history/ 74

 http://www.auditorium.ru  www.museum.ru  www. ziyonet.net. 75

O'xshashlar

XX asrning 20-60 – yillarida Qashqadaryo viloyati qishloqlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti

Qashqadaryoda avto yo’llari qurulishi tarixi va istiqlol

Sovet hokimiyati yillarida Koson tumanining siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy hayoti

Kitоb tumаni аhоlisining etnik tarixi vа etnomadaniyati

O’zbek oilasi etnologiyasi tarixshunosligi