XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayoti - Tarix - Diplom ishlar

XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayoti

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

170 KB

Ko'chirib olish

“XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayoti” mavzusida yozgan

MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………... 3 I BOB. XX ASRNING 20-30 YILLARIDA O‘ZBEKISTONNING IJTIMOIY-SIYOSIY HAYOTI: MUAMMO VA YECHIMLAR ……….8 1.1. Sovet hokimiyatining 20-30-yillarida O‘zbekistonda amalga oshirgan ijtimoiy-siyosiy tadbirlari va ularning mustamlakachilik mohiyati……………………………………………………………………….8 1.2. Qashqadaryoning ijtimoiy ahvoli: muammo va oqibatlar (XX asrning 20-30 yillari)………………………………………………………...16 II BOB. XX ASRNING 20-30-YILLARIDA QASHQADARYODA SOVET HOKIMIYATIGA QARSHI SIYOSIY JARAYONLAR ……..22 2.1. Qashqadaryoning sovet hokimiyatiga qarshi milliy ozodlik kurashi. ………………………………………………………………………22 2.2. Qashqadaryo viloyatining ijtimoiy-siyosiy holati (1920- 1930 yy.)……………………………………………………………………..3 1 XULOSA… ……………………………………………………………….. 48 TAVSIYALAR…………..………………………………………………..52 ADABIYOTLAR RO‘YXATI.… ………………………….……………. 5 32

KIRISH Mavzuning dolzarbligi : O’zbekistonning mustaqil rivojlanish yo’liga qadam qo’yishi ota-bobolarimizning ozodlik va erk uchun uzoq kurashi tarixini qayta idrok etishga, milliy ozodlik harakati mafkurasining shakllanish jarayoniga davlat mustaqilligiga erishishni ta‘minlagan omillar sifatida katta ijtimoiy qiziqish uyg’otmoqda. “... Xalqning juda boy tarixi va madaniyatini, o’lkaning o’ziga xos noyob xususiyatlarini bilmagan va bilishni ham istamagan bu odamlar respublika hayotini bosib-yanchib, qing’ir o’zanga solishga kirishdilar ” 1 . Tarixiy haqiqatni qayta tiklash imkoniyati paydo bo’lgan bugungi tub o’zgarishlar sharoitida butun milliy ozodlik harakati jarayoni, shuningdek, ayrim ijtimoiy-siyosiy oqimlarning ahamiyati va o’rni haqidagi eski qarashlarni butunlay qayta ko’rib chiqish ehtiyoji yuzaga keldi. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov xalqimiz tarixini xolisona o’rganish zarurligini ta‘kidlab shunday degan edi: “Biz tariximizni yoritishda uni davr, muayyan siyosiy guruhlar yoki ayrim shaxslar manfaatiga moslab talqin etishni qoralaymiz. G’oyat murakkab va ziddiyatli tariximizni xolisona va ilmiy o’rganish-tarixchi olimlarimiz-ning mas‘uliyatli va olijanob vazifasi deb hisoblaymiz” 2 . SHu bois ham, so’nggi yillarda O’zbekiston tarixining qator dolzarb masalalarini o’rganishda aniq va haqqoniy tarixiy yondashuv masalasi muhim bo’lib bormoqda. Zero, yurtboshimiz ta‘kidlaganidek, “Har qaysi xalq milliy qadriyatlarini, o’z maqsad-muammolari, shu bilan birga, umumbashariy taraqqiyot yutuqlari asosida rivojlantirib, ma‘naviy dunyosini yuksaltirib borishga intilar ekan, bu borada tarixiy xotira masalasi alohida ahamiyat kasb etadi” 3 . Ayniqsa, o’zbek xalqining haqqoniy tarixini 1 Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida.-T: O‘zbekiston, 2011.-B. 17 2. 2 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q.-T.: O’zbekiston, 1998, -B.10. 3 Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat-engilmas kuch.-.: Ma‘naviyat, 2008.-B.97. 3

tiklash va xalqni shu tarix bilan qurollantirish zaruriyati kun tartibidagi dolzarb vazifaga aylandi. Zero, mustaqillikka qadar, ya‘ni mustabid tuzum hukmronligi sharoitida haqqoniy tarixni tiklash va uni xalqqa yetkazilishiga yo’l berilmadi. Chunki mustabid tuzum manfaatlariga xizmat qilgan mafkura va uning tazyiqi ostida bo’lgan sovet tarixshunosligining uslubiy, nazariy, g’oyaviy asoslari haqqoniy tarixni yoritishga imkon bermas edi. SHunga qaramay, mazkur ta‘limot aqidalariga asoslangan sovet tarixshunosligida nafaqat o’zbek xalqining, balki jahon tarixining ham juda ko’p muhim masalalari mutlaqo noto’g’ri, buzib talqin etildi. Natijada tarixiy haqiqat yashirilib, xalq o’z o’tmishidan va demak, o’zligidan uzoqlashtirildi. Jumladan, biz tadqiq etayotgan XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayoti mavzusi ham o’zining shunday ilmiy asoslangan talqinini kutmoqda. Mavzuning o’rganilganlik darajasi . Mazkur mavzu tarixshunoslik tahlillariga asoslanadi. Shunga ko’ra mavjud adabiyotlarni ular yozilgan davrlarga qarab, ikki guruhga turkumlashtirish imkoniyati paydo bo’ldi. Ulardan birinchi guruh-sobiq sovet davrida yozilgan asarlar, ikkinchi guruh- mustaqillik davrida yozilgan asarlarni kiritish maqsadga muvofiqdir. Sovet voqeligi sharoitida XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayoti tarix fanining boshqa davr va sohalari kabi soxtalashtirildi va buzib ko’rsatildi. Mavjud ilmiy adabiyotlarni batafsil o’rganish shuni ko’rsatdiki, sovet davrida tadqiqotchilar mafkuraviy va ma‘muriy nazorat iskanjasida bo’lib, erkin fikr bildirish imkoniga ega emasdilar. 1940-1970 yillar yaratilgan “O’zbekiston SSR tarixi” kitoblaridagi ilmiy izlanishlar metodologiyasi asosan markscha-lenincha ta‘limot 4

metodologiyasiga tayangan. Bu davrda yaratilgan aksariyat adabiyotlarda ko’plab manbalar, faktik mater iallar kiritilganligiga qaramay, tarixiy jarayonlar butun ziddiyati va murakkabligi bilan baholanmay haqqoniy ilmiy bilimlar o’rniga vaziyatni to’g’ri aks ettirmaydigan soxta tarixiy manzaralar yaratildi. Mustaqillik davrida yaratilgan adabiyotlar ikkinchi guruhni tashkil etadi. Bularga S.A‘zamxo’jaevning “Turkiston Muxtoriyati” 1 , D.Alimo-vaning “Mahmudxo’ja Behbudiy va uning tarixiy tafakkuri” 2 , Mustafo Cho’qay o’g’lining “Istiqlol jallodlari” 3 , Zaki Validiyning “Xotiralar” 4 , H.Ziyoevning “O’zbekiston mustamlaka va zulm iskanjasida” 5 , P. Ravshanovning 6 3-jildlik 1.Qizil saltanat iskanjasida: Tajovuz, 1-jild, Istibdod, 2-jild, Qatag‘on, 3-jild, G. Ravshanovaning 7 1.Moziy sabog‘i (tadqiqot), 2. Ravshanova G. Qashqadaryoda milliy qarshilik harakati tarixidan. (1920-1930 yy.) kabi qo’llanma vaasarlarni ko’rsatish mumkin. Ayniqsa, O’zbekistonning yangi tarixi markazi tomonidan chop etilgan “O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida” nomli kitobda sovetlarning olib borgan mustamlakachilik siyosatining asl mohiyati, sovet hukmronligining o’rnatilishi va uning ijtimoiy-siyosiy hayotdagi salbiy holatlari aniq dalillar asosida xolisona yoritilishi ilmiy tadqiqotning katta yutuqlaridandir 8 . SHuningdek, S.A‘zamxo’jaevning “Turkiston Muxtoriyati” kitobi Turkistonda milliy-demokratik davlatchilikning dastlabki tajribasi bo’lgan 1 A‘zam xo’j aev S. Turki st on Muxt ori yat i . –T.: Ma’nabi yat , 2000. 2 Al im ova D. “Mahm udxo’j a B ehbudi y va uni ng t ari xi y t afakkuri .- T.: Akadem i ya, 1999. 3 Must afo C ho’qay o’g’l i . Isti ql ol j al l odl ari .- Toshkent , 1999. 4 Zaki Val i di y. Xot i ral ar.- T.: S harq, 2006. 5 Zi yoev H. O’zbeki st on m ust aml aka va zul m iskanj asi da. 6 P.R avshanov. Qi zi l sal t anat i skanj asi da (3 ji l dl i k): Taj ovuz, 1- ji l d. Toshkent , “S harq”, 2011; P . R avshanov P. Ist i bdod, 2-j i l d. Toshkent , “S harq”, 2011; P.R avshanov. Qat ag‘on, 3-j il d. Toshkent , “S harq”, 2011. 7 Ravshanova G., Ravshanov P. Moziy sabog‘i (tadqiqot). Toshkent, Yangi asr avlodi, 2009; Ravshanova G. Qashqadaryoda milliy qarshilik harakati tarixidan. (1920-1930 yy.) Qarshi., “Nasaf”, 2010. 8 O’zbekistonning yangi tarixi. K.2. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida.-T., 2000. 5

Turkiston Muxtoriyati tashkil topishining asosiy bosqichlarini tahlil qilib beradigan monografik tadqiqot bo’lib hisoblanadi. SHunday qilib, mustaqillik davridagi tadqiqotlarda ilk bor XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayoti muammolarining kam o’rganilgan jihatlariga e‘tibor qaratildi va haqqoniylik, xolislik tamoyillariga asoslanib myoritildi. Malakaviy ishning maqsad va vazifalari . Mazkur bitiruv ishning asosiy mohiyatidan kelib chiqqan holda, belgilangan tarixiy davriy doirada Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayotiga doir masalalarni xolisona tahlil qilish malakaviy ishning bosh maqsadini tashkil etadi. Qo’yilgan asosiy maqsaddan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalarni yoritish belgilandi: -XX asrning 20-30 yillarida O‘zbekistonning ijtimoiy-siyosiy hayoti: muammo va yechimlarni izohlash; -Sovet hokimiyatining 20-30-yillarida O‘zbekistonda amalga oshirgan ijtimoiy-siyosiy tadbirlari va ularning mustamlakachilik mohiyatini tahlil etish; -Qashqadaryoning ijtimoiy ahvoli: muammo va oqibatlari (XX asrning 20-30 yillari)ni yoritish; -XX asrning 20-30-yillarida Qashqadaryoda sovet hokimiyatiga qarshi siyosiy jarayonlarni bayon qilish; -Qashqadaryoning sovet hokimiyatiga qarshi milliy ozodlik kurashini aks ettirish; -Qashqadaryo viloyatining ijtimoiy-siyosiy holati (1920- 1930 yy.)ni ochib berish. Malakaviy ishning nazariy metodologik asosi . O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari, xususan milliy istiqlol g’oyasi va mafkurasiga bag’ishlangan ma‘ruzalari, nutqlari O’zbekistonda demokratik, fuqarolik jamiyatini qurishning asosiy kontseptsiyalari 6

to’g’risidagi yo’l-yo’riqlari hamda insoniyat taraqqiyotida tarixiy jarayonlarni o’rganishning nazariyasi va amaliyoti haqidagi ko’rsatmalari, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi va Vazirlar Mahkamasi qabul qilgan qonun va qarorlari ushbu malakaviy ishning nazariy asosini tashkil etadi. Mazkur malakaviy ish tarixiylik, ilmiylik, xolislik, qiyosiylik, ketma- ketlik, uzviylik, haqqoniylik, umuminsoniylik kabi metodologik tamoyillarga asoslanadi. Malakaviy ishning ilmiy yangiligi . Sovet davlati hukmronligi yillarida kommunistik mafkura manfaatlari nuqtai-nazaridan tadqiq qilingan, bolsheviklar partiyasi g’oyalariga mos xulosalar chiqarilgan ishlardan farqli ravishda XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayotini milliy istiqlol g’oyasi kontseptsiyasi asosida o’rganilganligi mazkur malakaviy ishning ilmiy yangiligini belgilab beradi. Malakaviy ishning amaliy ahamiyati . XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayoti tarixini to’laqonli o’rganish juda muhim ijtimoiy, siyosiy va amaliy ahamiyatga egadir. XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayoti yosh avlodni tarbiyalashda saboq va namuna bo’lib xizmat qiladi. Mazkur ish natijalaridan tarix fakultetlarida maxsus kurs va seminar mashg’ulotlarini o’tkazishda foydalanish mumkin. Ishning aprobatsiyasi : BMI Qarshi Davlat universiteti “O‘zbekiston tarixi” kafedrasining 2012 yil “_29__”aprel______dagi №_8__ sonli yig‘ilishida muhokama etilib, himoyaga tavsiya etilgan. Ishning tuzilishi : Malakaviy ish kirish, ikki bob, xulosa, adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, 54 sahifani tashkil etadi. 7

I BOB. XX ASRNING 20-30 YILLARIDA O‘ZBEKISTONNING IJTIMOIY-SIYOSIY HAYOTI: MUAMMO VA YECHIMLAR 1.1.Sovet hokimiyatining 20-30-yillarida O‘zbekistonda amalga oshirgan ijtimoiy-siyosiy tadbirlari va ularning mustamlakachilik mohiyati 1918 yil aprel oyida RSFSR tarkibida Turkiston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi tuzildi. Bolsheviklarning majburan yon berishi bilan hokimiyat organlarida mahalliy aholi vakillari ishtirok qila boshladilar. 1919 yil sentabr oyida mahalliy aholining Sovetlarga jalb qilinishiga xalaqit beruvchi, sovet hokimiyatining o`lkadagi tayanchi faqat rus ishchilari deb hisoblaydigan, mahalliy aholiga ishonchsizlik bilan qarovchi Turkistonning bir qator rahbarlariga nisbatan choralar ko`rildi. Shu o`rinda qayd qilish lozimki, o`lkada mustamlakachilik siyosatini olib borishda Markaz tashkil qilgan Turkkomissiya va RKP (b) MK Turkbyurosi, keyinroq uning o`rniga VKP (b) MK ning O`rta Osiyo byurosi kabi tashkilotlar katta xizmat ko`rsatdilar.Turkistondagi rahbar xodimlar, xususan Turor Risqulov (Turkiston MIK raisi) boshchiligidagi milliy kommunistlar, Turkiston mustaqilligi va uning o`z taqdirini o`zi belgilashdek demokratik tamoyillar uchun kurash boshladilar. 1920 yilda TKP Musulmon byurosining III-konferentsiyasi va TKP ning V-o`lka konferentsiyasida T. Risqulovning turk xalqlari kommunistik partiyasi tuzish va Turkiston Respublikasini Turk respublikasi deb atash haqidagi g`oyalari ko`rib chiqildi va ma'qullandi. Biroq bu g`oyalarning asl maqsadi Turkiston mustaqilligi bo`lganligi bois, Markaz T. Risqulov va uning tarafdorlarining fikrlariga qarshi chiqdi. o`z navbatida Markazning Turkistondagi hukmronligining tayanchi Turkkomissiya bu harakatni rad etdi va millat fidoyilarini quvqinga uchratdi. T. Risqulov o`lkada uluq 8

davlatchilik shovinizmi, burjua millatchiligi yuzaga kelayotganligi to`qrisidagi masalalarni ko`tarib chiqdilar. F. Xo`jayev partiya ichidagi toqat qilib bo`lmas holatlarni ko`rsatib o`tdi. Ushbu vatanparvarlarning chiqishlari, keyinchalik ularni jismoniy yo`q qilishda ayblov uchun asos bo`ldi.Turkistonning sotsial rivojlanishi borasida bildirilgan muqobil fikr mualliflari millatchilikda ayblandilar. Ayni shu damlarda O`zbekistonning ilqor, hurfikrli farzandlari «inoqomovchilik», «18 lar guruhi», «qosimov- chilik» kabi guruhbozlikda va davlatga qarshi - millatchilikda aylanib qataqon qilindilar. 20-yillarning oxiriga kelib respublikada mustabid tuzum o`zini to`liq namoyon etdi. Siyosiy qatag’onliklar avj oldi.1929 yilda mashhur jadidchi, ma'rifatparvar Munavvarqori Abrurashidxonov boshliq «Milliy istiqlol» tashkiloti a'zolarini qamoqqa olish boshlandi. Bu tashkilotning qamoqqa olingan 85 a'zosidan 15 tasi otildi, qolganlari axloq tuzatish lagerlariga jo`natildi. «Milliy ittihod» tashkilotining a'zolari ham qataqon qilindilar. Mashhur jamoat arboblari Mannon Abdullayev (Ramzi), Nosir Saidov, Mahmud Mirxodiyev, Xosel Vasilov, Sobir qodirov va boshqalar o`lim jazosiga hukm qilindilar, so`ngra bu hukm uzoq muddatli qamoq jazosiga almashtirildi.1930 yilda Davlat Banki ma'muriyatida o`tkazilgan tozalash vaqtida qator rahbar xodimlar qamoqqa olindilar. O`zbekiston SSR Sudi raisi Sa'dulla qosimovning «qosimovchilik» deb nomlangan ishini ko`rib chiqish boshlandi. Bu jarayonlarning mohiyati ko`zga ko`ringan siyosiy arboblarni tugatishga qaratilgan edi. O’rganilayotgan davrning ijtimoiy tadbirlaridan yana biri qishloq xo‘jaligining kollektivlashtirilishi edi. Umuman olganda tarqoq dehqon xo‘jaliklarini yirik xo‘jaliklarga birlashtirilishi ijobiy hodisa deb qarash mumkin. Lekin bu jarayon dehqonlarning o‘z xohishi bilan, ixtiyoriy ravishda amalga oshirilishi kerak. Amalda esa 1929 yilda majburiy yo‘l bilan dehqonlarni kolxozlarga birlashtirish boshlanib ketdi. 9

Yoppasiga kollektivlashtirish davrida kooperatsiyaning turli shakllariga barham berilib, faqatgina kolxozlar qoldirildi. Kolxozlarga ishlab chiqarish (ta’minot, kredit, sotish, matlubot, ishlab chiqarish vositalarining deyarli barchasi) umumiy jamoa mulkiga aylantirilar edi. Bu esa asrlar osha xususiy tarzda xo‘jalik yurgizib kelayotgan dehqonlaning noroziligini tug‘dirar edi. Kolxoz tuzish dehqonlarga tazyiq o‘tkazish, qonunchilikni buzish sharoitida kechdi. Kolxozga kirishni xohlamagan dehqonlarni saylov huquqidan mahrum etish, ularga yangi tuzum dushmani sifatida qarash odat tusiga kirdi. Kollektivlashtirish jarayonida badavlat dehqonlar tabaqasini tugatish siyosati olib borildi. Ularning mol-mulki musodara qilinib, o‘zlari oila a’zolari bilan birga boshqa o‘lkalarga ko‘chirib yuborilar edi. Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, boy dehqon xo‘jaliklarning asosiy qismi 1926-1929 yillarda yer-suv islohoti davridayoq tugatilgan edi. Ommaviy kollektivlashtirish paytida esa asosan o‘ziga tinch bo‘lgan o‘rta hol dehqon xo‘jaliklari "quloq" qilindi. Tovar mahsulotning asosiy qismini yetishtirib bergan boy va o‘rta hol dehqonlar tabaqasini tugatish iqtisodiy nuqtai nazardan mutlaqo noto‘g‘ri siyosat edi. 1922 yilning aprel oyiga qadar O‘zbekistondagi dehqon xo‘jaliklariiing 81,7 foizi kollektiv-lashtirildi. Urush arafasida esa deyarli kolxozga kirmagan dehqon xo‘jaligi qolmadi. Ammo kollektivlashtirish kutilgan natija bermadi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish keskin ko‘paymadi, kolxozchilarning turmush darajasi juda past edi. Kolxozchilar arzimas maosh uchun yurakdan chiqarib mehnat qilmas edilar. Kolxoz dalalarida bitta xo‘jalikdan bir kishi ishlar edi, qolganlar esa shaxsiy tomarqalarida band edilar. Natijada kolxozlarda surunkali ravishda ishchi kuchi yetishmas edi. O‘sha davrdayoq shahardan qishloqqa yordamchilarni olib kelish boshlandi. Bu hol ayniqsa urushdan keyingi yillarda keng rasm bo‘ldi. 10

Kollektivlashtirish jarayonida chorvachilik ayniqsa katta zarar ko‘rdi. Dehqonlar o‘z uy xayvonlarini kolxozga bermaslik uchun qisman so‘yib yubordilar. Natijada yirik va mayda qoramollarning soni keskin kamayib ketadi. Yoppasiga kollektivlashtirish respublikamiz qishloq xo‘jaligida paxta yakka hokimligining kuchayishiga shart-sharoit yaratdi. SSSRning paxta mustaqilligini ta’min etish shiori ostida paxta ekin maydonlari muttasil kengayib bordi. Totalitar davlat asoratiga tushib qolgan kolxozlar bunga qarshilik qilolmas edilar 1932 yilga kelib O‘zbekiston Sovet Ittifoqida yetishtirilgai paxtaning 60 foizini berdi. Shu paytdan boshlab xorijdan paxta olib kelish to‘xtatildi. Kolxozlarni texnika bilan ta’minlash darajasi past edi. O‘zbekistonda ko‘plab mashina-traktor stansiyalari /MTSlar/ tashkil etilishiga qaramay, asosiy qishloq xo‘jalik ishlari qo‘l mehnati yordamida bajarilar edi. Shunday qilib, ommaviy kollektivlashtirish qishloq xo‘jaligida barcha muammolarni yechmadi, aksincha yangidan- yangi muammolarni keltirib chiqardi. Eng asosiysi, kolxozlar dehqonlarni davlat tomonidan ekspluatatsiya qilish vositasiga aylandi. 20-30-yillarda O‘zbekiston xalq xo‘jaligining rivojlanishini barcha sohasida zamonaviylashtirish jarayonining boshlanishiga olib keldi. Bu davrda amalga oshirilgan tadbirlar sovet tarixshunosligida "madaniy inqilob" deb atalgan edi. "Madaniy inqilob" murakkab va ziddiyatli ijtimoiy hodisadir. Bir tomondan, fan va madaniyatni rivojlantirish borasida ma’lum bir yutuqlar qo‘lga kiritildi. Ikkinchi tomondan esa bu sohada ham talay xatoliklarga yo‘l qo‘yildi. 30-yillarning boshi dindor va e'tiqodli kishilarga nisbatan zo`ravonlik siyosiy qataqonlikning cho`qqisi bo`ldi. Juda katta miqdordagi islom, xristian, budda diniga taalluqli asarlar yo`q qilindi. Bu davrda O`zbekistondagi dindorlar, ulamolarning asosiy qismi qamoq lagerlariga jo`natildi. o`tmishda nafaqat diniy rusumlar ado etadigan, balki madaniyat, 11

fan, tarbiya, san'at markazlari, xalqning ko`p asrlik merosini saqlovchisi bo`lgan machit va madrasalarning deyarli barchasi yopib qo`yildi, ayrimlari buzib tashlandi. Butun respublikaning hayoti Markazning qattiq nazorati ostiga o`tdi. Partiya direktivalaridan har qanday chekinish aksilinqilobiy, siyosiy muxolifat deb baholandi. 1937 yildan «antisovet», «xalq dushmanlari»ni qidirib topish va jazolash keng tus oldi. Xususan, siyosiy boshqaruv organlarining (OGPU) faoliyati asosan ana shunday «tamqa» olgan shaxslarni qidirish va tekshirish bilan boqliq bo`ldi. Masalan, F. Xo`jayev, A. Ikromov, D. Manjara, A. Karimov kabi partiya va davlat rahbarlari hibsga olindilar va otib tashlandilar.O`zbekiston Ichki Ishlar Xalq Komissarligining «uchliklari» olib borgan faoliyati oqibatida 1939-1953 yillar mobaynida 61799 kishi qamoqqa olingan, ulardan 56112 nafari turli yillarga qamoq jazosiga, qolganlari otishga hukm qilingan. Keyinroq ularning ko`pchiligi oqlandi, ming afsuslar bo`lsinki, ularning aksariyati bu adolatga o`limidan so`ng sazovor bo`ldilar. Milliy adabiyot va san'atning ahvoli qiyin va nomutanosib holatda edi. Shaxsga siqinishning rutubatli iqlimiga qaramay ijodiy hayot so`nmadi, yozuvchilar va adabiyotshunoslar qatori kengaydi. 1934 yil martda Toshkentda O`zbekiston yozuvchilarining s'yezdi bo`ldi va unda Respublika Yozuvchilar uyushmasi tashkil qilindi.o`zbek yozuvchilarining nomlari jahonga keng yoyila boshladi. o`afur o`ulom, Oybek, Hayratiy, Hamid Olimjon, Abdulla Qahhor, Oydin Sobirova, Usmon Nosir, Komil Yashin va boshqalarning asarlarida xalqning ijtimoiy hayoti va an'analari, mehnat qahramonlari, shijoati kabi xususiyatlar o`z badiiy ifodasini topgan. Lekin 30-yillarda kuchaygan ma'muriy buyruqbozlik tizimi va shaxsga sig’inish mafkurasi ijod ahlini, qolaversa 12

respublikaning madaniy hayotini bo`qa boshladi. Ijodni partiyaviylik va yagona mafkuraga bo`ysundirilishi hayotni badiiy tasvirida vulgar-sotsial ko`rinishlarga keng yo`l ochdi. Partiya tomonidan yangi hayotni kuylashga bo`lgan chaqiriq va majburiy cheklashlar ijodiy jarayonda tarixiy o`tmishni bir tomonlama tasvirlashga olib keldi.Adabiyotda borliqni, murakkab ijtimoiy muammolarni bo`yab ko`rsatish, xato va kamchiliklar haqida sukut saqlash zaruriy shart bo`lib qoldi. 30-yillarda inson haq-huquqlarining poymol qilinishi kuchaydi. Abdulla Qodiriy, Cho`lpon, Fitrat, Shokir Sulaymon, Ziyo Said, Elbek, Botu, A'zam Ayub, Usmon Nosir, Qosim Sorokin kabi millatning yetuk ziyolilari qatag’on qilindi va xalqimiz ularning asarlarini o`qishdan uzoq vaqt mahrum bo`ldi.40-yillar oxirlarida fan va madaniyat xodimlarini qataqon qilishlar davom etdi. VKP (b) MKning 1946 yil «Zvezda» va «Leningrad» jurnallari haqidagi qarorlari qataqonlar yangi to`lqinining g`oyaviy asosi bo`lib xizmat qildi. Shu paytdan boshlab adabiyot va san'atda ijodiy demokratik rivojlanish uzoq yillar davomida sun'iy ta'qib qilindi, joylarda hurfikrlilik siquvga olindi. SHo‘rolar hokimiyatiga qarshi 1918-1924 yillardagi voqealar o‘zining ko‘lami va usullari jihatidan istiqlolchilik harakatining alohida bir davrini tashkil etadi va tom ma’noda yurtimiz mustaqilligi uchun olib borilgan ozodlik kurashi edi. Milliy-ozodlik kurashida Markaziy Osiyo tub joyli aholisining keng qatlamlari - dexqonlar, hunarmandlar, burjuaziya, ruhoniylar, qisman ishchilar va ziyolilar qatnashdilar. Ularning asosiy maqsadi mustabid sovet rejimini ag‘darish va Turkistonni mustaqil davlatga aylantirish edi. Ushbu tuzumga qarshilik ko‘rsatish harakati mag‘lubiyatga uchragandan so‘ng sovet davlati O‘zbekistonda sotsialistik tuzumni barpo qilishga kirishdi. 20- 30-yillar davomida xususiy sektor deyarli butunlay tugatildi. Sanoat, 13

transport, qishloq xo‘jaligi va boshqa tarmoqlardagi ko‘plab ishlab- chiqarish vositalari davlat yoki kolxoz-kooperativ mulkiga aylantirildi. Natijada davlat xalq xo‘jaligini istalgancha boshqarish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Ma’muriyatchilik, buyruqbozlik iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy usuliga aylandi. Urushdan oldingi yillarda O‘zbekistonda amalga oshirilgan yirik ijtimoiy tadbirlardan biri – bu industrlashtirish siyosati bo‘ldi. 20-yillarning o‘rtalarida O‘zbekiston qoloq agrar o‘lka edi. Respublika sanoati uncha katta bo‘lmagan paxta tozalash, yog‘-moy ishlab chiqarish, konserva sanoatidan iborat edi, holos. Shu boisdan respublikamizda ko‘pdan-ko‘p sanoat korxonalarining barpo etilishi muhim ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga ega edi. Ammo O‘zbekistonda industrlashtirish oson kechmadi. Respublika ishlab chiqaruvchi kuchlarining yetarli darajada rivojlanmaganligi, milliy ishchilar sinfi va injener-texnik xodimlarning ozligi, aholining savodxonlik darajasining pastligi – bularning hammasi industrlashtirish jarayonida qo‘shimcha qiyinchiliklar tug‘dirdi. Lekin bundan qat’i nazar xalqimizning fidokorona mehnati, Rossiya va boshqa respublikalarning qardoshlarcha yordami tufayli 1925-1940 yillarda O‘zbekistonimizning industrial saloxiyati beqiyos darajada o‘sdi. Yangidan- yangi korxonalarning ishga tushirilishi tufayli respublikamizda sanoat mahsulotining yalpi xajmi 1925-1928 yillar davomida 55 foizga, 1929-1932 yillarda 230 foizga, 1922-1937 yillarda 243,8 foizga, 1938-1941 yillarda esa 132 foizga oshdi. Farg‘ona va Toshkent to‘qimachilik kombinatlari, Samarqand, Buxoro va Marg‘ilon pillakashlik fabrikalari, Toshkent poyabzal fabrikasi, "Toshselmash" zavodi, Kattaqo‘rg‘on moy-ekstrakt zavodi va ko‘plab boshqa korxonalar o‘sha davrda bunyod etildi. Industrlashtirish natijasida respublikamizda ishchilar sinfining soni keskin oshdi. Ikkinchi besh yillikning ohiriga kelib sanoat ishchilarining 14

soni 130,5 ming kishini tashkil etdi, ularning 36,2 foizi xotin-qizlardan iborat edi. Urushdan oldingi davrdayoq O‘zbekiston industrial-agrar respublikaga aylandi. 15

1 .2.Qashqadaryoning ijtimoiy ahvoli: muammo va oqibatlar (XX asrning 20-30 yillari) Qashqadaryoda XX asrning 30- yillarida ijtimoiy masalalardan biri nafaqaxo‘rlarga bo‘lgan munosabat hisoblangan. 1932 yilning 28 avgustida Sovetlar MIQning “Qizil qo‘shinga chaqirilgan askarlar oilalarini ta’minlash to‘g‘risida”gi qarorining qabul qilinganligi diqqatga sazavor, ammo bu qarorning bajarilishiga e’tibor mutlaqo bo‘lmagan. Avvalo, bu qaror haqida aholi hech narsa bilmagan, uning ijro etilishini tegishli mahkamalar nazorat qilmagan. Masalan, G‘uzor, Chiroqchi, Koson, kabi rayonlarda qizil askarlar oilalari va nogironlarga oziq-ovqat va nafaqalar mutlaqo berilmagan. Bu rayonlarda ajratilgan nafaqalar o‘z egalariga topshirilmagan edi. Chiroqchi rayonida 1932 yil uchun 11000 so‘m mablag‘ aholiga berilmagan. Shaxrisabzda – 14638 so‘m, G‘uzorda – 8400 so‘m, Kosonda – 5071 so‘m mablag‘ ijtimoiy xazinada ishlatilmay yopib qo‘yilgan 1 . Respublika sovetlari MIQning 1935 yil may oyidagi “Ijtimoiy ta’minot organlarining ishi to‘g‘risida” va O‘zSSR XKSning 1936 yil 7 mayda “O‘zbekiston SSRda ijtimoiy ta’minot ishini qayta qurish to‘g‘risida” kabi bir qator hujjatlarda respublikada ijtimoiy ta’minot organlari ishida yutuqlar qo‘lga kiritilganligi bilan birgalikda, uning faoliyatidagi qo‘pol nuqsonlar tahlil qilinadi. Bu mahkamalar faoliyatida Qashqadaryo viloyatining barcha shaharlari va rayonlarida mavjud bo‘lgan illat nafaqaxo‘rlar haqida hisob-kitobning ma’lum emasligi oqibatida, ajratilgan mablag‘larning o‘z egalariga topshirilmaganligi qattiq tanqid qilinadi. Ijtimoiy ta’minot idoralarida ishlaydigan xodimlar birinchi navbatda o‘z sohalarining mutaxassislari emas, ularning asosiy ko‘pchiligi 1 Ravshanova G., Ravshanov P. Moziy sabog‘i (tadqiqot). Toshkent, Yangi asr avlodi, 2009. 16

o‘z zimmasiga yuklatilgan vazifalarni to‘laligicha tushunib yetmagan kishilar edi. Buning ustiga, aholini nafaqa bilan ta’minlash haqidagi qonun, farmon va ko‘rsatmalar o‘zbek tilida o‘z vaqtida bu mahkamalarga yetib kelmas, oqibatda nafaqalarni rasmiylashtirish qoidalari qo‘pol suratda buzilgan. Qashqadaryoning Shaxrisabz va boshqa rayonlarida ijtimoiy ta’minot idoralari o‘z ishini bilmaydigan malakasiz va mas’uliyatsiz xodimlar bilan to‘ldirilgan, shuningdek, bu idoralar butunlay noqulay ish sharoitlarida faoliyat ko‘rsatgan. Bu idoralar vayrona binolarda, saroylarda va eski hovlilarda joylashgan bo‘lib, qishda xonalar isitilmas, ishlash uchun oddiy stol, stul kabi jihozlar yo‘q edi. Qashqadaryo qishloqlarida uy-joy masalasi qanday bo‘lganligi 30- yillarda partiya, sovet mahkamalarining amaliy e’tiborida bo‘lmagan. Viloyat qishloqlarida aholining qanday yashaganligini 1933 yil, 8- noyabrda ilg‘or kolxozchilarning Butun o‘zbek anjumanida O‘zbekiston K(b)P MQ ning kotibi Akmal Ikromov chiroyli qilib tasvirlab bergan edi: «Surxondaryo, Qashqadaryo, Zarafshon, Xorazmdagi ahvolga qarang. SHeroboddagi Paxtakor, Yangi yo‘l, To‘ra Hojiyev kolxozlari a’zolari hisobida 5000 so‘m pul bor. Ular qora o‘tovda olov yoqib o‘tirishadi. Bu qanday turmush? Yaqinda men Zarafshonga bordim, Kolxoz a’zolari butun bir oila bilan bitta xonada yashaydi, o‘sha xonada ularning buzog‘i ham yashaydi. Shu xonada ovqat pishirishadi, shu xonada iste’mol qilishadi, shu xonada choy qaynatib ichishadi». Qishloq xalqining 30-yillardagi turmush tarzi haqida ma’lumot beradigan bundan ham ishonchliroq dalilni topib bo‘lmasa kerak. O‘rganilayotgan davrda aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash eng murakkab muammolardan biri edi, shuning uchun bu masala butun 30-yillarda respublika hukumati va joylardagi mahalliy boshqaruv 17

tashkilotlarining e’tiborida edi, ammo, boshqaruv kishanlangan tizimdan iborat bo‘lib qolgandi. 1930 yilning 14 iyunidagi Qashqadaryo okrug Sovetlari Ijroiya Qo‘mitasi Rayosati o‘z yig‘ilishida «Aholini go‘sht bilan ta’minlash to‘g‘risida» qaror qabul qildi, qarorga ko‘ra okrug hududidan yirik va kichik mollarni chiqarish ta’qiqlandi. Qarshi stansiyasi, paxta zavodlari va Kitob stansiyasi ishchilariga go‘sht me’yori 200 gramm qilib belgilandi, umuman shahar aholisiga jon boshiga 100 grammdan go‘sht tarqatishga qaror qilindi. Aholini go‘sht bilan ta’minlash respublikaning boshqa shaharlarida ham xuddi shunday ahvolda edi. Aholini go‘sht bilan ta’minlashdagi bu og‘ir ahvol 30-yillarda aholining molu mulkini umumlashtirish orqali majburiy tortib olish siyosatining oqibati bo‘lib, molini, qo‘y-qo‘zisini jamoa xo‘jaligiga topshirishni istamagan dehqon xo‘jaliklari o‘zlarining mollarini, qo‘y- qo‘zilarini yashirib saqlab yoki haydab boshqa viloyatlarga o‘tkazib yuborib, so‘yib sotib yuborgan edilarki, bu holat o‘nglab bo‘lmas vaziyatni vujudga keltirgan. Bu borada qabul qilingan hukumat qarorlarining birida aholiga go‘sht mahsulotini me’yor bilan sotishga ko‘rsatma berilgan bo‘lsa, ikkinchisida mol go‘shti savdosini umuman ta’qiqlar edi. Bozor munosabatlari va xususiy-savdo amalda totalitar hukumronlik sharoitlarida siqib, chekkaga surib qo‘yilgan, sotsialistik rejalashtirish bozor munosabatlarini tiklash va uni takomillashtirishga yo‘l bermasdi. O‘zSSR XKSning 1936 yilning 2 yanvaridagi qarori esa “Qand bilan savdo qilishning ahvoli to‘g‘risi”da bo‘lib, unda respublikaning qator viloyatlari qatorida Qashqadaryo viloyatining ba’zi rayonlari aholisi hayotiy zarur mahsulotlar bilan mutlaqo ta’min etilmaganligi ta’kidlanib, tanqid qilingan edi. 18

Qashqadaryo aholisini lampa yog‘i-kerosin bilan ta’minlash ham juda yomon ahvolda bo‘lgan. Viloyatning ba’zi rayonlari uchun umuman kerosin fondi ajratilmadi. Aholini kerosin bilan ta’minlash ham savdo tashkilotlari zimmasidagi vazifa bo‘lib, ko‘p hollarda qishloq aholisi uchun ajratilgan fondlar qirqib tashlangan. Ijtimoiy sohaning ajralmas qismi hisoblangan ta’lim sohasidagi ahvol ham tadqiq etilayotgan davrda talab darajasida emas edi. 1928 yilning 28 avgustida Ittifoq hukumatining barcha tipdagi maktablar o‘qituvchilari va maorif xodimlarining ish haqiga qo‘shimchalar qo‘shib berish to‘g‘risidagi qarori O‘zbekistonda 1935 yilda ham joriy etilmagan edi. Oradan 7 yil o‘tgach respublika hukumati 1936 yil 15 maydagi o‘zining maxsus qarori bilan maktab o‘qituvchilari va boshqa xodimlarining ish haqini oshirish uchun qo‘shimcha mablag‘lar ajratilganligini e’lon qildi. Buning ustiga qishloq o‘qituvchilarini uy-joy bilan ta’minlash masalasi ham o‘zi bo‘larchilikka tashlab qo‘yilgan, ular ijtimoiy himoyadan chetda edilar. Qashqadaryo viloyatining Shahrisabz, Kitob kabi va boshqa rayonlarida maktab binolari va jihozlarining yo‘qligi natijasida o‘quvchilar 2 (smena) mahalda yerda o‘tirib o‘qitilardi, sinf xonalari to‘shalmagan edi. Maktab qurilishini jadallashtirish borasida 1937 yilning 5 avgustida O‘z.SSR XKS va O‘z KP /b/ MKning respublikada «Maktab qurilishi to‘g‘risida»gi qarori ahamiyat kasb etdi. O‘zbekistonda shu davrda yangi maktab binolari, o‘rta maxsus o‘quv yurtlari va oliy o‘quv yurtlari uchun o‘quv binolari, yotoqxonalar qurildi. Ammo, respublika hukumatining bu qarorida ham maktab qurilishi mutlaqo qoniqarsiz ahvolda ekanligi ko‘rsatilgan edi. 1937 yilning 1 avgustiga qadar respublikaning 77 rayonida maktablar qurilishi 01 foizdan 60 foizgacha, 11 rayonida 60 foizdan ortiq bajarilgan. Jumladan, Qashqadaryoning 19

Dehqonobod rayonida – 9 foiz bajarilgan bo‘lib, qoniqarsiz ahvolda edi. Viloyatning barcha shahar va rayonlarida oldingi yillardan bitmay chala qolgan maktab, bolalar bog‘chalari va o‘quv yurtlari binolari mavjud edi. Bu chala qurilishlarni bitkazish uchun ba’zan mablag‘ bo‘lmasa, ba’zan qurilish materiali bo‘lmasdi. Ushbu davrda maktabgacha ta’lim muassasalarining ham ahvoli talab darajasida emasligini alohida qayd etish lozim. 1935 yilning 19 noyabrida O‘z.SSR XKS va Moliya Komissarligining «Maktabgacha tarbiya muassasalaridagi bolalar ota-onalaridan olinadigan badallar to‘g‘risida»gi qaroridan keyin, serfarzand mahalliy millat vakillari o‘z bolalarini to‘lovlar miqdori qimmatlashganligi uchun bog‘cha va yaslilarga yubormadilar. Viloyat shahar va rayonlari xalq maorifi bo‘limlari bolalar bog‘cha- yaslilari uchun ajratilgan mablag‘larni boshqa maqsadlarga sarflab yuboradilar, Qashqadaryoda maktabgacha tarbiya muassasalarining umumiy ahvoli qoniqarsiz edi. Mehnatkashlar turmush sharoitini yaxshilash, moddiy farovonligini oshirish va ijtimoiy himoya qilishning yo‘llaridan biri ijtimoiy iste’mol jamg‘armalari hisobidan maktabgacha tarbiya muassasalarida bolalar to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishdir. Respublika hukumati ayollar huquqini himoya qilish, ularni ijtimoiy hayotga jalb qilishda asosiy vosita, maktabgacha tarbiya muassasalarini rivojlantirishni o‘z zimmasiga olgan edi 1 . O‘z.SSR XKS 1930 yilning 14 martida «O‘zbekiston SSRda maktabgacha tarbiya muassasalariga madaniy yurishni tashkil qilish to‘g‘risida»gi masalani muhokama qildi va qaror qabul qildi. 1 Ravshanova G. Qashqadaryoda milliy qarshilik harakati tarixidan. (1920-1930 yy.) Qarshi., “Nasaf”, 2010. 20

Bu madaniy yurishning maqsadi shaharda ishchi va xizmatchilarning, yoppasiga jamoalashtirilgan xo‘jaliklarda esa kambag‘al dehqonlarning bolalarini maktabgacha tarbiya muassasalariga jalb qilish, maktabgacha tarbiya muassasalarining haqiqiy ahvoli bilan tanishish, shunday muassasalarni tuzishdan va uning ishini yo‘lga qo‘yishdan iborat. Bunday muassasalar shahar va qishloqlarda juda oz bo‘lib, tarbiya muassasalari uchun tarbiyachilarni tayorlash kurslari ham, bu kurslarni tashkil qilish uchun mablag‘ yetishmasdi. 21

II BOB. XX ASRNING 20-30-YILLARIDA QASHQADARYODA SOVET HOKIMIYATIGA QARSHI SIYOSIY JARAYONLAR 2.1. Qashqadaryoning sovet hokimiyatiga qarshi milliy ozodlik kurashi. Sovet hokimiyati Qashqadaryoda 1921 yildan buyon davom etib kelayotgan, tuzumga katta xavf tug‘dira boshlagan milliy ozodlik kurashini barbod etish uchun 1926 yilga kelib, hamma imkoniyatlarini safarbar etadi. Qizil armiya qismlari viloyat hududidagi asosiy shaharlar va qishloqlarga doimiy ravishda joylashtirilgan edi. Qarshi tumanlararo hududida qizil armiyaning 13–o‘qchi, Shahrisabz, Kitob, Yakkabog‘ va Chiroqchi tumanlarida 12–o‘qchi korpuslari qismlari o‘rnashgan edi. Bu yillarda «Qashqadaryoda, ayniqsa Qarshi stansiyasida, G‘uzorda, Shahrisabz va Kitobda yirik harbiy qismlar va ularning shtablari joylashgan edi. Bu joylarda Qizil armiyaning bosmachilarga qarshi kurashuvchi orqa qanoti, qo‘shinlar ta’minoti markazlari ham o‘rnashgan edi. Qarshi, G‘uzor va boshqa ba’zi bir tumanlar keng ko‘lamli jangovar operatsiyalar boshlangan joylar bo‘lgan edi» 1 . 1924–1925 yillarda Qashqadaryoda milliy ozodlik kuchlarini bostirish uchun Buxoro guruh qo‘shinlari, BSBning 13–o‘qchi otliq korpusi, Turkiston otliq brigadasi 84–otliq polkining 8–bo‘linmasi, Turkiston o‘qchi polki, alohida otliq eskadron, 4–Turkiston o‘qchi dviziyasi, alohida o‘zbek o‘qchi bataloni, alohida o‘zbek otliq dviziyasi va alohida o‘zbek otliq–tog‘ batareyalari jalb etiladi. Qashqadaryo viloyat davlat arxivida ozodlik kurashchilarga qarshi janglar olib borgan sovet harbiy kuchlari haqida ham ma’lumotlar saqlanib qolgan. Jumladan, arxivning 83–jamg‘armasi, 1–ro‘yxati, 96–ishida 4– Turkiston o‘qchi dviziyasi komandiri Kuleshovning 1927 yil 25 mayda 1 Ravshanova G. Qashqadaryoda milliy qarshilik harakati tarixidan. (1920-1930 yy.) Qarshi., “Nasaf”, 2010. 22

yozgan xati mavjud. 4–Turkiston o‘qchi diviziyasining komandiri va harbiy komissari bo‘lgan Kuleshov Qashqadaryo viloyati ijroiya qo‘mitasiga, rahbarlardan Ro‘ziboyev va Azizovlar nomiga quyidagi mazmunda xat yo‘llaydi: «4–Turkiston o‘qchi diviziyasining qismlari bir necha yillar davomida nihoyatda og‘ir sharoitlarda va moddiy qiyinchiliklarda bosmachi to‘dalariga qarshi qahramonona kurash olib bordi. Ular bu kurashni porloq g‘alaba bilan yakunladilar va viloyatni bosmachilardan to‘liq tozaladilar, bu bilan viloyatda tinch xo‘jalik, sovet va madaniy–siyosiy qurilishni muvaffaqtli taraqqiy etdirishga zamin hozirlandi. 4–Turkiston o‘qchi dviziyasi qismlari Qashqadaryo viloyati mehnatkashlari manfaati uchun o‘zining ko‘plab yaxshi o‘g‘lonlari jonini qurbon qildi, ular doimo ajralib turar va birinchi bo‘lar edi». Turkiston otliq brigadasi 84–otliq polkining 8–bo‘linmasi komandiri o‘rinbosari N.I.Shopekning Qashqadaryo viloyati Shahrisabz uyezdi xalq sudiga 1927 yil 7 fevralda yozgan arizasini nusxasi mavjud. Unda jumladan, shunday deyiladi: «1925 yilning avgustida Shahrisabzda joylashgan 84–otliq qism garnizonlari, 12–Turkiston o‘qchi polki va 4–Turkiston o‘qchi diviziyasining alohida otliq eskadronlari Shahrisabzda yashavchi fuqaro Muhammadi Bobojonov bilan oziq–ovqat, yem–xashak tayyorlab berish yuzasidan shartnoma tuzgan edilar…». Yuqorida keltirilgan iqtiboslar sovet hokimiyatining Qashqadaryodagi milliy ozodlik kurashiga barham berish uchun nihoyatda katta kuchlar tashlaganini anglab yetish uchun kifoya qilarlikdir. Amirlikni qulatib, to‘ntarish yo‘li bilan hokimiyatga kelgan bolsheviklar 1920–1925 yillar davomida rasman hukmronlikni qo‘lga olgan bo‘lsada, bu yillarda viloyatda sovet tuzumini o‘rnatishga, qishloqlarni 23

«sovetlashtirish»ga to‘la ravishda muvaffaq bo‘la olmaydi. Qashqadaryo viloyat ijroiya qo‘mitasining 1924–1925 yil uchun qilingan hisobot ma’ro‘zasida bu haqda ochiqdan–ochiq shunday xulosaga kelinadi: «Buxoro xalq sovet respublikasining uchta sobiq viloyati (Behbudiy, G‘uzor va Qarshi) asosida 1924 yilning 1 oktabrida avval okrug ko‘rinishida tuzilgan Qashqadaryo viloyati sovet hokimiyatini tashkil etishda qulay sharoitga ega emas edi… Viloyatni tashkil etish vaqtida, unda sovet apparati 90 foiz yo‘q darajada edi. Ahvol ayniqsa quyi apparatda chatoq edi: qishloq sho‘rolari rolini aminlar, oqsoqollar, ko‘pincha sobiq beklar tomonidan qo‘yilgan kishilar, hatto, ularning qarindosh–urug‘lari bajarar edi. Ular vujudga kelgan vaziyatdan imkon qadar foydalanishga intilardilar». 1925–1926 yillar davomida sovet hokimiyati viloyatda «sovetlashtirish»ga–sovet tuzumini mustahkamlashga zo‘r beradi. Viloyat ijroiya qo‘mitasining 1925–1926 yil 3–kvartali uchun qilingan hisobotida bu haqda, «o‘tgan hisobot davri qashqadaryo viloyatida sovet apparatida va sovet qurilishini rasmona tashkil etish ishlarining davomi bo‘ldi», deyiladi. Ma’muriy boshqariluv jihatidan viloyat bu davrda Behbudiy (Qarshi), G‘uzor va Shahrisabz uyezdlariga bo‘lingan holda idora etilgan. Behbudiy uyezdi tarkibida 4, G‘uzor uyezdida 4 ta va Shahrisabz uyezdida 5 ta volost bo‘lgan. Hisobotda viloyat aholisi soni 200.000 ga yaqin, deb ko‘rsatiladi. 1926 yilning 15–oktabrida bo‘lgan 2–viloyat qurultoyi rezolyutsiyasida, «butun viloyatda bosmachilik barcha ko‘rinishlari bilan to‘la tugatilganligini mamnuniyat bilan qayd etgan holda, bir tomondan talonchilikdan vayron bo‘lgan dehqon xo‘jaligini tiklash, ikkinchi tarafdan, bosqinchilikning qayta paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik asosiy maqsad bo‘lish kerak», deyiladi. Qurultoyda aholi o‘rtasida sovet hokimiyati mohiyatini teran tushuntirishda barcha kuch va imkoniyatlarni ishga solish, «bosmachilar» ta’sirida bo‘lgan hududlarda bu ishni faol olib borish kerakli 24

ta’kidlanadi. Qurultoy, «Qashqadaryoda sovet qurilishini tashkil etish davri endigina taraqqiy qila boshlaganini, sovetlarga qarshi bo‘lgan yot unsurlar, boylar, oqsoqollar, amir amaldorlari bilan zararlangan quyi sovet apparatini sog‘lomlashtirish» yo‘lida qator tadbirlarni belgilaydi 1 . Sovet hokimiyatini mustahkamlashda «tuzumning afzalligini» aholi o‘rtasida targ‘ib va tashviq qilishga juda katta ahamiyat qaratiladi. Maxsus sovet hay’atlari tuzilib, tumanlarda tushuntirish ishlari olib boriladi. 1926 yilda Koson tumanining 36 qishlog‘ida 55 ta miting va 45 ta suhbat o‘tkaziladi. Bu yig‘ilishlarga 10 ming kishi jalb etiladi. Shu yili 3 uyezd, 13 volost, 3 shahar va 50 qishloq sho‘rolarining saylovlari o‘tkaziladi. Saylovlarda 41189 kishi qatnashadi, ularning 671 tasi xotin–qizlar edi. Butun viloyatda sovet apparati xodimlari 70 foizga yangilanadi. Agar 1924– 1925 yillarda Qashqadaryo hududida sovet apparatining 90 foizini sobiq amir amaldorlari, aminlar, boylar–ag‘darilgan amirlik tuzumi tarafdorlari egallab turganligini hisobga olsak, sovetlar viloyatni idora qilish bobida ham 1926 yilga kelib g‘alabaga erishganligini tan olishga to‘g‘ri keladi. Sovet hokimiyatiga qarshi qurolli kurash olib borayotgan kuchlarga, ularni qo‘llab–quvvatlab turgan kishilarga, «bosmachi»larning qarindosh– urug‘lariga qarshi 1925 yildan boshlab kuchaytirilgan hujum viloyatda qamoqqa olinganlar sonining keskin oshib ketishiga sabab bo‘ladi. 1924– 1925 yillarda Qashqadaryo hududida 4 ta ozodlikdan mahrum etish joylari– qamoqxonlar mavjud bo‘lgan. Behbudiy shahrida 1 ta ahloq tuzatish uyi, Behbudiy, G‘uzor va Shahrisabzda bittadan, jami 3 ta mahbusxona (Ardom– arestantskiy dom) bor edi. «Bosmachi»larga yordam berishda gumon qilingan, ularga qarindosh– urug‘ bo‘lgan yuzlab begunoh kishilar qamab tashlangan. Viloyat qamoqxonalari 1925–1926 yillarda mahbuslarni sig‘dira olmay qoladi. Shu 1 Ravshanova G. Qashqadaryoda milliy qarshilik harakati tarixidan. (1920-1930 yy.) Qarshi., “Nasaf”, 2010. 25

sababli, 1925 yilning 12 iyulida Qashqadaryo viloyat ijroiya qo‘mitasining prezdiumi yig‘ilishi o‘zining 50–qarorini qabul qilib, «keyingi vaqtda jinoiy unsurlarga nisbatan jazo tadbirlarining kuchaytirilishi va buning oqibatida mahbuslar uyi va ahloq tuzatish uylarida qamalib yotganlar sonining ko‘payib ketganligi munosabati bilan Xalq komissarlari kengashidan shtatdan oshiq mahbuslarni saqlash uchun qo‘shimcha mablag‘ so‘ralsin», deyish darajasiga boradi. Sovet hokimiyati 1926 yil oxirlariga kelib, Qashqadaryo viloyatini idora etish bilan bog‘liq tashkiliy ishlarni kuchaytira boshlaydi. Bunda, asosan, ma’muriy boshqaruvga e’tibor qaratiladi. Viloyat ijroiya qo‘mitasining 1926 yil 1–oktabridan to 1927 yil 1–oktabriga qadar bo‘lgan faoliyati haqidagi hisobotda viloyatda amalga oshirilgan tumanlashtirish natijalari o‘z aksini topadi: «viloyat o‘rniga okrug, uyezdlar o‘rniga tumanlar va hududi kengaytirilgan, tumanga tenglashtirilgan volostlar tuzildi. Qishloq sho‘rolari soni tumanlashtirishga qadar bo‘lgan davrdan bir necha baravar oshirildi. Tumanlashtirish natijasida avvalda mavjud bo‘lgan 3 uyezd o‘rniga 13 volost va uning 49 qishloq sho‘rosi, 8 tuman va uning 169 qishloq sho‘rosi vujudga keldi», deyiladi. Qashqadaryo viloyat ijroiya qo‘mitasi 1926 yilda qabul qilgan qarorlardan, hisobotlardan bu hududda bosmachilik «barcha ko‘rinishlari» bilan butunlay, tag–tomiriga qadar tugatilganligi aniq bo‘ladi. Sovet hokimiyatining milliy ozodlik kuchlari ustidan to‘liq g‘alabaga erishildi, deyishiga qaramay, mustabid tuzumga qarshi kurashga butunlay barham berish amalda mumkin emas edi. To‘g‘ri, sovetlarga qarshi qurolli kurash olib boradigan alohida, muntazam harakatlanuvi kuchlarga barham beriladi, qurboshilar jang maydonlarida o‘ldiriladi, qolgan jigitlar qo‘lga olinadi va jazolanadi. Taslim bo‘lganlar, avf so‘raganlar kechirilmaydi. Lekin, bu bilan kurash to‘htab qolmadi. Sovetlarga qarshi harakatlar, qo‘poruvchilik ishlari 26

davom etdi. Mag‘lubiyatdan keyin kurashning shakli o‘zgaradi. Yangi tuzumni qabul qila olmagan toifalarga mansub vatanparvarlar oz sonli bo‘lib, yashirin holda harakat qilish usulini tanlaganlar. Sovet hokimiyati 1927 yilda ham bosqinchilik muammosiga qayta– qayta duch keladi. 1927 yilning 28 noyabrida Qashqadaryo viloyat ijroiya qo‘mitasi prezidiumi yig‘ilishida, «kuchayib borayotgan bosqinchilik tumanlarda otliq militsiya tarkibining qisqartilishi bilan bog‘liq ekanligi ko‘rinib turibdi», deb tan olinadi. Yig‘ilish qarorida, «3 otliq militsionerga ega bo‘lgan tuman militsiyasi bosqinchilar bilan kurashishda ojiz, bosqinchilar jazosini olmayotgani kabi, tumanlarda sovet ishiga halal berishdek qabih ishlarini davom ettirmoqdalar va yaqin orada Kitob, Shahrisabz va Tangixaram tumanlarida qishloq xo‘jaligi solig‘ini yig‘ish ishlarini yo‘qqa chiqarish xavfini solib turibdi», deyiladi. Sovet hokimiyati «bosmachi»lar tugatildi degan qarorga kelganidan so‘ng juda katta mablag‘ sarflanayotgan qizil armiya qismlarining asosiy qismini viloyat hududidan olib chiqib ketgan edi. Shu bilan baravar, militsiya bo‘limlaridagi bosmachilikka qarshi kurashuvchi ko‘ngillilar guruhi, otliq bo‘linmalar ham son jihatdan kamaytirilgandi. 4–Turkiston o‘qchi dviziyasi Samarqandda joylashtirilgan edi. Harbiy kuch muvozanatidagi o‘zgarishlar sovet hokimiyatiga qarshi qurolni og‘ir, yashirin kurash davrida ham tashlamagan ozodlik fidoiylari e’tiboridan chetda qolmagan edi. Ular mustabid tuzumga qarshi nafaqat qo‘poruvchilik, to‘sqinlik qilish, balki tashviqotlar yurgizish orqali ham kurashni davom ettirganlar. Qashqadaryo okrugi ijroiya qo‘mitasining 1927 yil 5–dekabrda bo‘lib o‘tgan 4–plenumida, «Boylar, mullolar va johil unsurlarning faol qarshilik ko‘rsatishlari, mullolarning masjidlardagi targ‘ibotlari kuzatilmoqda», deya ta’kidlanishi besabab emas, albatta. 27

Viloyatda «Aksilinqilobiy tashkilot» va uning ozodlik kuchlariga qarshi kurashib kelgan BSB ham 1927 yilda vatanparvarlar «jonlanishidan» xavotirga tushib qolgan edi. Bosh siyosiy boshqarmaning Qashqadaryo viloyat bo‘limi boshlig‘i Solovyov 1927 yilning 24–avgustida Nazar Amin o‘g‘li, Anna amin Safar o‘g‘li, Sharof Imom o‘g‘li, Hazratqulov, mullo Bo‘ri Boboqulov, Qodir Obid o‘g‘li kabi «bosmachilar»ga faol yordam ko‘rsatgan shaxslar bosqinchilikning qayta jonlanishida katta ta’sirga ega ekanliklarini, ularga nisbatan murosasiz bo‘lish kerakligini1 talab qiladi. «Bosmachilik» aybi bilan qamalib yotganlar juda ko‘p edi. Ixtiyoriy taslim bo‘lganlar ham kechirilmagan edi. Yuqorida zikr etilgan 2–viloyat qurultoyi (1926 yil, 15 oktabr) rezolyutsiyasida, «bosmachilikda qatnashganlarning, ularga yordam berganlarning hammasini aniqlash va ularni maxsus hisobga olish» qat’iy qilib qo‘yilgan edi. Qamoqqa olingan Juma qurboshi Xudoybergan o‘g‘li 1928 yil 11 dekabrda otishga hukm etiladi. Sovetlarga muntazam kurash tugatilgandan keyin ham, hokimiyat tuzum dushmanlariga nisbatan qanchalik shafqatsiz chor–tadbirlar ko‘rmasin, minglab sobiq ozodlik kurashchilarini qamoqlarda saqlamasin, ularning boshliqlari va faollarini otuvga hukm qilmasin, qarshilik kurashi davom etadi. Bu kurash 1921–1926 yillarda ochiq qurolli janglar shaklida bo‘lgan bo‘lsa, 1926 yil oxirlaridan boshlab u yashirin ko‘rinishda davom etadi. 1929 yilning 4–fevralida Behbudiy shahar kengashining navbatdan tashqari prezidiumi yig‘ilishi bo‘ladi. Yig‘ilishda, «qishloqlarda bosmachilar bosqini tez–tez sodir bo‘layotganligi», alohida qayd etiladi. Yana militsionerlar sonini ko‘paytirish kun tartibiga qo‘yiladi. Shu yilig‘ilishdan ko‘p o‘tmay, 1929 yilning 14–martida Qashqadaryo viloyat firqa qo‘mitasiga komsomol a’zolari Soli Mahmudov va Burhon Rahmonovlardan ariza tushadi. 28

Mustabid tuzumga qarshi bo‘lgan kuchlar kurashning joylardagi mahalliy hokimiyatga nisbatan qo‘llanadigan ko‘rinishiga ham murojaat etadilar. Sovetlarning faollari terror qilinadi, uylari yondiriladi, mol–mulki talanadi. Qashqadaryo okrugi mahalliy sovetlarning 2–syezdida (1929 yil, 10 aprel) bu haqda, «sinfiy dushman so‘nggi paytda terrorni kuchaytirmoqda», deb e’tirof etiladi. Ayniqsa, zo‘ravonlik bilan o‘tkazilgan jamoalashtirish butun respublikada qattiq noroziliklarga sabab bo‘ladi. Bu mavzu alohida qamravga ega bo‘lganligi sababli, bu haqda to‘htalib o‘tirmasdan, shu haqdagi bir e’tirofni keltirish bilan cheklanamiz. Respublika Markaziy ijroiya qo‘mitasi 1930 yil 24 martda «jamoalashtirish jarayonida yo‘l qo‘yilgan xatolarni tuzatish haqidagi okrug, tuman va qishloq ijroiya qo‘mitalariga» 9/3427–raqamli qarorni yo‘llaydi. «Zudlik bilan» belgisi qo‘yilgan ushbu qarorda, «birqancha joylarda boy–quloq unsurlar tomonidan jamoalashtirishga qarshi dehqonlarning ommaviy chiqishlarini tashkil etishga erishildi», deyiladi. Bu esa, 30–yillarda ham sovet hokimiyatiga qarshi xalqning nafrati, hatto, oshkora qarshi chiqish harakatlari kuchli va faol bo‘lganligini ko‘rsatadi. «Bosmachi», «bosmachilar to‘dasi» degan so‘zlarga 30–yillardagi rasmiy hujjatlarda ham duch kelamiz. Bu atamalar eslash, xotirlash yoki qoralash ma’nosida emas, to‘g‘ridan–to‘g‘ri mavjudlik, harakatdagi kuch sifatida zikr etiladi. 1930 yilning 23–fevralida Qashqadaryo viloyat jinoyat qidiruv bo‘limiga, BSB viloyat bo‘limiga va viloyat ijroiya qo‘mitasi nomiga «O‘zbeksavdo» Qashqadaryo viloyat bo‘limi boshlig‘i Kamolov, «O‘zbektorg»ning umumiy bo‘limi boshlig‘i Murakayevlar tomonidan yozilgan 558–raqamli xatda: 29

«Shu bugun Qamashi stansiyasidan quyidagi telegrammani oldik: Chim qishlog‘ida «O‘zbektorg» magazini 23–fevral kuni bosmachilar tomonidan talab ketilgan. Magazin mudiri Tyumenov», deyiladi. 1930 yilning 11–martida Qashqadaryo viloyati va Tangixaram tumani vakillari bilan Turkmanistonning qo‘shni Karkichi qishloq sho‘rosi, Charsha tumani xodimlari ishtirokida qo‘shma yig‘ilish bo‘lib o‘tadi. Mazkur yig‘ilishda ham, «to‘l mavsumi boshlanishi bilan tumanda bosmachi to‘dalari kuchaya boshladi», deyilib, har ikkala tomondan qo‘riqchilarni ko‘paytirishni so‘rash qayd etiladi. 1930 yil boshlariga taalluqli bo‘lgan keyingi bu ikki holni ozodlik kurashi aks–sadosi deyish qiyin. Bular shunchaki, «bosmachilik»ka qadar bo‘lgan va undan keyin ham davom etayotgan odatdagi talonchilik, o‘g‘rilik, bir yoki bir necha kishi nafsi, shaxsiy manfaati bilan bog‘liq, mahalliy ahamiyatga molik oddiy tajovuzlar edi, xalos. Sovetlarga qarshi kurash, shu tariqa, 1926 yildan keyin, «bosmachilik» tugatildi deb hisoblangan so‘ng dala–tog‘lardan, muntazam, ochiq qurolli urush shaklidan viloyat qishloqlariga, yashirin jabhaga ko‘chadi. Yashirin tus olgan kurash endi sovetlar boshlagan adolatsiz islohotlarga qarshi qaratildi. Qashqadaryoda 1927–1929 yillar davomida o‘tkazilgan yer–suv islohoti, jamoalashtirish qishloqdagi tag–tubli, asosiy toifalardan bo‘lgan mulkdorlarni, zamindorlarni sinf sifatida tugatish siyosatining amalga oshirilishi bo‘lgan edi. «Quloqlashtirish» misli bosmachilikka qarshi kurash singari shafqatsiz va uzoq davom etgan kurash bo‘ldi. Bu, shubhasiz, alohida mavzu. Muhimi, mustabid tuzumga, sovetlarga qarshi kurash butun O‘zbekiston hududlarida bo‘lgani kabi, Qashqadaryoda ham turli ko‘rinishlarda davom etgan va bu ruh sovet hokimiyatining oxirgi kunlariga qadar saqlanib qolgan edi. 30

2.2. Qashqadaryo viloyatining ijtimoiy-siyosiy holati (1920-1930 yy.). Qashqadaryo viloyati 1924 yilning 1–oktabrida sobiq Buxoro xalq sovet respublikasining Behbudiy, G‘uzor va Shahrisabz uyezdlari asosida dastlab okrug sifatida tashkil etilgan edi. Qashqadaryo viloyati ijroiya qo‘mitasining 1924–1925 yil hisobotida ko‘rsatilishicha, o‘tgan davr ichida viloyatda «sovet hokimiyatini tashkil etish uchun qulay sharoit» bo‘lmagan. 1920 yilning 7–sentabrida, seshanbadan chorshanbaga–qurbon hayiti kuniga o‘tar kechasi sovetlarga qarshi Qarshida va 24–dekabrda Shahrisabz, Kitob, Yakkabog‘ va Chiroqchida boshlangan qurolli kurash qizil armiya tomonidan bostiriladi 1 . «Aksilinqilobiy tashkilot» mag‘lubiyatdan keyin to‘xtab qolmasdan, sovetlarga qarshi kurash usulini o‘zgartiradi. Aniqrog‘i, sho‘roning qizil armiya qismlariga monand alohida harakat qiladigan qurolli guruhlar tuziladi. Bolsheviklar mafkurasi qasoskorlarni–ozodlik kurashchi- larini «bosmachilar» deb ataydi. Sovetlarni ag‘darishga, amirlikni qayta tiklashga qaratilgan qarshilik harakati Amir Sayid Muhammad Olimxon– Buxoroning so‘nggi hukmdori yurtdan xorijga, Afg‘onistonga ketgandan so‘ng, sho‘rolar butun Turkistonga egalik qilgandan keyin ham uzoq, to 30– yillarga qadar davom etadi. Vatanparvar kuchlar o‘z oldilariga yurtni qizil istibdoddan qutqarishni asosiy maqsad qilib oladilar. Amir Sayid Muhammad Olimxonning taxtni ololmasligi aniq bo‘lib qolgandan (Ibrohimbek, Anvar posho mag‘lubiyatidan keyin) so‘ng ham bu kurash bir lahza tinmaydi. Sovetlarga qarshi olib borilgan kurashni Amir Sayid Muhammad Olimxonni taxtga tiklash bilan bog‘lab qo‘yish, shu jihatdan biryoqlama, uning ozodlik ruhini bilib, bilmaslikka olishga qaratilgan qarashlar natijasidir. 1921–1922–yillarga kelib, bu harakat milliy ozodlik 1 Ravshanova G., Ravshanov P. Moziy sabog‘i (tadqiqot). Toshkent, Yangi asr avlodi, 2009. 31

kurashi darajasiga ko‘tariladi. Bu yillarda O‘zbekistonning barcha hududlarida sho‘ro istibdodiga, zo‘ravon tuzum o‘rnatilishiga qarshi kurash keng yoyilib, ommaviy tus oladi. Qashqadaryoda, «Aksilinqilobiy tashkilot» rahbarligi natijasi o‘laroq, viloyat miqyosida sho‘rolardan yuz o‘girish, unga qarshi hamjihat bo‘lib kurashga intilish harakati kuzatiladi. 1922 yilda viloyat militsiyasi boshlig‘i Doniyor 180 kishilik qurollangan militsionerlari bilan sovetlarga qarshi marrani egallaydi. Koson, G‘uzor kabi tumanlarning sovet apparati butunlay «bosmachilar» tomoniga o‘tib ketadi. Okrug ijroiya qo‘mitasining raisi Said Ahmad (Said Ahmadjon maxsum) ham «Aksilinqilobiy tashkilot» kengashida qatnashganligi, sho‘roga qarshi kuchlarga yon bosganligi uchun ishdan olinib, Buxoroga badarg‘a etiladi. Vatanparvar kuchlarga amirlik davrida dodho (general–mayor), to‘qsoba (polkovnik), miroxur (podpolkovnik), qoravulbegi (kapitan), jivachi (leytenant) unvonlarini olgan sarkardalar boshchilik qiladi. Qashqa vohasida Jabborbek, Doniyorbek, Avliyoqulbek, Bozorbek, Turdi to‘qsoba, Tangri Berdi dodho, mullo Abdurahmonbek, Eshqul dodho, mullo Juma qorvulbegi, To‘ra Mannonbek, Bahromboyvachcha, Gul oqsoqol, Davron oqsoqol, mullo Abduroziqbek, Mavlonbek kabi yana ko‘plab qurboshilar sovetlarga qarshi kurash olib borganlar. Qashqadaryo viloyat ijroiya qo‘mitasining 1924–25 yil hisobotiga qo‘shimcha ravishda tayyorlangan, yarim yillikda (1925–26 y.) qilingan ishlar haqidagi ma’lumotnomada bu xususda shunday deyiladi: «Amir Afg‘onistonga qochgandan keyin, 1921 yilda taniqli amaldorlar, yirik boylar va ruhoniylar tomonidan boshlangan bosmachilik mustahkam tashkilot va rahbarlikka ega emasdi, shu sababli, u ko‘lamli harakatlar olib borolmadi, tor doiradagi kurashlar bilan cheklanib qoldi. Faqat 1921 yilning oxirlariga kelib, Afg‘onistondagi muhojirlar bilan 32

bog‘langan ko‘zga ko‘ringan amaldorlar, din namoyandalari Shahrisabz va G‘uzor uyezdlarida bir qadar jips to‘dalarni (Jabborbek, Doniyorbek va b.) tashkil eta boshladilar. Anvar poshoning kelishi bilan bosmachilik harakatida tashkiliy va g‘oyaviy rahbarlik vujudga kelib, Shahrisabz va G‘uzor uyezdida bo‘lgan barcha qurboshilar uning itoatida bo‘la boshladi. 1921 yilda hali Koson uyezdida bosmachi to‘dalari mavjud emas edi. Ruhoniylar va amaldorlar bunday to‘dalarni tuzish uchun bor kuchlarini ayamadilar va qisqa fursatda bu uyezdda jigitlar (sovetlarga qarshi kurashuvchilar–mual.) soni 1000 taga yetdi. Shularning yarmi qurollangan edi». Qashqa vohasida «bosmachilik» harakati 1925–1926 yillarda ham kuch ustida bo‘ladi. Sovetlar viloyatda ko‘zlagan islohotlarni o‘tkazishda bir necha yilga kechikib ketadi. SHo‘ro muassasalariga, qizil armiya qismlariga sezilarli talofat yetkaziladi. Bir necha yildan keyin, katta kuchni safarbar etgan sovet hukumati Sharqiy Buxorodagi qarshilik harakatining asosiy kuchlarini tor–mor etishga muvaffaq bo‘ladi. Ozodlik kurashchilarining ta’minot o‘zanlarini kesib qo‘yish qarshilik harakatining siyosiy va jangovar ruhini susaytirib qo‘yishda asosiy omil bo‘ladi. Bu harakatda og‘ishlar bo‘lganligi sababi shu–iqtisodiy, harbiy tangliklar bilan izohlanadi. Anvar posho halokati Qashqa vohasidagi qarshilik kuchlari olib borayotgan kurashga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Rahbarlikning bo‘shashib (Nuriddin xoja Og‘oliqning 1924 yilda otilishi) ketishi, sovetlarning qattiq qisuvi, o‘zaro jipslikning tabora zaif tortib borishi qarshilik kuchlarining tanazzuli va, oxir–oqibatdagi, mag‘lubiyatiga sabab bo‘ladi. Viloyatdagi eng so‘nggi qurboshi jovuzlik mullo Abduroziq Xo‘jandi o‘g‘li bo‘lib, u 1926 yil oxirlarida hukumatga taslim bo‘ladi. 2–qurultoy (1926 yil, oktabr) ijroiya qo‘mitaning 1925–1926 yil hisoboti yuzasidan qabul etgan rezolyutsiyada «Viloyat bo‘yicha barcha 33

shakl–ko‘rinishlari bilan bosmachilikka to‘la ravishda barham berilganligi mamnuniyat bilan qayd etiladi»,1 deyiladi. Shu bilan bir vaqtda, qarshilik harakatining yangidan paydo bo‘lish xavfi ham e’tibordan soqit etilmaydi. Shu qurultoyda «bosmachilik» harakatiga daxli bo‘lgan, tashkil etgan, yordam bergan, qatnashgan kishilarning hammasini maxsus hisobga olish belgilanadi. Viloyat ijroiya qo‘mitasining 1924–25–yilga doir rasmiy hisobotidan xo‘jaliklarning qoloq ahvolda bo‘lishi bosh sababi, avvola, bosmachilikka, keyin tabiiy ofatlarga taqalganligini anglash qiyin emas. Qashqadaryo viloyat Davlat arxivining 83–jamg‘armasi, 1–ro‘yxati, 12–ishida bu hisobot 22 betni tashkil etadi. Ishning 17–betidan boshlangan, sohalar bo‘yicha alohida mavzularga ajratilgan hisobot ancha salmoqli. Dastlab bosmachilik haqida so‘z yuritilib, undan keyin «qurg‘oqchilik» tahlil etiladi. Shu yili Behbudiy, G‘uzor, Chiroqchi, Yakkabog‘ va Shahrisabz dalalarida hosil bitmagan. Zikr etilgan hududlarda lalmikor ekin butunlay nobud bo‘lgan, sug‘oriladigan yerlarda esa 80 foiz hosil nobud bo‘lgan. Behbudiy uyezdida, masalan, hosildorlik bir tanobga 6–9 botmondan (bir tonnadan sal oshiq) to‘g‘ri kelgan. Hisobotda mavzular bo‘yicha «sovet apparatining tashkil etilmasligi» uchinchi o‘rinda keladi. «Viloyat tashkil etilishi davrida, – deyiladi unda, – sovet apparati 90 foiz darajasida mavjud emas edi. Ayniqsa, quyi apparatda ahvol og‘ir edi: qishloq sho‘rolari rolini aminlar va oqsoqollar, ko‘pincha yuzaga kelgan vaziyatdan imkon darjasida foydalanib qolishga intilgan sobiq beklarning qarindosh–urug‘lari, ular tomonidan qo‘yilgan kishilar bajarar edi. Aholining yoppasiga savodsizligi sababli, kerakli xodimlarni izlab topishda qiyinchiliklarga duch kelindi. Behbudiy va G‘uzor shahrining vayrona holda ekanligi, og‘ir tabiiy iqlim, past miqdordagi maosh–bular bari 34

boshqa tumanlardan bo‘lgan xodimlarni ishga jalb eta olmas edi, tajribali xodimlarni topish deyarli mumkin emasdi» 1 . Viloyat tuzilgan davrda byujet taqchilligi faoliyatning asosiy kishanlaridan biri edi. Mazkur hujjatda ta’kidlanishicha, 1924–1925 yillarda zaruriy mablag‘ning yetishmasligi ko‘zda tutilgan tadbirlarning amalga oshmay qolishiga, ish haqini vaqtida bera olmaslikka olib kelgan. Bu esa xodimlar qo‘nimsizligiga ham sabab bo‘lgan. Tashkiliy davrda aloqaning yo‘lga qo‘yilishi ahamiyati katta edi. Viloyat bilan markaz va boshqa hududlar aloqasi bu davrda telegraf va pochta vositasi shaklida muayyan edi. Shunda ham, hisobotda qayd etilishicha, respublika poytaxti Samarqand bilan pochta almashuv Kogon– Qarshi–G‘uzor aloqa vagonlari bilan bog‘liq bo‘lib, u haftada 3 marta amalga oshar edi. 1925 yilning 15–martiga qadar Shahrisabzga pochta vagonlarining borishi tasodifiy bo‘lib, u vagonni tirkash imkoniyati bo‘lgan hollardagina bu aloqa yo‘lga qo‘yilgan. Faqatgina yilning oxirlariga kelib, ahvol biroz o‘nglanadi. Telegraf stansiyalari shahardan olisda bo‘lishiga qaramay, aloqa bo‘limlari bilan bog‘lanadi, Samarqanddan pochta har kuni keladigan bo‘ladi. Shunda ham, Shahrisabz va G‘uzor bilan aloqa tartibi haftada 3 kunligicha qoladi. Qashqadaryo viloyat maqomini olganidan so‘ng, sovetlar ahamiyatni qaratgan eng zarur muammo sho‘ro boshqaruv apparatini shakllantirish bo‘lgan. Tashkiliy–ma’muriy ishlar yuzasidan 1924–25–yillar davomida viloyat ijroiya qo‘mitasining 2 ta plenumi va 68 ta yig‘ilishi1 bo‘lib o‘tadi. Bularda shtatlar, byujet masalalari bilan bir qatorda, viloyat hududining ma’muriy bo‘linishi loyihasi ham ko‘rib chiqiladi. Ijroiya qo‘mita, «bosmachilikdan jabr ko‘rgan qishloqlarga yordam ko‘rsatish»ni ham kun tartibiga qo‘yadi. Lekin, asosiy diqqat–e’tibor soliq, saylov va ekish 1 Ravshanova G. Qashqadaryoda milliy qarshilik harakati tarixidan. (1920-1930 yy.) Qarshi., “Nasaf”, 2010. 35

kampaniyalarini «yuksak darajada» o‘tkazishga qaratiladi. Buning uchun viloyat ijroiya qo‘mitasi prezidiumi a’zolari ham joylarga mas’ul qilinib, safarbar etiladi, keng qamravda targ‘ibotlar olib boriladi. Hisobotda, sho‘ro xizmatchilari tarkibini oshirishda mablag‘ yetishmasligi ta’kidlansa–da, bunday taqchillik militsionerlar sonini muttasil oshirib borishga xalaqit bermaydi. Jumladan, shu davrda militsiya tarkibi 137 tadan 184 taga, davlat hisobidan ta’minlanadigan ko‘ngilli militsionerlar soni esa 245 kishiga oshiriladi. Qarshi shahrida 24–yilning boshida 33 ta militsioner bo‘lgan bo‘lsa, yil oxirida ular soni 97 taga ko‘paytiriladi, ko‘ngillilari esa yana 20 taga ortdiriladi. Shahrisabzda bu ko‘rsatkich yil boshidagi 53 tadan 61 taga yetkaziladi. Ayni vaqtda jinoyat qidiruv organi xodimlari soni 14 tadan 37 taga oshiriladi. Shunga qaramay, viloyatda talonchilik, qurolli bosqin, o‘ldirish, zo‘rlash, o‘g‘irlik, qurol– yarog‘ saqlash, amalni suiistemol qilish jinoyatlari darajasi baland bo‘lgan. Sodir etilgan 711 jinoyatdan 203 tasini ochish mumkin bo‘lgan. Viloyatda ozodlikdan mahrum etish joylari–qamoqxonalar soni 4 ta bo‘lgan. Behbudiy shahrida ahloq tuzatish uyi, Behbudiyda, G‘uzor va Shahrisabz shahrida bittadan mahbusxona mavjud edi. Bu qamoqxonalar 315 ta mahbusni qabul qilishga mo‘ljallangandi. Hisobotda, «mahbusxona- lar uchun ko‘p narsalar qilinishi kerak, hujralar tor, joy yetishmaydi», deyiladi 1 . 1924–1925 yillarda jazo organlari qatorida viloyat sudi, 3 ta hududiy sudlar, xalq tergovchilarining 3 ta kamerasi va 5 ta qozilik sudi amalda bo‘lgan. Sodir etilgan jinoyatlar orasida tuzumga qarshi ruhda bo‘lganlari salmoqli edi. Bu xildagi jinoyatlar bilan 78 kishi ayblangan. Ulardan 20 tasi to‘g‘ridan–to‘g‘ri sho‘ro boshqaruv siyosatiga qarshi chiqqan. Sudga tushganlarning 73,6 foizi dehqonlardan iborat edi. SHo‘ro xizmatchilaridan 1 Ravshanova G. Qashqadaryoda milliy qarshilik harakati tarixidan. (1920-1930 yy.) Qarshi., “Nasaf”, 2010. 36

14 foizi qamoqqa olingan. 121 kishi ayblangan bo‘lsa, shunday 21 tasi viloyat sudi tomonidan tuzum dushmani sifatida otuvga1 hukm etilgan. Ijroiya qo‘mitaning sudyalar haqidagi bir e’tirofi diqqatga loyiq– ularning malakasi juda past ekanligi qayd etiladi. Shu sababli, birgina Behbudiy xalq sudida 270 ta jinoiy ishning 138 tasi2 yil davomida ko‘rilmasdan qolib keladi. 20–yillarda sho‘ro qamog‘iga tushgan yurtdoshlarimizning sudsiz, tergovsiz, aybi nimaligini bilmay, necha oylab, yillab mahbus bo‘lib yotishdan dodga kelishlari sababi sudyalarning o‘z sohasida chalasavod, tajribasiz bo‘lganligi bilan izohlanishi shu e’tirofdan ayon bo‘ladi. SHo‘rolar hokimiyatni qo‘lga olgan davrdan (1920 y.) boshlab, Qashqadaryo viloyati hududida, aniqrog‘i, Behbudiy, G‘uzor, Shahrisabz va Chiroqchi qishlog‘ida qozilik sudlari ham amalda bo‘lgan. Sovet hukumatining soliq siyosati uning bu yurtga qadami yetgan dastlabki kunlardanoq joriyda bo‘ladi. Qishloq xo‘jalik solig‘i, sanoat solig‘i eng zalvorli yig‘imlardan bo‘lib, barcha turdagi soliqlarning 86 foizini tashkil etgan. 1924–25–yilda aholidan olingan soliq miqdori 159.365 so‘m, 70 tiyinga to‘g‘ri kelgan. Bunda davlat va savdo–sanoat korxonalaridan soliq undirish mustasno etilganligini aytib o‘tish lozimdir. Qishloq xo‘jalik solig‘i ham turli shakllarda amalda bo‘lgan. Soliq undiriladigan obyektlarning aniq hisobi olinmaganligi sababli, shu davrda Buxoro xalq sovet respublikasida qishloq xo‘jaligi yig‘imi ushur solig‘iga almashtirilgan. Ushur solig‘i, odatda ekin ekiladigan paykal uchun undirilgan. Zakoti savoim–mol–hol solig‘i bo‘lib, bu ham qishloq xo‘jalik solig‘i tarkibiga kiritilgan. BXSR soliq boshqarmasi mo‘ljalida bu soliqlardan Qashqadaryo viloyati bo‘yicha 516.103 so‘m tushim mo‘ljallangan bo‘lib, amalda 492.291 so‘m to‘plangan, bu foiz hisobida 96,5 ni1 tashkil etar edi. Soliqqa ahamiyat ortib boradi va 1925–26 yil 37

uchun to‘lovchilar hisobi aniqlashtiriladi. Soliqqa tortiladigan xo‘jaliklar hisobi olib chiqiladi va ular soni 37.317 ta ekanligi belgilanadi. 20–yillar birinchi yarmida viloyat boshqaruvida Yer bo‘limi muassasasi bo‘lgani holda, agrouchastkalar soni nihoyatda oz edi. Faqatgina Behbudiy, Koson, G‘uzor va Shahrisabzda, jami 4 ta agrouchastka mavjud edi. Bu esa, sovetlarning qishloq xo‘jaligi sohasida aytarli ahamiyatga molik mavqega ega emasligini ko‘rsatar edi. Agrouchastkalar yerni ishlashning ilg‘or usullarini namoyish etishi, dehqonlar ishlov berish, ekish, qishloq xo‘jalik texnikasi va h.lardan foydalanishni undan o‘rganishi ko‘zda tutilar edi. Agrouchastkalarga tanlangan rahbarlarning mahalliy yer, suv, iqlim sharoitini bilmasligi oqibatida, namuna ko‘satish, oxir–oqibatda natijasizlik bilan xotima topadi. Agrouchastkalarda 1926 yil so‘nglariga kelib, qishloq xo‘jalik texnikasi bilan ta’minlanish yo‘lga qo‘yila boshlanadi.1925 yilda viloyat bo‘yicha 11 ta traktor mavjud edi. Bu traktorlardan 3 tasi Behbudiy uyezdiga, 2 tasi Kosonga, 2 tasi G‘uzorga va 4 tasi Shahrisabzga ajratilgan edi. Shu yillarda viloyatda chigirtka ofati juda zo‘rayib ketadi. Unga qarshi kurashda Zarafshon OZRA byurosi mutaxassislari yordamga keladi. 1924 yilda Behbudiy uyezdida 2880 tanob yerni chigirtka bosgan bo‘lib, umuman, bu ofat uyezdning jami 5000 tanob paykalidagi hosilni nobud qilgan edi. G‘uzorda bu ko‘rsatkich 1500 tanobga yetar edi. Viloyat, ayni vaqtda, chorvachilik o‘lkasida ham hisoblanardi. Qashqadaryoda bu davrda 4 ta veterinariya4 uchastkasi (Behbudiy, Koson, G‘uzor, Shahrisabz) tashkil etilgan bo‘lib, ular Yer bo‘limi ixtiyorida edi. 1924–25–yillarda sho‘ro hukumati tomonidan birorta qurilish olib borilmaganligi viloyat ijroiya qo‘mitasining hisobotida zikr etib o‘tiladi. Ko‘zda tutilgan qurilishlarga Davlat byujetidan «to‘la raddiya javobi berildi», deyiladi shu hujjatda. «Ko‘zda tutilgan» qurilish esa ahloq tuzatish 38

uyini–mahbusxonani, madrasani elektrostansiyaga moslashtirib ta’mirlashdan iborat bo‘lgan. Yo‘l qurilishi sohasida ham aytarli bir ishga qo‘l urilmagan, ayrim kichik ko‘priklar tuzatilgan, yo‘l sohasiga hammasi bo‘lib 5.850 so‘m sarflangan, xalos. Xalq ta’limi sohasidagi ahvol achinarli darajada edi. Shu davrda 1– bosqich maktablar soni 19 ta bo‘lib, ularda 35 sinf mavjud edi, shulardan faqat 18 sinf davlat ta’minotida bo‘lgan. 7 ta mahalliy maktablarda 14 sinf bo‘lib, ularning 3 tasi 3 sinfi bilan Vaquf ta’minoti asosida ish ko‘rardi. Hisobotda o‘quvchilarning ijtimoiy kelib chiqishiga alohida urg‘u beriladi. 96 foiz o‘quvchilar mehnatkashlarning (79 foizi dehqonlarning, 9 foizi ishchilarning, 4 foizi hunarmandlarning, 4 foizi xizmatchilarning, 4 foizi «boshqa»larning) bolalari ekanligi aytiladi. Maktab o‘qituvchilari tarkibi talab darjasida bo‘lmaganligi, yangi usul bilan o‘qitishdan ularning yiroqligi ta’kidlab o‘tiladi. Viloyatda chalasavodlikni tugatish kurslari soni 11 ta bo‘lib, ulardan 423 kishi savod chiqargan, 5 klub, 4 kutubxona bo‘lgan.1 Sog‘liqni saqlash xizmati hali boshlang‘ich darajada edi. Behbudiy shahrida 10 bemorni qabul qiladigan shifoxona bo‘lsa, G‘uzor, Shahrisabz va Kosonda vrachlik punktlari (ambulatoriya) ochilgan edi. Beshkent, Chiroqchi va Yakkabog‘da feldsherlik shoxobchalari bor edi. 1925 yilning 1–iyulidan boshlab Behbudiy shahrida Bolalar konsultatsiyasi ish boshlaydi, 3 oy ichida uning xizmatidan 259 kishi2 foydalanadi. 1925–26–yilda Qashqadaryo viloyat ijoiya qo‘mitasi amalga oshirgan siyosiy kampaniyalardan biri mahalliy sovetlarning II–syezdi va viloyat ijroiya qo‘mitasiga saylovlar o‘tkazish bo‘ladi. Viloyat bu davrda ma’muriy jihatdan 3 uyezdga (Behbudiy, G‘uzor va Shahrisbz) bo‘lingan holda idora etiladi. Behbudiy uyezdi tarkibida 4, G‘uzorda 4, Shahrisabzda 5 volost mavjud edi. Viloyat ijroiya qo‘mitasining e’tiroficha, 1925–26–yilda 39

Qashqadaryoda 200000 aholi1 yashab turgan. Bu raqamni haqiqatga to‘g‘ri keladi, deyish qiyin. 1926 yilning III kvartalida viloyatda hukm surayotgan vaziyatni baholar ekan, ijroiya qo‘mita bosmachilik masalasiga alohida to‘htalib o‘tadi. Unda tan olinishicha, «Qashqadaryo viloyati hududida 1921–25 va 26–yil boshlarida aholiga dahshat solgan, viloyatning siyosiy ishiga va iqtisodiy taaqqiyotiga to‘siq bo‘lgan bosmachilik harakati, ishonch bilan aytish mumkinki, tugatildi, agar bu harakat o‘zining dastlabki taraqqiy davrida birqadar siyosiy ahamiyat kasb etgan bo‘lsa, 1925 yil davomida asos–e’tibori bilan yakson etilgan, o‘zining tashqi rahbariyati bilan aloqasi uzilgan bosmachilik mayda talonchi to‘dalarga aylandi va aholini vahshiylik bilan terror qila boshladi, talash, o‘t qo‘yish avj oldi. Bu ishlarda ayniqsa faol qurboshilardan biri Tangri Berdi dodho alohida ajralib turar edi. U qizil armiyaning qahramonona jasorati tufayli qo‘lga olindi va Buxoro amirining bu so‘nggi malayi sovet sudiga topshirildi. U tegishli jazoga mustahiq etildi». «Bosmachilik» deb atalayotgan sovetlarga qarshi qurolli kurash harakati, qariyb, 5 yil davomida sho‘roning to‘la ma’nodagi hukmronligiga, qishloq xo‘jaligidan o‘zi ko‘zlagan foydani olishda o‘tkazishi lozim bo‘lgan islohotlarni amalga oshirishiga asosiy to‘siq bo‘lib kelgan edi. 1926 yilga kelib, qarshilik harakati mag‘lub etilgach, sho‘ro hukumati o‘z rejalarini tatbiq etishga kirisha boshlaydi. 1926 yilga kelib viloyatda traktorlar soni 30 taga3 yetkaziladi. Shu yili texnika kuchi bilan 804,75 tanob yer4 shudgor qilinadi. Sovet hukumati nafasni rostlay boshlagach, paxtachilikka asosiy e’tiborni qaratadi. Respublika Yer ishlari vazirligi, suv xo‘jaligi qo‘shma hay’atining aniqlashiga ko‘ra, Qashqadaryoda 1926 yilda paxta ekiladigan maydonlarni 10.000 tanob1 darajasiga yetkazish mumkin, deb hisoblanadi. Lekin 40

viloyatda imkoniyat bu ko‘rsatkichning yarmidan sal ko‘prog‘iga to‘g‘ri kelar edi. Shu yili 6.627 tanob yerga chigit ekish mo‘ljallangan bo‘lsa–da, amalda 5.844,25 tanob yerga chigit qadaladi. Shu ko‘rsatkichning o‘zi ham o‘tgan yildagiga nisbatan 1.722 tanobga, boshqacha aytganda, 41 foizga ko‘payishni2 bildiradi. Paxta maydonining bir yilda bu qadar kengaytirilishi aholining g‘allaga bo‘lgan ehtiyojiga keskin salbiy ta’sir ko‘rsatmay qolmas edi. Paxta paykallari 10.000 tanobga yetadigan bo‘lsa, viloyatda don taqchilligi bo‘y ko‘rsatmay qolmas edi. Paxta yakka hokimligi masalasi ana shu – 1925–26–yillar tarixidan boshlanadi, desak o‘rinli bo‘ladi. Haqiqatda, paxta uchun Shahrisabz uyezdida sholi ekiladigan maydonlar 40 foizga qisqartiriladi. Bunday qisqartirishlar sug‘oriladigan yerlari bo‘lgan volostlarda ham amal qila boshlaydi 1 . 1926 yilda Qashqadaryo viloyatida tibbiyot xodimlari soni 87 taga yetadi. Ulardan 24 tasi vrach, tish sohasi vrachlari 6, feldsherlar 34, akusherlar 13, hamshiralar 10 ta edi. Shu yili viloyat bo‘yicha 10 vrach, 4 feldsher, 3 akusher va 2 hamshira yetishmaganligi viloyat ijroiya qo‘mitasi hujjatida qayd etiladi. Viloyatda davolash tarmoqlari 35 taga yetadi. Ulardan 3 tasi 110 o‘rinli shifoxonalar edi. 5 ta vrachlik–ambulatoriya shoxobchalari faoliyati ham yo‘lga qo‘yiladi. Hisoblarga ko‘ra, aholi tibbiyot muassasalariga borgan sari ko‘proq murojaat qila boshlaydi. Shu yili 32390 ta yordam so‘rab murojaat qilgan bemorlarning 18955 tasi erkaklar bo‘lsa, 7199 tasi3 xotin–qizlar edi. Viloyatning ma’muriy idora etilishida bu yilda aytarli o‘zgarishlar kuzatilmaydi. 1926 yilda ham uch uyezd, 13 volost va 37 qishloq sho‘rosi faoliyat ko‘rsatishda davom etadi. Eng katta uyezd Behbudiy uyezdi edi. Uning hududi 10.503 kv. chaqirim bo‘lib, butun sarhadning 41,4 foiziga to‘g‘ri kelardi. G‘uzor uyezdi 8.246 kv. chaqirim (32,4 %), Shahrisabz 1 Ravshanova G. Qashqadaryoda milliy qarshilik harakati tarixidan. (1920-1930 yy.) Qarshi., “Nasaf”, 2010. 41

uyezdi 6.647 (26,2%) maydonni egallar edi. Qashqadaryo shu davrda 25.396 kv. chaqirimlik1 ulkan hududga egalik qilardi. Hisobotda, «Viloyat aholisi aniq hisobga olingani yo‘q, – deyiladi, – (biror marta ham yoppasiga aholi ro‘yxati o‘tkazilmagan). Ro‘yxatga olingan xo‘jaliklar sonidan kelib chiqib, viloyat aholisining umumiy sonini 252.000 deb aytish mumkin. Shundan shahar aholisi 14,3 %, qishloq aholisi 85,7 % ni tashkil etadi». Viloyat aholisining 93,4 foizi o‘zbeklar, 5,2 foizi tojiklar, 0,8 foizi arablar, 0,6 foizini boshqa millatlarga2 mansub kishilar ekanligi ham qayd etiladi. Ta’lim sohasiga oid raqamlar sovet hukumatining mahalliy xalqlarni bilimli qilishga ko‘pam shoshilmaganligini ko‘rsatadi, traktorlar soni oshib borgan, bu paxta uchun qilingan. Tushunsa bo‘ladi. Lekin, Behbudiy uyezdida mavjud 7 maktabning atigi 3 tasi davlat hisobida ekanligi, G‘uzordagi 3 maktabning 2 tasi, Shahrisabzdagi 6 maktabning 3 tasi davlatga qarashli bo‘lganligi yuqoridagi fikrni dalolat etadi. 1–bosqich (boshlang‘ich) maktablarida 667 (shundan 20 tasi qizlar) bola o‘qigan. Shu yillarda 72 diniy maktablar (shulardan 3 tasi madrasa bo‘lib, 3 mudarrisi va 82 talabasi bo‘lgan) ishlab turgan, qolgan 69 ta eski usul maktablarida 77 ta saboq beruvchilar va 1381 o‘quvchi bo‘lgan. 4 ta qorixonaning 4 muallimi va 60 talabasi hisobga olingan. Qashqadaryo viloyatida 1924–25–yilda ekin ekiladigan umumiy maydon 95.726 tanob deb hisob qilingan. Shundan 63.624 tanobi, yoki 66,46 foizi sug‘oriladigan, 32.102 tanobi lalmikor yerlar bo‘lib, 33,54 foizni tashkil etgan. Ekin ekiladigan maydonlar bo‘yicha Shahrisabz karvonboshilik qilgan, uning chekiga foydalaniladigan yerlarning 45,3 % (43104,5 tanob) to‘g‘ri kelgan. bu ko‘satkich Behbudiy uyezdida 35.271,5 tanob (36,85 %), G‘uzor uyezdida 18,12 foiz (17.350 tanob) darajasida edi. 42

Ekin–tikin qilinadigan yerlarning 53,22 foizi–yarmidan ko‘prog‘i aholining asosiy rizqi ro‘zi bo‘lgan bug‘doyga ajratilgan. Arpa ekiladigan maydon 23,37 foiz, bedapoyalar 6,88 %, sholi, paxta, zig‘ir dalalari 3,65 foiz hajmida bo‘lgan. Poliz va bog‘lar umumiy ekin maydonining 3 foiziga to‘g‘ri kelgan, 2,5 foiz yer1 boshqa madaniy o‘simliklar uchun mo‘ljallangan. 1923–24 yilga nisbat qilganda, keyingi yillarda sholi va paxta maydonlarining miqdori keskin o‘zgarishga yuz tutadi, bunda mahalliy (Shahrisabz) sholisining kamhosilligi va Kitobdagi 72–paxta zavodining yangilanishi, quvvatining oshirilishi asosiy sabablardan biri deb ko‘rsatiladi. XX asrning 20–yillarida viloyatda bog‘lar egallagan maydon 2048 tanob ekanligi aytiladi. Bu bog‘–rog‘larning 1.883 tanobi, yoinki, 91,94 foizi Shahrisabz uyezdi hissasiga to‘g‘ri keladi. Behbudiy uyezdidagi yerlarning 67 tanobi, (3,27 %), G‘uzorda esa ekin maydonlarining 98 tanobi (4,79 %) bog‘–rog‘lar bilan band bo‘lgan. Uzumchilik Shahrisabzda taraqqiyda edi. 1925–26–yillarda Shahrisabz uyezdida bog‘–rog‘ paykallarining 72,55 foizida toklar parvarishlangan. Bu ko‘rsatkich Behbudiy uyezdida 27,45 % bo‘lsa, G‘uzor uyezdida uzumchilik deyarli yo‘lga qo‘yilmaganligi zikr etilgan hujjatda2 qayd etiladi. Polizchilik, xususan, qovun–tarvuz yetishtirish Behbudiy va Shahrisabz uyezdlarida teng darajada olib borilgan. Behbudiyda 40,64 %, Shahrisabzda 56,69 % atrofidagi yerlarda shu mahsulotlar yetishtirilgan. G‘uzorda umumiy bog‘–rog‘lar majmuasidan atigi 20% yerda3 polizchilik amalga oshirilgan. Kartoshka ekini faqatgina Shahrisabz uyezdida, Oqsuv volostining G‘ilon qishlog‘ida amalda bo‘lib kelgan. Chorvachilik haqida hisobotda tilga olingan ko‘rsatkichlar ham diqqatga loyiq. Shu davrda viloyatimizda, odamlar qo‘lida 1.246.000 bosh 43

mollar bo‘lganligi, bir xo‘jalikka 31 boshdan sigir, ho‘kiz, qo‘y–echki va b. to‘g‘ri kelishi aytiladi. Hunarmandchilik viloyatda birqadar rivoj topgan edi. Asosan tikuvchilik, to‘quvchilik keng tarqaladi. Kitobda do‘ppido‘zlik taraqqiy qilgan edi. Umuman, bu yerda tikuvchilik sanoati keng yo‘lga qo‘yilgandi, Behbudiy uyezdining Beshkent volostida ham to‘qimachilik bilan shug‘ullanish azaliy edi. Qamashi (Behbudiy uyezdi), Kitob volostlarida gilam to‘qilgan. 1920–1926 yillar davomida qurolli qarshilik harakati bilan uzluksiz janglar olib borgan sovetlar, hisobotdan ko‘rinadiki, qishloq xo‘jaligi, chorvachilik, umuman hamma sohada aytarli biror–bir siljish qilishga muvaffaq bo‘la olmagan. Bari oldingi, amirlik davridagi holida davom etib kelgan. 1925–26–yillarda milliy qizil armiya tarkibiga viloyatdan 109 kishi xizmatga1 olinadi, sho‘ro hukumatini tashviq va targ‘ib qilish keng yo‘lga qo‘yiladi. Amirlik va sovetlarning muqoyasasi birini o‘ta ravishda tanqid, ikkinchisini benihoya oshirib maqtashdan iborat bo‘ladi. Sovetlarning ishchi va dehqonlarning, kambag‘allarning hukumati ekanligi har qadamda pesha qilinadi. Targ‘ibotga juda ko‘p vaqt va juda ko‘p kuch sarflanadi. Maxsus sho‘ro hay’atlari tuzilib, sho‘roning tarafiga o‘tish, uni qo‘llab–quvvatlash bo‘yicha tashviqot yig‘ilishlari muntazam olib boriladi. Masalan, shu davrda Koson tumanining 36 qishlog‘ida 55 ta miting va 45 ta suhbat2 o‘tkaziladi. Bu yig‘ilishlarga 10 minggga yaqin odamlar jalb etiladi. 20–yillarning ikkinchi yarmi boshlarida viloyat qishloq xo‘jaligi hali hamon alohida xo‘jaliklar yig‘indisidan iborat edi. Qashqadaryoda 1925 yilda 35900 ta alohida xo‘jalik hisobga olingan bo‘lib, ular 103624 tanob yega egalik qilar edi. Bu yerlarning 63.624 tanobi sug‘oriladigan va 40.000 tanobi lalmikor maydonlar edi. SHo‘ro hukumati viloyatdagi mavjud 44

xo‘jaliklarni urug‘lik va boshqa zarur ashyolar bilan ta’minlashdan ojiz edi. Faqatgina 23.882 xo‘jalikka ekin–tikin uchun urug‘lik beriladi, xalos. SHo‘roning qishloq xo‘jaligi sohasidagi yangiligi bo‘lgan agrouchastkalar soni aytarli darajada oshib bormagan. Har bir uyezdda mavjud 3 ta agrouchastkalar qatoriga bori–yo‘g‘i yana 2 tadan qo‘shiladi. Zootexnika punkti, nihol yetishtiruvchi joy, bog‘dorchilik namuna xo‘jaligi (Shahrisabz), 2 ta ta’mirlash ustaxonalari (Behbudiy, Shahrisabz) tashkil etiladi. Agrouchastkalarda mashina (traktor), urug‘ saralash punktlari ham ochiladi. SHo‘ro hukumati asosiy e’tiborini yerni texnika yordamida ishlashga qaratadi, butun targ‘ibot shunga yo‘naltiriladi. Kasbi qishlog‘ida qorako‘lchilikni rivojlantirish uchun zootexnika punktini ochish mo‘ljallanadi. Bir tanob yerni traktor haydab borishi 8 so‘m qilib1 belgilanadi. Bu to‘g‘ridan–to‘g‘ri pul to‘lash hisobiga bo‘lganligi, yerni plug bilan shudgor qilish dehqonlarning naqd mablag‘ini talab qilganligi uchun, bu ishga rag‘bat bo‘lmaydi. Chunki, dehqonlarda bunday mablag‘ yo‘q edi. Shu boisdan, haydovni kredit hisobiga amalga oshirish ko‘zda tutiladi. Bunda dehqonlarning qarashlaridagi «qoloqlik», texnikaga ishonchsizlik bo‘rtdirilishi noo‘rin bo‘lib, uning zamirida qashshoqlik, inqilob yuz bergandan buyon muttasil iqtisodiy tanazzul davom etib kelayotganligi unutilishi nojoizdir. 1924–25 yilda g‘alla hosildorligi past darajada edi. Eng serhosil hisoblangan Shahrisabz uyezdida bir tanob yerdan 31 botmon bug‘doy, 33 botmon arpa olingan. Sug‘oriladigan paykallarda bu ko‘rsatkich 72 (bug‘doy), 54 (arpa), 71 (sholi), 40 (mosh, no‘xat), 22 (zig‘ir), 18 (kunjut), 55 (paxta) botmon darajasida edi. 1926 yilda viloyat ijroiya qo‘mitasi tomonidan yer sohasida 10 yillik reja tuziladi. Shu yili Kasbi qishlog‘ida yersiz kishilarga ekin maydonlari 45

berish kun tartibiga qo‘yiladi. Yer va suv muammosining hal etilishi viloyatda eng quyi darajada qolib kelayotgan, islohotlarni amalga oshirishga sho‘ro hukumatida kuch yetishmayotgan edi. Shundan bo‘lsa kerak, sovet hukumati soliqni oshirishga zo‘r beradi. 1926 yilning yarimlarida aholidan 107.888 so‘m miqdorida davlat solig‘i olinadi. Bu esa 1925 yilning shu davriga nisbatan 50 foiz ko‘p degani edi. Sanoat solig‘i, daromad solig‘i, tug‘ro (gerbovoy) solig‘i, xususiy korxonalardan olinadigan tenglashtiruv solig‘i va boshqalari aholining noroziligiga sabab bo‘la boshlagandi. Qishloq xo‘jalik solig‘i, mahalliy soliqlar shusiz ham alg‘ov–dalg‘ovli voqealar, qurg‘oqchilik tufayli tinkasi qurigan viloyat ahlini juda bezdirib qo‘ygandi. Sovetlar 20–yillar boshlarida hali savdo sohasida ham tashabbusni qo‘lga olish darajasiga ko‘tarilgan emasdi. 1924–25–yilning birinchi yarmida davlat kooperativ savdosi aylanmasi 20 foiz darajasida bo‘lsa, xususiy tarmoqda bu ko‘rsatkich 80 % ni tashkil etardi. 1925–26–yilning birinchi yarmida sho‘ro savdosi ulushi 52 foizga ko‘tariladi 1 . 1926 yildagi hisoblarga ko‘ra, viloyatda 4 shahar va 1327 ta qishloq mavjud bo‘lgan. Shu davrda, statbyuro ma’lumotiga ko‘ra, Qashqadaryoda 270.512 kishi yashagan. Shahar aholisi 37.862, qishloq nufusi esa 232.650 ta2 deb ko‘rsatiladi. Aytish lozimki, tarixiy–ilmiy manbalarda Qashqadaryo viloyatida XIX asr oxirlari–XX asr boshlarida 500 ming aholi (N.A.Kislyakov) yashaganligi e’tirof etiladi. Viloyat ijroiya qo‘mitasi hujjatlarida keltiriladigan aholi soniga oid raqamlar aniq emasligi doim tan olinganligini e’tibordan soqit qilib bo‘lmaydi. Bu vaqtda viloyatda 291 o‘qitish shoxobchalari faoliyat ko‘rsatib turgan. Birinchi bosqich maktablari soni 57 ta bo‘lib, ularda 1763 (28 tasi qizlar) bola o‘qigan. Eski usul maktablari 56 ta edi, ularning 10 tasi sovetlashtirilgan. Bu ta’lim 1 Ravshanova G. Qashqadaryoda milliy qarshilik harakati tarixidan. (1920-1930 yy.) Qarshi., “Nasaf”, 2010.46

tarmoqlarida 1221 kishi tahsil olgan. 7 ta madrasa va qorixonada 142 talaba bo‘lgan. Bu dalillar viloyatning ko‘p sonli aholisiga taqrib qilinganda, dengizdan bir tomchi, deyin mumkin. Sog‘liqni saqlash sohasida ham siljish kuzatilmas edi. Viloyatda tibbiyot xodimlari aholi soniga nisbat qilinganda, juda ozchilikni tashkil etardi. Viloyatda 74 qishloqqa bitta tibbiyot xodimi to‘g‘ri kelar edi. Shahar va qishloqlarda bemorlar ko‘p, yuqumli kasalliklar tarqab turardi. Yarim yil ichida do‘xturlarga 40.346 xastaning murojaat etishi bu fikrni dalolat etadi. Tibbiy xizmat, tabiiyki, pullik va qimmat edi. Bir ambulatoriya xizmati ko‘rsatish shahar fuqarosi uchun 1 so‘m 67 tiyin bo‘lsa, qishloqda yashavchi bemor buning uchun 1 so‘m 05 tiyin to‘lashi belgilab qo‘yilgandi. Yotib davolanishda bir o‘rin narxi 3 so‘m 12 tiyin edi. Vrachlik–tekshiruv guruhlari ma’lumotlariga ko‘ra, aholining 25 foizi o‘pka sili, 40 foizi zahm, 35 foizi ko‘z kasalligi (traxomo)2 bilan og‘rigan. 47

XULOSA XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayotiga doir mavzuni o’rganib, tahlil qilib quyidagi xulosalarga kelindi. Birinchidan , Sovet voqeligi sharoitida XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayoti tarix fanining boshqa davr va sohalari kabi soxtalashtirildi va buzib ko’rsatildi. Ikkinchidan , 1919 yil sentabr oyida mahalliy aholining Sovetlarga jalb qilinishiga xalaqit beruvchi, sovet hokimiyatining o`lkadagi tayanchi faqat rus ishchilari deb hisoblaydigan, mahalliy aholiga ishonchsizlik bilan qarovchi Turkistonning bir qator rahbarlariga nisbatan choralar ko`rildi. Uchinchidan , o‘rganilayotgan davrning ijtimoiy tadbirlaridan yana biri qishloq xo‘jaligining kollektivlashtirilishi edi. Umuman olganda tarqoq dehqon xo‘jaliklarini yirik xo‘jaliklarga birlashtirilishi ijobiy xodisa deb qarash mumkin. Lekin bu jarayon dehqonlarning o‘z xohishi bilan, ixtiyoriy ravishda amalga oshirilishi kerak. Amalda esa 1929 yilda majburiy yo‘l bilan dehqonlarni kolxozlarga birlashtirish boshlanib ketdi. To‘rtinchidan , 1922 yilning aprel oyiga qadar O‘zbekistondagi dehqon xo‘jaliklariiing 81,7 foizi kollektiv-lashtirildi. Urush arafasida esa deyarli kolxozga kirmagan dehqon xo‘jaligi qolmadi. Ammo kollektivlashtirish kutilgan natija bermadi. Beshinchidan , milliy-ozodlik kurashida Markaziy Osiyo tub joyli aholisining keng qatlamlari - dexqonlar, hunarmandlar, burjuaziya, ruhoniylar, qisman ishchilar va ziyolilar qatnashdilar. Ularning asosiy maqsadi mustabid sovet rejimini ag‘darish va Turkistonni mustaqil davlatga aylantirish edi. Ushbu tuzumga qarshilik ko‘rsatish harakati mag‘lubiyatga uchragandan so‘ng sovet davlati O‘zbekistonda sotsialistik tuzumni barpo qilishga kirishdi. 48

Oltinchidan , 20-30-yillar davomida xususiy sektor deyarli butunlay tugatildi. Sanoat, transport, qishloq xo‘jaligi va boshqa tarmoqlardagi ko‘plab ishlab-chiqarish vositalari davlat yoki kolxoz-kooperativ mulkiga aylantirildi. Natijada davlat xalq xo‘jaligini istalgancha boshqarish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Ma’muriyatchilik, buyruqbozlik iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy usuliga aylandi. Yettinchidan , industrlashtirish natijasida respublikamizda ishchilar sinfining soni keskin oshdi. Ikkinchi besh yillikning ohiriga kelib sanoat ishchilarining soni 130,5 ming kishini tashkil etdi, ularning 36,2 foizi xotin- qizlardan iborat edi. Urushdan oldingi davrdayoq O‘zbekiston industrial- agrar respublikaga aylandi. Sakkizinchidan , Qashqadaryo viloyatining barcha shaharlari va rayonlarida mavjud bo‘lgan illat nafaqaxo‘rlar haqida hisob-kitobning ma’lum emasligi oqibatida, ajratilgan mablag‘larning o‘z egalariga topshirilmaganligi qattiq tanqid qilinadi. Ijtimoiy ta’minot idoralarida ishlaydigan xodimlar birinchi navbatda o‘z sohalarining mutaxassislari emas, ularning asosiy ko‘pchiligi o‘z zimmasiga yuklatilgan vazifalarni to‘laligicha tushunib yetmagan kishilar edi. Buning ustiga, aholini nafaqa bilan ta’minlash haqidagi qonun, farmon va ko‘rsatmalar o‘zbek tilida o‘z vaqtida bu mahkamalarga yetib kelmas, oqibatda nafaqalarni rasmiylashti- rish qoidalari qo‘pol suratda buzilgan. To‘qqizinchidan , o‘‘rganilayotgan davrda aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash eng murakkab muammolardan biri edi, shuning uchun bu masala butun 30-yillarda respublika hukumati va joylardagi mahalliy boshqaruv tashkilotlarining e’tiborida edi, ammo, boshqaruv kishanlangan tizimdan iborat bo‘lib qolgandi. O‘ninchidan , 1930 yilning 14 iyunidagi Qashqadaryo okrug Sovetlari Ijroiya Qo‘mitasi Rayosati o‘z yig‘ilishida «Aholini go‘sht bilan 49

ta’minlash to‘g‘risida» qaror qabul qildi, qarorga ko‘ra okrug hududidan yirik va kichik mollarni chiqarish ta’qiqlandi. Qarshi stansiyasi, paxta zavodlari va Kitob stansiyasi ishchilariga go‘sht me’yori 200 gramm qilib belgilandi, umuman shahar aholisiga jon boshiga 100 grammdan go‘sht tarqatishga qaror qilindi. Aholini go‘sht bilan ta’minlash respublikaning boshqa shaharlarida ham xuddi shunday ahvolda edi. O‘n birinchidan , aholini go‘sht bilan ta’minlashdagi bu og‘ir ahvol 30-yillarda aholining molu mulkini umumlashtirish orqali majburiy tortib olish siyosatining oqibati bo‘lib, molini, qo‘y-qo‘zisini jamoa xo‘jaligiga topshirishni istamagan dehqon xo‘jaliklari o‘zlarining mollarini, qo‘y- qo‘zilarini yashirib saqlab yoki haydab boshqa viloyatlarga o‘tkazib yuborib, so‘yib sotib yuborgan edilarki, bu holat o‘nglab bo‘lmas vaziyatni vujudga keltirgan. Bu borada qabul qilingan hukumat qarorlarining birida aholiga go‘sht mahsulotini me’yor bilan sotishga ko‘rsatma berilgan bo‘lsa, ikkinchisida mol go‘shti savdosini umuman ta’qiqlar edi. O‘n ikkinchidan , bozor munosabatlari va xususiy-savdo amalda totalitar hukumronlik sharoitlarida siqib, chekkaga surib qo‘yilgan, sotsialistik rejalashtirish bozor munosabatlarini tiklash va uni takomillashtirishga yo‘l bermasdi. O‘n uchinchidan , 1924–1925 yillarda jazo organlari qatorida viloyat sudi, 3 ta hududiy sudlar, xalq tergovchilarining 3 ta kamerasi va 5 ta qozilik sudi amalda bo‘lgan. Sodir etilgan jinoyatlar orasida tuzumga qarshi ruhda bo‘lganlari salmoqli edi. Bu xildagi jinoyatlar bilan 78 kishi ayblangan. Ulardan 20 tasi to‘g‘ridan–to‘g‘ri sho‘ro boshqaruv siyosatiga qarshi chiqqan. Sudga tushganlarning 73,6 foizi dehqonlardan iborat edi. Sho‘ro xizmatchilaridan 14 foizi qamoqqa olingan. 121 kishi ayblangan bo‘lsa, shunday 21 tasi viloyat sudi tomonidan tuzum dushmani sifatida otuvga hukm etilgan. 50

O‘n to‘rtinchidan , ijroiya qo‘mitaning sudyalar haqidagi bir e’tirofi diqqatga loyiq–ularning malakasi juda past ekanligi qayd etiladi. Shu sababli, birgina Behbudiy xalq sudida 270 ta jinoiy ishning 138 tasi yil davomida ko‘rilmasdan qolib keldi. 20–yillarda sho‘ro qamog‘iga tushgan yurtdoshlarimizning sudsiz, tergovsiz, aybi nimaligini bilmay, necha oylab, yillab mahbus bo‘lib yotishdan dodga kelishlari sababi sudyalarning o‘z sohasida chalasavod, tajribasiz bo‘lganligi bilan izohlanishi shu e’tirofdan ayon bo‘ladi. Sho‘rolar hokimiyatni qo‘lga olgan davrdan (1920 y.) boshlab, Qashqadaryo viloyati hududida, aniqrog‘i, Behbudiy, G‘uzor, Shahrisabz va Chiroqchi qishlog‘ida qozilik sudlari ham amalda bo‘ldi. O‘n beshinchidan , Qashqadaryo viloyatida sovet hokimiyati o‘rnatilishiga qarshi kurashning tashkil etilishi, vohada uzoq cho‘zilgan milliy ozodlik harakati, uni amalga oshirgan fidoiy vatanparvarlar, qurolli kuchlar haqida birinchi marta tarixiy dalillarga asoslangan asarga tartib berildi.Milliy ozodlik harakati xalq kechmishida taqdirshumul ahamiyat kasb etadi. U millatning o‘zligini, qudrati va kuchini, g‘ururi va or– nomusini ifoda etadi. O‘n oltinchidan , Vatanimiz mustaqilligi sharofati bilan yaqin tariximizni birlamchi hujjatlar, manbalar asosida o‘rgana boshladik. Yashirilgan, xaspo‘shlangan, buzib, teskari talqin etilgan tarix endilikda asliga monand ravishda yoritilmoqda. “ XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayoti ” mavzusini o’rganib quyidagi taklif va tavsiya larni kiritishni lozim topdik: 1. “ XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayoti ” mavzusiga bag’ishlangan kechalar tashkil qilish; 51

2. “ XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayoti ”ga bag’ishlangan maqolalar, risolalar yaratish; 3. “ XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayoti ” mavzusia ochiq darslar tashkil qilish 52

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Karimov I.A. “O`zbekiston Mustaqillikka erishish ostonasida” T:. “O`zbekiston” 2011. 2 . Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi. T., O’zbekiston, 2010, -B.7. 3. Karimov I. A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T., O’zbekiston, 1998, 5-bet. 4. Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. Toshkent, O’zbekiston,1992 yil,-B.5. 5. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. - T.: Sharq, 1998. 6. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: “Ma’naviyat”, 2008. 7. Karimov I.A. O’zbekiston demakratik taraqqiyotning yangi bosqichida. – T.: “O’zbekiston”, 2005. 8. Karimov I.A. O’zbekistonning 16 yillik mustaqil taraqqiyot yo’li. – T.: “O’zbekiston”, 2007. 9. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. T.8. T.O’zbekiston,-2000. 10. A’zamxo’jayev S. Turkiston muxtoriyati.T.: Ma‘naviyat,2000. 11. Alimova D., Golovanov A. O’zbekiston mustabid sovet tuzumi davrida: siyosiy va mafkuraviy tazyiq oqibatlari. T., O’zbekiston, 2000. 12. Alimova D., Golovanov A. O’zbekiston mustabid sovet tuzumi davrida: siyosiy va mafkuraviy tazyiq oqibatlari. T., O’zbekiston, 2000. 13. Alimova D. Djadidizm v Sredney Azii. Puti obnovleniya, reformi, borba za nezavisimosti.T., “Uzbekistan”, 2000. 53

14. Алимова Д., Голованов А. Узбекистан в 1917-1990 годи противоборство идей и идеологий. Тошкент. 2002. 1 5 . Validiy Z. B o ’ linganni b o ’ ri yer. (Xotiralar) .T., 1997. 16.Jadidchilik: islohot, yangilanish, mustaqillik va taraqqiyot uchun kurash. Davriy to‘plam.№1. T., “Universitet”. 1999. 17.Ziyoyev H.Z.O‘zbekiston mustaqilligi uchun kurashlarning tarixi. T., 2001. 1 8 . Munavvar Q ori Abdurashidxonov. Xotiralarimdan. T., Shar q , 2001. 1 9 .Mustafo Ch o ’ q ay o ’ g ’ li. Istiqlol jallodlari. (1917 yil xotiralari), T., G’.G’ulom nashriyoti, 1992. 20. Rajabov Q. Mustaqil Turkiston fikri uchun mujodalalar. T.2000. 2 1 . Radjapova R. O’zbekiston tarixi (1917-1998 yy.) T., O’qituvchi, 1994. 22.Ravshanov P. Qizil saltanat iskanjasida (3 jildlik): Tajovuz, 1-jild. Toshkent, “Sharq”, 2011 23.Ravshanov P. Istibdod, 2-jild. Toshkent, “Sharq”, 2011. 24.Ravshanov P. Qatag‘on, 3-jild. Toshkent, “Sharq”, 2011. 25.Ravshanova G., Ravshanov P. Moziy sabog‘i (tadqiqot). Toshkent, Yangi asr avlodi, 2009. 26.Ravshanova G. Qashqadaryoda milliy qarshilik harakati tarixidan. (1920-1930 yy.) Qarshi., “Nasaf”, 2010. 27.Sagdullayev A.S. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat qurish taraqqiyoti. T., 2000. 28.Tarix, mustaqillik, milliy g‘oya. T., “Akademiya”, 2001. 29.Turkiston mustaqilligi va birligi uchun kurash sahifalaridan. T., “Fan”, 1996. 54

30.O’zbekistonning yangi tarixi./K.2.O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida.T., 2000. 31. O’ zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. T., 2001. 32.O‘zbekiston tarixi: yangi nigoh. Jadidlar harakatidan milliy mustaqillikka qadar. T.1998. 33.O‘zbekiston Miliy Ensiklopediyasi.T.8.T. O‘zM.E nashriyoti. 2006. 34.O‘zbekiston Respublikasi Ensiklopediyasi. T., “Qomuslar bosh tahririyati”. 1997. 35.O‘zbekiston tarixi (qisqacha ma’lumotnoma). T., Sharq, 2000. 36.O‘zbekiston tarixi. T., Yangi asr avlodi. 2003. III. Internet saytlari: 3.1. http:// www. stat.uz 3..2. http://www.gov.uz 55

O'xshashlar

XX asrning 20-60 – yillarida Qashqadaryo viloyati qishloqlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti

XX asrning 20-30 yillarida xorijda ta’lim olgan talabalar va ularning taqdiri

Sovet hokimiyati yillarida Koson tumanining siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy hayoti

O’zbekistondan 20-30 yillarda Shimoliy Qozog’istonga surgun qilingan yurtdoshlarimiz qismati

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiyaning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzumi