Qashqadaryoda avto yo’llari qurulishi tarixi va istiqlol - Tarix - Diplom ishlar

Qashqadaryoda avto yo’llari qurulishi tarixi va istiqlol

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

310 KB

Ko'chirib olish

Qashqadaryoda avto yo’llari qurulishi tarixi va istiqlol mavzusida yozgan Bitiruv malakaviy ishi 2

Mundarija. Kirish… …………………………………………………………………………4 I. Bob . Qashqadaryo avto yo’llari qurilish tarixi va uning ahamiyati. 1 .1. Qashqadaryoda avto yo’llari qurilishi tarixining vujudga kelishida qadimiy yo’llarning o’rni…………………………………………………………………..10 1.2. Qadimgi davrda yangi yo’l tarmoqlarining bunyod etilishi va uning sabablari………………………………………………………………………..…15 II. Bob. Qashqadaryo avto yo’llar qurilishningsovet davridagi ahvoli va uning hususiyatlari. 2.1. Qashqadaryoda sovet davrida avto yo’llar qurlishi jarayoni va uning ahamiyati………………………………………………………………………….25 2.2. Sovet davrida avtomobil yo’larining qurilishida viloyat avto yo’l qurilish korxonasining faoliyati……………………………………………………………31 III.Bob. Mustaqillik yillarida avto yo’li qurilishining rivojlanishi va uning takomillashtirlishi jarayoni. 3.1. Qashqadaryoda avto yo’l qurilishining rivojlantirlishi va uning ahamiyati.....37 3.2. Qashqadaryoda istiqlol yo’llarida amalgam oshirilgan iqtisodiy islohotlarning o’rni…………………………………………………………………………..…...41 Xulosa… …………………………………………………………………….…..49 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………..………….…. 52 Ilovalar ………………………………………………………………… 3

KIRISH. Mavzuning dolzarbligi: 1 Go’zal navqiron olis qadimiyat, moziy hamisha, bizga bugungi ishlarimizni sarhisob qilishda ota-bobolarimiz bosib o’tgan ulug’ yo’lni cho’qqilardan turib baholashda bugungi ulkan rejalarimizni tuzishda muhim ahamiyat kasb etaveradi. Bugungi mustaqil davlat bo’lib o’z istiqloliga erishgan o’zbek xalqi o’zining necha yillik tarixiga ega bo’lgan eng qadimiy xalqdir. Qadimda o’zbek xalqining iqtisodiy-ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy hayotida muhim rol o’ynagan sohalardan biri karvon yo’llari hisoblanadi. Yaqin o’tmishimizda esa Qashqadaryo taraqqiyotida muhim tub burilishli o’zgarishlar keltira olgan soha bu avtomobillar yo’llari bo’lib qoldi. Yo’llar xalqlarimiz hayotida xullas hamma-hamma sohalarda tub burilishli o’zgarishlarning bo’lishlarida muhim rol o’ynab keldi. Har bir xalqning o’lkaning shu xalqni o’rab turgan tabiiy muhitga bog’liq ravishda shakllanishi kechmish hayotining taraqqiyoti uni o’rab turgan tabiiy muhitga bog’liqligi aniq. O’lkamizning xalqi dehqonchilik, chorvachilik, bog’dorchilik, pillachilik va boshqa sohalarining eng mashhur ustalari hisoblanishadi. Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganlaridek “biz o’z oldimizga qo’yilgan uzoq muddatli strategik maqsadlar, ya’ni zamonaviy rivojlangan demokratik davlatlar qatoriga kirish, iqtisodiyotimizning barqaror o’sishini ta’minlash, hayot sifatini yaxshilash va jahon hamjamiyatida munosib o’rin egallash borasidagi sa’y-harakatlarimiz bugungi kun nuqtai nazardan xolisona baho berishimiz tabiiydir” 1 . Qashqadaryo hududi iqlimining keskin kontinental bo’lishi xalqimizni yo’l qurilishi o’rtasi sifatida ma’lum va mashhur bo’lishiga ham sabab bo’lgan. 1 Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. T. : 55 - bet. 4

Qashqadaryo 1920 yilga qadar Buxoro amirligi tarkibida 1924 yilning 1- noyabrdan Qashqadaryo viloyati tashkil topgan. 1927 yildan Qashqadaryo viloyati okrug sifatida Buxoro viloyati tarkibiga kirdi. 1943 yil 22-yanvardan alohida viloyat sifatida ta’kidlandi. 1960 yil 25- yanvardan Qashqadaryo hududi islohotida kichik Surxondaryo viloyatiga birlashtirildi. 1964 yil 7-fevraldan Qashqadaryo o’zining avvalgi hududlari asosida alohida viloyat bo’lib qoldi. Qashqadaryo viloyatining maydoni 28,4 ming kv.m bo’lib hududining kattaligi bo’yicha O’zbekistonda Qoraqalpog’iston avtonom Respublikasi (164,9 ming kv.km) Navoiy (110,8 ming kv.km) Buxoro (39,4 ming kv.km) viloyatlardan keyingi 4 o’rinda turadi. O’zbekiston Respublikasi maydonining atigi 7% ni egallagan holda Qashqadaryo viloyati maydoniga ko’ra Albaniya (28,7 ming kv.km), Armaniston (29,8 ming kv.km) Qrim (26,0 ming kv.km) Bel’giya (30,5 ming kv.km) Niderlandiya (32,4 ming kv.km) kabi Yevropa davlatlari yer maydonlari bilan tenglashadi. Qashqadaryo viloyati 795 kilometr uzunligidagi chegaraga ega shundan, 405 kilometrlari tog’lar 390 kilometr tekisliklar orqali shimoldan janubga 195 kilometr masofaga cho’zilgan. Shimolda Qashqadaryo viloyatining Samarqand viloyati bilan chegarasi Zarafshon chizmasining Chaqilkalon Karvontepa Ziyovuddin – zida buloq tog’lari va ular orasidagi Jon va Qarnob cho’lining to’lqinsimon tekisliklari orqali o’tadi. Sharqda Tojikiston Respublikasining Leninobod viloyati bilan Hisor tizmasi orqali chegaradosh. Sharqda shuningdek Surxondaryo viloyati bilan ham chegaradosh bo’lib Sarhad chizig’i Respublikasining eng baland tog’i Hisor tizilmasining qirrasi uning tarmoqlari Chaqchor va Boysun tog’i Suvayirig’ichi, so’ngra janubiy – g’arbda. Shurob botig’i, suvsi tog’ va Kuhi ptanchning qirrasi bo’ylab o’tadi. Qashqadaryo viloyati Turkmaniston Respublikasi bilan eng uzun chegaraga ega Kuxitangning g’arbdagi davomi bo’lgan Dehqonobod past tog’lari janubda Nishon adirlari Saksondara Olovuddin to’g va Qarshi qiya tekisligi Sandiqli qum cho’li Qashqadaryo va X.Chorjev viloyatlari Sarhadlarini bir-biri bilan tutashtiradi. Qarshi dashtining Dengiz ko’li, 5

Jarqoq, Setalan tepa qirlari va Qarnob cho’li kabi g’arbdagi yerlari. Buxoro va so’ng Navoiy viloyatlariga kirib boradi. Qashqadryo viloyati xo’jaligining muhim tarmoqlaridan biri transport bo’lib u yuk va yo’lovchilarni tashishning yagona vositasidir. Transport viloyatda ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va joylashishiga muhim ta’sir ko’rsatadi. Qaysi joy transport bora oladigan bo’lsa u yerga avtomobil yo’li borgan bo’lsa u joy albatta obod bo’lgan. Aholining yangi – yangi imkoniyatlari oshgan. Yangi go’zal obod go’shalar aholi yashash punktlari obodonchilik, bunyodkorlik ishlari amalga oshirilgan. Hayot tarzi iqlimi sharoiti o’zgarishiga sabab bo’lgan. Qashqadryoning ijtimoiy - siyosiy, iqtisodiy, madaniy taraqqiyotida muhim rol o’ynagan. Temir yo’l va avtomobil yo’llar o’zining uzoq moziy tarixiga ega. Qashqadaryo viloyatidan avtomobil yo’llari orqali paxta tolasi, pilla Qorakuli teri, o’simlik moyi va g’alla, tabiiy gaz, kondensar, neft , oltingurgut, marmar va boshqa mahsulotlarni olib ketilsa, mineral o’g’itlar har xil mashinalar va ularning ehtiyot qismlari, qurilishi materiallari va boshqa yuklar o’lka boshqa yurtlardan tashib keltiriladi. Bugungi kunda 4,5 ming.kmdan ko’proq avtomobil yo’llari viloyatda eksplutatsiya qilinmoqda. Yana yangi-yangi tosh va asfalt yo’llari tog’li joylarda bunyod etilmoqda. G’uzor- Dehqonobod, Boysun, Qumqurg’on, temir yo’lining 223 km uzunlikda qurilishi munosabati bilan yangi 500 km ga yaqin avtomobil yo’llarining qurilish ishlari amalga oshirilmoqda. G’uzorda Shurtangazkimyo majmuasining qurilishi munosabati bilan 100 km dan ziyod yangi zamon andozalariga javob bera oladigan avtomobil yo’llari qurildi. Bu yo’l atroflari ko’kalamzorlashtirildi, obodonlashtirildi. Aholining katta bir qismi shu joylari bilan ta’minlandi. Birgina Qarshi cho’lining o’zlashtirlishi natijasida 100 dan ko’proq yangi aholi yashaydigan manzillar tashkil qilindi. Bir qancha tumanlar va ularning yangi markazlari tashkil topdi. Nishon , Muborak , Kasbi , Talimarjon ana shular jumlasidandir. 1960 yillardan boshlangan Qarshi cho’lining o’zlashtirilishini natijasida 2,5 ming km dan ko’proq avtomobil yo’llari qurildi. Yo’llarni – yo’llar bilan tutashtiruvchi joylarda aholi punktlari manzilgohlari vujudga keldi. Ko’plab 6

yangi – yangi zamonaviy avtomobil yo’llari ko’priklari qurildi. Qashqadaryo gaz va neft mahsulotlari taraqqiyoti avtomobil yo’llarining taraqqiyotiga ham hal qiluvchi ta’sir ko’rsatdi. Keyingi yillarda o’lkada marmar sanoati paxtani qayta ishlash korxonalarining bunyod bo’lishi o’lka avtomobil yo’llari bunyodkorligining yangi davrini boshlab berdi. Qashqadaryo viloyati Islom Abdug’aniyevich Karimovning 1989-1986 yillarda rahbar bo’lishi avtomobil yo’llari qurilish sohasida tub burilishli davr bo’ldi. Abdug’aniyevich Qashqadaryoning birinchi rahbari bo’lib ishlagan davrini hamisha katta g’urur va iftixor his-tuyg’ulari bilan eslaydi. “Mening hayotimning hech unutilmas davrlari bo’lgan uzviy bog’langan mana shu mo’tabar Qashqadaryo zamini, mana shu vohani mening ona yurtim deb umrimning oxirigacha g’ururlanaman, faxrlanaman” 1 . 2 O’zbekistonning birinchi Prezidenti Islom Karimov keyingi asrlarda xalqimiz orasidan yetishib chiqqan ana shunday benazir inson va ulug’ yo’l boshchidir. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Qashqadaryo avtomobil yo’llari bunyodkorligi sohasida nihoyatda katta ishlar qilingan. Ammo ana shu o’lka bunyodkorlik ishlari, halicha tariximiz sahifalarining biron –bir joyidan o’rin olmagan.U haqda biron-bir risola kitob hanuzgacha umummantiq yo’q. Mana shu sababdan biz ushbu mavzuni o’zimizning bitiruv malakaviy ishimizga mavzu qilib oldik. Bu masalaning ilmiy yoritilishi bugungi dolzarbligi ushbu mavzuni baholi – qudrat yoritishimizga undadi. BMI ning davriy doirasi : Tadqiqotning davriy doirasi miloddan avvalgi III-II asrlardan XX asr oxirigacha bo’lgan davrni qamrab oladi. Bu davrda Qashqadaryo avtoyo’lining qurilish tarixi qadimgi davrdan to istiqlol yillarigacha bo’lgan davrlarni o’z ichiga olib, bu davrlarda avtoyo’llar qurilishida iqtisodiy qiyinchiliklarni vujudga kelishi va ularni bartaraf etilishi chora-tadbirlarining amalga oshirilishi chuqur o’rganilib, tahlil etildi. 2 1 Ravshanov P . Qashqadaryo istiqlol arafasida 1986-1989 yillar T. : – “Ma’naviyat” 2003 7

Mavzuning o’rganilganlik darajasi: Tanlangan mavzuning tarixshunosligi tahlili shuni ko’rsatadiki, bu jamiyat taraqqiyotining asosiy bo’g’ini sifatida ijtimoiy- gumanitar soha olimlari doimiy diqqat e’tiborini o’ziga tortib kelmoqda. Mavzuga oid chop etilgan ilmiy tadqiqot ishlari, monografiya, risola va matbuotda e’lon qilingan adabiyotlarni yo’nalishi, bayon qilish usuli va xarakteri o’rganib chiqildi 1 . Mustaqillik yillarida mavzuga oid chop etilgan tadqiqot ishlari o’rganilib tahlil qilingan asarlar mualliflari Karimov I, Yangiboyev M, Ravshanov P, G’ofurov G’, Nafasov T va boshqalar 2 . 3 BMI ning maqsad va vazifalari: Taraqqiyot mavzusi va qo’yilgan masalaning dolzarbligidan kelib chiqib, ishning umumiy maqsadi Qashqadryo avtoyo’llari qurilishi tarixi va istiqlol yillaridagi faoliyati chuqur o’rganilib tahlil etishdan iborat. Tadqiqotning aniq vazifalari quyidagicha belgilanadi: - Qashqadryo avtoyo’llar qurilishi tarixini vujudga kelish jarayonlarida qadimiy yo’llarning o’rni va ahamiyatini chuqur o’rganish; - Qashqadaryo avtoyo’llar qurilishi tarixining sovet davridagi aholini o’rganib tahlil etish; - Istiqlol yillarida Qashqadaryo avtoyo’llari tuzimalarida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarning natijalarini ko’rsatish; - Mustaqil O’zbekistonda qisqa davrda Qashqadaryo avtoyo’llarining qurilishda yuksak natijalarga erishishi omillarini aniqlash. BMI ning nazariy metologik asosi: Umumjahon bilim nazariyasi va milliy istiqlol g’oyasining asosiy tamoyillari tashkil etadi. Ishni bayon etishda O’zbekiston tarixini yangi tamoyillariga tayangan holda tarixiylik, ilmiylik, xolislik, uzviylik kabi metologik tamoyillarga tayanildi. 3 1 O’zbekiston yangi tarixi T.: Sharq., 2000; Mustaqil O’zbekistonning izohli lug’ati T., sharq 199; O’zbekiston Mustaqillik odamlari. T.: O’zbekiston., 1995 Qadimgi Kesh –Shaxrisabiz tarixidan sahifalar. T.: Fan., 1998 2 Karimov I.. Qashqadaryo vohasining zumrad gavhari. T.:, “O’zbekiston”, 2002; Yangiboyev M. Qashqadaryo viloyati geografiyasi. Q.: 1993; Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi. T.:, 1995; G’ofurov G’ amir Temur davrida ipak yo’li. T.:, Mehnat, 1996; Nafasov T. O’zbekiston toponimlarining izohli lug’ati. T.:, O’qituvchi, 1988; Nafasov T. Qashqadaryo qishloqnomasi, T.: 2003. 8

Tadqiqotning muhim nazariy asosini O’zbekiston Respublikasi Qonunlari, hukumatning turli mazmundagi hujjatlari hamda Prezident I.Karimovning asarlari va turli sohadagi yo’l -yo’riqlarini ko’rsatmalari tashkil etadi. Tadqiqotning manbai bazasi: Mustaqillik davrida yaratilgan asarlar matbuot materiallarida chop etilgan risolalaridan foydalaniladi. Ushbu asarlar manba bo’lib xizmat qiladi. BMI ning ilmiy yangiligi: Ishda Qashqadaryo avtoyo’llari qurilishi tarixi va istiqlol davri yaxlit tarzida ilmiy adabiyotlarga, matbuot materiallariga tayangan holda tadqiq etiladi. Mazkur davrlarda avtoyo’llar tarixi, istiqlol yo’llarida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar jarayonlari o’rganildi. BMI ning amaliy ahamiyati: Ishda kelgusida O’zbekiston tarixi fanini o’qitishda, o’quv qo’llanmalari yaratishda, oliy o’quv yurtlari, kollej va akademik liseylarda maxsus kurslarda avtoyo’llar tarixini o’rganishda BMI da keltirilgan tarixiy ma’lumotlardan manba sifatida foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ish: Kirish, 3 ta bob xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 4 4 1 O’ zbekistonning yangi tarixi T.: Sharq 2000; Mustaqil o’zbekistonning izohli lug’ati T.: Sharq 1999; O’zbekiston Mustaqillik odimlari. T.: O’zbekiston,. 1995 Qadimgi Kesh – Shaxrisabz tarixidan sahifalar. T.: fan, 1998; 2 Karimov I. Qashqadaryo vohasining zumrad gavhari. T.: “O’zbekiston”., 2002; Yangiboyev M Qashqadaryo viloyati geografiyasi. Q.: 1993; Ravshanov P Qashqadaryo tarixi.T. 1995; G’ofur G’. Amir Temur advrida ipak yo’li T.: Mehnat.; 1996; Nafasov T. O’zbekiston toponimlarining izohli lug’ati. T: O’qituvchi 1988; Nafasov T Qashqadryo qishloqnomasi. T. 2003. 9

I. Bob. Qashqadaryo avto yo’llari qurilish tarixi va uning ahamiyati . 1 .1. Qashqadaryoda avto yo’llari qurilishi tarixining vujudga kelishida qadimiy yo’llarning o’rni. Bugungi kunda mustaqil davlat bo’lib o’z istiqloliga erishgan o’zbek xalqi o’zining necha yillik tarixiga ega bo’lgan eng qadimiy xalqdir. Qadimda o’zbek xalqining iqtisodiy – ijtimoiy, siyosiy ma’naviy hayotida muhim rol o’ynagan sohalaridan biri karvon yo’llari hisoblanadi. Uch ming yil davomida mamlakatimiz xalqlariga xizmat qilgan ipak yo’li muhim ahamiyat kasb etgan karvon yo’li bo’lib u to XXI asrgacha o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Bu yil bobokalonlarimiz makon tutib o’z aqlini tanib urug’chilikdan qabilalikka, qabilachilikdan davlatga va o’zga yurtlarga ko’z olaytira boshlashgan zamonlardan boshlandi. Bu yo’l insonning ovchilikni, dehqonchilikni, hunarmandchilikni o’zlashtirgan davrlardan boshlangan. Inson faoliyatining to’rt manzarasi chorvachilik, dehqonchilik, hunarmandchilik jangchilik orasidan beshinchi toifa savdo aholini ajratib chiqardi. Bu toifa ishlagan mahsulotlarni, mollarni o’ziga kerakli narsalar bilan almashtiruvchi toifa edi. O’zida yo’q narsalarni topishi uchun o’zida bor narsalarni almashtirish bilan shug’ullanuvchi kishilar vujudga keldi. Urug’lar, qabilalar, jamoalar, qishloqlar, ovullar, shaharlar o’rtasidagi savdo munosabatlari shakllandi. Savdo shaharlari, ovullari, qishloqlari paydo bo’ldi. Savdo yo’llari qo’shila boshladi. Bu yo’llar bobokanonlarimizning bir davri bosqichdan keyingi davriy bosqichga, eski iqtisodiy imkoniyatdan yangisiga, madaniyatdan – madaniyatga saviyadan- saviyaga amaliy tashrifdan - tashrifga o’tgan va yangicha uslubiy yo’llar bilan kamol topa boshlagan davrdan boshlandi. Karvon yo’llari turli zamonlarda yashagan yurtdoshlarimizning tarixiy bir kitobi bo’lib uning sahifalarida xalqimiz tarixi, madaniyatlar tarixi, savdo, ilmiy fandagi tajribalar tarixi, o’zaro hamkorlik, do’stlik, birodarlik, qadriyatlar tarixi hamma-hammasi zarhal harflar bilan yozib qoldirilgan. 10

Eron ahamoniylari Iskandar (A.Makedonskiy) arab istilochilari Chingizxon, A.Temur, rus bosqinchi lashkarlari – askarlari hamma-hammasi ana shu karvon yo’llaridan yurdilar. “ Oltin ko’priklar” deb atovchi bu yo’llar minglab yillar davomida vujudga keltirildi. Yuzlab o’lkalar mamlakatlarning karvon yo’llari bir- birlari bilan tutashtirildi. Yo’llarga toshlar yotqizildi, ko’priklar bunyod etildi. Yo’llar alohida qatlami zich yashaydigan joylardan daryo, anhor, kanallardan, dengiz sohillaridan, mamlakatlarning ichki-tashqi savdosini rivojlantirishi qulayliklariga ega bo’lgan go’zal joylardan o’tkazildi. Eng katta qadimiy tumanlar, shaharlar, aholi istiqomat qiladigan qishloqlar, ovullar qad ko’tardi. Movarounnahr deb ataluvchi Amu va Sirdaryo oralig’idagi markaziy Osiyo yerlari miloddan avvalgi ikki minginchi yillarda iqtisodiy madaniy ijtimoiy – siyosiy jihatdan anchagina yaxshi rivojlangan bo’lgan. Bu sarhadlarda Xorazmiylar, So’g’diylar, Baqteriyalar Parfiyonlar va hokazo davlat mavjud bo’lgan. Bu hududlarda qavmlarimizdan massagetlar shaklar, daklar va hokazolar yashaganlar. Miloddan avvalgi VI-V asrlarda Eron ahamoniylari bu hududlarini o’z tasarruflariga olganlar. Bu davrda Ipak yo’lining ikki tarmog’i bo’lib. Bu yo’lning biridan Janubiy Eron Shimoliy Hindiston, Qobul, Balx orqali Badaxshonga Sharqiy Turkiston, Xitoy, Yaponiyaga borilgan. Yo’lning ikkinchisidan qadimgi Miliya, Bobul Balx orqali Amudaryodan o’tib Termiz, Buxoro, Nasaf, Kesh, Maroqand, Shah bilan Yettisuv O’tror, Oltioy, Xitoy va Yaponiyaga borganlar. Ipak yo’lining yana bir kichik tarmog’i Maridan boshlanib Nasaf Kesh, Maroqand, Shash, Farg’ona vodiysi. O’sh, O’trar, Xitoy orqali Yapon dengiziga chiqib borgan. Bu yo’llarning ko’pi Duvan xuanda kesishgan. Eng qadimiy Ipak yo’li Xitoyning ko’hna poytaxti Chan’an shahridan boshlanib Venetsiyaga borib yetgan. Xullas, bu yo’lar Italiya, Ispaniya va O’rta dengiz atrofidagi turli mamlakatlar sarhadlaridan boshlanib, Tir, Damashq, Olatuli, Bog’dod orqali Markaziy Osiyodan Xitoy, Yaponiyaga yetib borgan ekan. Uning uzinligi 12000 ming kilometrdan ziyod. 11

Arxeologik topilmalar tarixiy manbalar ustida olib borilgan uzoq izlanishlardan so’ng olimlar kashfiyot darajasidagi yangi xulosaga kelganlar. Buyuk Ipak yo’lining Markaziy Osiyodan o’tgan uchinchi tarmog’i ham bo’lgan. Bu tarmoq Samarqanddan boshlanib, cho’llar orqali Xorazmga, Orol dengizi bo’ylariga Itil (Volga) daryosi va nihoyat Kavkaz tizma tog’lari dovonlaridan o’tib Vizantiya, O’rta dengiz, G’arbiy Ovropa, Shimoliy Afrikagacha borgan. Bu o’lkan qadam, ammo yosh yo’llardan ancha oldin bashariyatning tarixida boshqa karvon yo’llari ham mavjud bo’lgan. Bular Afrika qit’asini kesib o’tgan tuz yo’li rus va Skandinaviya mamlakatlarini bog’lab turgan “kelgindi” yunonlar yo’li, Shimoliy va Janubiy Amerikani bir –biri bilan bog’lovchi karvon yo’llar, keyinchalik okeanlar bilan okeanlarni, dengizlar bilan dengizlarni, daryolar bilan daryolarni tutashtiruvchi kema yo’llari ham mavjud bo’lgan. 1877 yil nemis muxarrixi Rixtxofen o’zining “Xitoy” nomli asarida Movarounnahr va Sharq mamlakatlari sarhadlarini kesib o’tgan qadimiy karvon yo’llari birinchi bo’lib “ Ipak yo’li” deb atadi. Ipak yo’llaridan esa tuya, ot, xachir, qo’tos, eshak va boshqa ulovlarda eng avvalo Xitoy va Movarounnahrni jahon olamini hayratga soladigan eng qimmatbaho, nodir ipak matolari G’arb mamlakatlariga olib borilgan. Shu bois mashhur nemis olimi Ferdend Ritxofinning bu yo’lga “Ipak yo’li” deb nom berishi ham bejiz bo’lmasa kerakda. Dunyo bozorining ko’pdan-ko’p rivojiga sabab bo’lgan bu yo’llar Sharq va G’arbning ijtimoiy –iqtisodiy va madaniy hayotida “Oltin ko’prik” bo’lib xizmat qilgan. Karvonlar shaharlardan -shaharlarga yurtlardan-yurtlarga, ovullardan-ovullarga faqat tovar olib bormasdan, tibbiyot, san’at, tarbiya sohasidagi yangiliklarni ham olib borganlar. Savdogarlar chorva mollari bilan ham savdo qilganlar. Turkiylar tilla va kumush tangalarni ishlab chiqarganlar. Ular yetti xil metall rudalarini kavlab olishni ham bilishgan. Bular oltin, kumush, mis, qo’rg’oshin, qalay, temir, rux bo’lgan. Bularning bir qismlaridan qozonlar tayyorlashgan. Bu qozonlar eni 2,2 metr, og’irligi esa ikki tonnagacha bo’lgan. Tovarlar Markaziy Osiyodan boshqa mamlakatlarga olib borib sotilgan. 12

Madaniy manfaatdan iqtisodiy manfaatni ustun qo’ygan turli mamlakatlarning zolim bosqinchi qonxo’r, ochko’z podsholarni Movarounnahrning ser unum tuprog’i, oltinlariyu, juni, qarokul terisi, ipagi, paxtasi, shirin sharbat qovuni, tarvuzlari-yu, mevalari, sabzavotlari, ko’zni qamashtiruvchi zar buyumlari hokazolari qiziqtirgan. Bu boyliklarga ega bo’lish uchun Eron ahamoniylari, Iskandar, arab mo’g’ul, rus bosqinchilarni o’lkaga navbatma-navbat, qayta-qayta bosqin uyushtiraverganlar. Ipak yo’li esa ularning bu o’lkaga bosqinlarida strategik yo’l bo’lib qolaverdi. Markaziy Osiyoning behisob boyliklarini bosqinchilar o’z vatanlariga tashib ketaverishgan. Rus olimi Lyutavskiyning ta’kidlashicha, Iskandarga Movarounnahrdan o’z yurti Aleksandriya shahriga bir karvon boylikni yuklash uchun 1000 juft qo’tos va 3000 tuya kerak bo’lgan. Uning talonchilik bilan birgina Sug’diyona ibodatxonasidan olgan tillolari va qimmatbaho mo’ynali buyumlari 50000 tadan tillo o’ljani tashkil qilgan. Bunday behisob o’lkani Eron ahamoniylari, arab, mo’g’ul, rus istilochilari ham uzluksiz, ketma-ket tashib ketaverishgan. Markaziy Osiyoda tijoratchilarni tayyorlash uchun keksa savdogarlar yoshlar bilan uch yillik shartnoma tuzib bu hunarga o’rgatishgan. Shogird savdogarlar maxsus komissiyaning imtihonlaridan o’tganidan keyingina ularni mustaqil ishlashga jalb qilingan. Imtihondan o’tmasalar, mustaqil ishga yuborilmagan, ularning ustozlari esa ustozlikdan mahrum qilingan. Movarounnahrliklar qadim- qadimdan savdo, tijorat san’atini, madaniyatini egallab olganlar. Buni Xitoy muzeylarida saqlayotgan kumush idishlariga bitilgan. So’g’d tilidagi yozuvlardan Yaponiyada Sesain hoqonlik qilgan davrdagi ibodatxona xazinasida saqlanib kelinayotgan tillo kosalardagi, idishlardagi yozuv va suratlardan, Hindiston, Eron, Rus muzeylarida saqlanayotgan So’g’dning qadim qimmatbaho idishlari buyumlaridan ham bilish mumkin. Bu Sharq bilan g’arb mamlakatlarining O’rta Osiyo mamlakatlari orqali savdo bozor aloqalari qilganliklaridan guvohlik beradi. Bu mamlakatlar karvonlari uchun O’rta Osiyo shaharlari savdo sotiq va mol almashuvi bozori bo’lgan. O’sha davrda Sharqiy Ovropa va Sibirning mo’ynasi, 13

asali, baliq yog’i, Xitoyning ipak gazlamalari, temiri, chinni, kumush, qimmatbaho nifrat va boshqa toshlari. Markaziy Osiyoning guruchi, quruq, mevalari, qurol –aslahalari, to’qimachilik buyumlari, ot anjomlari, Hindistonning qimmatbaho toshlari dorivorlari, bo’yoqlari, fel suyaklaridan yasalgan. Yasalgan har xil sovg’alar, Osiyo va Eronning hunarmandchilik buyumlari, qurol – aslahalari keng almashinuvi tovarlari bo’lgan. Karvon yo’llarining asosiy tuya, ot qutos, xachir, eshak, xo’kiz va boshqa ish hayvonlari bo’lganligi tufayli uzoq masofalarga boriladigan bu qatnov vositasida bir-ikki yil hatto undan ham ko’proq vaqt sarflab yo’llarda yurganlar. Katta shaharlarda karvonlar bir hafta, ayrimlarda 10 kun dam olishgan, savdo – sotiq qilishgan. Go’zal qadimiyatdagi bu yo’llardan yurish xatardan holi emas edi. Yo’lovchilar har doim katta qaroqchilari to’dalariga duch kelaverishgan. Ularga oziq-ovqat, don, yem-xashak, yetishmasligi, tog’ dovonlaridan yurish qiyinchiliklari, jazirama, issiqlar, qishning qattiq sovuqlari azob bergan. Savdogarlar azim daryo, tez oqar suv, Amu, Sir, Qashqa – Zarafshon daryolaridan o’tish muammolariga duch kelganlar. Savdogarlar daryolarning ma’lum bir joylardagi kechuv joylari orqaligina ulardan o’tganlar. 14

1. Bob. 2 .1. Qadimgi davrda yangi yo’l tarmoqlarining bunyod etilishi va uning sabablari . Qadimiy tariximiz ulkan yilnomachi allomalar: Strabon G iradot, Ptalomiy, 10 yil Haun Beruniy, Klavixo, Ibn Arab shoh, Abdurazzoq Samarqandiy va boshqalarning yozishicha, Ipak yo’liga egalik qilish uchun turli mamlakatlar o’rtasida raqobat kurashlari doimo avj olib turgan. Yo’lni nazorat qilgan mamlakatlar esa iqtisodiy manfaat ko’rganlar. Eron bilan Baqtriya, Xorazm, So’g’diyona, Rim imperiyasi bilan Parfiya, Parkana, Tohariston o’rtasidagi qarama- qarshiliklar va urushlarning asosiy sabablardan biri qarshiliklar va urushlarning asosiy sabalaridan biri Ipak yo’li va uning bozori bo’lgan. Miloddan avallgi V asrdan Markaziy Osiyo xalqlari Eron ahamoniylarga qaram bo’lib qoladi. Vizantiyaga qarshi bo’lgan Eronliklar Vizantiyaga boradigan savdo yo’lini yopadilar. Keyinchalik Sharqiy Turkistonliklar va So’g’d savdogari Mannox bu sohada ko’p ishlarni bajaradi. U Eron podshosi Xusrav huzuriga borib bu sohada ittiffoq tuzish lozimligi istagini bildiradi. Ammo Xusrav buni rad etadi. Hatto savdogar Minnax tomonidan So’g’d podshosi berib yuborgan sovg’a yondirib tashlanadi. Minnox Vizantiya podshosiga Kavkaz Istambul orqali borib, Eronga qarshi harbiy ittifoq tuzishga imperatordan rozilik oladi. Xitoylik olim Bey Uzoya ma’lumotlariga ko’ra urushlar natijasida Eron sosoniylari tomonidan O’rta Osiyodan o’tadigan Ipak yo’llaridan qamal qilinishi aylanma yo’l topishga – So’g’d, Sharqiy Turkistonning Qora dengiz sohillari orqali Vizantiya bilan bog’laydigan yangi yo’l tarmog’ini bunyod etishga Movarounnahr podsholarini majbur qilgan. Vizantiya, Xitoy, Baqtriya, So’g’diyona manbalarida ko’rsatilishicha, bu savdo yo’li Samarqand, Kesh, Nasaf orqali Oks va keng yo’l Ivast daryosiga, so’ng Atilla daryosi botqoqliklarini kesib o’tib, Fasisga, Rioni daryosi orqali Turkiya tasarrufidan, Trapezundgacha yetib borgan. Turk va Eftalitlar hoqonliklari davrida O’rta Osiyoda savdo-sotiq nihoyatda rivojlangan. Savdogarlarga nisbatan katta izzat-hurmat bo’lgan o’sha davr qonunchilariga ularning mulklarining dahlsizligini ta’minlagan, yo’llarga bosqinchi, qaroqchilarga 15

qarshi maxsus kichik lashkar to’dalari qo’yilgan. Shu sababli bo’lsa kerak, savdogarlik faxrli kasb bo’lib, savdo ishi xalqning asosiy mashg’ulotlaridan biriga aylangan. O’g’il bolalari 5 yoshdan o’qish, yozishni o’rgangan davrdan boshlab, savdo ishiga o’rgatila boshlagan. Tarixiy manbalarning aksariyatida bular ko’plab qayd qilingan. Savdogarlar bilan birgalikda elchilar muarrixlar, yosh bolalar hatto xotin-qizlar ham uzoq o’lkalarga borishgan. Har yili Movarounnahr podsholari Xitoyga Vizantiyaga 8-10 marotaba savdo karvonlarini yuborganlar. Har bir karvonni qatnov vositasi sifatida 500 tadan 1000 tagacha tuya, ot (qo’tos, xachir, eshaklar) foydalanilgan. Biror mamlakat boshqa mamlakatni bosib olish uchun unga qarshi kurash boshlashi oldidan raqib mamlakat hududiga boradigan eng qulay karvon yo’llarini, uning yer osti va ustidagi boyliklarini, xalqlarining urf-odatlari, dini, madaniyati, hunarmandchiligi, armiyasi, qurol yaroqlarni qatnov vositalarini va hokazo xalq xo’jaligining hamma sohalarini hufya ishlari bilan shug’ullanadigan maxsus odamlari orqali o’rgangan. Masalan, Mo’g’ulistondan Chingizxon Xorazmga 1215-1218 yillar davomida bir qancha savdo karvonlarni yubordi. Shuningdek, bu davrda Xorazm podshosi Muhammad ham Mo’g’ulistonga bir qancha tuya karvonlarni yubordi. Bu karvonlarning har biriga 500 tadan 1000 tagacha odam tuya, ot, xachir, eshak va hokazolar safarbar qilingan edi. Bu karvondagilarning har birining asosiy maqsadi, yuqorida ta’kidlashgandek, ko’proq josuslik ishlari bilan shug’ullanish bo’lgan 1 . U yoki bu mamlakat podsholar harbiy, sarklardalarning xalq bilan, o’z amaldorlari, turli xorijiy mamlakatlar bilan munosabatlar haqida harbiy kuchlarning joylanishi uslublari haqida qimmatli ma’lumotlar to’plaganlar. 5 1218 yil Chingizxon tomonidan Xorazmshoh Muhammad huzuriga 500 tuya 450 odamdan iborat savdo karvoni yuborilgan edi. Yaponiya, Xitoy, Mo’g’ulistondan Sharqiy Turkistondan Rimga va Ruslar boradigan savdo 5 1 Bunyotov Z.M. Anushtegin Xorazmshoxlar tarixi . –Т.: 1998., 42-bet 16

karvonlari O’trorda to’xtab, harjlari uchun mollarning bir qismini sotib ketar edilar. Bunday vaqtlarda attorlar doriga ishlatiladigan jenshen va ichidagi qoni qotmagan yosh kiyik muguzi mo’ynado’zlar esa suvsar, tulki, teri ba’zalari –ipak, jujun, tovar, zargarlar- oltin, kumush, xarid qilar edilar. O’tror shahri hokimi Inolchiqxon karvondagi savdogar va elchilarning josuslik niyatini bilib, karvonni talab, odamlarini bitta qo’ymay qirib tashlashni buyurgan. Yolg’iz bir tuyakash bu qirg’indan omon qolgan va Chingizxon qarorgohiga yetib borib karvonning fojiaviy taqdiridan xabar berishga muvaffaq bo’lgan. A.Temur o’z karvonlariga boshliq qilib qurol-yaroqlarni yaxshi biladigan, uni dushmanga qarshi yaxshi ishlata oladigan chaqqan, chopdast, otda chopishni yaxshi biladigan, aqlli, bilimdon, yo’llarining xatarli joylarini yaxshi bilgan kishilarni tanlagan. Hatto ayrim tuya karvonlarning boshliqlaridan bir necha tillarni bilish lozimligini talab qilgan. Karvon boshliqlari oziq-ovqatni, suvni, yem-xashakni tejaydigan kishilar bo’lishligi lozim topilgan. Karvon boshliqlari elchilik, karvonboshilik vazifalarini ham bajargan. Bundan tashqari ular kundalik daftarlari tutishlari ham lozim. Ko’rgan bilganlarni, o’z boshlaridan kechirganlarni yaxshi eslab qoladigan kishilar bo’lgan. Bir mamlakatdan, ikkinchi mamlakatga boruvchi kishilarni xizmat haqqini olib, boshqa yurtlarga borishlariga sharoitlari bo’lmaganlarining oziq – ovqatlarni, suvini, choyini berib o’zlari bilan olib ketgan. Yo’lovchilar karvonlarning qatnov vositalaridan foydalangan. Amir Temur davrida yo’l ishlarining rivojlantirishi eng avvalo hunarmandchilik korxonalarining ko’plab qurilishi, ularda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning turli mamlakatlarga eson –omon yetkazib berishi va uning sotilishi bilan uzviy ravishda bog’liq edi. A.Temurning amri bilan Damashqning eng mohir tikuvchilari Xalabning mashhur paxta yig’uvchi korxonalari Anqaraning movut korxonalari Turkiya hamda Gurjistonning zargarlari, xullas hunarmandchilikda qancha mohir usta shogirdlar bor bo’lsa hammasi Samarqandga, Buxoroga, Keshga ko’chirilgan edilar. Samarqand va Keshda turli dinlar va millat vakillari bor edi. Sayyoh Klavixonning 17

yozishicha birgina Samarqandning o’zidagina XIV asrning oxirida 130 ming aholi yashagan. Kesh va Qarshining har birida 50 mingga qayin aholi yashagan. Ichki savdo nihoyat darajada rivojlantirilgan edi. Samarqand va Keshga, Qarshiga, Hindiston juda ko’p attorlik va bo’yoq tijorati karvonlari kelib turgan. Xitoydan bu yerga ipak, gazlamalar, chinni kosalar, qadahlar, qimmatbaho antiqa toshlar yuborilgan. Mamlakatning shimol tomonidan noyob po’stinlar keltirilgan. Turli iqlimlarning mollari Samarqand bozorlarida toy-toy boylanib, Osiyoning eng katta shaharlariga va buyuk yo’l G’arbiy Yevropaga jo’natilgan savdogarlar bir yo’l bilan Xorazm Astrabod, Nejniy Novgord Moskva yo’li bilan Temza ko’liga borishgan. Ikkinchi yo’l esa Hirot - Kazvin – Tabriz-Trabzun yo’li bilan genuyaliklarning, venetsiyaliklarning savdo kemalariga tushib Yevropaga borgan. Nihoyatda, ko’p qo’rqinchli, urush zamonlari bo’lishiga qaramay, Temur hokimiyatining soyasi tushgan yerlarning barchasida savdo karvonlari juda jonli va sira xavotirsiz bo’lgan atrofida deyarli soqchilari yo’q holda Ga’rbning noyob ashyosi yuklangan kajavali karvonni ular manzilga beozor yetkazishganlar. Temur va uning avlodlari davrida ko’pincha urush va fitnalar ko’p bo’lgan bo’lsada juda katta taraqqiyot avj oldi. Diniy, dunyoviy fanlar rivojlandi birgina Shaxrisabzdagi Oqsaroyni qurish uchun 50 ming asrga tushganlarni ishlatilganlar. Dunyoda tengi yo’q bu saroy 1380 yili qurib bitkazildi. Unga 20 ming asr g’isht pishirib berdi. Qurilish ishlariga 10 ming tuya, ot, xachir xo’kiz safarbar qilindi. 1399-1404 yillarda Samarqandda qurilgan Bibixonim masjidi 1417-1425- yillari Ulug’bek madrasasi qurilishi, Sherdor madrasasi, Buxoro, Xiva shaharlarida qurilgan masjid va madrasalar uchun ham minglab mashhur ustalar, asrlar ot, tuya, xo’kiz va xachirlardan keng miqyosda foydalanildi. Yo’llarda qatnovchi karvonlar uchun esa doimo suv, oziq-ovqat, uy-joy, yem-xashak, kiyim – kechak, yonilg’i va hokazolarning tanqisligi, yetishmovchilik mavjud bo’lgan xalqda ular qaroqchilarning xavf – xataridan holi etilgan edi. 18

Amir Temur Hindiston bosqiniga borishi oldidan G’uzor –Dehqonobod, Sayrob tosh yo’lini qayta qurib bitkazildi. Bu yo’lni qurishda 10 mingdan ko’proq xorijiy va mahalliy aholi ishlatildi. Shunday qilib, A.Temur o’zi tashkil qilgan imperiyasining iqtisodiy imkoniyatlaridan yanada samaraliroq foydalanish uchun savdo-sotiq ishlarini karvon yo’llarini yana rivojlantirdi. Asta – sekinlik bilan buyuk ipak yo’llarida karvon xizmatchilari uchun boricha qulayliklar va imkoniyatga vujudga keltirdi. Maxsus jangchi guruhlari karvon yo’llarini muntazam ravishda turli xavf-xatarlardan qo’rqmaydigan bo’ldi. Hatto ularni bir mamlakatdan ikkinchi mamlakatga kuzatib qo’yish ishlarini tashkil qildi. Shunday qilib, A.Temur Ipak yo’lining qayta tiklanishining asoschisi va rahnamosi bo’ldi. A.Temur turli mamlakatlarni podsholariga, qurollariga, Amirlariga o’zaro savdo – sotiqni rivojlantirish maqsadida yuklarni bu mamlakatlardan u davlatga toshuvchi qatnov vositasi bo’lgan karvonlarni ko’paytirishni taklif qilgan. Bu narsani uning Ispaniya quroli Genrix uchunchiga, Fransuz qiroli Karl oltinchiga va boshqa podsholarga, davlat boshliqlariga yozgan xatlaridan ko’rish mumkin. Masalan, A.Termurning 1402 yilning 1- avgustda Fransuz qiroli Karl IV asrga yozgan xatida shunday deyilgan edi. Savdogaringizning biz taraflarga yuborib tursangiz bu yerlarda ularga zarur izzat-hurmat, ko’rgizilgay. Bizning savdogarlarimiz ham ul taraflariga borgaylar. Kim, ular ham o’sha mamlakatda izzat- hurmat qilganlar. Bironzot ularga zo’rlik qilib ranjutmasun. Chunki jahon tijorat ahli bilan obod 1 Amir Temur turk sulolasi sultoni Boyazid Ildirim ustidan urushda g’alaba qozongandan keyin Fransiya qiroli Karl oltinchiga yozgan ikkinchi uchunchi maktublarida do’stlik hamkorlik va savdo – sotiq tuya karvonlari yo’llarini ko’paytirish, rivojlantirish yo’llarining qaroqchilardan qo’riqlashi, karvonlarga maishiy xizmat ko’rsatish, ularga hamma sharoitlarni yaratib berish lozimligi 6 haqida ko’proq yozdi. Tijorat ishlari uchun, diniy-irqiy tafovutlar hech qanday to’siq bo’lishi mumkin emasligi haqida bu xatlarda alohida o’qtirib o’tilgan edi. 6 1 Kerik A.Saidov E.Temur va Fransiya T .: “ Adolat” 1996 . 76 bet 19

Fransiya tomoni ham buning uchun ma’lum bir majburiyatlarni o’z zimmasiga olishi ham bizga ayon. Afsuski, A.Temurni ko’pgina mamlakatlarning davlat boshliqlariga yo’l qurilishini rivojlantirish va savdo karvonlarini ko’paytirish haqidagi deyarli hamma vaqt xatlari o’rganilmasdan, matbuotda e’lon qilinmasdan turli mamlakatlarni arxivlarida qolib ketmoqda. O’ylaymizki, bu xatlar izlanuvchi omillarni, jurnalistlarni, yozuvchilarni, kutmoqda. Temuriy podsholar: Shohruh. Ulug’bek, Xusayn Boyqaro, Z.M.Bobur, Shayboniyxon, Ashtarxoniy, Mang’it podsholari zamonlarda ham Movarounnahr iqtisodiyotini rivojlantirishda qobiliyatiga ega edi. U olib borgan fotihlik yurishlariga teranroq qaralsa, doimo biror insoniyatga jazo tarzida ro’y bergan to’g’ri jazolar qattiqroq, lekin saodatli bo’lgan. Bu mushohadalar hech qanday isbot talab qilinmaydigan haqiqatdir. Shu sababdan jahon xalqlari tarixida muhum o’rin egallagan temur va temuriylarni Chingiz va uning avlodlari bilan bir safga qo’yib, uni vaxshiy zolim qaroqchi kallakesar deb atagan kishilarning fikrlari juda katta xatodir. Temur Imperiyasiga Dashti Qipchoq yo’llaridan boshlab Janubda Eron ko’rfaziga qadar, Sharqda Xitoy chegaralaridan boshlab, G’arbda Janubiy Kavkaz va Kichik Osiyo Suriya, Misr va Shimoliy G’arbda Volga, Don vodiylari, Qora dengiz sohillariga qadar, Shimoliy – Sharqda, Shimoliy Hindistongacha bo’lgan yerlar tobe bo’lgan edi. A.Temur bu hududlarning hammasida asosiy qatnov vositasi sifatida foydalanib kelingan tuya karvonlari uchun keng, tekis yo’llarni qurdirdi. Qurgan yo’llarning asosiy bir qismi tosh yo’llari edi. Yo’l qurilishi ishida podsholardan A.Temur birinchi marotaba ko’priklar quradigan jangchi qismlarni tuzgan. Ularning soni 2 mingdan ko’proq jangchi asrlardan iborat edi. Bu yo’larning deyarli hamma aholisi zich joylashgan qishloqlar, tumanlar va shaharlar orqali o’tgan edi. Yuk tashish uchun ot, eshak, xachir, tuya, xo’kizdan ko’proq foydalanilgan. A.Temur o’z karvonlariga boshliq qilib qurol-yaroq savdo -sotiq va yo’l qurilishi ishilariga katta ahamiyat berdi. Uzoq manzillarga eltuvchi bu qadar qadim yo’llardan tuya karvonlari vositasidan turli mamlakatlarga turli- tuman 20

yuklar bilan birga o’q, qurol – yaroq, dori-darmon ham yetkazilgan. Chunki bu davrdagi o’zaro taxt talashib, o’zaro urushlar, ichki nizolar chet el bosqinlariga qarshi kurash harakatlari yo’l qurilishi ishini umuman yaxshilashni, tuya karvonlari vositasidan yanada samaraliroq foydalanishni talab qilar edi. Bu podsholarning yashab o’tgan zamonlarida asosiy ishlab chiqarish vositalari podsho, xon, sulton, amir uning avlodlari va davlatlarning yuqori amaldorlari ulug’ – qabilalarini boshliqlari – biylar, beklar, yirik yer egalari, ruhoniylar qo’lida bo’lgani kabi asosiy qatnov vositasi bo’lgan tuya karvonlari ham ularning qo’lida edi. Karvon yo’llaridan keladigan asosiy daromad ham mansab, dorilarniki, yirik mulk egalariniki edi. Hunarmandchilikning rivojlanishi, mahsulotlarning ko’plab ishlab chiqarishiga, yuk tashish ko’lamining yanada oshishiga olib keldi. XVIII asrda ichki va tashqi savdoning rivojlanishi natijasida juda ko’plab karvon saroylarining qurilishi ehtiyojini tug’dirdi. Buxoro amirligi mang’itlar sulolasi davrida turli qo’shni mamlakatlar bilan savdo-sotiqni rivojlantirdi. Bu davrda chet mamlakatlariga olib boriladigan va u mamlakatlardan olib kelinadigan yuklar faqatgina tuya karvonlarida, aravalarida tashilgan. Buxoro amirligi chet mamlakatlardan olib kelinadigan yuklar bilan qilinadigan savdo-sotiq ishlarning diyarli 60 % ni Rossiya bilan olib borgan. Qolgan savdo ishlari asosan Qozog’iston, Sibir, Avg’oniston, Hindiston, Eron, Armaniston, Gurjiston, Ozorbayjon bilan olib borilgan. Buxoroga rus savdo karvonlari bilan elchilar, sayyohlar ham kelishgan Amirlik Rossiyadan kelgan savdogarlarga hamma qulayliklarni yaratib bergan. Ulardan olinadigan soliqlar ham kam miqdorda olingan. Ular uchun juda ko’plab karvon saroylar qurilgan. Rossiyadan kelgan savdo karvon yo’llarining asosiy qismlari Qarshi, Termiz, Shaxrisabz shaharlariga o’z tovarlarini olib borib sotishgan. Bu 7 shaharlardan esa, oziq-ovqat, paxta yetishtirilgan paxta iplari sotib olganlar. 7 1 Xoliqov N.K Opisani Buxarskogo xonstva Sib 1943 y. str 88-89 bet 21

Bozorlarda har kun savdo qizg’in bo’lgan. Rossiyadan esa baxmal, mis, kumush, tillo, temir, cho’yan idishlar qozonlar qog’ozlar keltirilgan. Rossiyadan keltilgan tovarlar Buxoro amirligi shaharlarini o’ziga xos omborlariga aylantirib yuborgan. Doktor Zvedsmasnning yozishicha shaharlarning yarmi o’ziga xos karvon saroylardan, bozorlardan do’konlardan iborat bo’lgan yo’lning yanvar – may oylarida turli mamlakatlarning tovarlari yarmarkalari ochilgan. Bu yarmarkalarga karvonlar Eron, Afg’oniston, Hindiston, Tibet, Rossiya tovarlarini ko’plab keltirganlar. Har bir mamlakatlarning maxsus karvon saroylari bo’lgan XIX asr ning 40 -yillarida Buxoroga kelgan N.V Xoliqovning ko’rsatishicha bu yerda 24 ta toshdan qurilgan karvon saroy bo’lgan 1 . Deyarli shunday ko’plab miqdordagi karvon saroylar Qarshi, Termiz, Shaxrisabzda ham bo’lgan karvon saroylarga keltirgan yuklar maxsus amaldorlar tomonidan ko’rikdan o’tkazilib tovarlarning miqdoriga qarab boj soliqlari solingan. Keltirilgan tovarlar turiga qarab bozor rastalarda, do’konlarda karvon saroylarda sotilgan. Shunisi qiziqki, bu davrlarda chet ellarda zotli otlar, qoramollar, qo’ylar, haydab kelib sotilgan. XVIII asrlarning 2 – yarmiga kelib Buxoroning Rossiya bilan savdo-sotiq aloqalari kuchaydi. Shu sababli tuya, ot, xachir, eshak va ot – aravalariga katta ehtiyoj yanada ortdi. Chunki, yuk tashishdagi birdan –bir vositalar ana shular edi. Buxoro, Qarshi, Qarabog’, Termiz, Shaxrisabz, G’uzor shaharlarda karvonsaroylar ko’plab qurildi. Karvonsaroyda savdogarlarga karvonda xizmat qiluvchilarga hamma qulayliklar yaratildi. Savdo karvonlari qozoq cho’llariga ham bu davrda ko’p qatnaydigan bo’ldi. Chunki, qozoq chorvador ko’chmanchilari chorva mollarining xom –ashyo mahsulotlarini uzoq shaharlarga olib borib sotishga qatnov vositasidan qiynalar, o’zlariga kerakli bo’lgan sanoat mollarining esa o’zlarini ishlab chiqarolmas edilar. Bunday noqulay sharoitlarni bilgan Buxoro amirligi savdogarlari o’zlarining savdo karvonlarini qozoq cho’llariga ko’plab yubora boshladi. Qozoqlardan esa arzon bahoda sanoat uchun kerakli bo’lgan ham ashyoni sotib olib kela boshlashdi. Tovar 22

almashuvi uchun ko’p hollarda Orenburg shahri katta rol o’ynadi. Buxoro amirligidan ko’proq Turkman gilamlarini ruslarga Tovar ayirbosh qilishgan. Qarshi, Termiz, Shahrisabz, Qorabog’, G’uzor shaharlardan safarga chiqqan Buxoro amirligining karvonlari ko’p holatlarda Qabulga, Hindistonga yo’l olganlar. O’z tovarlarini esa Hind, Avg’on, kumushiga, qimmatbaho toshlariga qoradori (opium)ga ingliz tovarlariga almashtirishgan. Bundan tashqari Hindistondan dorivor o’simliklar, kashmir sholisi jun va ip gazlamalari olib kelishgan. Bu tovarlarni Buxoro amirligi shaharlariga tashib keltirish ancha qulay bo’lgan chunki, bu boshqa tovarlarga nisbatan ancha yengil bo’lgan Hindistondan keltiriladigan tovarlar qancha arzon bo’lgani holda, yo’lda juda ko’plab qaroqchilarga duch kelgan karvonlarni Hindistonga yuborish ancha tashvishli musibatli bo’lgan. Buxoro amirligi shaharlariga 500, ayrim holatlarda 800 tuyadan iborat karvonlarda yuk olib kelgan Xitoy Qashqar bilan bo’ladigan savdo karvonlari Qo’qon orqali o’tadigan yo’llardan kelganda Xitoydan asosan chunki, idishlari, shoyi, jun buyumlari keltirilgan Rossiyada keltiriladigan tovarlarning asosiy qismi qishloq xo’jaligi uchun kerak bo’lgan temir asbob – uskunalaridan iborat bo’lgan. bundan tashqari uy- ro’zg’or idishlari, vino, asal, shakar tovarlari ham ko’plab keltirilgan Buxoro amirligi hunarmandlari ishlab chiqqan arzon rangli jun, shoyi gazlamalar Rossiyaga ko’p miqdorda olib ketilgan. Rossiya bilan iqtisodiy aloqalar Pyotr –I davridan boshlab muhim ahamiyat kasb etgan. 1756 yilga kelib, Buxoro amirligidan faqatgina Orenburgga 60 ta savdo karvoni kelgan 1787 -1796 yillarda Rossiyadan Buxoro amirligi shaharlarga 4518316 sumlik tovar keltirilib Buxoro amirligidan esa 3680869 sumlik mahsulot olib ketilgan. XIX asrning boshlaridan boshlab Buxoro amirligi shaharlaridan keltirilgan. Tovarlardan Orenburgda oltin va kumush tangalarga ayirbosh 8 qilingan chunki, bu qimmatbaho rangli metallar bilan Hindiston, Eron, Turkiya va boshqa mamlakatlardan ham arzon tovarlarni Buxoro amirligiga olib kelish mumkin edi. Buxoro savdo karvonlariga bu anchagina qulayliklar keltirar edi. A. Vamberining 8 1 Funt aserling Angliya pul birligi funt sterling tillo bahosidagi narxi. XIX asrning boshida belgilangan. 2 Vemberi A.TPeteshest vi ego sredniy Azii M 1882 g. str 212. 23

ko’rsatilishicha XIX asrning 40-50 yillarida Buxoro amirligidan Rossiyaga 1096380 funt sterling 1 puli miqdoridan tovarlar olib ketilgan va shu asrning 40 -50 yillaridan Buxoro amirligidan Rossiyaga 783785 funt sterling puli miqdorida tovarlar olib ketilgan va olib kelingan. 1850-1852 yillarda Rossiya Buxoro amirligi o’rtasida olib ketilgan va keltirilgan tovarlar million sumga yetgan. Rossiya bilan O’rta Osiyo savdosining asosiy qismini Buxoro amirligi shaharlari bilan olib borilgan savdo tashkil qilingan. Savdo-sotiqni rivojlanishi esa ichki savdoga, iqtisodiyot, rivojiga ta’sir qilgan. Bu hol karvon yo’llarining yanada rivojlantirishda, karvon saroylarning ko’plab qurilishda muhim ahamiyat kasb etgan. Buxoro amirligining yirik shaharlari Rossiya, Afg’oniston, Hindiston, Pokiston, Eron, Qozog’iston, Sibir kabi o’lkalar xalqlarning savdo – sotiq aloqalarida oltin ko’prik rolini o’ynagan. Olimlar XVII va XVIII asrlarda bug’ mashinalari yaratish va uni takomillashtirish sohasida katta ishlarni amalga oshirdi. Bug’ mashinalari fabrika, zavod va korxonalarining ishga tushurishda paraxodlar, paravozlarni harakatga keltirishda muhim ahamiyat kasb etdi 2 . Kapitalizm vujudga keltirgan ilmiy texnika taraqqiyoti insoniyatning tabiati bo’lib olishida va uning qonunlardan ishlab chiqarishda foydalaniladi. Foydalanishda sifat jihatidan yirik sakrash bo’ldi. U ishlab chiqarishning texnikaviy asosini tubdan qayta ko’rishga katta yo’l ochib berdi. Kapitalizm davrida bu mashinalarning ko’plab ishlab chiqilish paravozlarni, temir yo’l qurilishini avj oldirdi. Paravozlar, paraxodlar tuya karvonlarning, aravalarning o’rnini egalladi. Insonning mehnati yengillashdi. Vaqtdan samarali foydalanishning keng imkoniyatlari vujudga keldi. Tuya, ot, xachir, xo’kizdan qatnov vositasi sifatida foydalanishning o’rnini asosan istiqboli texnika, poyezdlar “Po’lat tulpor” lar egalladi. Poyezdning yaratilishi, temir yo’larning kirishiga hal qiluvchi ta’sir ko’rsatadi. Malakasiz mehnatini o’rniga malakali mehnat jismoniy mehnatning o’rniga aqlli mehnat egallashi bu borada muhim rol o’ynadi. 24

II. Bob. Qashqadaryo avto yo’llar qurilishning sovet davridagi ahvoli va uning xususiyatlari . 2.1. Qashqadaryoda sovet davrida avto yo’llar qurilishi jarayoni va uning ahamiyati. 1917 yilning 1-noyabrida Rossiyada Oktabr to’ntarilishi amalga oshirildi. Sovet hokimiyati shundan so’ng Rossiyaning barcha o’lkalarida hokimiyat sovetlarning qo’liga o’tdi. 1920 yilning 2-sessiyasiga Buxoro amirligi ham ag’darilib bu yerda ham sovet hukumati o’rnatildi. 1920-1930 yillarda sovetlarga qarshi buyuk istiqlolchilik harakati davom etdi. Bu davrda sovetlarning qatag’onlik siyosati ham avj oldirildi. Mamlakatning hamma joylarida jamoalashtirish quloqlarga qarshi kurash siyosatlari avj oldirildi. Ana shunday bir davrda Qashqadaryo transportni rivojlantirishga ayniqsa avtomobil transporti uning uchun kerakli yo’llarni qo’riqlash sovetlarning imkoniyatlarini yetmas edi. Buning uchun avvalo katta mashaqqatli harakatlar kerak bo’lgani hamda malakali ishchi kuchi, transport yetishmas edi. 1914-1916 yillarda Kogon –Qarshi – Kitob; Kogon –Qarshi – Termiz temir yo’li qurilib ishga tushirildi. Ana shu temir yo’l yonidan avtomobil, arava va ulovlar uchun yo’llar qurilishi lozim edi. Bu yo’llar o’sha davrlarda tosh yo’llar deb atalar edi. Bu tosh yo’llarini qurish uchun katta hajmdagi tuproq ishlarini bajarilishi lozim edi. Bu ishga faqatgina qo’l kuchi bilan, aravalarda tuproq va qum – toshni tashish yo’li bilan bajarilishi lozim edi. Qo’l kuchi bilan bajariladigan lozim mehnat juda og’ir mashaqqatli mehnat edi. Yo’llarga tuproq ishlarini bajarishda buldozerlarning ekskovatorlarning yo’qligi ijtimoiy ish juda sekinlik bilan bajarilar edi. Shunga qaramasdan 1915- 1920 yillarda temir yo’lni atrofidagi tosh yo’llarning bir qismi bunyod etildi. Qashqadaryoning Tanxoz daryosidan, qum – toshlar olindi. Ammo ularni tashib borish nihoyatda qiyin edi. Shu sababli bu yo’llarning asosiy bir qismiga tosh va qum yetishmasdi. Qumning ustiga temir yo’l atrofida mavjud bo’lgan esiki yo’llardan ham foydalanildi. Ularning asosiy qismlari qaytadan ta’mirlanib, yangi 25

yo’llarga qo’shib yuborildi. Temir yo’l qurilishi berilgan avtomobillar esa faqatgina ishchi va xizmatchilarni bu yo’llardan tashishga xizmat qilar edi. Yo’l qurilishi ishlarida faqatgina arava va ishchilarning zambil, ko’p hollarda yelkalarida ko’tarib tuproq tashishdan foydalanildi, ketmon, belkuraklardan yer tekislash yo’li qurilishda shulardan foydalanildi. Bu davrdan boshlab viloyatning tumanlariga boriladigan yo’llarni asfaltlash ishlari amalga oshirila boshlandi. Avtomobil yo’llarini asfaltlashtirishda Qashqadaryo avtoyo’li jamoalari a’zolarining mehnatlari tahsinga sazovordir. 1943 yilda Qashqadryo viloyati tashkil topganda uning alohida bo’limi sifatida avto yo’llar idorasi ham tashkil topgan edi. Ammo bu jamoa ham har tomonlama zaif edi. Faqatgina 1950 yillardan boshlab bu korxona anchagina o’zining qaddini rostladi xolos. Asfaltlash ishlari birinchi marotaba 1954 yildan boshlandi. Qashqadaryoda birinchi asfalt yo’llari Qarshi –G’uzor oralig’ida 53 km lik yo’lni birinchi boshladi. Ish loyihaga qarab yo’llarning o’rnini tekislash, unga tuproq yotqizib tekislab ishlaridan iborat edi.Tekislab chiqish tuproq yo’lning ustiga og’ir g’ildirakli yo’lni bosish moslamalaridan qotirib chiqishdan iborat edi. Qarshi –G’uzor yo’li temir yo’l atrofida eski tosh yo’l o’rnida qurildi. Bu yo’lni asfaltlash sifatida bitumga (ne’ftning chiqiti) qum-shag’al aralashtirilib qorildi va asfalt hosil qilindi. Bu qorishma yo’llarning ustini betonlashtirib yo’l qurishga nisbatan juda ham arzon va qulay edi. Buning ustiga bu qorishmadan tekis ravon mustaqil har qanday og’ir yuk tashiydigan transport ham harakatlana olinishi mumkin edi. Hattoki bu yo’llardan foydalanish ham tanklarning harakatlanishi ham mumkin edi. Bu yo’llar yaxshi 4-5 marotaba tekislanib 3-5 martadan tuproq yotqizib shibbollanib, tuprog’i zichlashtirilsa trakt yo’li ufanasiga yo’l bo’la olishi mumkin. Buning uchun bu yo’llarning ustidan ming tonnalik shibolovchi, tuproq zichlamasligi mashinalarini yurgizishi lozim. 26

Ana shundagina ravon, kengligi chometrigacha keladigan yo’llar bunyod etilsa bu yo’llardan foydalanishi mumkin. Ana shunday yo’llar orasiga Toshkent –Samarqand, Shaxrisabz- Termiz, Toshkent- Samarqand- Qarshi – Termiz, Buxoro- Qarshi –G’uzor- Termiz avto yo’llarini kiritish mumkin. Bunday keng qamrovli hamda foydalanishi mumkin bo’lgan yo’llar guruhiga Qarshi – Do’stlik; Qarshi – Samarqand, Qarshi Muborak- Buxoro trakt yo’llarini kiritishimiz mumkin. Qashqadryo avtoyo’l ish boshlanganda uning ixtiyorida 350 km yo’l bor edi xolos. Qolgan yo’llarning hammasi tumanliklarga mavjud bo’lgan DEU – (yo’lni ekspluatatsiya qilish boshqarmasi)ga qarar edi. Ana shunday qilib kela boshladi. Qashqadaryo birinchi asfalt yo’lini qurish ishi amalga oshirilishga muhim hissa qo’shgan kishi. D. Muharramov edi. Bu kishi Qarshi – G’uzor 453 kmlik asfalt yo’lini qurishning faollaridan biri edi. Rahmat Berdiyev, Hamid Ilya Mixailovich ko’p yillar bu yilni ko’rgan bosh mutaxassislardan edi. Prorab Rajabov o’rin Yakkabog’ asfalt yo’llarini ko’rdi. 1960 yilda Qashqadaryo – Surxondaryo viloyatiga qurilishi munosabati bilan 1964 yilda viloyat avto yo’li boshqarmasi tugatildi. 1964 yilda Qashqadaryo viloyatiga alohida viloyat bo’lib ajralib chiqdi. So’ng esa viloyat avto yo’li korxonasi yana viloyat avto yo’li korxonasi yana qayta bor tashkil topdi. 1950 -1960 yillarda Qashqadaryo avtoyo’lida ishlash uchun Rajabov O’rin, d.Muharramov, A.D.Niguvova va boshqa ko’plab kadrlar kelishdilar. Haqiqatda hamma narsani bunyodkorlik ishlarining hamma – hammasini faqatgina kadrlar hal qilar edi. D. Muharramov, DEU – 3 –da oldin bosh muhandis keyinchalik boshliq bo’lib ishlaydi bu davrda viloyatning (DEU) yo’lini trantaksiya qilish bosh korxona Toshkentga markazga qaror qildi. Toshkentga markazga yo’l ekspulutatsiya qilish maxsus trakti boshqarmasi mavjud edi. Butreot trakt avtoyo’llari eksplutatsiya qiladigan katta davlat ixtiyorida bo’lgan atrossa yo’llariga xizmat qilar edi. 27

Trakt avtoshasse yo’llarini eksplutatsiya qilish boshqarmasiga Beknazarov Karim va boshqalar. Bu davrda tuyasi, ot, yilqisi bor odamlar bir yilda 6 pud yo’l ishlariga bepul ishlab berishganlar. Bu ularning yo’llaridan foydalanishga qo’shadigan ulushlari edi. 1958 yildan boshlab Qarshi – Koson, Qarshi - Beshkent, Shaxrisabz- Chorshanbi- Miroqi, Kitob-Plandara, Muborak – Koson yo’llari boshlandi. Bu joylarda mavjud bo’lgan yo’llarning toprog’i ko’tarilib qaytadan keng asfalt yo’llar qurilishi amalga oshirildi. Yo’llar uchun kerakli qum –toshlar G’uzor Karmgan tashib keltirilib asfaltlash ishlari amalga oshirildi. Texnikadan yo’l qurilishdan keng foydalanish yo’lga qo’yildi. 1960 yillardan 1970 yillargacha bo’lgan davrda 200 dan ko’proq greydrr buldozer, skreyperlar, kranlar va boshqa texnikalar beriladi. 1958-1964 yillarda viloyat avtoyo’llarini korxona ishiga I.M.Kuzlim boshchilik qildi. Qarshi – Kasbi, Qarshi – Nishon, Qarshi – Buxoro, Qarshi – Nossosnaya stansiyalari N,N,1,2,3,4, Qarshi – Do’stlik, Qarshi – Sho’rtan rejalashtirilgan. Rejadagi avto yo’llarini qurilishi yuk tashish hajmini Qashqadaryo viloyatida deklizmarbobo ko’paytirish lozim edi. Bu avtoyo’llar 1965-1980 yillar davomida qurilgan edi. 1962 yildan 1965 yilgacha qurib tugatilgan edi. Qamashi – Chim Qarshi avtoshasse asfalt yo’llari qurilgan edi. Bu trast hisobida mexanizasiyalashtirilgan ko’chma korxona bu trest hozirda boshqarilgan edi. Qashqadaryo yo’l qurilishi sohasida anchagina ishlatilgan bo’lsa bu ishlarda shurolar davriga xos qilib yozishlar (bajarilmagan shularni bajarildi deb), ma’muriy buyruqbozlik, rahbarlar ko’pi ishlaydiganlar ozgina tashkil qiladigan davri edi bu zamonlar. Bularning hammasi sifatli, malakali ish o’rniga sifatsiz ishlarning amalga oshirishga, qisqa vaqtlarda yangi qurilajak yo’llar yaroqsiz yo’l. yo’l sohasida qarorlarni ko’rimsizligi ularning o’z joyiga qo’ymaganligi, mehnat intizomining bo’shashib ketishiga olib kelar edi. 28

Yuqorida bayon qilinganlaridan ko’rib turibdiki, eski tuzumning qolgan yangi tuzumning vujurdga kelishiga sabab bo’ladi. Yo’lni ta’mirlash yangi yo;l uchun tuproq ishlari faqatgina qo’l kuchi mehnati bilan amalga oshiriladi. Ana shunday qilib qolgan Qarshi –Kitob temir yo’li atrofidagi yo’llar 1916- 1920 yillarda qurildi. Yo’l qurilishi ishlarida mahalliy aholidan arzon ishchi kuchi sifatida foydalanildi. 1935 yilning sentabr oyida Qashqadaryoda hammasi bo’lib 1750 km avtomobil, arava, ot ulovlar uchun mo’ljallangan yo’llar mavjud edi. 1939 yilning sentabrida ikkinchi jahon urushi boshlandi. Germaniya bilan SSSR o’rtasidagi urush 1941 yilning 22 –inyundan boshlandi. Ikkinchi jahon urushi 1945 yilning sentabr oyida tugallandi. Urush davrida har bir mamlakat hamma narsa g’alaba uchun, hamma narsa front uchun, degan ishlar kun tartibiga qo’yilgan. Moliyaviy harakatlarning hammasi g’alabani ta’minlashga qaratilgan edi. Shu sababdan ham yo’l qurish ishlari umuman urush yillarida amalga oshmadi. Urushdan keyin mamlakatning qurush sohasida ko’chirilishi avtomobil yo’llarini faqatgina 1950 yillarning boshfan boshlanishiga olib kelindi. 1950 yillarning boshdan boshlangan Toshkent –Samarqand- Shaxrisabz- Termiz avtomobil yo’llari 1953 yil qurib tugatilishi foydalanishga tayyorligidir. 1954 yilda asfalt yotqizildi. 1959 yildan boshlab Chimqurg’on suv ombori qurilishi munosabati bilan Qamashi – Chimqurg’on avtomobil yo’li qurildi. Bu yo’l qurilishda Qashqadaryo avto yo’li quruvchilar ham katta jasorat ko’rsatib mehnat qildilar. 1957 yildan boshlab Qamashi – Chim, Qamashi – To’qboy, Chiroqchi- Ko’kdala, Chiroqchi – Payshanba, Chiroqchi – Kitob yo’llari qurildi. Bu davrda Qarshi shahridan tuman markazlariga boradigan yo’llar ham qayta ta’mirlandi. 1945 yildan boshlaydi. Ma’rifatga muhtojligiga xurofot va jaholat hayot kushandasi, manqurtlik- o’zligini va olamni unutish ekanligi tobora ko’proq ishonadi. Demak, bevosita ichki, bir da’vat va ilohiy quvvat bilan ma’naviy, yetuklikka, komillikka, intiladi. Bu istiqlolning yana bir mo’jizasi. 29

Mustaqillikning asosiy qadriyatlaridan biri uning ijtimoiy ma’naviy, mohiyati bevosita omma fikrini uyg’otishda xalqni o’tmishi buguni va kelajagi xususida qayg’urish hissini ko’paytirishdan iborat. Aks holda tub islohotlarni umri qisqa taqdiri esa fojea bilan tugashi mumkin. Biz tarixning ayni burilish davrida yashamoqdamiz. Ana shu burilish nuqtasi o’zi tafakkurimizni tor dunyo qarashlarimizni har tomonlama chegaralab qo’ygan tushunchalarimizni, o’zlashtirishimizni, taqozo etmoqda. Uzoq yillar mobaynida bir qolipdagi hayotdan so’ng beixtiyor olis o’tmishni eslashga uni o’rganishga o’zligimizni anglashda kuchli ehtiyoj tug’iladi. Ichki bir tabiiy kuch million – million kishilar qalbiga mudroq tuyg’ularini harakatga keltirib yubordi. Natijada odamlarning hayotga munosabati o’zgarib o’z taqdiri bilan bog’liq bo’lgan zamin istiqbolini o’ylashga zarurat sezilmoqda. Butun borliqdan ma’naviy bisotidan judo qilingan xalq erkinligi tufayli katta tashnalik bilan o’z tarixini bilishga intila boshladi. Bu borada ming yillar davomida vujudga kelgan xalqimizning daholik qudratini, quvvat xafzasini tabri, nazmini qolaversa ma’naviy –ruhiy holatini belgilab beradigan xalq og’zaki ijodida shuro hukumati davri ongli ravishda yuz bergan munosabatigina eslatish joizdir. Sir emas sovet davrida asrlar mobaynida tildan – tilga ko’chib avlodlar davomiyligi va vorisligini saqlashda ostin halqa bo’lgan. 30

II bob. 2 .2. Sovet davrida avtomobil yo’llarining qurilishida viloyat avto yo’l qurilish korxonasining faoliyati. O’zbekistonning sovet davri tarixi maayyan yo’qotilishlar va fojealar bilan birgalikda katta qurilishlar va san’at korxonalarining ta’mirlash jarayonlarini ham amalga oshirgan davrdir. Aynan shu davrda o’zbek xalqi o’zining fidokorona mehnati bilan O’zbekiston sharqdagi zamonaviy qishloq xo’jaligi Respublikasiga aylantirilgan edi. Bu yillarda iqtisodiyot, madaniyat va ijtimoiy ta’minot sohalarida ham amaliy ish olib borildi. O’zbekistonda sovet davrining 1925-1926 yillarida mazkur yo’nalishi qatnovlarning yo’lsizlik tomonidan muntazamligini ta’minlash, transport egalari va yo’lovchilarga qulaylik yaratish barobarida xizmat qildi. Chunki, respublika iqtisodiyotida yo’l qurilishi faoliyatini keng san’atga jadallashtirish nihoyatda zarur edi. 30 –yillarda ham O’zbekiston agrar xususiyatga egaligicha qolayotgan edi. Demak, yetishtirilgan mahsulotlarni tashishda avtomobil yo’llari katta ahamiyatga ega. Bunga davlat ahamiyatiga mashq magistral-avtomobil yo’llarini saqlash bo’yicha ixtisoslashtirilgan ta’mirlash korxonasi yo’lsozlari tomonidan ta’minladi. 1927 yilda O’zbekistonda xalq xo’jaligining Salmog’i 62,6% sanoat salmog’i ishlab 37,4 % ni tashkil etar, bu bilan birga sanoat ishlab chiqarishning 90% qishloq xo’jaligi xom ashyosi qayta ishlashga asoslangan edi. Iqtisodiyot xom ashyo yo’nalishida bo’lganligi sababli sanoat faqat bir tomonlama ixtisoslashtirilayotgan edi: uning 2/3 qismiga yaqini paxta tozalash sanoati hissasiga to’g’ri kelardi. U butunlay Yevropa ehtiyojlarini qondirishga xizmat qilardi, uning boshqa tarmoqlariga o’z holicha rivojlanib borar edi. Jumladan, avtoyo’l qurilishi tarmog’i faoliyati ham talab darajasida emas edi. O’zbekistonda sovet davrida bolsheviklar tomonidan amalga oshirilgan “Sotsialistik tajriba” mahalliy xalq tomonidan norozilik bilan qarshi olindi. Sovet hokimiyatining dastlabki 10 yilliklarida milliy rahbar hodimlar va ziyolilar tomonidan markazning zo’ravonligiga qarshi ochiq tanqidiy fikrlar aytildi. 31

Avtomobil yo’llarini iqtisodiy tizimini rivojlantirish jarayoni sovet davrida bir tomonlama xususiyatda amalga oshirildi. Aslida chet davlatlar bilan aloqalarning rivojlanishida yo’l transportlaridan foydalanish katta ahamiyatga ega. Masalan, Yevropa va Osiyo qit’alari iqtisodiyotida yo’lovchi tashishning 80 foizi va yuk tashishning 10 foiz avtomobil transporti tomonidan ta’minlanadi. Iqtisodiyoti taraqqiy qilgan mamlakatlarda avtomobil yo’l transportini aholi va iqtisodiyotning ehtiyojiga monand ravishda rivojlantirish davlat boshqaruvi organlarining asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Tarixiy tahlillarga ko’ra yo’l qurilish uzoq yillar davomida infratuzilmaviy loyihalar asosida rivojlanishi mumkin. Kelajakda mamlakatning ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyotda ta’sir ko’rsatishdagi eng samarali usullar infratuzilmalarni, birinchi navbatda, avtomobil yo’llarini tartibga solish bilan bog’liq bo’ladi. XX asr boshida O’zbekistonda 27 ming km yo’l bo’lib, asosan ot – aravalar, karvon va yo’lovchilarga mo’ljallangan, shunday faqat 2 ming km ga shag’al yotqizilgan edi 1 . 9 1920 yilga qadar yo’l ishlari bilan muntazam shug’ullanadigan davlat tashkiloti bo’lmagan. 1921 yil oktabrda Turkistonda Respublika Mehnat va mudofaa Kengashi qoshida transport bosh boshqarmasi, viloyat va tumanlar ijroya qo’mitalari qoshida mahalliy transport bo’limlari tashkil etilgan va ular boshqa vazifalar bilan bir qatorda yo’l qurilish masalalari bilan ham shug’ullanganlar. 1925 yil iyunda viloyat yo’l boshqarmalari tashkil etiladi 2 . Qashqadaryo avtoyo’l qurilishi boshqarmasi 1926 yilda tashkil etiladi. O’zbekistonda tashkil etilgan boshqarmalar viloyat yo’l qurilish va ulardan foydalanishga oid masalalar bilan shug’ullangan. Sovet davrida 1927 yildan yo’l qurilish ishlari davlat reja ishlariga kiritildi. 1927 yilda O’zbekistonda davlat yo’llarining jami uzunligi 923 km ga yetdi. Bu davrda yo’l xo’jaligida asosan shag’al tosh to’shalgan. Yo’l shaxobchalarini kengaytirish rejalashtirildi. 1932 yildan boshlab yo’l qurilishida butun va shag’al aralashmasi qo’llaniladi. 10 9 1 O’ zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. T.: 2002, 310 –bet. 2 O’sha joyda 10 32

Mazkur vazifalarni bajarish albatta sohaga kiritiladigan mab’lag’larga, ya’ni moliyalashtirish masalalariga bog’liq. Avtomobil yo’llari ekspluatatsiyasi, ta’miri va qurilishi bo’yicha dasturlarni moliyalashtirishni bir qator mamlakatlarda maqsadli yo’l soliqlari mab’lag’laridan to’plangan yo’l fondlari hisobidan qoplanadi. Ammo sobiq sovet davrida bu holatlarni yo’lga qo’yish mazkur topshirig’i bilan amalga oshiriladi. 1928-1932 yillarda respublikada birinchi bo’lib uzunligi 62 km bo’lgan qora qoplash. Buxoro – G’ijduvon, Qiziltepa, Toshkent – Piskent- Mirobod, Qo’qon- Jo’rsuv – Andijon va boshqa yo’llar qurildi. 1929 yilda Respublikada XKS huzurida yo’llar va avtomobil transporti bosh boshqarmasi, 1930 yilda “O’zyo’lqurilishtresti” aksiyadorlik jamiyati tashkil etildi. 1933 yilda rayon yo’l bo’limlari tashkil etish ishlari tugallandi 2 . ushbu amalga oshirilgan ishlar yo’l qurilishi xodimlari uchun ayrim qulayliklarni vujudga keltiradi. Rayon yo’l qurilishi xodimlari kerakli ma’lumotlar, berilayotgan imkoniyatlarni shu bo’limlardan olardi. 1937 yilda yo’l shaxobchalari 22 ming km, jumladan qattiq qoplamli avtoyo’llar 2200 km ga yetkazildi. Ichki ishlar xalq komissarligi ixtiyoriga o’tkazildi. Bu komissarlik tarkibida Tosh yo’llar boshqarmasi tuzildi. Shu davrda Qashqadaryo viloyatida yo’l qurilishi yo’l fondlari dunyoning ko’pgina mamlakatlarida: AQSH, Yaponiya, JAR, Argentina, Yangi Zellandiya, Koreya Respublikasi, Belgiya, Gollandiya, Shveysariya va boshqa mamlakatlarda mavjud. Rasmiy statistikada bino va inshoatlarni qurilish qiymati belgilangan baholarda emas, balki minimal va maksimal qiymatlar chegarasida beriladi. Masalan, xalqaro darajada tanilgan statistik yig’malar bir kvadrat metr savdo markazining qurilishi qiymati Rossiyada 1500-2100 yevro, Germaniyada 3250- 4250 yevro, Fransiyada 2000-2500 yevroni tashkil qiladi. Bu intervallar qurilish joyi (shahri)ga qarab o’zgarib turadi. Bir kilometrli to’rt yo’lakli trassa qurilishi Xitoyda 2,9 mln. dollar Braziliyada 3,6 mln.dollarga teng bo’lsa, Rossiyada esa 12,9 mln.dollarga to’g’ri keladi. 33

Avvalo, avtomobil yo’llarini qurish qiymati uning kengligi va harakat yo’laklari soniga bog’liq. Shuning uchun, AQSH va qator boshqa davlatlarda avtomobil yo’llari qiymatining solishtirma ko’rsatkichlarini taqqoslash bir harakat yo’lagiga ega yo’llar qiymatiga keltiriladi. Qurilish qiymatining solishtirma ko’rsatkichlarini (300 “sotok” ga yaqin bir yo’lakning bir kilometri) aniqlovchi bir muncha muhit olim- bu yuqorida keltirilgan narx bo’yicha 15 mln. AQSH dollariga yaqin to’lovdir. Shubhasiz, yo’llar qurilishning qiymati qurilish hududining iqlim sharoitiga, yo’l qurilishi qiymatiga hudud xususiyatlari, qurilishi materiallariga va konstruksiyalari transportirovkasining uzoq – yaqinliligi ham ta’sir ko’rsatadi. Sovet davrida bu holatlarga e’tibor past edi. 1935 yil oktabrda jami yo’l xo’jaligi respublika Ichki ishlar xalq komissarligi ixtiyoriga o’tkaziladi. Bu komissarlik tarkibida Tosh yo’llar boshqarmasi tuziladi. 1939-1940 yillarda kolxozchilar manfaatdor jamoat tashkilotlari va idoralar ishtirokida hashar yo’li bilan To’ytepa – Angren, Fag’ona –Gorchakova, Samarqand –Jizzax- Rovot singari qoplamasi yaxshilangan yo’llar qurildi. Respublika hukumati 1940 yil uzunligi 708 km bo’lgan Katta O’zbekiston traktini (Toshkent- Termiz avtomobil yo’li) qurish haqida qaror qabul qilindi. Bu yo’lning 376 km Toshkent, 227 km Samarqand, 162 km Buxoro viloyati mehnatkashlari tomonidan 1941 yilning 4 oyida qurib tugallandi. 1941 yil oxirida barcha yo’llarning uzunligi 32,5 ming km, qattiq qoplamli yo’llar tarmoqlari 4700 km ni tashkil etdilar. (Jami yo’llarning 14,5%). 1941-1945 yillarda Respublika miqyosida 234 km yo’l qurildi. 1953 yil O’zSSR Avtomobil transporti vazirligi hamda O’zSSRMinistrlar soveti huzuridagi Yo’llar bosh boshqarmasi negizida O’zSSR Avtomobil transporti va tosh (shosse) yo’llar vazirligi tashkil etildi 1 . 11 1958 yil Qashqadaryo viloyat yo’l qurilish boshqarmasi tashkil etildi. 1957 yil respublika avtomobil yo’llari tarmoqlari ro’yxati o’tkazildi. Umumdavlat (umumittifoq) va Respublika Avtomobil transporti va tosh yo’llar vazirligi ixtiyoriga, iqtisodiy jihatdan muhim 11 1 O’ zbekiston Milliy ensiklopediyasi. T.: 2002, 311- bet. 34

ahamiyatga ega bo’lgan yo’llar (5692 km) viloyat ijroya komitetlari yo’l bo’limlariga qolgan barcha yo’llar (19211 km) kolxoz, sovxoz va korxonalar ixtiyoriga o’tkazildi. Ixtisoslashtirilgan mashina yo’l stansiyalari tuzildi. Har bir stansiya o’rta hisobga 300 km atrofida yo’lga xizmat ko’rsatdi. 1960 yildan yo’lsozlik asfalt- beton zavodlari barpo etish boshlandi. 1960 yilga qadar Respublika 120 km asfalt- beton qoplamasi yo’l bo’ldi. Albatta yo’llar qurilish qiymatiga hududiy iqlim sharoiti tuzilish, ta’mirlashi holati va taqsimotini to’g’ri yo’lga qo’yish talab qilinadi. Masalan, boshqa davlatlar masalasida bu holatlarni tahlil etishimiz mumkin: Moskva viloyatida karveragarnit shag’alining boshlang’ich qiymati 20% ni tashkil qilsa, qolgani (80% ni) tashish harajatlaridan iborat. Avtomobil yo’llarini qurish qiymatiga ma’lum darajada tuproq (grunt) sharoitlari ta’sir ko’rsatadi. Masalan, Finllandiyaning avtomobil yo’llari qiymatining solishtirma ko’rsatkichlari tuproq sharoitlariga ko’ra 2-3 baravarga, rel’ef sharoitlariga ko’ra 1,3 dan 5 baravargacha, qurilma sharoitlariga ko’ra esa 1,5 dan 3 baravarigacha farqlanishi mumkin. 1969 yilda O’zSSR Avtomobil yo’llarini qurish va foydalanish vazirligi tashkil etildi. 60-70 yillarda Toshkent- Chinoz, Toshkent avtomobil halqa yo’li, Samarqand halqa yo’lining 1 navbatdagi, Nurota- Oqtov, Qo’qon aylanma yo’llari va boshqalari foydalanishga topshirildi. Yo’l qurilishda yangi mashina va mexanizmlarni qo’llash kengaydi, yo’l qurish industriyasining asfalt- beton, ko’priklar qurish uchun yig’ma temir beton konstruksiyalar ishlab chiqaruvchi ob’yektlari ishga tushirildi. Sovet davridagi umumiy foydalaniladigan avtomobil yo’llarining umumiy uzunligi 1975 yilgacha 30543 km ni tashkil etdi. Uning 12% yoki 3338 km takomillashtirilgan kapital tipdagi yo’llar. 1975 -1980 yillarda 4400 km yangi yo’llar qurildi va rekonstruksiya qilindi. 80- yillarning ikkinchi yarmida O’zbekistonda xalq xo’jaligida yuklarning 90% dan ko’prog’i avtomobil transportida tashildi. 35

O’zbekiston sharoitida avtomobil qurilish sohasida joriy qilish imkoniyatlarini o’rganib ko’rish mumkin. Ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyot va demokratik o’sish ta’sirida jamiyat ehtiyoji ko’lamining ortishi va buning natijasi o’laroq avtomobillarga nisbatan ehtiyojning ortib borishi, transport infratuzilmasi, shu jumladan avtomobil yo’l tizimlarini va xizmat ko’rsatishi tarmoqlarini monand ravishda rivojlantirishni talab etadi. Sovet davrida aholi va mamlakat iqtisodiyoti ehtiyojlarini qondirishga qodir bo’lgan avtomobil yo’llarini qurish uchun davlat byudjetidagi mablag’lar yetarli emas edi. Shu sababli, bu davrlarda yo’l qurilishning ahvolini talab darajasida emas edi. 36

III.Bob. Mustaqillik yillarida avto yo’li qurilishining rivojlanishi va uning takomillashtirilish jarayoni. 3.1. Qashqadaryoda avto yo’l qurilishining rivojlantirlishi va uning ahamiyati. Avtomobil qurilishi dasturiga asosan Qashqadaryo viloyatida 2007 yilda Respublika yo’l jamg’armasi mablag’lari hisobidan 266 km avtomobil yo’llarini qayta qurish, to’la ta’mirlash va o’rta ta’mirlash ishlari uchun 15,1 milyard so’m mablag’ rejalashtirilgan bo’lib, bu ish 100% ga bajarildi. Shundan 45 km xalqaro ahamiyatdagi avtomobil yo’llarini qayta qurishga 5.3 mlrd so’m mablag’ sarflandi va 45 km yo’l to’liq foydalanishga topshirildi. 15 km davlat ahamiyatiga avtomobil yo’llarini qayta qurish uchun 2.7 mlrd sumlik ish bajarilib, yo’l to’liq ishga tushurildi. 15,8 km xalqaro ahamiyatdagi avtomobil yo’llarini mukammal ta’mirlash uchun esa 4,0 mlrd so’m, 35 km xalqaro ahamiyatga molik avtomobil yo’llarini o’rta ta’minlash uchun 807 mln so’m mabag’ o’zlashtirildi. Davlat ahamiyatiga 80 km yo’llarni o’rta tamirlash va to’liq foydalanishga, topshirish ishlariga esa 1,3 mlrd so’m miqdorida mablag’ sarflandi, shuningdek, 2007 yilda viloyat va mahalliy ahamiyatdagi yo’llarni ta’mirlash ishlariga 920 mln so’m mablag’ sarflandi 1 . 12 Mustaqillik azaldan insoniyatning orzu-umidlar, armon va iztiroblarini o’zida mujassam etgan. Inson tabiatining gultoji sifatida hamisha ozodlik va hurriyatga intilib yashaydi. U hamisha har jihatidan o’zini erkin his qilishiga tahlikasiz turmush kechirishga ehtiyoj sezadi. Shuning uchun ham kishilik tarixi turli davrlarda yer sharining barcha mintaqalarida ozodlik uchun kurashni shakllantirishga, mohiyatan o’xshash bo’lgan hurriyatga intilishi hodisalarining ko’p ko’rgan. Muhtaram Prezidentimiz Karimov. I. A.aytganlaridek: “O’zbek millati azaldan o’z fikri, zikri, o’z istiqloli uchun kurashib yashagan. Bunga moziy guvoh. Millatimiz tarixi haqidagi haqiqat, yurtimizning fidoyi, o’z yo’lidan, moslashidan, 12 1 “O’zIA’, “EVU” 2008, avgust. 77-bet. 37

so’zidan qaytmaydigan farzandlarimizga ochilishi lozim. Bilishimiz shart bo’lgan tarix sohifalarini qunt bilan varaqlash hammamiz uchun ham qarz, ham farz” 1 . 13 Turkiston o’zining keyingi bir yarim yillik tarixidan bor -yo’g’i 376 yil hur mamlakat rugbasida bo’lgan. Boshqa paytlari bosqinchilar zulmi ostida kun kechirgan. Mustaqillik bu tinchlik sari qo’yilgan birinchi qadam “ Tinchlik” so’zining qudrati shundaki, u odamlarning o’zaro munosabatlaridan tortib, mamlakatlararo munosabatlargacha hamma narsani me’yor- mezonga soladi. Turli kamsitishlar yoki ortiqcha ta’zim – tavozega chek qo’yadi. Istiqlol o’zaro hurmat, bir –birini tan olish bir-birini qadrlash asosida mamlakat fuqarolari o’zaro munosabatida ham, jahon davlatlari o’rtasidagi aloqalarda ham ana shu umuminsoniy qadriyatlarga tayanib ana shu umumiy me’zonlar asosida yashash demakdir. Mustaqillik – insoniyatdan ajralmagan holda dunyo muammolari va o’z taqdiri bilan bog’liq bo’lgan istiqbol haqida o’ylashdir. Istiqlol erkin dunyoqarashi erkin tafakkurga suyanib yashash salohiyatidir. Mustaqillik mustamlakachilikning har qanday shaklini u taqozo etadigan to’siqlar va zo’ravonliklarni inkor etadi. Ayni paytda mustaqillik jahon taraqqiyotining ilg’or tajribalari asosida o’z ravnaqining o’ziga xos tamoyillarining ishlab chiqish bilan birga yagona zamin, yagona makon taqdirini belgilashda o’zaro hamkorlikning yangi, sifat jihatidan yuqori bo’lgan umuminsoniy manfaatlariga xos keladigan andozasi asosida yashash demakdir. Agar u hamkorlik, o’zaro hamjihatlik mamlakatlararo, davlatlararo va mintaqalararo siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy munosabatlarni qaror toptirmasa o’z qobig’ida qolib ketishi, milliy mahrudlik doirasidan chiqa olmasligi mumkin. Shuning uchun ham istiqlolning ana shu hayotiy tajribasidan o’tgan tamoyillari hamma vaqt dolzarb bo’lib qolaveradi. Chunki, u doimiy ravishda rivojlanib, o’z- o’zini boshqarib takomillashtirib, ong va tafakkurini o’stirib boradigan voqelikdir. 13 1. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod vatan qolsin T .: “O’zbekiston” 1996 . 2- jild , 92- bet 38

Mustaqillik – tabiatdan ongli yashash, ongli munosabatni qaror toptirish mezoni. Ayni paytda u harakatlarining, intilishlar va qobiliyatlarining kuchayishini taqozo etadigan hodisa. Totalitar tuzum davrida mamlakat boshqaruv tuzumidan tortib alohida – alohida shaxslarning kundalik turmushiga va istiqboliga dahldor bo’lgan har qanday katta- kichik masalalarni hal etishni o’z zimmasiga olish uchun mehnatkash xalq moddiy va fikriy boqimandalik kayfiyatiga duchor bo’lgan edi. U faqat ishlash huquqiga ega edi xolos. Mehnat deb atalgan hissiz mashinaning muruvvatiga aylanib qolgan edi. Ertadan kechgacha mehnat qilasan, mehnatingga yarasha oyligingdan o’lmaslikka yetadigan haqqingni olasan, tamom vasallom. Bu sobiq ittifoqqa qonun kuchiga kirgan davlat siyosati edi. Donishmandlar aytganidek, har qanday faollik tamoyillari harakatlar erkinligiga zamin yaratish, unga suyanishi kerak. Aks holda boqimandalik illatlari surunkali kasallikka aylanadi. Demak, har qanday hatti-harakat har qanday intilish o’z-o’zidan bunyodkorlik, yaratuvchilik ruhi bilan yo’g’rilgan bo’lishi darkor. Ana shunda erkinlik samarasiz faoliyatsiz hodisaga aylanmaydi. Istiqlol tufayli “ Mustaqillik”, “Xurriyat” degan so’zlar butun jozibasi bilan bizga beqiyos qudratini, buyuk o’zgartiruvchilik mo’jizasini ko’rsata boshladi. U dunyoqarashlarimizni tubdan o’zgartirib, fikrimiz, tafakkurimizni boyitmoqda. Voqealar rivojini butun mohiyati bilan anglashni, dunyoga kengroq va teranroq nazar bilan qarashni bu ko’hna olamda sho’ro tuzumidan boshqa adolatli tuzumlar ham borligini boshqacha yashash mumkin ekanligini kommunistik tafakkurdan bo’lak hayot lazzatini, inson qadru-qimmatini himoya qiladigan g’oyalar ham mavjudligini ko’rsatib berdi. Zamon istiqlolning buyuk mohiyati, beqiyos qadriyati ana shunda mustamlakachilikning kishilik tarixidan anduh va kulfatlar yog’dirgan beqiyos fojeasi. Mustaqil firklashdek ulkan iqtidordan mahrum etishda mustaqillik ana shu insoni fojeaning achchiq mazmunini ochib berdi. 39

Istiqlol bizga o’zligimizni anglatdi. O’zini anglash – olamni anglash, olamni tushunish – odamni tushunish-demakdirki, hayotning mazmunini idrok etishidir. Inson o’zining butun mohiyatini insonligini qanchalik chuqur tushunsa, yasash mazmun mohiyatini ham, shunchalik chuqur anglaydi. O’zligini anglagan kishi olamning butun rang-baragligi bilan birga hayot mazmunini, o’zining shunchaki tiriklik va mavjudlik belgisi emas, aksincha tabiatning betakror mo’jizasi ekanligini shu asosida inson qadru-qimmatini tobora teranroq anglaydi. 40

III bob 3.2. Qashqadaryoda istiqlol yo’llarida amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlarning o’rni. O’zbekiston o’zining mustaqillligiga erishgandan keyin mulk shakllarining o’zgarganligi mulkning xususiylashtirilganligi tashishga qo’yiladigan talablar sovetiga keskin o’zgartirishlar kiritdi. Avtomobillarga yuklangan yuklarning tovarlarning belgilangan manzillarga o’z vaqtida, isrof va nobud bo’lmasdan yetib borish talablarini qo’yishdi. Avtomobil avtobuslarda yo’lovchi va yuk tashish ma’daniyatini yanada yaxshilash ular to’xtamaydigan manzilgohlarda, stansiyalarda, mahsulotlar uchun hamma shart – sharoitlar bo’lishi lozim edi. Bozor iqtisodiyoti munosabatlari xom- ashyoni bir necha korxonalarga tashib borishi natijasida u tovar holatiga kelgandan keyin yana uni tashish realizatsiya qilish talab qilinadi. Bu yuk tashish hayotida yangilik bo’lmasada, buni amalga oshirish faqatgina O’zbekiston avtomobilchilarning o’zigina emas MDH davlatlari avto korxonalari bilan hamkorlikda amalga oshirish mumkin edi. Ammo ana shunday sharoitda ham o’tish ma’muriy buyruqbozligi oqibatlari bunga halaqit berayotgan edi. 1990 yillarga kelib O’zbekistonda yuk tashish ta’riflar islohoti asosida amalga oshirila boshlandi, tashrif islohotlariga amal qilmaslik, ana shunday salbiy holatlarning sodir bo’lishiga sabab bo’lishi mumkin edi. Avtomobil yong’inlari narxi kundan – kunga aylangan bir davrda ish haqi ham oshar edi. Pulni asosiy qismi xususiy mulkdorlarning qo’lida bo’lib ketmoqda edi. Avtoyo’l bolalar bog’chalari shifoxonalari poliklinika, klub, oshxonalarni ham mablag’ bilan ta’minlash va ta’lim etishimiz lozim. Avtomobil yo’llarining bazalarini tobora takomillashtirib borish lozim edi. Tarif stafkalarida asosan neft va neft mahsulotlari xorijdan keltirilgan tovarlar yangi tovarlar tashimog’i lozim edi. SSSR ni tugatilishi MDH davlatlarining o’rnida tashkil topishi avtokorxonalar tarixida ham katta strukturaviy o’zgarishlarga olib keldi. 1992 41

yilning boshidan viloyat avtoyo’l boshqarmasi Qashqadaryo avtomobil yo’llari aksionerlik jamiyatiga aylantirildi. Bu jamiyat strukturasiga asosan aksionerlik jamiyati ishlab chiqarish bo’lishi moliyaviy bo’lim iqtisod rejalashtirish bo’lishi mexanika bo’lim va hokazolarni tashkil qiladi. Viloyat avotoyo’l aksionerlik jamiyatiga bugungi qum-shag’al bilan aralashtirib asfalt chiqariladigan un zavod har bir tumanda mavjud bo’lgan. DSUS avtomobil yo’llari qurish korxonasi DEU avtoyo’llardan foydalanish boshqarmasi birlashtirilib yo’lni ta’mirlash va qurish uchastkalariga birlashtirib yagona DSU jamoasini tashkil qiladi. Kitobda joylashgan yo’l qurilish mexanizasiyalashgan koloniyasi va avtokoloniyasi yordamchi xo’jaliklar viloyati avtyo’l barpo etdi. Bundan tashqari viloyat avtoyo’l aksionerlik jamiyatida kasaba uyushmalari qo’mitasi va yoshlar kamolot uyushmasi oshxona va restoranlar, buffetlar ham viloyat avtoyo’li aksionerlik birlashmasiga qarar edi. Har bir tumanga alohida avtoyo’l hududlari qarar edi. Ularning ayrimlarining yordamchi xo’jaliklari mavjud edi. Ana shu ishlarning hammasiga (viloyat avtoyo’li aksionerlik jamiyatiga) Qurbon aka Panjiyev 1992 yildan buyon boshliq bo’lib kelmoqda. Bu 1967 yilda DEU korxonasida 1967 yildan boshlab greydrigi, keyinchalik mexanik, prorab 1970 yildan boshlab bosh muhandis bo’lib ishlagan. Bu vaqtda bu korxonaning boshqarma idorasi Toshkentda edi. Korxona to’g’ridan –to’g’ri Toshtentga edi. Avtoyo’l qurilishi trestiga qarar edi. 1982 yildan shu korxonaga boshliq bo’lib ishga o’tadi. 1983 yildan Qarshistroyga PTO bo’lim boshlig’i bo’lib ishga o’tib ketgan edi. Keyinchalik obldorga bosh muhandis va 1995 yildan esa boshliq bo’lib ishlab kelmoqda. Viloyat bo’yicha ikki korxona DSU -6 (Qarshida) DSU -22 (Yakkabog’da) yo’l qurilishi ishlari bilan shug’ulanishadi. Qolgan yo’l qurilishi tashkilotlari tumanlar huzuridagi avtoyo’l qurilishi ta’mirlashi bilan tuman korxonasi shug’ullangan. DSU korxonalari oldin markazga avtoyo’l trestiga (Toshkentda joylashgan) qarar edi. 1970 yildan boshlab bu korxonasi ixtiyoriga o’tkazildi. 42

1995 yildan keyin viloyat avtoyo’li aksionerlik jamiyati Germaniyadan yangi asbob-uskunalar texnika – texnologiya ola boshlandi. Tekislovchi Katot olinishi bu bir kecha kunduzga 2 ming tonna asfaltni yotqizib tekislash va uni tayyorlash yo’l holatiga keltira oladi. Bunday texnikadan 2 tasini sotib olindi. Bu texnikadan foydalanib tennis kordi, aeraport, shahar ichidagi yo’llar, Shurtankimyo majmui yo’llarini qurishda foydalanildi. Geramniyaning avtoyo’l tashkilotlari bilan hamkorlikni kuchaytirib Qashqadaryodan 20 kishi Germaniyaning poytaxtiga va turli shaharlarda yo’lsozlik kasbi bo’yicha malakalarini oshirib, o’qib yangi kasb-hunar o’rganib keldilar. Masalan, Sh.Umidov Germaniyada yo’l tekislovchi ukladchilik mashinasini ishlashi sohasiga o’qib keldi. Yer tekislovchi ukladchilik mashinalar hozirgi vaqtda Qarshidagi DSU -6 korxonasida, Kosondagi AYB da, Shaxrisabz DSU sida hali bor. Hozirgi kunlarda Rossiyada ko’plab avtozreyderlar sotib olinmoqda. Sababi bu yo’l tekislovchi mashinalar 03 mehnat sarflab katta mehnat unumdorligini oshib ketishiga sabab bo’lmoqda. O’ziga saraflangan harajatni esa 2,3 yilda bemalol qoplay oladi. 1996 yildan boshlab Kitob tumanida esa ko’proq qurish korxonasi ham tashkil bo’ldi. Bu korxona yordamida 1987-2003 yillarda Qarshi – Koson yo’lidagi temir yo’l ustidagi ko’prik qurilib foydalanishga topshirildi. Bu ko’prikni ishga tushishini poyezdlar qatnovi xavfsizligini ta’minlabgina qolmay, soatiga o’zidan 100 o mashinani ikki tomonga qarab yo’nalish olishlarining imkonini berdi. Bu ko’prikni Qazaxtranstroy loyihalash instituti loyihasini ishlab chiqqan edi. Ko’priklar qurish uchun 1 mlyard 300 mln so’m pul sarflandi. Bunday ko’priklar kelajakda Qarshi – Nishon temiryo’li, Qarshi – G’uzor temiryo’llari ustida shuningdek, Yakkabog’- G’uzor temiryo’lining ustida ham qurilishi rejalashtirilmoqda. Ko’priklarni qurish kerakli qum – shag’allarini Tanxoz G’uzor Kardlaridan olinmoqda yo’l qurilishi uchun bitimni Surxondaryoning Jarqo’rg’onidan, Farg’onadan, Buxoro neftni qayta ishlash zavodlaridan olinmoqda. 43

Hozirgi kunda yo’l qurilishi uchun Qashqadaryo viloyatiga sement Navoiy shahridan keltirilmoqda. G’isht esa Qarshining, Kitob, Qamashi, Muborak, Koson va hokazo shahar tumanlarining g’isht zavodlaridan olinmoqda. Avtoyo’l qurilishi uchun asbob- uskunalar turli shaharlardan olib kelinadi. Belkurak, ketmon, viladilka (telkislagich) va hokazolarning bir qismi o’zida tayyorlanadi. Hozirgi vaqtda Jarqo’rg’ondan keltiriladigan bitumlarga talab oshib bormoqda. Chunki, bu joydan keltirilgan bitumlar ishlab chiqarishda to’g’ridan – to’g’ri ishlatishimiz mumkin. Qolgan joylardan keltirilgan bitumlar avvalo qizdiriladi va bitumvozlarda tashlanib ta’mirlash iste’molida ishlayveriladi. Hozirgi kunda yo’l qurilishi uchun ikki xil asfaltlat ishlatilmoqda. 1. Issiq – (Qotiruvchi) asfalt 2. Sovuq – (qotmaydigan) asfalt. Yo’l transporti xarakterlanadigan joylarga qotuvchi issiq asfaltlar va xarakatlanadigan bo’lmagan maydonlarga issiq (-qatnaydigan asfalt ishlatilmoqda). Bugungi kunda Qashqadaryo yo’l quruvchilar G’uzor- Dehqonobod – Boysun Kunqo’g’on temiryo’l qurilishi yonidan o’tadigan 223 kmlik avtoyo’lni qurilishi bunyodkorligi ishlari bilan shug’ullanilishi. Avtoyo’l qurilishi ishlari 2007 yilda tugallanishi mo’ljallanmoqda. Avtoyo’l quruvchilarni Samarqand- Jalovtoyo’li qurulishi ishlarini ham qayta ta’mirlashni o’z zimmalariga olganlar. Shuningdek viloyatimizda mavjud bo’lgan 29 ta xorij va O’zbekiston qo’shma korxonalarining yo’l qurulishi binolarini amalga oshirish uchun katta ishlarni amalga oshirilmoqda. Qashqadaryo avtoyo’l aksionerlik jamiyatida asholini kuchli ijtimoiy himoya qilish ishlari namunali yo‘lga qo’yilgan. Bu ishlarni yaxshi tashkil qilish uchun jamiyat o’zining, Qarshi Shaxrisabz tumanlarida yordamchi xo’jaliklarni tashkil qilishgan. Bu yordamchi xo’jaliklar qaramol, qo’y – echki, bog’dorchilik, polizchilik, sabzavotchilik va hokazolarini tashkil qilishganlar. Bu yerda yetishtiriladigan mevalar kartoshka, sabzi, karam, 44

qovun, kodi va hokazolar yetim –yesirlarga, oilaviy ahvoli kam ta’minlangan oilalarga, qariyalik gashtini surayotgan ikkinchi jahon urushi, Afg’on urushi qatnashchilariga, Chernobelni tiklashda bepul berilmoqda. Doimo, Navro’z, Mustaqillik, Yangi yil bayramlarida, xotira kunida Urush qatnashchilariga sovg’a- salomlar tashkil qilingan. Jamoa a’zolarining farzandlaridan 500 dan ko’prog’i har yili bepul dam olishga oromgohlarga hordiq chiqarishga qatnashadi. Shuningdek jamoa a’zolaridan 270 kishi sanatoriyalarda dam olish uylarida har yili dam olishib qaytishadi, sog’lik –salomatliklarini tiklashadilar. Qashqadryo avtoyo’l aksionerlik jamiyati ma’muriyatining g’amxurligi bilan 2004 yilda 50 ta kam ta’minlangan oila az’olarining o’g’il farzandlari uchun sunnat to’yi qilib berildi. Ularning har birini hisobga olib, alohida moliyaviy hisob darajasini ochildi. Bunday ishlar albatta qariyalarimizni tiklanib, o’zbek bag’rikengligi muhim ahamiyat kasb etayotganligidan dalolatdir. Qashqadaryo viloyati avtoyo’l aksionerlik jamiyati mamlakatimizda eng nufuzli jamoaga aylanib borishi, avtoyo’l qurilishi ishlari shon- shavkat shunga aylanaverishi, mehnat, urf-odatlarimiz yangicha ahamiyat kasb etishda jamoa bundan keyin ham munosib hissa qo’sha oladi. Vatanni avtiyo’lchilar hayotimizning hamma jabhalarida oldingilar qatorida bo’lishga ishonib qolaveramiz. Bu esa tariximizning sahifalariga zarxal harflar (bilan belgilanadi) bitilaveradi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan k е ng qamrovli bunyodkorlik ishlari yo ’ lsozlik tizimida ham yaqqol o ’ z aksini topmoqda . Ayni kunda yurtimizda mahalliy va xalqaro ahamiyatga molik yo ’ llarda jadallik bilan olib borilayotgan qurilish va r е konstruktsiya ishlari pirovard - oqibatda diyorimizning gullab - yashnashiga munosib hissa bo ’ lib qo ’ shilmoqda . Istiqlolimizning ilk kunlaridan shu kunga qadar mamlakatimiz taraqqiyoti omillaridan biri sanalgan 42654 kilom е tr uzunlikdagi umum foydalanuvdagi avtomobil yo ’ llari , jumladan , 3979 kilom е tr xalqaro , 14069 kilom е tr davlat , 24606 mahalliy ahamiyatdagi avtomobil yo ’ llari t е x nik soz holatda saqlanib , 45

takomillashtirilib k е linmoqda . Har qanday ob - havo sharoitida transport vositalarining uzluksiz va xatarsiz qatnovi ta ' minlanayabdi .. Yurtboshimizning 2010 yil 21 d е kabrdagi "2011-2015 yillarda transport va kommunikatsiya qurilishi infratuzilmasini rivojlantirishni jadallashtirish to ’ g ’ risida " gi qarori ijrosini ta ' minlash bo ’ yicha b е sh yo ’ l qurilishi va r е konstruksiya qilinishi r е jalashtirilgan . " O ’ zavtoyo ’ l " DAK mutaxassislari avtoyo ’ llarni pishiq qilib qurib , mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish barobarida aholi xavfsizligini ta ' minlash , vaqtini t е jash hamda ekologiyani asrab - avaylashga ham ko ’ maklashmoqda . — O ’ tgan yillar davomida yurtimizda xalqaro va dav lat ahamiyatiga ega bo ’ lgan 3722 kilom е trdan ziyod yangi yo ’ llar qurilib , foydalanishga topshirildi , — d е ydi " O ’ zavtoyo ’ l " DAK avtomo bil yo ’ llari qurish boshqarmasi boshlig ’ i Vohid A ' zamov . — O ’ zb е k milliy avtomagistrali tarkibiga kiruvchi yo ’ nalishlarda 238 kilom е trlik yo ’ l ikki tasmalidan to ’ rt tasmaliga o ’ tkazildi . " O ’ zavtoyo ’ l " DAK tomonidan b е sh yil davomida B е ynov - Qo ’ ngirot - Buxoro - Navoiy - Samarqand - Toshk е nt - Andijon yo ’ nalishi bo ’ yicha 1008 kilom е tr masofadagi avtomobil yo ’ lini qurish va r е konstruktsiya qilish ishla ri boshlandi . Shuningd е k , " Guliston - Ohangaron " avtoyo ’ li bilan Qorasuv - Bo ’ ka - B е kobod yo ’ li k е sishmasida transport bog ’ Qarshi - G ’ uzor - T е rmiz yo ’ nalishi bo ’ yicha 190 kilom е trlik yo ’ lni barpo etish hamda Almati - Bishk е k - Toshk е nt - T е rmiz yo ’ lida asfaltb е ton qoplamali yo ’ li qurish r е jalashtirilgan . Ayni chog ’ da kompaniya tarkibida 13 ta viloyat hududiy yo ’ llardan foydalanish tashkiloti , 7 ta mintaqaviy , xalqaro va davlat ahamiyatidagi avtomobil yo ’ llarini saqlashga ixtisoslashtirilgan ta ' mirlash , foydalanish korxonalari , sohaga ixtisoslash tirilgan ilmiy tadqiqot instituti hamda maxsus pudrat qurilish va xizmat ko ’ rsatish korxonalari faoliyat ko ’ rsatmoqda . Kompaniya tizimidagi tashkilot va korxonalar tomonidan har yili o ’ rtacha 200-250 kilom е tr yo ’ l r е konst ruktsiya qilinib , 1500-2000 kilom е trlik yo ’ llar to ’ liq ta ' mirlanmoqda . 46

Tadbirda mamlakatimiz hududidan o ’ tgan 20 ta xalqaro transport yo ’ lagiga kiradigan avtomobil yo ’ llar qurish va ta ' mirlash ishlari sur ' ati tubdan oshganligi aytib o ’ tildi . Darhaqiqat , Navoiy va Angren logistikasi markazlarining ishga tushirilishi yirik loyihalarga xorij sarmoyalarining jalb etilishi , avtomobil yo ’ llariga bo ’ lgan talabni yangi bosqichlarga ko ’ tarishi , yangi miqdor hamda sifat o ’ zgarishiga olib k е lmoqda . Yurtimiz yo ’ llarini Transy е vropa , Yevroosiyo yo ’ laklariga qo ’ shish hamda shu orqali dunyo portlariga chiqish borasida dadil qadamlar tashlandi . Umumiy foydalaniladigan avtomobil yo ’ llarimiz t е xnik ko ’ rsatkichlar bo ’ yicha MDH davlatlari o ’ rtasida y е takchi o ’ ringa chiqib oldi . Soha xodimlari avtomo bil yo’llarida harakatni to’xtatmagan holda qisqa muddatlarda yirik yo’l o’tkazgichlar, ko’priklar, ko’pqatorli transport harakatiga mo’ljallangan zamonaviy magistrallar qurishni o’zlashtirdi. Gеrmaniya, Italiya, Shvе tsiya, Rossiya singari davlatlardan ko’plab zamonaviy yo’l qurish tеxnika va jihozlari xarid qilindi. Mazkur tadbirlar natijasida tarmoq rivojlanib, yo’llarning ravonligi va avtoulovlarning uzluksiz hamda bеxatar harakati ta'minlanishiga erishilmoqda. — Yurtimizda tеxnik jihatdan xalqaro talablarga mos, kеng va ravon yo’llar, yo’l o’tkazgichlar, mahobatli ko’prik hamda transport bog’lamalarining ko’payib borayotgani haydovchi va yo’lovchilarga qator qulayliklar yaratmoqda, — dеydi umumiy avtomobil yo’llari qurish boshqarmasi boshlig’i Vohid A'zamov. — Ularning uzog’i yaqin, og’iri yеngil bo’lmoqda, vaqti va mablag’i tеjalmoqda. Misol uchun "Toshk е nt-O’sh" yo’lining "Qamchiq" va "R е zak" dovonlaridan o’tgan tunn е llarni olaylik. Bugungi kunda o’zining b е hisob samarasini b е rayotgan bu inshootlar millionlab kishilarning poytaxtimizga k е lib-k е tishi bilan bog’liq sarf- harajatlarini kamaytirib, ortiqcha masofa va yo’l azobiga ch е k qo’ydi. Binobarin, o’tgan yili dasturda ko’zda tutilgan "A - 373 Toshk е nt - O’sh" avtomo bil yo’lining "Qamchiq" dovonidan o’tgan 116 - 196 ki lom е tr 47

uchastkalarida 81 kilom е tr uzunlikdagi avtomobil yo’liga asfaltb е ton qoplamasi yotqizildi. Uchta ko’prik to’la ta'mirlanib, foydalanishga topshirildi. Ushbu yo’l qurilishi uchun 20, 5 milliard so’m sarflandi. Pr е zid е ntimizning 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantrish yakunlari va 2011 yil mo’ljallangan eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasi Oliy Majlisidagi ma'ruzasida boshqa sohalar qatori transport va kommunikatsiya qurilishini ustuvor yo’nalishlariga alohida urg’u b е rdi. Unda O’zb е kiston milliy avtomagistrali tarkibiga kiradigan avtomobil yo’llarini qurish va r е konstruksiya qilish, mamlakatimizni barcha hududlarini bog’laydigan yagona milliy avtomobil transport tizimini tashkil etish loyihalarini amalga oshirishni ta'mirlashga birinchi darajali ahamiyat qaratilishi lozimligi ta'kidlandi. 48

Xulosa. Inson o’zi yashagan joyda o’zining tarixini yaratadi. Tarix faqat buyuk hazrati insonlarning donishmandligi va qahramonligi emas, ojiz kimsalarning qo’rqoqligi ham nodonlarning surbetligi ham, ayyorlarning firibgarligi va soddalarning aldanishlari hamdir. Vatan tarixi har bir insonning, har bir qishloqning, tumanning, shaharning, viloyatning, korxonaning ham tarixidir. XX asrning bizga bergan ne’matlaridan biri bi O’zbekistonning milliy mustaqilligining, istiqlolining qo’lga kiritganligidir. O’zbekistonimizning ulkan sarhadlaridan biri Qashqadaryodan karvon va havo yo’llarining o’tkazilganligi bu o’lkaning milliy geografik, mintaqaviy xususiyatlarini hisobga olingan holda qurildi, bunyod etildi. Qashqadaryodan o’tgan Buyuk Ipak yo’lini uchta katta davrga bo’lish mumkin. 1. Eramizdan oldingi ming yillikning davrida bunyod etilib, chorizmning bu o’lkaning mustamlakachilik siyosatini o’rnatganligi qadar davri. 2. Chorizmning, sho’rolarning mustamlakachilik davri va sho’rolarga qaramlik zamonalari. 3. Mustaqillik davrida Buyuk Ipak yo’lining muhim ahamiyat kasb etish davri. Buyuk Ipak yo’li Qashqadaryoda buyuk bobokalonimiz Amir Temur va temuriylar davrida yangi va taraqqiy qilish davrini o’z boshidan kechirdi. Bu ish mang’it amirlari davrida ham rivojlantirildi. Bu yerlarga Temir yo’l 1914-1914 yillarda kirib keldi. Avtomobil yo’llari bu yerda amalga oshirila boshlandi. 1990 yillar Buyuk Ipak yo’lining yana qayta tiklanishi va taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Jahon temir yo’li, avtomobil yo’llari, tarixida yangi tipdagi avtomobil, poyezd yo’llari qum sahrolaridan o’tkazilishini tajribalardan yana bir marotaba qayta ko’rildi. Chorizm, sho’rolar davrida Qashqadaryo ularning ulkan xom ashyo bazasini, yirik savdo-sotiq bozorga arzon ishchi mavjud bo’lgan makonga aylantirilgan edi. 49

Istiqlol quyoshining balqiganligi, xalqimizning yelkasida uning oftobining tikkanligi ham rost bo’ldi. Istiqlol tufayli xalqimiz umrbod qullik kishanlarini uzib, rushnolikka chiqdi. Iqtisodimiz, madaniyatimiz siyosiy hayotimizda o’z qo’limiz bilan yaratuvchanlik, boshqaruvchilik, paydo bo’ldi. Ma’naviyatimizning nurli cho’qqilarga intilib borayotgan xalqimizning yorqin yo’li namoyon bo’ldi. Natijada yangi-yangi karvon yo’llari, ozoda, obod manzilgohlar quyosh yo’llarida borayotgan karvonlarimizning sarboni I.A.Karimovning buyukligi, donoligi rahnamoligi muhim istiqbolli ahamiyat kasb etishi davom etdi va davom etaveradi. Yaqin kelajakda qurilajak bunyod etilajak, G’uzor – Dehqonobod, Boysun- Qumqo’rg’on temir yo’li va avtomobil yo’llari bu yo’llarda elektrofikatsiyadan keng foydalanilishining amalga oshirilishi Buyuk Ipak yo’li bugungi kunda keng va shon – shuhrat, sharaf, ishiga aylanganligidan dalolatdir. Kelajak istiqbolimizning bugungi kunlarda ham Qashqadaryo Amir Temurdek buyuk zotni I.A.Karimovdek mamlakat Prezidentining yetishtirib bergan o’lka Buyuk Ipak yo’lining muhim chorrahalaridan biri bo’lib qolaveradi. Qashqadaryoliklar ham Karimov. I. A.aytganidek: “O’zbek xalqi, insoniyatning yagona oilada oson bo’lmagan ammo buyuk kelajak kutayotganligiga ishonchim komil” 1 . Xullas, Qashqadryo avtoyo’llari qurilishi tarixi va istiqlol tarixini o’rganish quyidagi taklif va mulohazalarni bayon etish imkonini berdi: - Qashqadryo avtoyo’llar qurilish tarixi vujudga kelish jarayonida qadimgi yo’llar tarixini o’rganib, unda yo’l qo’yilgan xato va kamchiliklardan to’g’ri xulosalar chiqarish: - Qashqadaryo avtoyo’llar qurilishi tarixining sovet davridagi ahvolini o’rganib, hozirgi davrdagi avtoyo’l qurilish tashkilotining faoliyatini yanada takomillashtirish. - Istiqlol yo’llarida Qashqadaryo avtoyo’llari tuzilmalarida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarni olib borilishi jarayonida nazoratni kuchaytirish. 50

- Mustaqil O’zbekistonda qisqa davrda Qashqadaryo avtoyo’llari qurilishi viloyatlar tarmog’ini ish faoliyatini yanada yuksaltirish. - Oliy o’quv yurtlarida kasb-hunar kollejlarida avtoyo’lni qurilishi tarixini o’rganish jarayonida maxsus kurslarda ushbu materiallardan foydalanish mumkin. 51

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1. Karimov. I.A.O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. “O’zbekiston” 1992. 2. Karimov. I.A.Istiqlol yo’li. Muammo va risolalar “O’zbekiston” 1992. 3. Karimov. I.A.“O’zbekiston kelajagi buyuk davlat” “O’zbekiston” 1992. 4. Karimov. I.A.“O’zbekiston iqtisodiy siyosatining ustuvor yo’nalishlari” “O’zbekiston” 1993. 5. Karimov. I.A.“O’zbekiston bozor munosabatlariga o’tishining o’ziga xos yo’li” “O’zbekiston” 1993. 6. Karimov. I. A. “BMT Bosh Assombelining 48-sessiyasida so’zlagan nutqi”. “O’zbekiston” 1993. 7. Karimov. I.A.O’zbekistonning siyosiy ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. “O’zbekiston” 1993. 8. Karimov. I.A.“O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida” “O’zbekiston” 1995. 9. Karimov. I.A. “Mintaqaviy xavfsizlikdan yangi xavfsizliklar sari Asarlar – jild. “O’zbekiston” 1996. 10. Karimov. I.A.“Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori” “O’zbekiston” 1997. 11. Karimov. I.A.O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari, taraqqiyot kafolatlari. “O’zbekiston” 1997. 12. Karimov. I.A.“Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” “O’zbekiston” 1998. 13. Karimov. I. A.“O’zbekiston buyuk kelajak sari” “O’zbekiston” 1998. 14. Karimov. I.A. “Insoniyatimizning mafkurasi xalqimizni, millatimizni millat qilishda xizmat etsin” “O’zbekiston” 1998. 15. Karimov. I.A.“O’zbekiston Respublikasi F.A.Tarix instituti faoliyatining takomillashuvining to’g’risida. “O’zbekiston” 1998. 16. Karimov. I.A.“Vatan ozodligi xalqimizning omonligi, yurtning ravnaqi har bir oila faravonligining uchun oliy saodat “O’zbekiston” 1999. 52

17. Karimov. I.A.Isoyxun sohilidagi boqiy shahar “O’zbekiston” 2002. 18. Karimov. I.A. “Qashqadryo vohasining zumrad gavhari” “O’zbekiston” 2002. 19. Karimov. I.A. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” “O’zbekiston” 2008. 20. Karimov. I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarning yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish. “O’zbekiston” 2010. 21. Vatan tarixi “O’zbekiston” 1997. 22. O’zbekiston tarixi “Universitet” 1999. 23. Mustaqil O’zbekistonning izohli lug’ati T.1999. 24. O’zbekistonning yangi tarixi (I-II-III jild) T. “Sharq” 2000. 25. Mustaqil O’zbekiston T. “Fan” 2000. 26. T.Nafasov O’zbekiston toponimlarining izohli lug’ati: T. “O’qituvchi” 1988. 27. T.Nafasov Qashqadaryo qishloqnomiyasi T. 2003. 28. S.K.Kabinov Arxeologicheskiy razvedki v shaxrisabskom Oazise Izvestiya Ai Uz SSR 1951 №6 . 29. Maxmud Qoshg’ariy “Devonu lug’otit–turk” (I-III jildlari) 1996. 30. Buxoro tarixi. 1996. 31. Klavixo Rni Gaizales Samarqandga Temur saroyiga sayohat kundaliklari” (1403-1406) I 1970 yil T. Sanoat., 1992. 32. O.N.Smirnov Ocherki iz istori sogda M. 1970. 33. N.G.Tugachenkova. Termiz, Shaxrisabz, xiva M. 1976. 34. S.B.Yaunina Goroda yunsnogo Sogda T.: 1984. 35. Osiyo arxeoologiyasi Toshkent., 1990. 36. M.Yangoboyev Qashqadaryo viloyati geografiyasi. Qarshi 1993. 36. Sharoffiddin Ali Yazdi “Zafarnoma” T., 1994. 37. P.Ravshanov. Qashqadaryo tarixi T., 1995. 38. G’.G’ofur Amir Temur davrida “Ipak yo’li” “Mehnat” 1996. 39. “Qadimgi Kesh – Shxrisabz tarixidan sahifalar” T., 1998. 53

O'xshashlar

XX asrning 20-60 – yillarida Qashqadaryo viloyati qishloqlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti

XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayoti

“O‘zbekistonda xalq ta’limi muassasalari tarixi(1946-1985 yy.)

Jadidchilik va “Yosh xivaliklar” harakatining qisqacha tarixi

Mustaqillik yillarida O’zbekiston-Rossiya munosabatlari