XX asrning 20-30 yillarida xorijda ta’lim olgan talabalar va ularning taqdiri - Tarix - Diplom ishlar

XX asrning 20-30 yillarida xorijda ta’lim olgan talabalar va ularning taqdiri

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

229 KB

Ko'chirib olish

XX asrning 20-30 yillarida xorijda ta’lim olgan talabalar va ularning taqdiri mavzusida yozgan

MUNDARIJA Kirish .............................................................................................................. 3 I B ob. 20-30-yillarda O‘zbekistonda maorif tizimi.................................... 8 1.1. 20-30-yillarda ta’lim tizimining o’ ziga xos xususiyatlari................... 8 1.2.Talabalarni xorijga yuborishning sabablari va ulardan ko‘zlangan maqsadlar............................................................................................................... 21 II B ob. 20-30-yillarda xorijda ta’lim olgan talabalar.............................. 35 2.1.20-30-yillarda ta’lim uchun talabalarni yuborish.............................. 35 2.2.Xorijda ta’lim olgan talabalarni o‘qishdan keyingi taqdiri.............. 47 Xulosa........................................................................................................... 58 Tavsiyalar..................................................................................................... 60 Adabiyotar ro‘yxati..................................................................................... 612

K I R I S H Mavzuning dolzarbligi : Mustaqillik yillarida mamlakatimiz ta’lim tizimi tubdan isloh qilindi, yangi pedtexnologiyalar kirib keldi. Shuningdek xorijiy tajribalar o‘rganildi va o’zaro hamkorlik yo‘lga qo‘yildi. Misol uchun «Umid» jamg‘armasi grantlari, keyinchalik "Isde’dod" jamg‘armasi orqali bir qancha talantli yosh yigit va qizlarimnz Yevropa, Amerika va Osiyodagi eng nufuzli oliy o‘quv yurtlariga iqtisod, xalqaro huquq, informatika va kompyuterlashtirish, tabiiy fanlar, qishloq xo‘jaligi, sanoat, qurilish menejmenti, tog‘ ishi, mashinasozlik ekologiya, dizayn, rassomlik musiqa, xonandalik jurnalistika va boshqa sohalar bo‘yicha tahsil olish uchun yuborildi. Tarixga nazar solsak asrimizning 20-yillarida ham mana shu kabi tadbirlar yo‘lga qo‘yila boshlangan edi. Aynan 20- yillarning birinchi yarmida xorijga 300 ga yaqin talabalar yuborildi. Ammo bu davrda amalga oshirilgan ishlar, maqsad va rejalar, talabalrining hayoti va shu kabi masalalar to‘laligicha o‘rganilmagan. Bu boradagi ahvol yaqin o‘tmish bo‘lgan sovet davrida u qanday ekani, O‘zbekistondan xorijga talaba va mutaxassislar yuborilgani, qay maqsadlarda yuborilgan, ularning keyingi hayot va faoliyatlari, qismatlari qanday kechgani borasida tarixchi olimlar oldida talay ishlar turibdi. Sovet davri tarixiga nazar tashlasak yaqin o’tmish tariximiz buzib ko’rsatildi. Zero Islom Karimov ta’kidlaganidek, “... Xalqnming juda boy tarixi va madaniyatini, o’lkaning o’ziga xos noyob xususiyatlarini bilmagan va bilishni ham istamagan bu odamlar respublika hayotini bosib-yanchib, qing’ir o’zanga solishga kirishdilar ” 1 . Respublikamizning 20-30-yillardagi xalqaro ilmiy va madaniy aloqalari tarixini, ayniqsa, shu yillarda xorijga o‘qishga yuborilgan talabalarimiz taqdirini o‘rganish nihoyatda muhimdir. Sovet davrida bu haqdagi tarixiy haqiqatni bilish mumkin bo‘lmaganidek uni o‘rganish ham rag‘batlantirilmagan. Bolsheviklar 1 Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida.-T: O‘zbekiston, 2011.-B. 17 2.3

hukmronlik qilgan yillarda xalqimiz tashqi dunyodan bugunlay o‘zib qo‘yilgan, binobarin, o‘zbekistonlik yoshlarning xorijiy mamlakatlarda tahsil olib kelishi sovet davlatining mustamlakachilik siyosati bilan mutlaqo uygun emas edi. Shuning uchun ham ularning keyingi taqdiri fojiali bo‘lgan. Mamlakatimiz Prezdenti Islom Karimov «Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q» nomli ma’ruzasida shunday deydi: «Nega men ma’rifat so‘zini ko‘p takrorlab, unga alohida urg‘u beryapman? Chunki, jamiyat taraqqiyotining asosi, uni muqarrar halokatdan qutqarib qoladigan yagona kuch - ma’rifatdir. Asrimiz boshida Turkistonda kechgan voqealarni bir eslang. Nega bu o‘lkada o‘sha yillari ma’rifatchilik harakati har qachongidan ham kuchayib ketdi? Negaki, chor Rossiyasi asoratiga tushib kolib, butkul tanazzulga yuz tutgan o‘lkani uyg‘otishga, xalqning ko‘zini ochishga fak.at ma’rifat orqaligina erishish mumkin edi. Ma’rifatparvarlik biz uchun bugun ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q, yo‘qotmaydi ham. Aql-zakovatli, yuksak ma’naviyatli kishilarni tarbiyalay olsakkina, oldimizga qo‘ygan maqsadlarga erisha olamiz, yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi. Agar shu muammoni yecholmasaq barcha toat- ibodatlarimiz bir pul: taraqqiyot ham, kelajak ham, farovon hayot ham bo‘lmaydi. Shu nuqtai-nazardan qaraganda, O‘zbekistonning xorijiy dunyo bilan madaniy va ma’rifiy aloqalari tarixining sovet davrini o‘rganish bugungi kunimiz uchun muhim ahamiyat kasb etadi. 20-yillarida Turkistondan xorijga o‘qishga yuborilgan yigit va qizlarning o‘qish va ish faoliyatlari, istibdod davridagi ogir qismatlari, shu bilan barobar ularning xorijiy ilmiy va madaniy alotsalarimiz tarixidagi urni va ahamiyatlarini o‘rganish ushbu bitiruv malakaviy ishining asosiy mazmunini tashkili qiladi. Shuni qayd etish zarurki, shu vaqtga qadar mazkur mavzuda asosan maqolalar, publistik ishlar chop qilingan bo‘lib, yaxlit monografik ishlar yo‘q- Bular ichida qatog‘onlardan cho‘chib Turkistonga qaytolmagan va xorijda yashab ijod qilgan talabalrning maqolalari ayniqsa e’tiborlidir. Shuningdek Turkistonga qaytib kelgan va qatog‘onlarga uchragan talabalardan ham anchagina ma’lumotlar 4

qolgan. O‘sha davrda chor Rossiyasining Turkistonni o‘rganish uchun yuborilgan vakillarining esdaliklari, tadqiqotchilarning ishlarida ham mavzuga oid ma’lumotlar uchraydi. Masalan, 20-yillarda Turkistondan Germaniyaga yuborilgan talablarimizning o‘qish va ish faoliyatlari, u yerdagi madaniy va ma’rifiy ishlar, chunonchi, matbuotdagi ishtiroklari, Germaniyadan O‘zbekistonga qaytgan va qaytmagan talabalarimizning keyingi qismatlari haqnda Germaniyadan O‘zbekistonga qaytgan Abduvahob Murodiy, Sattor Jabbor, Sulton Matkul, Xayrinisa Majidxonova, Maryam Sultonmurodova va boshqalarning hayot va faoliyatlari, 30- yillardagi achchiq qismatlari haqida ma’lumotlarni ko‘rish mumkin. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi . Tadqiqotning o‘rganilganlik darajasi. Mustaqillikka erishgunimizga qadar ushbu mavzu ham tadqiq; qilinishi man qilingan mavzular qatoriga kirar edi. Aynan butun tarixmiz soxtalashtirilgani kabi 20 - yillar tarixi ham yolg‘onlarda iborat bo‘lib keldi. Istiqloldan keyin tarixning bu davrida kechgan iijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma’nvaiy, madaniy, huquqiy va boshqa sohalarni holislik asosida o‘rganishga kirishildi. O‘zbekistonning 20-30 - yillardagi ma’naviy- madaniy, ma’rifiy hayot, undagi kechmishlar ijtimoiy gumanitar fanning turli olimlari tarixchilar, filologlar, siyosatchilar, sotsiologlar va boshqalar tomonidan o‘rganildi. Jumladan, Karimov N., D.Alimova, Maxmudov M. Turdiyev Sh., Nabijon Boqiy, BDosimov, N. Jurayev, Usmonov I. Qilichev F., Tursunov I., Uzoqov H, Naymov N, Axrorova X, Shamsutdinov R, S.Xolboyev, Hayitov Sh, Rahmonov K, Rajabova R, Rajabov Q, Haydarov M, G‘oyibnazarov Sh, Musayev M, O‘rmonova M, Uzoqov X. larning tadqiqotlarini 1 sanash mumkin. 1 Е. Поливанов О конфессиональной школе // Правда Востока.- 1925—5 январь, Стамблер М. Система народного образования // Правда Востока,—1927—12 октябрь., Абдул Рамид. Необходимо просвещение, «Известия Бух ЦИКА», 31 марта 1921 года.. Vali Qayumxon. Millat taqdiri uchun kurashaman,. - «Muloqot», 1982, 1-son, 35-bet., Murtazoyev Jumabekmurod, Soxibov Xudoyberdi. Fitratga qarshi fitna. - "Jahon adabiyoti», jurnali, 1997, 3-oon. 180-bet., «Farg’ona» gazetasi, 1923.8 iyun, Shokir Sulaymon. Ovrupoda Turkiston o’quvchichilari «Turkiston» gazetasi, 1923 yil 1 yanvar’, Abduvaxob Murod. Berlindan xat. - «Qizil bayroq» gazstasi, 1992, 29 iyul, 1 avgust., «Turkiston» gazetasi, 1922, 18 dekabr, «Ko’mak»ning javobi // «Turkiston», 5

BMIning maqsad va vazifalari : 20-30 yillarda O‘zbekistonda ta’lim tizimining ahvoli, talabalarni xorijga o‘qishga junatish borasidagi tajriba, maqsadlar, sabablar va xomiylarni o‘rganish hamda xorijda ta’lim olgan talabalar, ularning ta’lim olish jarayoni, ta’limdan keyingi faoliyatlarini holislik asosida tarixiylik nuqtai nazarida tadqiq qilish. Ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi. -20-30 yillarda ma’naviy -ma’rifiy hayotni o‘rganish; -20-30 yillarda ta’lim tizimining o‘ziga xos xususiyatlari, yutuq va kamchiliklarni tadqiq qilish; -Talabalarni xorijga yuborishdan ko‘zlangan maqsadlar va sabablarini obektiv tahlil qilish; -20-30 yillargacha xorijga ta’lim uchun talabalarning yuborilishi borasidagi tajribalarni aniqlash; -Xorijda ta’lim olgan talabalarning o‘qishdan keyingi taqdiri va faoliyatini tadqiq qilish; -shu davr tajribalardan bugungi kundagi ahamiyatini ko‘rsatib berish va xokazolar. BMIning nazariy va uslubiy asoslari . Tadqiqotning yetakchi ilmiy konspsiyasi umuminsoniy qadriyatlarga yo‘naltirilgan ilmiy bilish metodlari, xolislik, tarixiylik tamoyillari va milliy istiqlol mafkurasi hisoblanadi. Shu bilan birga, ilmiy anglashning umumjahon tamoyillari, insonparvarlik qadriyatlari, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasining yangi tarixini yaratish to‘g‘risida”gi (1996 yil 16 dekabr) va “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix institutining faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi (1998 yil 27 iyul) qarorlari ishning nazariy-uslubiy asosi bo‘lib xizmat qiladi. 1922, 18 dekabr; Abdulhamid Sulaymon (Cho’lpon). Istiqbol uchun ko‘rash //« Q izil bayro q », 1922, 2 sentabr; Salimxon Tillaxonov. Chetga ko‘prok o‘quvchilar yuborish kerak //«Turkiston». 1923, 11 mart., 6

BMIning ilmiy yangiligi : Ishda ilk bor 20-30 yillarda O‘zbekistonda ta’lim tizimining ahvoli, talabalarni xorijga o‘qishga jo’natish borasidagi tajriba, maqsadlar, sabablar va homiylarni o‘rganish hamda xorijda ta’lim olgan talabalar, ularning ta’lim olish jarayoni, ta’limdan keyingi faoliyatlarini holislik asosida ilk bor tarixiy yondoshuv asosida ko‘rib chiqilishi ishning ilmiy yangiligini belgilaydi. BMIning amaliy ahamiyati : Ishning yakuniy xulosalaridan 20-30 yillarda O‘zbekistonda ta’lim tizimining ahvoli, talabalarni xorijga o‘qishga jo’natish borasidagi tajriba, maqsadlar, sabablar va homiylarni o‘rganish hamda xorijda ta’lim olgan talabalar tarixini o’qitishda, o’quv qo’llanmalar yaratishda foydalanish mumkin. Ishning aprobatsiyasi : BMI Qarshi Davlat universiteti “O‘zbekiston tarixi” kafedrasining 2012 yil “___”_______dagi №___ sonli yig‘ilishida muhokama etilib, himoyaga tavsiya etilgan. Ishning tuzilishi . Kirish, 2 ta bob, xulosa, tavsiyalar, adabiyotlar ro’yxati hamda ilovadan iborat. 7

I BOB. 20-30-YILLARDA O‘ZBEKISTONDA MAORIF TIZIMI 1.1. 20-30-yillarda ta’lim tizimining shziga xos xususiyatlari Ma’lumki, mintaqamizda chor Rossiyasi istilosiga qadar maorif muassasalari asosan uch turdagi diniy maktablar: ibtidoiy maktab, Madrasa, qorixona edi. 1894 yilda Samarqand va Farg‘ona viloyatlarida 50 ming nafardan ziyod talabasi bo‘lgan 3500 maktab va Madrasa ish olib borgan edi. Birinchi jahon urushi arafasida ularning soni 5300 taga yetdi. Bu maktablar mamlakatdagi ijtimoiy jarayonlarni boshqarish va tartibga solish apparatining tarkibiy qismi bo‘lib kelgandi. O‘tgan asrning 80 - yillari boshida Turkiston general- gubernatori K P. Kaufman podsho Aleksandr III ga yangi hokimiyat "xalq ta’limining durust tashkil qilingan tizimiga" duch kelgani haqida bejiz ma’ruza kilmagandi. Bu davrning tajribali ekspertlari musulmon maktablaridagi ta’lim dasturining butun mazmunini tanqid qilsalar-da, hukumatlarini bu borada har holda juda ehtiyot bo‘lish hamda musulmon aholida ishonchsizlik va norozilik uyg‘otmaslik uchun yaxshilash ishlarini asta-sekin va birin-ketin olib borish zarurligi to‘g‘risida ogohlantirgan edilar. Rossiya imperiyasi hukumati o‘shanda eski ta’lim tizimiga tegmay, uni o‘z holiga qo‘yishga, ko‘rib-ko‘rmaganga olishga, uning ichki ishlariga aralashmaslikka qaror qildi. "Diniy va vaqfiy bo‘lgan, ayni mahalda siyosiy ham bo‘lgan mahalliy maktab rus hukumatidan marhamnt kutmasligi lozim, - deb yozgandi Kaufman. - Lekin, boshqa tomondan, uni to‘g‘ridan-to‘g‘ri bekor qilib yuborish,- bunday zo‘rlik qilishga hukumat vakolat bergan taqdirda ham, agar u xalqning hokimiyatga nisbatan ishonchiga qattiq zarba bermay bajarilgan taqdirda ham, yo‘q deganda xalq ongida biz qoldirgan noxush va yoqimsiz iz bo‘lib qolishi shubhsizdir, bu ish bizga nisbatan adolatli g‘azab uyg‘otgan bo‘lardi, bekor qilingan mahalliy maktabning urni xech nima bilan bosilmagani uchun ham bu g‘azab adolatli bo‘lurdi». 8

Chor Rossiyasida inqilob g‘alabasidan keyingi dastlabki yillar da hamda «harbiy kommunizm» davrida revolyutsion hokimiyat eski uslub ta’lim tizimini butkul yemirishga harakat qildi. XDS ning 1918 yil 1 yanvaridagi dekretiga asosan 1918 yil 18 fevralda Maorif bo‘yicha Davlat qarori chiqdi, unda "Maorif ishlari xalq komissarligi ixtiyoridagi barcha davlat va jamoat, shuningdek xususiy o‘quv yurtlarida diniy ta’lim berish, shuningdek maktabda biron-bir diniy marosimni bajarishga yo‘l qo‘yilmaydi», deyilgan edi. 1918 yil 16 oktabrda "Umumiy mehnat maktabi asosiy tamoyillari to‘g‘risida Deklaratsiya» da sovet mehnat maktabi va har ikki jins uchun umumiy bo‘lishi kerak deyilgandi. Maktabni cherkovning ta’siridan halos qilish muximgina bo‘lib kolmay, balki u kullarning fazilati deb ataladigan axlokiy kusurlar urug‘ini sochgan davlat qaramligidan umuman qutulishning jiddiy yakuni hamdir... Faqat revolyutsion muallim-sotsialistgina chinakam sotsialistik mehnat maktabini yarata olishini Sovet hokimiyati bir dakika ham unutmaydi». 20 - yillarda maorif qurilishi va islohoti borasida ish olib borilar ekan, asosiy e’tibor rus maktabiga qaratildi. Rus maktabini isloh qilish bo‘yicha tadbirlar ko‘pincha o‘z-o‘zidan milliy maktablarga ham yoyilardi. Milliy maktablarning o‘ziga xos tomonlariga kam e’tibor berilardi. Maktab qurilishi masalalari juda zo‘r deganda uch toifa maktablar: rus maktabi, o‘troq aholi uchun maktablar va ko‘chmanchi maktablar xususiyati nuqtai-nazaridan ko‘rib chiqilardi. Milliy maktablarni «musulmon maktablari» nomi bilan umumlashtirib, bundan nariga o‘tilmasdi Inqilobdan keyingi ilk davrda milliy maktabga lozim darajada goyaviy raxbarlik qilinmadi. Milliy maktablar islohoti va qurilishi jarayoni uchun dekret qarorlari hamda farmoyishlarini va moddiy ehtiyojlar to‘g‘risida (unchalik katta bo‘lmagan) gamxurliklarni shunchaki yoyish yetarli bo‘lmasdi. Ruslashtirysh tamoyilini tutgan rus-to‘zem maktabi g‘oyat osonlik bilan tezda yemirib tashlandi, chunki u aslo tomir otmagandi. O‘zbek maktabi qonuniy ravishda ona tili huquqiga ega bo‘ldi hamda miqdoriy jihatdan ham o‘sa boshladi. Lekin o‘zbek maktablarining ilk negizi nomi bo‘yicha ko‘prok sovetcha edi. 9

O‘zbek maktabining sovet mehnat maktabi mavqeiga mustahkam o‘tib olishi birmuncha keyin sodir bo‘ldi. Maktablar tarmog‘ini kengaytirishning umumiy kurinishi quyidagichadir: 1917 yildan boshlab maktablar tarmog‘i o‘zluksiz kengayib bordi va 1920 yil oxiri- 1921 yil boshiga kelib avj nuqtasiga yetdi, shundan so‘ng jadal quyilashib bordi. 1924 yil boshiga kelibgina, maktablar tarmog‘ining moddiy asosi mustahkamlana boshlashi bilan maktablar tarmog‘i birmuncha barqarorlashdi va yana kengaya boshladi. Lekin endi asta-sekin, ehtiyotkorlik bilan, resurslar hamda madaniy kuchning mavjudligiga qarab ish olib borildi. 1917 yildan 1924 yilgacha 1- bosshmch maktablar tarmog‘ining harakati . Garchi 1920 yilda 2000 dan ziyod maktab bor deb hisoblangan bo’lsada, amalda katta qismi faqat kogozda edi. Maktablar tarmog‘ini ta’minlash uchun mablag‘ning yetishmasligi 1920 yildan sezila boshladi va shu vaqtdan boshlab maktablar tarmog‘i qisqara bordi. Yangi iqtisodiy siyosat davrida xalq maorifi tizimidagi siyosat mumkin qadar mafkuradan holi qilindi, aholining haqikiy ahvolini, an’analarni, urf- odatlarni, xalqning milliy psihologiyasini hisobga olishga qaratildi. Sovet hokimiyati siyosiy voqelik tazyiqi ostida avvalgi volyuntaristik sakrashlardan voz kechishga majbur bo‘ldi. Hokimiyat egalari ta’lim sifati bobida ancha yuqori darajaga erishishda raqobatchilik musobaqa qoidalariga rioya etishga harakat qilishdi. Rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida dunyoviy bilimlarga ehtiyoj shu qadar oshdiki, ta’limning avvalgi tizimi shakllanayotgan sovet maktabi bilan bellashishga kodir emasdi, chunki davlat o‘zida mavjud bo‘lgan mablag‘ning katta qismini shu sohaga ajratayotgan edi. 1917 y. 1918 y. 1919 y. 1920- 1921 y.y. 1922 y. 1923 y. 1924 y. 576 ta 992 ta 1 897 ta 2 022 ta 1 239 ta 1 007 ta 1271 ta10

Eski maktablar muammosiga xilma-xil yondashildi. O‘sha davr matbuotida muayyan bopsharuv doiralarida o‘z imkoniyatlariga asossiz ishonish mavjud bo‘lganligidan dalolat beruvchi maqolalar ko‘plab chop etila boshlandi. «Dinga qarshi targibotni avj oldiring. Komsomol bu ishga butun kuchini safarbar etsin. Boshqa tomondan, ommaviy maktab uchun o‘qituvchi tayyorlashni jadallashtiring. Sovetchasiga ta’lim olgan o‘qituvchi mullalarni surib chiqaradi. Bu shubxasizdir. Faqat unga yaxshi kitob beringiz. Maorif xalq komissarligining butun g‘ayrat- shijoati shunga qaratilishi keraq degan shorlar avj oldirildi.. Biroq Maorif xalq komissarligining bu faoliyati bolalarni sovet maktablariga jalb etish uchun yetarli emasdi. Ayrim ekspertlarning fikricha, 1924 yilda Turkiston boshlangich maktablarining 1/3 qismigina davlat ixtiyorida bo‘lib, 2/3 qismi eski vaqf maktablari edi. YE. Polivanov maktablar o‘zbek qishloq va ovullari hamda shaharlaridan, masalan, Turkiston tomonda g‘oyib bo‘lmadi, faqat yangi sovet maktabiga yo‘l berdi, lekin, qaytaraman, bu o‘rin 1/3 dan ortiq bo‘lmasa keraq degandi. Misol qilib, u Chimkent uyezdi Qorabuloq qishlog‘ini keltiradi. U yer da 60 o‘quvchisi bo‘lgan birgina sovet maktabi hamda har birida 8- 12 talaba bo‘lgan 6 maktab bor edi, to‘g‘ri bu maktablarning birida yuz talaba bo‘lib, mudarris zamonaviy ta’lim shakliga utgandi». Maorif xalq komissarligi tazyiqi ostida vaqf maktabiga, ayniqsa, uning dasturiga o‘zgarish kiritish mumkin emasdi. Bu borada biz yutmaymiz, aksincha, yutkazamiz, eski maktab mudarrisi bizning - sovet o‘qituvchisiga nisbatan ancha yaxshi ta’minlangan, maktab esa dasturga ega zmasdi, butun ta’lim Qur’onni o‘rgatishdan iborat edi. Eski vaqf maktablari ishiga aralashmaslikka, aholining shu tomondagi manfaatlariga ko‘proq javob beradigan yangi xalq ta’limi tizimini parallel ravishda kurishni boshlashga qaror qilindi. Raqobatchilik ruhi iqtisodiy munoaabatlar sohasidan ma’naviy sohaga, maorifga ko‘chib o‘tdi. Unda davr sovet maorifi xodimlari: ..agar qishloqda shunaqa o‘qituvchini bera olsaq u holda bizning sovet maktabimizning vaqf maktabi ustidan g‘alabasi ta’minlangan buladi, shuning 11

uchunki, birinchidan, o‘qituvchi qishloqda zarur odam bo‘lib qoladi, asrlar davomida mullalarga va ular rahbarlik qilgan vaqf maktabiga bildirilgan xurmat sovet o‘qituvchisiga utadi va ikkinchidan, sovet maktabida ta’lim olayotgan bolalar ilk kadamlardan boshlab ota-onalari xo‘jaligida amaliy yordamchi bo‘lib qoladi,- der edilar. Masalan, qishloq maktabi bolalarga quruq ta’lim beribgina kolmay, ularni kamida dexdonlar uchun juda zarur bo‘lgan yozish va hisoblashg ao‘rgatishni kerak. Biroq qishloq maktabining vazifasi faqat shu talab-larni bajarish bilangina cheklanmasdi. Har bir qishloq maktabi bolalar savodini yaxshilab chiqarishdan tashkari, qishloq xo‘jaligi bo‘yicha zarur bilimlarni berishga hamda qishloq bolalarini o‘z bilimlaridan qishloq turmushini yaxshilashda va dexkon xo‘jaliklarini yuksaltirishda foydalanishga ham albatta o‘rgatishi lozim edi. qishloq maktabi qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi hamda qishloq voqeligini ko‘zlab, o‘z rivojlanishining pirovard natijasida qishloq xo‘jaligi yo‘nalishidagi maktabga aylanishi taraddudiga tushdi. Shunday qilib, 20 - yillarda tub aholi uchun maktab Kurilishi jadal borgan bo’lsa, u moddiy asosga ega bo‘lmagani uchun yangi iqtisodiy siyosatning ilk davrida sekinlashib koldi. Yangi iqtisodiy siyosat joriy etilishi bilan mamlakat iqtisodiyotining hisob, moliya va xo‘jalik yuritishning yangi asoslariga utkazilishi muayyan tarzda maorif sohasipa ham ta’sir qildi, - xalq ta’limi muassasalarining ko‘pchiligi davlat budjetidan mahalliy budjetga utkazildi, bu esa viloyatlarda budjetning keskin kissarishiga olib keldi. TASSR XKS raisi Turor Riskulov o‘lkada xalq maorifining ahvolini baholab, uni "bizning voqeligimizning zaif masalasi", - degan edi. Sovetlarning XI syezdi moliyaviy ta’minotning tankisligi, o‘qituvchi kadrlar aslo yetishmasligini hisobga olib, Maorif xalq komissarlari hay’ati tomonidan amalga oshirilayotgan komissariatning respublika va mahalliy bopsharuv apparati shtatini butun choralar bilan qisqartirish, viloyatlar uchun barcha boskichdagi maktablar, hunar-texnika bilim yurtlarining majburiy tarmog‘ini ajratilayotgan 12

davlyat va mahalliy budjet mablag‘lariga muvofiq belgilash, xalq maorifiga ajra- tilayotgan davlat - budjetini umumturkiston budjetiing 14 dan 20 foizigacha oshirish yo‘lini maqsadga muvofiq bo‘lgan yagona yo‘l sifatida ma’qulladi. 1923 yil o‘rtalaridan xalq ta’limining moddiy bazasi asta- sekin mustahkamlana bordi. Mamlakat xalq xo‘jaligi muvaffaqiyatli tiklangani sari Sovet davlati Turkiston mehnatkashlarining xalq maorifini rivojlantirish uchun ko‘rashida ularga moliyaviy madad ko‘rsatdi va uni muttasil oshirib bordi. RSFSR Xalq maorifi komissarligi 1922 yilda TASSR dagi 526 maktab muassasasini, shu jumladan, 492 qishloq maktabi va 30 shahar internat-maktabini hamda 4 tajriba- namuna maktabini o‘z ta’minotiga oldi. 1923 yil ko‘zda Ittifoq Hukumati Turkiston respublikasida maktab qurilishini rivojlantirishni jadallashtirish to‘g‘risida yangi gamxurlik ko‘rsatdi. U Turkiston maktab tarmog‘ini to‘laligicha RSFSR Maorif xalq komissarligi budjetiga oldi, iatijada uning hududida yana 260 maktab ochish imkoniyati tug‘ildi. 1924 yilda SSSR MIK huzurida maxsus tashkil qilingan Turkiston ASSR madaniy-ma’rifiy jamg‘armasidan 416 ming so‘mdan ziyod oltin pul ajratildi. Biroq 20 - yillarning ikkinchi yarmida ham xalq maorifiga budjet ajratish masalasini to‘la hal etilgan, deb bo‘lmasdi. O‘zbekiston maorifchilari hali xalq ta’limi taqdirini mahalliy budjet bilan boglab o‘rganmagandilar. Davlat budjeti yo‘li bilan mablag‘ ajratish kamrok tashvish tugdirar, mahalliy budjetning xalq ta’limidagi ahamiyati to‘g‘risida noto‘g‘ri tasavvur uyg‘otardi. Maorif xalq komissarligi organlari ajratmalarni to‘lay olmaganlar. 1925-26 yillarda mahalliy budjet bo‘yicha xalq ta’limiga 7337000 so‘m tasdiklangandi. O‘sha yili budjet amalda 70 foiz bajarildi. Bu vaziyat ikki xil nonormal holatdan darak berardi. Birinchidan, joylarda viloyat va uyezd raxbar tashkilotlari xalq ta’limiga yetarlicha obyektiv baxo berishmagan; ikkinchidan, Maorif xalq komissarligi organlari joylarda xalq ta’limi uchun smetaga hissa olish bo‘yicha ko‘rashda yetarli kat’iyat ko‘rsatmadilar. Hukumat maorifga ajratmalarni oshirish bo‘yicha ko‘rgan choralar natijasida 1924 13

yilda TASSRda umumiy ta’lim maktablarining soni 1271 ga yetib, 100 mingtacha bolalarni kamrab oldi. Bunda o‘qitish o‘zbek tilida olib boriladigan 271 birinchi boskich maktablari bo‘lib, ulardan 96 tasi Farg‘ona viloyatida, 58 tasi - Samarqand, 116 tasi - Sirdaryo viloyatida edi. Bu yillarda ikkinchi boskich va tukqiz yillik mnktablar soni bor-yuti 56 ta bo‘lib, ularda taxminan 20 ming o‘quvchi ta’lim olardi. Kezi kelganda, sovet maktablari soni to‘g‘risidagi statistik ma’lumotlar bir- biriga zidligini aytib utish lozim. Masalan, M. Stambler UzSSRda maktab yoshidagi bolalarning 2 foizi, O‘zbekistondagi mayda millatlar bolalarining esa 7,7 foizi sovet maktabiga katnaganini ta’kidlaydi. 1926-1927 o‘quv yilida Xorazm okrugida 554 eski va yangi usul maktabi va faqatgina 45 sovet maktabi bo‘lgan. Uch aholi punktiga bitta diniy maktab to‘g‘ri kelgan bo’lsa, 30 dan ziyod aholi puktiga bitta sovet maktabi to‘g‘ri kelgandi. 1927 yilga kelib vaziyat to‘la o‘zgargan. 1927-28 o‘quv yilidayok eski usul maktab butunlay Xoldan toydi, talabalaridan butkul ajraldi, aholi orasida e’tiborini yo‘qotdi va o‘z ishini tugatdi. Biz o‘sha davrda yashagan M. Stambler maqolasida keltirilgan ma’lumotlarga ishonishga ko‘prok moyilmiz. Zero O‘zbekiston Kompartiyasining o‘zi ham «isloh qilingan maktablar ko‘payishi sabablaridan biri bizning maktablarimiz tarmog‘i yetishmasligi, u maktab yoshidagi barcha bolalarni kamrab ololmaganligi hamda yetarlicha to‘g‘ri tashkil qilinmaganligidir, - deb e’tirof etgandi. Eski maktab tugab ketganligi sababi u aholi orasida e’tiborini yo‘qotganligida emas edi. Uning taqdirini ma’muriy aralashuv hal etgandi. Xalq ta’limi tizimi bobida eski va yangi maktabni dekretlar hamda farmoyishlar kabul qilish yo‘li bilan «inqilobiy» inkor etishdan voz kechishga asoslangan sovet siyosatining bosh yo‘li haqida gan ketganda, bu yo‘l, yangi iqtisodiy siyosatning o‘zi kabi, bir necha yilgina amal qilganini aytib o‘tish kerak. Partiya maktabga o‘zining omma orasidagi ta’sirini mustahkamlashning mafkuraviy vositasi sifatida qarar ekan, musulmon ruxoniylari ta’sirida kolib kelayotgan eski maktabning mavjud bo‘lishiga chiday olmasdi. O‘zbekiston 14

Kompartiyasi MK VI plenumi (1927 yil iyun) qarorlari boshlab berlan, din asoslarini yemirish bo‘yicha yangidan avj-olgan harakat eski maktabga yetkazilgan asosiy zarba bo‘ldi. Plenumning "Musulmon ruxoniylari va maktab to‘g‘risida" rezolyutsiyasida: «Islox qilingan maktablar zararli ekanligini hisobga olib, bundan buyon vaqf maktablarini isloh; silishga aslo yo‘l qo‘yilmasin, shu vaqtgacha isloh kuglingan maktablarga kelganda esa - shu rayonda yangi sovet maktablarini ochish (eski usul maktablari talabalarini sovet maktablariga jalb etish) yo‘li bilan ham, shuningdek isloh; qilingan maktablarda diniy fanlarni o‘qitishni hamda umuman ruhoniy shaxslar o‘qitishini taqiklash yo‘li bilan ham ularni yopish uchun butun choralar kurilsin»,- deb ta’kidlangandi. Shundan keyingi satrlarda qilinishi lozim bo‘lgan o‘zboshimchaliklar haqida gap boradi-ki, ular xalq boshiga keltirgan kulfatni xrzirgi kunda to‘la tasavvur etish kiyin. Yangi iqtisodiy siyosat davrida hukumat xalq ta’limi tizimida o‘zlarining «yuqoridan» qilgan harakatlarini fukarolar faolligi tufayli «kuyidan» chikadigan tashabbuslar bilan kovushtirishga harakat qildi-lar. «Bitsin savodsizlik» jamiyati 1924 yil boshida vujudga keldi. Ekspertlarning baholashiga ko‘ra, bu paytda Turkiston aholisining aksariyati savodsiz bo‘lib, juda katta moddiy harajatlarni (bir kishini o‘qitish uchun kamida 6,7 so‘m sarflash lozim edi) va vaqtni (har bir savodsiz kishi olti oy o‘qitilardi) talab kiluvchi katta ish turardi. «Bitsin savodsiz lik» jamiyatining uzagini o‘qituvchilar, shuningdek oliy o‘quv yurtlari talabalari tashkil qilardi. Birinchi yiliyok Sirdaryo viloyatida bu jamiyatda 1417 a’zo, Farg‘onada -800, Samarqandda - 1000 a’zo bor edi. Savodsizlikni tugatish bo‘yicha 35 maktab ochilgan edi. 1924 yilda bunday maktablarning umumiy soni 174 ta bo‘lib, taxminan 6000 kishi ukigan edi. Savodsizlikni tugatish kurslari dastlab asosan shaharlarda ochilgan edi. Shu yili qishloq va ovullarda endi paydo bula boshlagan edi. Jamiyat davlatdan tanshari manbalarni jalb etish yo‘li bilan muammoni hal etmokchi bo‘lgandi. Nizomga muvofiq , u «savodsizlikni tugatish maktablari tarmog‘ini ham mahalliy mablag‘lar, tashkilotlar mablag‘lari hisobiga, ham, 15

asosan, aholining o‘zining hisobiga har kanakasiga kengaytirishga ko‘maklashgandi. Shu maqsadda jamiyat aholi bilan imkoni boricha ko‘proq shartnoma tuzish uchun aholi orasida ham matbuot orqali og‘zaki tashviqot olib borgandi». Davlat, shuningdek jamiyatga ko‘maklashish uchun vino va tamaki sotish huquqini beruvchi patentga kushimcha foiz. ajratishga ham qaror qildi. 1924 yil oxirida jamiyat fondi davlat manbalaridan kelgan 8 ming so‘m va a’zolik badallari hamda turli tashkilotlar xayriyalaridan iborat bo‘lgan 4 ming so‘mdan iborat edi. Dastlab jamiyatning xech kanaka da’vatlari, ayniqsa, qishloq joylarda, ta’sir kilmadi. Kupchilik dexkonlar baribir olti oylik kurslarni tugatmadilar. Bir yarim - ikki oy ukigach, maktabni tashlab ketishardi. Ularni to‘la dastur bo‘yicha o‘qishga jalb etish uchun shunchaki targibotdan ko‘ra kuchlirok asos topish zarur edi. Maorif xalq komissarligi ishining eng kiyin tomoni xotin- qizlar ta’limi edi. Sovet xrkimiyatining ilk yillarida Turkiston shaxdrlarida xotin-qizlar bo‘limlari qizgin faoliyat ko‘rsatdi: ular xdmma joyda (hatto hammomlarda ham) maktabga katnashga tashviq qilishardi. Tub millatdan bo‘lgan ikki-uch ayol roziligi bo’lsa bas - ular qo‘ni-qo‘shnilarini ham boshlab kelishar, degan umidda darhol maktab ochib berilardi. Biroq jamiyat bilan xotin-qizlar bo‘limlari ta’lim ishini xotin-qiz aholi ichiga olib kirishda alohidda natijaga erishmadilar ham. Bu tabiiy hol edi: bu ishda yetarlicha tajriba ham yo‘q; edi, kat’iy reja ham, tizim ham yo‘q; edi: savodsizlikni tugatish maktablariga katnagan yolgiz ayollar, ko‘pchilik beva bo‘lgani, savod o‘rganish yoshidan o‘tib ketgani uchun ishonchsiz unsur bo‘lib chikishdi. Bundan taishari, o‘qitishning to‘g‘ri uslubi ham yo‘q, edi, shuning uchun o‘zlari uchun amaliy va hayotiy bo‘lgan masalalarga javob talab qilgan katta yoshli ayollarni maktabda to‘tib turish qiyin edi. Okibatda 1924 yilda o‘zbek qizlarining bor-yut.i 6,7 foizi, kirgiz qizlarining 1,2 foizi, turkman va tojik qizlar esa 0,3 foizdan ta’lim tizimi bilan kamrab olingandi. 16

Qishloq aholisini savodsizlikni tugatish maktablariga jalb etishda majburlash va ma’muriy-buyruqbozlik choralari butunlay istisno etilgandi. Davlat faqat tashviqot hamda iqtisodiy ta’sir choralaridan foydalangandi. Olti oylik savodsizlikni tugatish maktablarini to‘la bitirgan hamda siyosiy- oqartuv muassasalarining tegishli hujjatini ko‘rsatgan har bir dehqon ushbu imtiyozlardan foydalanishi mumkin edi. Bu choralar savodsizlikni tugatishda ancha ijobiy rol o‘ynadi. O‘qituvchilar ish haqini davlat budjetiga utkazish maktabning moddiy negizini mustahkamlashda jiddiy kadam bo‘ldi. Bu hol qishloq joylarda o‘qituvchilar mukim bo‘lib qolishiga yordam berdi, chunki ilgari o‘qituvchilar aholi bilan oldindan og‘zaki kelishuvga binoan ishlardilar. O‘z vaqtida to‘lanmasdi. Bir qator rayonlarda o‘qituvchi qishloq podachisi bilan oyda bir marta hovlima-hovli yurib, o‘ziga tegishli bo‘lgan 9 pud past navli bugdoyni yigib olishga majbur bo‘lardi. Boshqa rayonlarda esa o‘qituvchi ish haqini qachon, kimdan olishini ham bilmasdi. U ba’zan mashgulotni bir chekkaga yig‘ishtirib qo‘yib, Toshkentga tushib ketishga majbur bo‘lardi. 1923 yil yanvarda Turkiston hukumati qishloq o‘qituvchilari ahvolini yaxshilash tomon yana bir kadam kuydi: dexkon jamoalyri o‘z kuchlark va mablag‘lari hisobiga 6 desyatinagacha yerga ekin ekishlari, undan olingan daromad maktab xodimlariga kushimcha mablag‘ sifatida berilishi lozimligi to‘g‘risida qaror kabul qildi. Yangi iqtisodiy siyosat davrida hukumat tub-millat vakillarini o‘qishga jalb qilishni asta-sekin ko‘pay-tirish Koidasiga rioya qilgan edi, bu hol tayyorlanayotgan kadrlar sifatini yaxshilashga so‘zsiz xizmat qilishi kerak edi. Talabalarning milliy tarkibi to‘g‘risidagi quyidagi statistik ma’lumotlar shundan dalolat beradi. O‘zbekistonning turli mintaqalariga Karaganda Buxoroda bu boradagi ishlar ancha jonli edi. Yosh Buxoro Xalq Shurolar Jumxuriyati Nozirlar Kengashining Raisi Fayzulla Xujayev tashabbusi bilan 1921 yilda jumxuriyatda Buxoro ilmiy jamiyati, 1923 yilda Buxoro voxasi tarixi o‘lkashunoslik muzeyi tashkil etildi. 17

Ilmiy jamiyat koshida uyushgan ma’rifatparvar ziyolilar, ilm-fan namoyandalari, shoirlar, tarixchilar, xalq maorifining vakillari Buxoro Xalq Shurolar Jumxuriyatining iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga o‘z hissalarini qo‘ushdilar. Buxorolik mashxur kishilar, shoir va olimlar: Abdurauf Fitrat, Otajon Payrov Sulaymoniy, Sadriddin Ayniy, Abdulvoxid Burxonov (Munzim) lar, ma’rifatparvar ziyolilar: Salimbek Salimiy, Sharifjon Maxdum (Sadri Ziyo), Axmadjon Xamdiy, Musojon Saidjonov, koriyo‘ldosh Pulatovlar voxada savodsizlikni tugatish, maktab va xalq maorifi ta-raxkiyotiga muxim xicca kushdilar. Buxoro ilmiy jamiyati Buxoro Jumxuriyatidagi mahalliy ziyoli-lar, olimlar, ilm-ma’rifat ahlining namoyandalarini tuplab ularga xomiylik xilar ekan, maktab, mao-rif ishiga e’tibor berib, o‘lkadagi mavjud kadimiy madaniy obidalarni saklash, halq amaliy san’atini rivojlantirish, fan-texnikaga doir kadimgi kulyozh malar va tarixiy arxeologik yodgorliklar va xalq og‘zaki ijodi namunalarini tuplash, ularni tadqiq etish kabi muxim masalalar bilan mashgul bo‘ldi. Voxada xalq maorifi ham ancha rivojlandi. 1923 yilda Buxoro Jumxuriyatida 32 ta boshlangich va o‘rta maktab, 11 ta bolalar uyi, pedagogika kurei, hunar maktabi turtta musiqa maktabi, ikkita udituvchilar instituti ishlab turdi. «Moskvada Buxoro bolalari maorif uyida 110 u^uvchi, Sovet Ittifokining boshqa shaharlari va xorijiy mamlakatlarda 76 kishi ukimokda edi. 1923 yilda pedagogika kurslarni bitirgan 70 kishi viloyatlarda sovet tipidagi maktablar ochish uchun yubo rildi. Xalq; maorifi, soglikni saklash sohasida eri-shilgan dastlabki natijalarda albatta Fayzulla Xujayevning salmokdi hissasi bor». Fayzulla Xujayev eng avvalo ma’rifatparvar siymo sifatida doimo ishchi mexlatkashlar farzandlari, xalq maorifi va BXSHJ xalq xo‘jaligining turli tarmoqlari uchun mutaxassis kadrlar tayyorlash xaxida tinmay gamxurlik qilar edi. Uning shaxsiy tashabbusi bilan Sovet Buxorosida maktablar, kurslar, texnikumlar, institut ochildi. RSFSR Xalq Komissarlar Soveti Moskva shaxrida «BXSHJ bolalari uchun maxsus Maorif uyi» tashkil etdi. F. Xujayevning tadbirkorligi bilan 18

BXSHJ grajdanlarining mamlakatimiz oliy o‘quv yurtlariga ukdeshgaki-rishlari uchun har tomonlama yordam ko‘rsatish haqida qaror kabul kuglindi. Buxoroda 1922-1924 yillarda harbiy mehnat maktabi, tayyorlov maktablari, kurs-lar, madaniy-oqartuv bilim yurtlari ochildi. Amirlik saltanati yemirilib, Buxoro Xalq; Shurolar Jumxuriyati tashkil topgach, o‘lkada maktab, maorif va madaniy oqartuv ishi rivojiga ham alohida e’tibor berildi. Buxoroda 1920 yilda hammasi bo‘lib 7 ta yangi sovet maktabi ish boshlagan bo’lsa,- deb yozadi veteran pedagog A. Bozorov o‘zining «Nurli ufq» nomli maqolasida,- 1921 yilga kelib esa, shaxdrda «Yurt», «Saodat», «Najod», «Rushnoi», «Shohodo» hamda «1-qizlar maktabi», «2-qizlar maktabi» kabi qator yangi sovet maktablari muntazam ishlab turdi. Yangi maktablarda mehnatkash xalqning yuz-yuzlab o‘til- qizlari ta’lim ola boshladilar. Sovet xotin-qizlarini yangi ijtimoiy hayotga jalb etish, ularni zulmat go‘shasidan halos etish sotsialistik jamiyatning o‘lkan yutugi bo‘ldi. Bu urinda shuni aytish kerakki, xotin-qizlar uchun Buxoroda islom dini kuvvat topgan bir sharoitda ularni erkaklar bilan bir teng huquqlikka da’vat etish, foydali ijtimoiy hayotga jalb qilish g‘oyat qiyin edi. Chunki o‘tmishda turt devor ichra churi bo‘lib kelgan jafokash buxorolik xotin-qizlar 20-yillarning ikkinchi yarmidaga «Xujum» kampaniyasi davrida yangi hayotga juda sust ish-tirox etdilar. «Kapitalistik mamlakatlar uchun eng avval pul va yana pul zarur bo’lsa, sovet Buxorosi uchun esa, eng zaruri maorif, maorif va yana maorif hisoblanardi». Shunday qilib o‘sha davrda Buxoroda 1920-1924 yillarda uch xil maktab: 1. Sovet maktablari; 2. Vaqf maktablari; 3. Eski maktab va madrasalar bor edi. Buxoro Xalq; Sovet Respublikasining xalq maorifi, xalq ta’limi va madaniy oqartuv tarixi haligacha atroflicha o‘rganilgan emas. Buxoro Xalq SHo‘rolar Jumxuriyatida 1920- 1924 yilarda faoliyat yuritgan maktablarda o‘qish va o‘qitilish masalalari to‘laligicha tadqiq etilmagan. Buxoroda Xalq Shurolar Jumxuriyati tashkil topgan birinchi kundan boshlab yosh ishilobiy hukumat, Fayzulla Xujayev raxbarligida voxada sovet xalq maorifini rivojlantirish va yangi maktablar bchishga alohida ahamiyat berdi. 19

F. Xujayev voxada ilm-fan, madaniyat, halq maorifi hayotiga, adabiyot va san’at tarakdiyotiga alohida e’tibor bilan karadi. 1920-1924 yillarda Buxoroda bir qancha umumta’lim maktablari, bilim yurtlari, kurslar tashkil topdi. F. Xujayevning gamxurligi va tadbirkorligi tufayli Moskvada buxorolik yoshlar-ning o‘qishlari uchun «Maorif uyi» ochildi. Buxoroda ikkita o‘qituvchilar tayyorlash instituta, professor - Y. M. Isayev boshlik tropik institut tashkil etiladi. 32 ta boshlangich va o’rta maktab, 11 dan ortiq; bolalar uyi, pedagogik kurslar, hunar maktablari, ikkita mo‘zika maktabi va chalasavodlilar uchun ochilgan qisqa kurslar muntazam ishlay boshlaydidi. 20

1.2.Talabalarni xorijga yuborishning sabablari va ulardan ko‘zlangan maqsadlar 1917 yil hokimiyat tepasiga kelgan bolsheviklar Turkistonda g‘alaba kalgan bu milliy demokratii davlatni agdarib, mustamlakachilik siyosatiga asoslangan sovet to‘zumini urnatdilar. Turkiston respublikasining Turor Riskulov, keyinchalik Fayzulla Xujayev singari raxbarlari, Munavvar sori Abdurashidxonov, Ubaydulla Xujayev, Fitrat singari maorif va madaniyat fidoyilari bu «kugzil» mustamlakachilikdan qutulish yo‘llarini izlay boshladilar. Buning uchun ular, birinchi navbatda, o‘lkani feodal-xonlik va amirlik shuningdek chor mustamlakachiligi davrida chukurlashgan itstisodiy va madaniy soloklikdan sutsazish, taratskiy etgan mamlakatlarning bu sohalardagi tajribalarini o‘rganish va shu orqali vatanlarini sekin-asga mustakillikka olib chitsish rejasini tuzdilar. Ular, avvalombor, o‘sha davrda garbiy Yevropada tarashshy etgan mamlakatlar erishgan yutuq va tajribalarni o‘rganishni zarur, deb hisobladilar. Buning uchun avvalo mahalliy yoshlarni Shark va garbdagi botssha ilgor mamlakatlarga yuborish, ular yordamida bu mamlakatlarda erishilgan ilmiy-texnik yutuq va tajribalar bilan tanishish, shu asosda o‘lkan itstisodiy va madaniy soloilikdan kutqazish mumkin edi. Bu favkulodda muxim va murakkab loyixaii amalga oshirish uchun esa, birinchidan, mablag‘ topish, ikkinchidan, iste’dodli yosh yigit va qizlarni tanlash, uchinchidan, bu yigit va sizlarning ota- onalaridan ruxsat olish lozim edi. Turkistondan turli yo‘llar, hukumat tarafidan, «Ko’mak» uyushmasi yordamida yoki xususiy yo‘llar bilan xorijga talablar yuborish harakatlari boshlandi. Mamlakatimiz rahbari bu davrdagi ma’rifatchilik harakati xasida fikr bildirib, ularning xatti-uarakatlari bugungi kun uchun ham ibrat bo‘lishi lozimligini utstirgan edi. "O‘sha harakatning namoyandalari boylik uchun, shon-shuxrat uchun maydonga chikishdimi? Maxdoudxuja Bexbudiy, Munavvar Kori, Fitrat, Tavallolarga maktab ochganlari, xalqni o‘z haq- huquqlarini tanishga da’vat 21

etganlari uchun birov maosh to‘laganmi? Birov ularga oylik berganmi? Albatta, yo‘q! Ular ut bilan uynashayotganlarini, istibdodga qarshi ko‘rashayotganlari uchun ayovsiz jazolanishlarini oldindan yaxshi bilishgan. Bilaturib, ongli ravishda mana shu yo‘ldan borganlar. Chunki, vijdonlari, iymonlari shunga da’vat etgan. Chorizmning maorif va madaniyat sohasidagi mustamlakachilik siyosatini o‘z vatstida anglay boshlagan tarakkugyparvar ziyolilar o‘lkada yangi usul maktablarini ochish, maorifni jonlantirish, milliy matbuot va teatr ishlarini tashkil kdelishga katta e’tibor berdilar. Ayni paytda malakali milliy kadrlarni tayyorlash rejasini tuzib, Buxorodagi «Ma’rifat», Toshkentdagi «Ko’mak» kabi xayriya jamiyatlari orqali iste’dodli yoshlarni Ichki Rossiyaning Peterburg, Saratov, kozon, Ufa, Orenburg shaharlaridagi oliy maktab va madrasalar bilan birga Istanbul, Kopira kabi xorijiy shaharlardagi dorilfununlarga ukugshga yubordilar. Keyinchalik shunday talabalar orasidan Fitrat, gozi Olim Yunusov, Xolid Sayd, Eson afandi Musayev kabi yozuvchi va olimlar, Mustafo Chudayev, Ubaydulla Xujayev, Norbutabekov kabi huquqshunoslar yetishib chivdi. Ular yurtimizning yangi maorifi, madaniyati, ilm-fanini rivojlantirish va milliy istiklolga erishishi yo‘lida faoliyat olib bordilar. Shunday kishilarning sa’y-harakatlari bilan 1919 yil oktabrida kukonda, garchand qisqa umr ko‘rgan bo’lsa-da, Turkiston Muxtoriyat hukumati barpo etildi. 1921 yil 23 aprelda Toshkentda utkazilgan O‘zbek ilmiy komissiyasi majlisida o‘zbeklardan xorijga talabalar yuborish masalasi muxokama qilindi. Unda komissiya a’zosi A.Yunusovning ma’ruzasi tinglandi. A.Yunusov bu xususda tuxtalib, shunday dedi: «har qanday mamlakatning istiqboli ko‘p hollarda uning manfaatiga xizmat qilishga yetarli darajada tayyor bo‘lgan yuqori ma’lumotli faollarga boglikdir. Shuning uchun biz, masalan, Yaponiyaning Yearbiy Ovrupo mamlakatlariga yuborib, o‘z olimlari, muxandislari, vrachlari va bopshalarga ega bo‘lganligini ko‘ramiz... Turkiston Respublikasi kelgusida, haqiqatan ham, o‘z milliy avtonomiyasi taraqqiyotiga erishmokchi bo’lsa, unda yaqin kelajakda o‘zining tub aholisi ichidan o‘z oldida to‘rgan katta vazifalarni hal 22

qilish imkoniyatiga ega bo‘lgan, yuqori darajadagi zamonaviy ilmlar bilan surollangan faollariga ega bo‘lishi kerak. Bu kiyinchiliklardan chitsish yo‘li birgina, u ham bo’lsa, Turkiston yoshlaridan eng qobiliyatlilarini zudlik bilan xorijga yuborib, u yerlardan eng taratssiy silgan va eng kudratli bo‘lgan o‘rta va oliy tahsil olish imkoniyatini berishdir» O‘zbek ilmiy komissiyasi A.Yunusovning mazkur ma’ruzasidan sung Turkiston Maorif komissarligidan Turkiston o‘zbeklaridan ma’lumotli faollar asosini tashkil kiladigan eng qobiliyatli yoshlardan xech bo‘lmasa 10 nafarini xorijga utsishga yuborish masalasini hukumat oldiga qo‘yishni taklif qiladi. Shundan sung Turkiston Respublikasi Maorif komissarligi kollegiyasining 1921 yil 7 maydagi majlisida, bopsha masalalar natori, bu masala ham kurilib, xorijga mahalliy millat vakillaridan talabalar yuborishning zarurligi ma’qullanadi va Komissarlar kengashi oldiga o‘zbeklardan 5, kirgizlardan 10, turkmanlardan 5 nafar kishini yuborishni surash masalasi qo’yiladi. Xorijga talabalar yuborish harakati keyinrok Buxoro Xalq; Sovet Respublikasi raxbarlari Fayzulla Xujayev, maorif noziri Fitrat tomonidan kengrok qo‘yila boshlandi. Ular hatto bu borada Turkiston Avtonom Sovet Respublikasiga ham yordam ko‘rsata boshlaydilar. Shunday qilib, Turkiston va Buxorodan 1922 yil oxirlarida 70 ga yaqin turli yoshdagi mahalliy yosh yigit va qizlar Germaniyaning turli shaharlaridagi oliy va o‘rta maxsus utsuv yurtlariga kunplok xo‘jaligi, tekstil sanoati, kimyo, elektrotexnika, konchilik falsafa, pedagogika, tibbiyot va boshqa muxim sohalar bo‘yicha o‘qishga yuboriladi. Bular ichida shu davrda Saydali Xujayev, Sattor Jabbor, Axdoad Shukriy, Axmadjon Ibrohimov, Xayrinisa Majidxonova, Maryam Sultonmurodova va boishalar bor edilar! Buxoro Xalq Sovet Respublikasi raisi Fayzulla Xujayev talabalarni Germaniyaga olib borish va o‘qishga joylashtirishni buxorolik ziyolilardan Abduvoxds Burxonov va Germaniyadan Buxoroga kelgan tatar ziyolilaridan 23

Olimjon Idrisiy, A.F.Kemenitskiy urtoklardan iborat maxsus komissiyaga topshiradi hamda ularning huquq va vazifalariii ko‘rsatib beradi. Buxoro madrasalarini bitirgan, sung Germaniya va Turkiyada bo‘lib qaytgan Olimjon Idrisiy Germaniyadagi buxorolik va turkistonlik talabalarning ma’rifiy va madaniy ishlar bo‘yicha rahbari etib tayinlanadi. Fitrat talabalarimizni Germaniyada yaxshi utdlshga, kelgusida o‘z yurtlariga yaxshi mutaxassis bo‘lib qaytish va uning istiqboli uchun fidoyi vatanparvar sifatida xizmat qilishga da’vat kdeladi. U hatto o‘zining Toshkentdagi sobix talabalaridan bo‘lgan Vali kayumxon va boshhalarni Samarqandga olib borib, ularga Temur saganasi oldida kasam ichdiradi. Bu voqeani keyinchalik Vali kayumxon bunday xotirlaydi: "U meni Buxoroga olib bormokchi bo‘ldi. Ammo u yerga borshdan oldin Buyuk xokon Amir Temurning Samarsanddagi saganasi oldida tiz cho‘qib, millat tavdiri uchun ko‘rashaman, deb va’da berdim. Ko‘zimdan yosh chiqib ketdi». Lekin shu bilan birga Germaniyaga talabalar yuborish, ularning o‘qish va yashash sharoitlarini yaxshilash masalasida Fayzulla Xujayev, Fitrat, Turor Riskulov singari davlat va jamoat arboblaridan boshqa raxbarlar chet da turdilar. Ayniqsa, Turkistondagi yevropalik ayrim raxbarlar va ular tasiridagi unsurlar talabaharni Germaniyaga yuborish masalasiga kdttik qarshilik ko‘rsatdilar. Shu yillarda Buxorodagi raxbar idoralarda ishlagan Muinjon Aminovning 1938 yilda NKVD tergovchilariga bergan kirgazmasiga Karaganda, hatto V.V.Kuybishev 1922 yildayos Buxoro raxbarlaridan Germaniyaga yuborilgan yoshlarni saytarib, ularni Moskvada ukugtishni xat’iy talab qilgan va Fayzulla Xujayev bunga keskin norozilik bildirgan. Shundan keyin biror yillar utar-utmas, Moskvadagi kommunistik maktablarda utsib, ulariing kutku si bilan zaxdrlana boshlagan Abdulla kamchinbek buxorolik va turkistonlik yoshlarning Germaniyada o‘qishlariga qarshi chikugb, bu sovet fani va maktablarini mensimaslik burjua goyalari ga’siriga berilish, deb quyidagilarni yozdi: 24

"Ichki Rusiyaga yuborilgan o‘quvchilarimizdan boshqa Berlin da ham birmuncha o‘quvchilarimiz borligi ma’lumdir. Keyingi va^tlarda Farg‘onadan kelgan ishonchli xabarlarga Karaganda, kelgusi utsish mavso‘mi Rusiyadan taishari ellarga (zagranitsaga) uxuvchilar yuborishlik yo‘llarida harakatlar boshlangandir... Bu harakatda bulgusi urtoklarimiz Rusiyaning bugungi eng yaxshi yo‘lga qo‘yilgan va har kimga tushunarli o‘rta va oliy maktablarni ko‘zlari ko‘rmayin, zagranitsadagi burjuaziya oksuyaklari ruxi, burjaziya ideologiyasi bilan tarbiya kilado‘rgan maktablarni ko‘radurlar». Turkiston ASSR davrida (1918-1924 yillarda) Afgoniston, Xindiston, Turkiya va Germaniya kabi bir qancha xorijiy davlatlar bilan bir qadar mustakugl ilmiy-madaniy aloqalar olib borish imkoni bo‘lgan edi. Chunki, Sovet hokimiyati bu yillarda hali o‘zining mavseini butunlay tiklab olmaganligi, bolsheviklar partiyasi esa barcha muholif partiyalarni yengib hukmron partiyaga aylanmaganligi sababli demokratik jarayonlarga, milliy respublikalarning ba’zi erkin faoliyatiga chek qo‘yish imkoniyatiga ega emasdi. Shuning uchun ham dastlabki yillarda Turkiston Respublikasi xorijiy mamlakatlar bilan kdesman bo’lsa-da, mustatsil aloqa silishga muyassar bo‘lgan edi. Jumladan, 1919-1920 yillarda tanikli o‘zbek ma’rifatparvari va jamoat arbobi Abdulla Avloniy Afgonistonda RSFSR elchisining urinbosari, sungra bosh konsuli bo‘lib ishladi. Shu yillarda Afgonistonda yashagan ikkinchi bir o‘zbek shoiri Muhammad Sharif Sufizoda Afgon amiri Omonullaxon tomonidan Sovetlar Turkistoniga Afgonistonning konsuli vazifasiga tayinlanadi. Toshkentlik maorif raxbarlaridan Miyon Bo‘zruk Solixov turkiyalik Jamol posho Toshkent orqali Afgonistonga borayotganida unga hamrohlik kuglib birga boradi. Ular o‘zbek va afgon yurtlarining uzaro ijtimoiy- siyosiy va madaniy alotsalarining yaxshilanishiga xizmat kugladilar. Bu bora da, mazkur yillarda Abdulla Avloniy faol ish olib boradi. U o‘zining «Afgon sayohati» xotirasida Turkistondan Afgonistonga qilgan ilk safar kunlari, o‘sha vatstda o‘zi bilan birga borayotgan sovet elchixona rahbar-lari va xodimlari hakdsa tuxtalib: 25

"1919 yil milodiy, 15 iyunda, kech soat 6 da Toshkentdan Afgonistonga sarab harakat kilduk. Bizim ilaxbirga mashzxur mutashritslardan urto Brovin ham bor edi. Urtok Brovin bir necha yevropa tillarini bilmok ila barovar mukammal forsiy tilini ham bilurdi. Bizlar ila birga Turkiston Jumxuriyatining «voyenni attashe» - harbiy kumisari urtok Ivanuf, savdo va tijorat shu’basi tarafidan urto^ Kulikof, siyosiy komissar urtok Ziboruflardan bopsha bir necha texniklar, xavo telegromchilari, avtomobil ustalari, un bir nafar qizil askarlar ham bulub, bo‘larning 9 nafari musulmon edi. Bulardan boshqa, Afgonistondan Turkistonga kelmish afgon hay’ati vakolasidan Abduraximxon ila birga elli(k) afgon askari va bir sartarosh ham bor edi", deb xotirlaydi. Xuddi shu yillarda Turkiston ASSR, Buxoro va Xorazm xalq; respublikalaridan Turkiyaga Xolid Sayd Xujayev, Eson Musayev, Miyon Buzruk Solixov, Mullo Bekjon Rahmonov, Germaniyaga Abduvaxob Murodiy, Saidali Xuja Usmoniy, Shamsulbanot Ashirat ku[zi, Sattor Jabbor, Axmadjon Ibroximov, Mar’yam Sultonmurodova kabi bir qancha o‘zbek yigit va sizlari xorijdagi ilm-fan yutuq;larini egallash uchun utsishga yuborildilar. Ular Turkiyaning Istanbul, Izmir, Angara, Germaniyaning Berlin, xaydelberg, Drezden, Shtutgart kabi shaharlaridagi turli universitet va oliy texnika o‘quv yurtlariga, muxandislik kimyo, meditsina, ziroat, falsafa va pedagogika sohalari bo‘yicha o‘qishga joylashadilar. Bu yoshlarni Germaniyaga va Turkiyaga o‘qishga yuborish va ularni moddiy jihatdan ta’minlash va ma’naviy kullab-kuvvatlashda Turkiston ASSR raxbarlaridan Turar Risqulov, A.Raximboyev, S.kosimxujayev, Buxoro Xalq, Respublikasi hukumatining raisi Fayzulla Xujayev, maorif nozirlari Abdulvohid Burxonov va Abdurauf Fitratlar katta rol uynadilar. «Mazkur jarayonlarda faol ishtirok etgan ziyeolilardan biri Munavvar kori Abdurashidxonov bo‘lib, u talabalarni xorijga yuborish bilan birga, mahalliy oliy ta’lim muassasalarini tashkil qilish ishlari bilan xdm mashgul bo‘ldi. U hozirgi O‘zbekistan Milliy universiteti poydevorini kuygan kishilardan biri. 1918 yil 9 aprelda uning uyida tuplangan ziyolilar faqat (rus tilliklar o‘qishi mumkin bo‘lgan Turkiston Xalq dorilfununi ochish harakati 26

boshlangach, Musulmon xalq dorilfununini tashkil etish maqsadida 9 kishidan iborat tashkilot komissiyasini tuzadi. Unga Munavvar kori (rais), Burxon Xabib, Iso Tuxtaboyev, Sodik Abdusattorov, Murodbeq Murodxuja, Muxtor Bakir, Abdusami kori Ziyoboyev va boshqalar kirgan edi. Komissiya Musulmon xalq dorilfununini ham rus-cha Turkiston Xalq dorilfununi kabi uch boskichda tashkil etadi: yuqori boskich - dorilmuallimin (o‘qituvchilar instituti); 5fta boskich - o‘rta hunar maktablari; kuyi boskich - boshlangich maktab-lardan iborat buladi. 3 may kuni Musulmon xalq dorilfununi rahbariyatiga saylov bo‘lib utadi. Unda Munavvar Kori rais (rektor), Iso Tuxtaboyev rektorning birinchi, Burxon xabib ikkinchi urinbo-sarlari, Abdusami kori Ziyoboyev xazinador, Muxtor Bakir sarkotib etib saylanadi. 1918 yil 12 may kuni esa Eski shahar dahasidagi Vikula Morozovnnig sobik magazini binosi (hozirgi O‘zbek yosh tomoshabinlar teatri)da Musulmon xalq dorilfununining tantanali ochilish marosimi buladi. Uni Munavvar kori qisqacha kirish so‘zi bilan ochib, musulmonlar chorizm davrida rus yo‘qsillari bilan birgalikda yarim asr kullikda yashagani, butungi ozodlik va tantana katta talofatlar bilan kulga kiritilganligni aytdi. Shundan suig bu ko‘rashda xdlok bo‘lganlarga bashshlab, kur’oni karimdan tilovat uqilib, fatvo beriladi. Musulmon dorulfununi Munavvar kori- raxbarligida o‘z davrining katta bilim maskaniga aylanadi. U 15 demokratik madaniy-ma’rifiy tashkilot vakillaridan uyushgan 45 kishilik kengash tomonidan boshqariladi. Unda ishlovchr! muallimlar soni 180 nafarga yetadi. Uning 1918 yil 31 maydan boshlab, «Xalq; dorilfununi» gazetasi chikadi. U dastlab xaftada bir marta, keyin esa (5-sonidan boshlab) xaftada ikki marta chikadi. «Xalq dorilfununi» butun Turkiston o‘lkasi buylab tarkatilar edi. Munavvar kori mustamlakachilikka qarshi «Chor hukumatini yikitish jadidlarning tilagida bor edi. Siyosiy vazifamiz va maqsadimiz ham shundan iborat bo‘lishi yashirin emas», deydi. Munavvar koriga rus demokratik fevral inqilobi zulmatdan yoruglikka chikish, jaholat ustidan adolat tantana qilishidek bo‘lib kurinadi. U dastlab oktabr tuntarishining nomilliy mohiyatini to‘la tushunib yetsa- 27

da, xalqka berilgan erkinliklar va shiorlarni ma’qullaydi, ijtimoiy-siyosiy faoliyatga beriladi. 1917 yil mart oyining boshlarida Munavvar korining katta say’- harakati bilan Toshkentda musulmon xalqlari shurosi - «Shuroy islomiya» tashkil topdi. Munavvar kori uning raisi urinbosari etib saylanadi. Aprelning o‘rtalarida Turkiston musulmonlarining birinchi umummusulmon o‘lka kurultoyi chakiriladi. Unda 150 nafar eng faol vakillar katnashadi. Munavvar kori shu tarixiy anjuman rayosatiga rais etib saylanadi. Uning raxbarligida kurultoy o‘sha davrning 16 ta eng dolzarb masalalarini muxokama Kilib, tegishli ijobiy qarorlar kabul kiladi. Bular orasida Turzsistonning siyosiy jihatdan o‘zini boshqarishi, bulajak hukumat, urush, mardikorlikkl olinganlar, ta’sis kurultoyini chakirish, Turkisgonda «Shuroy islomiya»ning Butun Turkiston Milliy markazini tuzish, yer, suv va boisha masalalar bor edi. «Shuroy islomiya»ning shu birinchi kurultoyida Turkiston musulmonlarining Milliy markazi saylanadi. Unga Munavvar kori (rais muovini), Mustafo Chukayev (rais), Maxmudxuja Bexbudiy va boshqalar kiradi. 1917 yil yozida Toshkent shahar Dumasiga utkazilgan saylov oldi mavso‘mida Munavvar kori musulmonlar, tasdiklangan Ustavida ko‘rsatilgan asosiy faoliyat mazmunidan biri ga’lim beradigan muayesasalarga yordam berish, oliy va o‘rta o‘quv yurtlarida tazxsil oluvchilar uchun stipendiyalar ajratishdan iborat bo‘lgan. Shu yili Buxoro jadidlari ham «Tarbiyai aftol» jamiyatini tashkil etadi. Bu xayriya jamiyatlarining Istambulda maxsus bo‘limi ham bo‘lgan. Uni shu yerda ukigan Fitrat va boshqalar tashkil etadi. Bu jamiyatlar, ma’lum xujjatlarning guvoxlik berishicha, rasmiy va norasmiy ravishda shuro zfkimiyatining dastlabki besh yilligigacha faoliyat ko‘rsattan. zfzirgacha topilgan yozma manbalarga ko‘ra, 1911 yilda Turkiyada 15 kishi, 1912 yilda 30 kishi, 1923 yilda Germaniyada esa 70 kishidan ortiq Turkiston va Buxorolik z^amyurtlarimiz ukigani ma’lum. Munavvar kori shuro hokimiyati davrida, dastlab, Toshkentdagi eski shahar maorifi bo‘limi mudiri, Turkiston hukumati oliy organi - Turkiston Markaziy 28

Ijroiya kumitasi a’zosi, Maorif Xalq; Komissarligi kollegiyasi a’zosi, Bosh Vakf Boshqarmasida bo‘lim mudiri, oddiy o‘qituvchi, gazeta mo‘zsdrriri bo‘lib ishlaydi. Uning bu faoliyati xorijga talabalar yuborishda katta imkoniyatlar tugdirar edi. "Bu vaqtda men maorif sohasida ishlar edim, - deb yozadi u xotiralarida. Shunday qilib, men 1919 yil, ya’ni yanvar voqealarigacha shu jamiyat ra^barligida bo‘ldim. U utgan vaqt davomida shuroga qarshi faoliyat ko‘rsatgan emas, aksincha o‘z rejalarini hayotga tadbiq etish uchun, Shuro hukumatini eng munosib hukumat deb biladi. Jamiyatning rejalari quyidagilardan iborat edi: 1) yoshlarni a’zolikka jalb qilish; 2) ruhoniylar bilan kurash olib borish; 3) ularni imkoniyati bo‘lganida hukumat qo’liga topshirish; 4) maktab ishlarini tartibga solish; 5) turk harbiy asirlariga srdam berish va ularni maktablarga ishga joylashtirish. «Ittixodi Tarakkiy» tashkilotining tarkatilib yuborilishi ma’rifatparvarlarning ko‘plab umidlarini yo‘qka chiqardi. Munavvar kori shu payti shunda xotirlaydi: "Shu paytdan boshlab men jamiyatdan chikib, firka safiga kirdim. Jamiyatning tarkalib ketishiga quyidagilar ham sabab bo‘ldi: 1) A’zolar o‘rtasida intizomning bo‘shashib ketishi; 2) Turkiya maglubiyatga uchrashi bilan «Ittixodi Tarakkiy» tarafdorlarining raxbarlik lavozimlaridan olib tashlanishi; 3) Mablagning yo‘qligi; 4) Jamiyat rayosati va a’zolariga nisbatan ishonchsizlik munosabatining kuchayishi". Mana shu hollarni ko‘rgan Turkiston yoshlari borlik hayotimiz, najotimiz maorifda, maorif ham Ovrupoda ekanligini bilib, Ovrupo sari oga boshladilar. Natijada, Kafkaz, Bokuda elliklab, Maskov, Peterburgda yuzlab, Berlinda unlab, butun Ovrupo borligi 270 ga yaqin Turkiston o‘quvchilarini ko‘ramiz. Bu kurinish har xrlda Turkistonning kelgusi porloq tarixining jonlik ekanini bildiradir, qanday bo’lsa-da, bir oz umid boglatadi, birok xaykotdek bu sonlar boshqalarga Karaganda yo‘q darajadadir. Yakinda Berlinda o‘quvchi bir urtogimizdan kelgan xatda faqat Germaniyada o‘quvchi boshqa mamlakat bolalarini quyidagicha ko‘rsatadirki, biz o‘z sonimizga qarab uyalsaq qizarsak buladir. 29

Ruslar -10 000, yaponlar - 4 000, usmoniy turklari - 2 000, misrliklar - 200, xindistonliklar - 500, arablar - 200, eronliklar - 500, afgonlar - 500, turkistonliklar - 70 ta. Turkiston o‘quvchilarining ko‘pini Buxoro otidin aytadir Toshkentga 1921 yil martining yo 17, yo 20 kunida qaytib keldim. Keyingi kuniyoq Turkiston Markaziy Ijroiya kumitasi rayosatiga bordim. U yerda meni Xalq Maorifi Komissariyati huzuridagi Ilmiy kengashga ishga tayinlashdi. Munavvar kori maorif sohasiga ishga utgan bo’lsada, kkp lollarda uni tashkilotning ishlariga aralashtirmas va qilinayotgan ba’zi ishlar undan sir to‘tilardi. U xotiralarida shunday eslaydi: Men uning faoliyatidagi o‘zim ishtirok etgan ba’zi bir holatlargagina tuxtalishim mumkin. 1922 yilda ziyolilar orasida alifbo va imlo to‘g‘risidagi masala kutarildi, ularning bir qismi o‘sha davrda muomalada bo‘lgan alifbo imlosini isloh; qilish, boshqalari o‘rtalik nuqtai nazarda bo’lsa, qolganlari lotin alifbosiga utishi tarafdori bo‘ldilar. Nixoyat bu uch gurux uzaro shartnoma tuzishi bilan alifbo va imlo to‘g‘risidagi kelishmovchilik hal qilindi. O‘sha paytda oksoklanib to‘rgan maorif sohasidagi ishlarni umumiy hamkorlik bilan yaxshilash yo‘lida hamma guruxlar birlashdi (shartnomaning nusxasi menda saklanardi, u tintuv vaqtida musodara qilingan kogozlar orasida bo‘lishi kerak). Mavjud muammolarimizni oshkora kilmay, uydagi gapni kuchaga chiqarmay «Noshri maorif» jamiyatini [37] tuzdik. Oldin tashkil topgan «Ko’mak» jamiyatning bo‘limiga ogohl . Uz o‘rtamizda biroz miqdorda pul yigib, uni ko‘paytirish maqsadida «Turkiston» shirkatiga berdik. Keyinchalik ham tushgan barcha mablag‘ unga utkazilib turildi. Shokirjon Rahimiy «Noshri maorif »ning raisi buddi. Men urin bosar edim. Saidnosir Mirjalilov xazinador edi. Jamiyat a’zolarining ko‘pchiligi Eshon Xujayev, Mannon Ramzi, Oxunov kabi kommunistlar bo‘lgan, Muxitdin Usmonov, Saidnosir Mirjalilov va Tolibjon Musaboyev jamiyatga moliyaviy sohada ish olib borish uchun kabul qilinadi. Ozgina vaqt utgach bu jamiyatga shubhalanish bilan qarash boshlandi va bu kun sayin ortib bordi. Bu jamiyat nomi ostida qandaydir maxfiy tashkilot yashiringan degan ovoza tarkatildi. Mana bu tazyiq tufayli «Noshri 30

maorif»ni tarkatib yuborishga to‘g‘ri keddi. haqiqatda esa «Noshri maorif»ning eski, umri tugab qolgan tashkilot bilan xech qanday aloqasi bo‘lmagan. Menimcha, uning birgina Saidnosir Mirjalilovdan boshqa birorta ham a’zosi «Noshri maorif» ishida katnashmagan. Xullas, «Noshri maorif» o‘zining birmnchi kunidan boshlab mahalliy aholi orasvda madaniy- ma’rifiy faoliyat ko‘rsatish uchun tashkil topgan bo‘lishiga qaramay, eski tashkilot tufayli qurbon bo‘ldi. 2) 1922-1923 yillarda o‘quvchilar orasida Moskva, Turkiya va Germaniyaga o‘qishga borishni xoxlovchilarning soni juda tez ortib ketdi. Ularning bir qismi Turk MID taklifi bilan turli o‘quv yurtlariga yuboriladi, qolganlari esa o‘z ota- onalari bagriga qaytadi. Uz mablari va davlat xazinasi hisobiga o‘qishga ketolmaganlar yordam surab, turli xil shaxe va tashkilotlarga murojaat kdela boshlaydi. Bu vaqtda ularga yordam berishi mumkin bo‘lgan «Noshri maorif» va «Ko’mak» jamiyatlari tarkatib yuborilgan edi. Bir qancha o‘quvchilar yordam berishimni surab menga murojaat kugldi. Buxorodaligimda Turkiston va Buxoro o‘quvchilariga yordam beruvchi jamiyat tashkil etilgan edi. Shu maqsad uchun uning ixtiyorida kattagina mablag‘ tuplangan edi. O’quvchilar mendan yordam suraganidan keyin 1922 yoki 1923 yili bu jamiyat orqali bir necha o‘quvchilarga moddiy yordam berish umidida Usmon Afandiga xat yozib, pul berishini iltimos qildim. Xatni unga Laziz Azizzoda orqali yubordim. Uni yo‘lda kamokka oli- shadi, xat Usmon Afandiga yetib bormaydi. 1917 yil Oktabr tuntarishidan sung u 1919-1920 yillarda Xujanddagi qizil kushin tarkibida otlik askar bo‘lib xizmat qilgan, armiya safidan bo‘shagach, avvalgi o‘qish xavasi yana kuchayib, Toshkentdagi «Ko’mak» jamiyatining yordami bilan 1922 yili turkistonlik va buxorolik yigit-qizlar qatori Sulton Matkul Germaniyaga o‘qishga borgani haqidagi ma’lumotlarni keltirish mumkin. U tergov vaqtida o‘zining Germaniyaga borishi bilan boglik voqeani bunday bayon qilgan: «1922 yilda Toshkentda Saidalixuja raisligida «Ko’mak» nomli milliy uyushma mavjud edi. Shu tashkilotda men ham bo‘lganman. Mazkur uyushmaning raxbarlaridan Eshonxujayev razshamoligida men va yana boshqa 31

yoshlardan iborat 7 kishi Germaniyaga o‘qishga yuborildik. Men bilan birga Germaniyaga Temirbek Kazbekov, Tulagan M$tain, Xayrinisa Majidxonova, Solih Muhamedov, Abduvaxob Isxodov, Sobir Ibroximov, Azimbek Berimjonov va boishalar junadik». Shubxasiz, Sulton Matsul va boishalarning Germaniyaga o‘qishga yuborilishlarida faqat Saidalixuja emas, balki Turkistonning bopsha tanitsli kishilari ham ishtirok etganlar. Ular talabalarni xorijga ushlshga yuborar ekanlar muayyan matssadlarni ko‘zlagan edilar. Sulton Matsul tergov paytida davom etib, yana bunday ma’lumotni bergan: «Men 1922 yilda Turkiston Respublikasi Markaziy Ijroiya kumitasi yotokxonasida yashab to‘rgan edim. U yerda Abdulla Razshmboyev, Akmal Ikromov, Eshonxujayev, Mirzajonov va boishalar ham yashardilar. Bir kuni Abdulla Raximboyev oldida Akmal Ikromov, Botu, Rustam Islomov, hamidxonov, Eshonxujayev bilan birga bo‘ldik. Botu mustamlakachilardan tezroq qutulish choralaridan biri milliy yoshlarni xorijga ukugshga yuborish va u yerlardan maxsus bilimlarni egallab qaytishdir. Ular chet elda ukugshlarini bitirib saytib kelgach, Turkistonda sovet mutaxassislarining urinlarini egallashlari kerak», - dedi. Bu gan Rahimboyev va Eshonxujayevlarga ham ma’qul tushdi. Shunday kuglib, Turkiston Markaziy ijroiya organi orqali davlat hisobidan 10 kishini chet elga o‘qishga yuborishga kelishildi. Shundan sung xorijga junashga bizlarni rasmiylashtirishdi va 6 o‘zbek hamda 4 qozoq junab ketdik». 20-yillarda talabalarni xorijga yuborishda jobozlik ko‘rsatgan tashkilotchilardan biri F.Xujayev edi. U sovetcha tarbiya olgan bo‘lib, avval boshida milliy ozodlik tushunchalarini to‘la anglab yetmas edi. Bizning har birimiz u (Lenin)ning tarbiya etgan, ustirgan farzandlari erurmiz. - degan edi bir ma’ruzasida. Bizning har bir harakatimiz, har bir ishimiz uning aytganlarini va qilganlarini o‘rganmok sinamok va boshqarmokdan iborat bo‘lishiga tegishlidir». 32

Ma’lumki, Buxoroda 1925 yilning 13 fevralida O‘zbekiston SSR Sovetlarining Birinchi Ta’sis kurultoyi bo‘lib utdi. O‘shancha ko‘pgina tillarning bilimdoni F. Xujayev Ta’sis xurultoyini tantanali ravishda ocha turib, uch tilda - o‘zbek rus va tojik tillarida nutk so‘zladi. Fayzulla Xujayev keyincha Buxoro Xalq Shurolar Jumxuriyati hukumatining Raisi (1920-1924 yillar) lavozimida va O‘zbekiston SSR Xalx Komissarlari Sovetining Raisi vazifasida (1925-1937 yillar) ishlagan davrida o‘zining tashkilotchilik va inqilobiy faolyati xaxida shunday degan edi: «Partiyamiz bula turib, Sovet hokimiyati tomoniga utgan va amirlik avdarilib tashlanguncha uch-turt yil shu yerda ishlagan birinchi buxorolR1q hatto birinchi turkistonlik men bo’lsam kerak. 1920 yilda inqilob yuz berganda men uning faol xxatnashchisk edim. Partiya meni Xalq Nozirlar Kengashi Raisi va Tashki Ishlar Noziri qilib tayinlaganda 24 yoshda edim». Madaniyatimiz va xalq maorifining chinakam jonkuyari bulgai Fayzulla Xujayevning 1923 yil martida RSFSR Maorif xalq komissari Anatoliy Vasilyevich Lunacharskiyga yozgan tarixiy bir maktubida buxorolik 11 nafar yoshni turli mutaxassislik bo‘yicha Moskvaga o‘qishga yuborayotganligi, ularni o‘zlari xoxlagan o‘qishlariga joylashtirib qo‘yishda, yotoxrna kiyim-kechak oziq-ovqat va o‘quv kurollari bilan ta’minlashda yordam ko‘rsatishi suraladi. 1924 yil Moskvada o‘zbek va rus tillarida oylik ijtimoiy- siyosiy va iqtisodiy harakter dagi «Buxoro turmushi» - «Buharskaya jizn» jurnali ham nashr etiladi. Yusufzoda Abduraim muharrirligida chiqarilgan mazkur jurnalning ikkita kushma soni (mart-aprel, 1924 yil) chop etilgan. F.Xujayevning tashabbusi bilan 1923 yilning boshida Maorif nozirligining 69 ta maktabi va kurslarida o‘qib to‘rgan o‘qituvchilar soni 4000 ga yaqinlashib koldi, shulardan 120 kishi studentlar edi. Respublikada 19 ta madaniy-oqartuv muassasalari, shu jumladan 17 ta kutubxona va qiroatxona, bir muzey, 2 ta drama truppasi, bir teatr va 4 kinoteatr ishlab turdi. 1924 yil 2 yanvarda Eski Buxoroda 60 kishilik klub ochildi. 33

Buxoro va Chorjuydagi muallimlar tayyorlash institutlarida o‘qiyotganlarning yarmisi tojiklar va turkmanlar edi. Mahalliy millatlardan muallim kadrlar tayyorlamok uchun pedagogika kurslarida ush!-tilayotgan studentlar soni 400 kishiga yetkazildi hamda Eski Buxoro va Do‘shanbeda tojik muallimlar tayyorlamoq uchun har biri 150 kishilik kushimcha kurslar ochildi. 1923 yilda pedagogika kurslarini 70 nafar o‘qituvchi bitirib chivdi, shulardan o‘zbeklar 43 kishi, tojiklar 15 kishi, turkmanlar 7 kishi va tatarlar 5 kishi. Moskvada, Sharq mehnatkashlari Kommunistik institutida 1923 yilda Buxoro kommunistlaridan 30 kishi, Toshkentdagi Urta Osiyo universitetida 80 kishi va Urta Osiyo Kommunistik universiteti (SAKU) ning ishchilar fakultetida 30 kishi ukidi. 1923 yil 27 martda SSSR Xalx Komissarlari Sovetining qarori bilan Moskvada Buxoro Xalq Sovet Respublikasining bolalari uchun Buxoro Bilim yurti ochildi, bu yerda 220 nafar yigit va qizlar o‘qib turdi. 1923 yilda respublikada 240 urinli 5 ta xalq kasalxonasi 2 ta ambulatoriya va uning huzurida 15 urinli tugrukxona, b ta vrachlik punkti, 8 ta feldsherlik punkti, Buxoro shaxrida bezgak bilan ko‘rash markaziy stansiyasi ishlab turdi. 1924 yil 1 yanvarda esa doktor JI. M. Isayev tashabbusi bilan tashkil etilgan Tropik institut ishga tushdi»34. O‘zbekiston SSR Xalq Komissarlari Sovetining Raisi, Butunittifots Markaziy Ijroiya Komiteti Prezidiumining a’zosi va olti raislaridan biri bo‘lgan Fayzulla Xo’jayev Sovet davlatining qonun chiqaruvchi oliy organlarida muttasil un ikki yil (1925- 1937 yillar) halol ishladi. U yosh Buxoro Jumxuriyati itstiyeodi va madaniyatining tarakkiy etishida RSFSR bilan qo‘shnichilik dustlik alotsalarini mustahkamlash zarurligini ta’kidlab keldi. Umuman olganda, 20-yillarda xorijga talabalar yuborish masalasi ancha jonlanib qolgan va tizim yo‘lga qo‘yilgan edi. Taassufki bunday urinishlar uzoqda cho‘zilmadi va bu boradagi islohotlar chor Rossiyasi vakillari tomonidan shu un yillikning o‘zidayok tuxtatildi. Ulkada olib borilgan ma’rifatchilik undan ko‘zlangan maqsadlar shu tarifa yo‘qda chiqarildi. 34

II BOB. 20-30-YILLARDA XORIJDA TA’LIM OLGAN TALABALAR 2.1.20-30-yillarda ta’lim uchun talabalarni yuborish 1922 yilda Germaniyaga bir oy lik (25 sentabrgacha) davolanishga borgan Fayzulla Xujayev Germaniyaning turli shaharlarida ilm-hunar olayotgan yuzdan ortiq turkistonlik yigit-qizlar bilan mulokotda buladi. Ularning yashash sharoiti, o‘qishlari bilan qizikadi. U «Buxoro axbori» gazetasining 1922 yil 19 noyabr sonida e’lon qilingan «Berlindan maktublar» nomli maqolasida Germaniyada ut^gyotgan yoshlar orasyda Maryamxon, Xayriniso, Saidxon, Zaynabxon kabi yosh qizlar ham ta’lim olayotganliklari aytiladi. Fayzulla Xujayevning zamondoshi, partiya, davlat arbobi, Turkiston Kommunistsk partiyasi Musbyurosining raisi, Turkiston ASSR Xalq Komissarlari Sovetining raisi (1921- 1924 yillar) Turar Riskulov ham bir oy muddat Germaniyada bo‘lib, bu yerda ta’lim olayotgan turkistonlik buxorolik va xivalik yoshlarning ahvolidan xabar oladi. T. Riskulov «Turkiston» gazetasining 1923 yil 19 dekabr sonida e’lon qilingan «Germaniyadagi o‘quvchilarimiz» nomli maqolasida tolibi ilmlar haqida shularni yozadi: «Germaniyaga yuborilgan o‘quvchilar maktabga kirolmay turkiyalik va boshha siyosiy ta’siriga berilgan, degan xabarlar tarkaldi. Ikkinchidai, Germaniyadagi o‘quvchilar moddiy muxtojliklarini yozib yordam suradilar. Turkistonlik o‘quvchilar 11, Buxoro uxuvchilari 47 kishidir. Turkistonliklarning 7 nafari o‘zbek, 4 nafari qozoqlardir. Turkiston o‘quvchilari o‘z vazifalarini yaxshi tushunadilar, undan keyin yurtlariga qaytib o‘z xalqi va hukumatiga foyda keltirish harakati bor. Afsuski, xorijiy o‘lkalarda, jumladan Germaniyada 20- yillarning birinchi yarmida ta’lim olgan o‘rta osiyolik yoshlarning fojiali taqdiri hali o‘rganilgan emas. Bu haqda adabiyotshunos olim Sh.Turdiyev Germaniyada 20-yillarda ta’lim olgan turkistonlik o‘quvchilar haqida anchagina ma’lumot beradi. 35

Shuni aytish kerakki, Turkiston o‘lkasida ilm-fanni, madaniyatni rivojlantirish uchun musulmon Sharkining Stambul, Krxira, Ankara kabi shaharlarida (inqilobdan avval va keyin ham) Abdurauf Fitrat, Miyonbo‘zrug Solixov, Xolid Sayd Xujayev, Mullo Bekjon Raxmonov, Sattor Jabborov, goziolim Yunusov kabi unlab iste’dod egalari o‘qib keladilar. Biroq xrrijda (Turkiya, Misr, Germaniya) o‘qib kelgan yuzlab iste’dod egalarining taqdiri qatog‘on yillari fojia bilan tugallanadi. Fan va madaniyatimizning jonkuyari Fayzulla Xujayevning tashabbusi bilan 20-30-yillarda O‘rta Osiyolik yuzlab o‘g’il-qizlarimiz mamlakatimiz va xorijiy o‘lkalarda tahsil olib qaytdilar. Biroq xrrijiy mamlakatlarda, jumladan Germaniyada o‘qib kelgan talabalarimiz aksariyatining taxdiri yuqorida aytganimizdek achinarli kechdi. Germaniyada ta’lim olib qaytgan xorazmlik ikki qiz: Maryam Sultonova va Zaynab Allashukurovalar chet zl «josusi» sifatida nohaq ayblanib, Sibirga surgun qilindilar. Un yildan ortiq kamok muddatini utab qaytgan ikki bolanikg onasi M. Sultonova esa 1947 yilda yana 15 yil kamok jazosiga hukm qilinadi. I. Stalin shaxsiga siginish davrining jabr-diydalari Tojixon Shodiyeva, inqilobchi Fayzulla Xujayevning umr yo‘ldoshi Malika Muhammadjon qizi, xizi Viloyat Xujayevalarning mash’um taqdirlari ham inson kalbini iztirobga soladi. O‘sha davr davriy matbuotining xabariga ko‘ra, Turkistondan horijga o‘qishga yuborish 1921 yilda «O‘zbek bilim yurti» tuzgan «Ko’mak» tashabbusi bilan talabalar ruyxati tuzilgan. Biroq hukumat yoshlarning xorijiy mamlakatlarda o‘qishiga moddiy va ma’naviy ko‘mak bermagach, bu urinishlar dastlab bexuda bo‘lgan. Bu urinda xrrijda buxoroliklar va turkistonliklarning yashashi va o‘qishi eshigini ochgan tashabbuskorlardan biri davlat arbobi Fayzulla Xujayev bo‘ldi. Buxoro Xalq Shurolar Jumxuriyati hukumati huzuridagi RSFSR muxtor vaqilining ishonch yorligiga 1921 yil 26 mayda V. I. Lenin va G. V. Chicherin imzo chekkanlaridan sung yosh Buxoro Xalq Shurolar Jumxuriyati bir qator xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy savdo-sotik va madaniy aloqalar olib borish xu^uhiga 36

ega bo‘ldi. garbda Germaniya bilan diplomatik aloqani boshlab yuborgan Buxoro Xalq Shurolar Jumxuriyati 1921-1922 yillarda qator yutuqlarga erishdi. F. Xujayev tavsiyasi bilan Buxoro Xalq Shurolar Jumxuriyatining xorijiy mamlakatlar bilan madaniy aloqa qilish bo‘limining boshligi Abdulvoxid Burxonov (Munzim) Germaniyada tahsil olayotgan o‘rta osiyolik yoshlarga raxbarlik kiladi. Bu urinda shuni alohida ta’kidlash joizki, 20- yillarda xorijiy mamlakatlar: Germaniya, Turkiya, Angliyada o‘qib kelgan yoshlarga negadir shubxa bilan karalgan. xrrijiy mamlakatlarda tahsil ko‘rgan ko‘plab sovet yoshlari guyo chet elning mafkurasi bilan zaharlangan hisoblanib, ular 30-yillar repressiyasiga duchor bo‘lganlar. hozirgi oshkoralik va demokratiya tantanasi davrida xorijiy o‘lkalarda 20-30- yillarda turli mutaxassislik bo‘yicha o‘qib kelgan Urta osiyolik sovet yoshlarining mudxish o‘tmish taqdirini aniklash va ularning hayoti faoliyatini yoritish payti yetib keldi. Ayniksa, Germaniyada tahsil olgan o‘rta osiyolik yoshlarning tarixiy taqdiri, Germaniyada o‘zbek tilida chop etilgan kitoblar, majmualar tarixi, adabiy, madaniy alohalarga doir qator muammolar bugungi kunda o‘z yechimini kutmoqda. O‘zbekiston Markaziy Davlat arxivi materiallari (R47- fond, 1-tavsif, 29-ish; 441-ish, 51-bet; 196-ish, 117-bet; 51b-ish, 27-bet; 575-ish, 25-bet; 36-fond, 1- tavsif, 42-ish, 156-156a-betlar va boshqalar) ga qaraganda, Buxoro va Turkistondan Germaniyaga o‘qishga yuborilgan talabalarga RSFSR tashqi ishlar komissari urinbosari Chicherin va boshqalar orqali doimiy stipendiya, moddiy va ma’naviy yerdam yuborib turilgan. Ularning ijtimoiy- iqtisodiy ahvoli, ehtiyoji, intilishlari, goyaviy-siyosiy kayfiyatlaridan xabardor bo‘lgan. Xorijdagi turkistonlik talabalarimizga davlat stipendiyalaridan tashkari, ularga yordam ko‘rsatish uchun tuzilgan «Ko’mak» jamiyatidan ham xayriya mablag‘lari yuborib turilgan. Masalan, 1921 yili Toshkentda tashkil bo‘lgan «Ko’mak» uyushmasi a’zolarishshg ukigan ma’ruzalari, milliy san’at ustalari tomonidan ko‘rsatilgan spektakllardan tushgan daromadning 80, ulok poygasidan tushgan daromadning esa 20 foizi yuborilgan. 37

1921 yilda Germaniyaga o‘qishga ketgan toshkentlik Abduvaxob Murodiy «Berlindan xat» maqolasida 1921 yildan beri Germaniyada Turkistondan yolgiz o‘zi o‘qib to‘rganligi, agar «Ko’mak» jamiyati a’zolari Yevropaga talabalar junatadigan bo’lsa lar, ularni Germaniyaga yuborish maksa dga muvofiq ekanligi, chunki, nemislarning bugungi kunda ilmda, maorifda butun Yevropaga ustoz ekanligi, bundan tashkari, Germaniya bilan sovetlar Rossiyasi o‘rtasida yaxshi qo‘shnichilik munosabatlari urnatilganligini takidlab, bunday yozgan edi: Sungra boshqa Ovrupo davlatlariga eng yaqini ham shudir. Shurolar hukumatining Germaniya bilan yaxshi aloqada bo‘lishi va Germaniya bilan shurolar Rossiyasi orasidagi axdnomalar ham yana bizni Germaniyaga tortar, shul sabablarga ko‘ra, Ovrupoga yuborilaturgon talabalarni eng avval Germaniyaga yuborilmogi har tufidan aklga muvofivdir. Bunga muvaffax bulmok ham uncha kiyin emas. Bizning o‘z tilagimiz va shurolar hukmatining bu kungi siyosati ham bu fikrga to‘g‘ri keladir». Abduvaxob Murodiyning bu maktubidan rag‘batlangan toshkentlik bir gurux maorif va madaniyat xodimlari uning moddiy ta’minoti uchun korfz va oltin pul, Mirzachul dexkonlari nomidan esa kuy va meva-cheva yuboradilar. Jumladan, jadid ziyolilaridan Saidnosir Mirjalilov 20 000 so‘m, Chulpon 7 500 so‘m yuboradilar, Munavvar kori Abdurashidxonov, Shokirjon Raxnmiylar ham alohida ximmat ko‘rsatadilar. Bundan tashkari, Toshkent ma’rifatparvarlari 2 dekabrda adabiy kecha uyushtirib, undan tushgaya sof foydani (75 000 so‘m) «tegishli yo‘llar bilan» Abduvaxob Murodiyga yetkazadilar. Xorijda ta’lim olayotgan talabalarga moddiy jihatdan yordam berish maqsadida Turkistonda bir qator tadbirlar uyushtirildi. Jumladan, 1921 yil boshlarida Toshkentda Saidalixuja Usmonxujayev raisligida tashkil bo‘lgan «Ko’mak» uyushmasi o‘sha yillarda Turkistonda turli adabiy kechalar, teatr va sport uyinlaridan tushgan pullaridan muayyan qismlarini Turkiya va Germaniyada o‘qiyotgan talabalarimizga kechiktirmay yuborib turdilar. Bundan tashkari, bu davrda shter o‘zbek ziyolilaridan Munavvar kori Abdurashidxonov, Saidnosir 38

Mirjalilov, Salimxon Tillaxonov, Abdulhamid Sulaymon (Chulpon) va boishalar Turkistondan xorijga tobora ko‘prok yoshlarni o‘qishga yuborish, yurtimizning kelgusi istikboli uchun muxim ahamiyatga ega ekanligini targib va tashvik qilib bordilar. Oradan ikki yil utgach, «Turkiston» gazetasida Germaniyada ukigan turkistonlik talabalardan Sattor Jabborning Ertoy tahallusi bilan yozgan maqolasi e’lon qilinadi. Sattor Jabbor o‘z maqolasida Germaniyaning haqiqatan Yevropada ilm-fan tarakdiyotida oldinda ekanligi, buni u yerga borib o‘qiyotgan buxorolik va turkistonlik talabalarning hammasi o‘z ko‘zlari bilan ko‘rganliklari, ularning hammasi ham Germaniyada nemislar tomonidan nihoyatda yaxshi kutib olinganligi, nemislarning haqiqatan ham Turkistonning uyg’onib kelayotganligini olkish bilan qarshi olganligi va ularga samimiy yordam ko‘rsatayotganliklarini faxr bilan tilga oladi. U xatida shunday davom etadi: «Biz 22-yilning sunggi oylarida Germaniyaga kelgach, buyuk Turkistonni talab, yondirib, ezib kelgan rus monarxistlari, Petrovskiy Ovrupoga yuborish uchun talaba topolmagan vaqtlarini eslariga olmasdan, sartlar Ovrupoda nima kiladir? - degan istexzolar bilan matbuotlarida kichkirishib utgan edilar. Rus millatchilarining bu sovuk va qo‘pol qarashlariga qarshi germanlar tomonidan yaxshi kutib olindik. Matbuot: «Turkiston uyg’ondi, uyg’ondi!» kabi undovlar bilan qizgin maqolalar yozib utdi. har qanday nemis bizni oilasiga kushib olish uchun eshiklarini ochib kuydi. Oddiy muallimidan tortib, doktori, professori til o‘rganishimiz uchun kulidan kelgan yordamini ayamadi". Manbalarda Turkiston va buxorolik talabalar haqida bir qator muxim ma’lumotlar uchraydi. Jumladan, «Buxoro axbori» gazetasining 1923 yil 17 mart sonida bosilgan «Germaniyada Buxoro talabasi» maqolasida berilgan ma’lumotga Karaganda, 1922-1923 yillarda Buxoro Xalq Respublikasidan Berlinga talabalar olib borish, ularni u yerdagi turli oliy, o‘rta maxsus o‘quv yurtlariga joylashtirish mashxur tatar ziyolisi Olimjon Idrisov, Buxoro XSR Markaziy Ijrokum a’zosi Burxonov va RSFSR vakolatxonasining sobik xodimi Keminitskiylardan iborat komissiyaga topshirilgan. Buxoro talabalari Germaniyaga borib yetganda dastlab 39

til o‘rgana boshlaganlar, ular orasida tezda nemis tilini yaxshi o‘zlashtirib, imtixon topshiruvchilar ham bo‘lgan. Shamsulbanot Ashirat qizi bilan Saidali Usmon maktab mudiri Rasma huzurida imtixon berib, Shamsulbanot dorilfununning tibbiyot fakultetiga, Saidali oliy muxandislik maktabiga kabul qilingan. Arxiv xujjatlarining dalolat berishicha, 1923 yil 19 fevralda bo‘lgan Buxoro Xalq Sovet Respublikasining MIk va Xalq Nozirlari Kengashining birlashgan majlisida «Germaniyadagi maorif vakolati»ning tarixiy xati o‘qib beriladi. Xatda yozilishicha, Germaniyaning maorif vakillari, Buxoroning Germaniyadagi tijorat va maorif hay’atiga «mardi shoyon», ya’ni o’z tashakkurlarini ma’lum etganlar. Tijorat va maorif hay’ati yordamida Germaniyadagi turkistonlik va buxorolik talabalar yaxshi o‘qishlari bilan birga, madaniy-ma’rifiy ishlarda ham faol katnashganlar. 1923 yilda ular Berlinda o‘zlarining ilmiy-ma’rifiy jurnallari «Ko’mak»ning birinchi sonini chiqardilar. Mashhur ma’rifatparvar adib Abdurauf Fitratning «xind ixtilolchilari» dramasini (1923), Sadriddin Ayniyning «qiz bola yoki Xolida» (1924) o‘quv kitoblarini nashr ettirib, xorijiy talabalarimiz va boisha turkiyshunos nemis, turk olimlariga takdim etganlar. Berlindagi Ziroat akademiyasida o‘qiyotgan Abduvaxob Murodiy 1926 yil yozida O‘zbekiston SSR hukumati tomonidan Misr ziroati va paxtachiligi tajribalarini o‘rganish maqsadida Misrga amaliy tajriba ishlari olib borish uchun yuboriladi. 1925-1926 yillarda Germaniyaning Shtutgart pedagogika bilim yurtida o‘qiyotgan Xayrinisa Majidxonova va Mar’yam Sultonmurodova yozgi ta’til vaqtida Fransiyada bo‘lishadi va Parijda Turkiston Muxtoriyati hukumatining sobik raisi Mustafo Chukay bilan uchrashadilar. Berlindagi qator o‘quv yurtlari, klub, kutubxona va ilmiy muassasalarida ham buladilar. Jumladan, 1923 yil sentabr oyida Germaniyada bir oy bo‘lib qaytgan Turar Riskulov bu haqda shunday deb yozadi: «Germaniyada Turkiston o‘quvchilari 11, Buxoro o‘quvchilari 47 kishidir. Turkistonliklarning 7 tasi o‘zbek, 4 tasi qozoqdir. Turkiston o‘quvchilari o‘z vazifalarini yaxshi tushunadilar. Ke-yin yurtlariga kdytib o‘z xalqi va hukumatiga foyda keltirish harakati bor: 4 o‘zbek 40

texnicheskiy akademiyada (bu maktab Germaniyada atoqli bo‘lib, 4 yil nazariya va bir yil amaliy ish qilinadir). Ikki kirgiz qishloq xo‘jaligi akademiyasida (2 yil o‘qish, 1 yil amaliy mashgulot) ...Ikki o‘zbek (biri qiz) gimnaziyada (1 yil o‘qish, 2 yil tajriba) va bir o‘zbek dorilfununda (tib shu’basida, 5 yil o‘qish va bir yil tajriba oladir). Buxoro o‘quvchilari: Berlin dorilfununida buxoroli- lardan 7 kishi bo‘lib, har kaysisi turli fakultetlarga bulin- gan: tib, falsafa, siyosiy iqtisod, oliy texnika maktabining binokorlik shu’basida... Buxoroliklardan o‘zbeklar - 35, ta- tarlar 8 (bo‘larning 4 tasi qiz), turkmanlar 5, yaxudiy 1 kishi... Nemis tilini tezrok o‘rganish uchun butun o‘quvchilar oilalarga joylashganlar...» Germanlar dunyoni sevganlari kabi, Turkistonga ham juda qizikkanlardan ekanlar. Ko‘zimiz bilan ko‘rganimiz uchun bu yerda ochik aytishimiz kerakki, ular mamlakatimizni, tariximizni, istikbolimizni bir turkiston likdan ortiq biladurlar, taniydurlar. Yurtimiz to‘g‘risida biz uchun eng muhim bo‘lgan kitoblar yozib, boshqa tillardan ham tarjima kilgonlar...», deb yozadi. 20-yillarning boshlarida Germaniyaga o‘qishga borgan talabalarimizning hammasi ham u yerda o‘z vatanlarining umid va ishonchlarini oklashga, nemis yoshlari va dunyoning turli burchaklaridan kelgan talabalar bilan aralashib, nemislarning tili, urf-odati, tarixi, madaniyati, fan va texnika sohasida erishgan yutuqdarini chukur o‘rganish bilan birga ular zftasida o‘z milliy madaniyati va san’ati haqdeda tasavvur uyg‘otishga ham harakat kdyaldilar. Ular nemislar o‘rtasida «Shark kechalari»ni utkazib, milliy ashula va raqslarimizni targib va tashvish xilib bordilar. Bu jihatdan Germaniyadagi Berlin oliy texnika maktabida o‘qib to‘rgan toshkentlik o‘zbek yigiti Ahmadjon Ibroximovning «Texnika va biz» nomli makrlasini yozdi. U makrlasida madaniy millatlarning tarashdyaysiga sabab bo‘lgan barcha narsalar, ular da oliy malakali milliy doktor, muxgandis, agronomlarniig ko‘plab bo‘lishi, Turkiston kabi ma’dan va usimliklarga boy bo‘lgan o‘lkaning bugungi ogir iqtisodiy ahvolining asosiy sababi esa bu yerda zamonaviy uskunalar bilan jixrzlangan zavod va fabrikalarning kamligi, ularni 41

yurituvchi malakali milliy kadrlarning yetnshmasligidir, deb ko‘rsatdi. Bu ahvoldan sutulish, Turkistonni iqtisodiy va madaniy jixdtdan yuksaltirish, shuningdek ishsizlikni tugatishniig birdan-bir yo‘li milliy yoshlarni eng taraqsh!y eggan mamlakatlarga yuborib uxitishdir, - degan fikrni ilgari surdi. Ahmadjon Ibroximovning bu fikri moxiyat-e’tibori bilan M.Behbudiy, Munavvar kori Abdurashidxonov, Fitrat, Chullon kabi Turkiston taratskugyparvar jadidlarining o‘lkan feodal-itstisodiy soloqlik va mustamlakachilik zulmidan kutshazish uchun, mahalliy millat bolalarini Osiyo va Yevropaning tarakdiy etgan mamlakatlariga uxish va savdo-sanoat ishlarini o‘rganish uchun yuborish haqidagi fikrlarining mantiliy davomi va rivoji edi. Shundan sung 1923 yil oxirlarida Turkiston Avtonom Sovet Respublikasi Xalq; Komissarlari Soveti raisi Turor Riskulov Germaniyada bo‘lib, u yerda o‘qiyotgan buxorolik va turkistonlik talablarning haqikiy ahvolidan xabardor bo‘lib qaytadi. U Turkistondagi ba’zi bir rus bolshevik raxbarlari va ular ta’siridagi mahalliy mankurtlarning har xil shubxa va gumonlarining urinsizligi va boshqa masalalarga tuxtalgan edi. "Rus siyosiy kochoklari bilan muomalada bulinmasalar ham, Shark siyosiy kochoklari (turklar, tatarlar va boshqalar bilan) uchrashganlar, biroq ularning bizlarning o‘quvchilarga biror ta’siri tegmagan». Shunga qaramasdan, 1924 yilda Germaniyaga borgan U rta Osiyo davlat universiteti rektori Meyyerson u yerdagi Buxoro Xalq; Respublikasidan Germaniyaga o‘qishga yuborilgan talabalar bilai uchrashib, ularni siyosiy tomondan galvirdan utkazadi, SSSRga qaytgach, ularning raxbari G.Meyyerson keyinchalik Germaniyaga yana boradi z^amda buxorolik va turkistonlik talabalarning o‘qishlarini u yerda emas, SSSRda davom ettirishlari kerakligi, aks holda ularga O‘zbekiston Respublikasi tomonidan beriladigan stiiyendiya va har qanday yordamning darhol tuxtatilajagi, bu uning shaxsiy fikri bo‘lmay, O‘zbekiston hukumatining topshirigi ekanligini aytadi. Bunga javoban Berlin universiteti falsafa fakulteta talabasi 42

Axmad Shukriy norozilik namoyishi sifatida unga qarshi xavoga qarab o‘q uzadi. O‘q ovozidan ko‘rgan Meyyerson shoshilinch ravishda Moskvaga qaytib, xorijda o‘qiyotgan talabalarning burjuaziya goyalari ta’sirida sovetlarga qarshi ruxda tarbiya topayotganligi haqida soxta chaquvnomalar yozadi. T. Meyyersonning chaquvnomalari va Moskvaning Germaniyada o‘qiyotgan talabalarni SSSRga qaytarish bilan bog‘lik siyosiy hiyla-nayranglariga qarshi O‘zbekiston maorifi rahbarlari Germaniya maorifi rahbarlari bilan uchrashib, har ikki mamlakat o‘rtasida tuzilgan avvalgi shartnomani uzoq muddatga cho‘zish uchun harakat kiladilar. Bu jixdtdan 1925 yil 30 iyulda Germaniya fan, san’at va xalq; maorifi vaziri nomiga Idrisiy tomonidan yozilgan quyidagi maktubda o‘z ifodasini topgan edi. Lekin shunga qaramasdan, 20-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab SSSRda Germaniyada tahsil olayotgan o‘zbekistonlik talabalarga nisbatan siyosiy ta’kib va shubxa kompaniyasi tobora kuchayib boradi. Natijada 1927 yili yozgi ta’til kunlarida O‘zbekistonga kelgan Solih Muhammad, Nasriddin SHeraimad utlining Germaniyaga qaytib borishlariga ruxsat berilmaydi. Bunta chiday olmagan Nasriddin SHeraxmad ugli hatto o‘zining joniga kasd kiladi va tasodifan ulmay qoladi. Bolshevik bo‘zgunchilar bu bilangina kifoyalanmay, hatto xorijdagi talabalarga tazyiq, utkazishda davom etaveradilar. Shunday qilib, talabalar o‘rtasida ayg‘oqchilik ishlarini avj oldirildi. Jumladan, SSSRning Germaniyadagi elchixonasi xodimi Mihalskiy 20-yillar oxirida Berlinda o‘qiyotgan talabalardan biri Afzal Abdusaidni elchixonaga chaqirib, undan O‘zbekistondagi «Milliy istiqlol» tashkiloti bilan bu yerda o‘qiyotgan talabalarning alotsasi va boishalar haqida xabar berib turishni gaklif qilgan, agar shunday qilsa, unga elchixonadan kushimcha pul berib turishga va’da bergan. Lekin Afzalni yollamoqchi bo‘lgan Mixalskiyning kirdikori fosh bo‘lib, u Moskvaga qaytib ketgan. Germaniyada o‘qigan talabalarga qarshi boshlangan kompaniya bu bilan tugamaydi. 20-yillarning boshlarida birinchi bo‘lib Germaniyaga o‘qishga borgan 43

1927 yilning oxirlarida Berlin qishloq xo‘jaligi akademiyasini bitirib O‘zbekistonga qaytgan va hozirda Shreder nomi bilan atalgan Bog‘dorchilik ilmiy- tekshirish institutida direktor urinbosari bo‘lib ishlab to‘rgan Abduvaxob Murodiy 1930 yil 25 aprelda Davlat Siyosiy Boshqarmasining O‘rta Osiyo tomonidan «Milliy istiklol» tashkilotining a’zosi sifatida hibsga olinadi. Shuning okibati bo’lsa kerakki, 30-yillarning boshlarida shu kabi sovuq xabarlarni eshitgan Axmadjon Ibroximov, Afzal Abdusaid, Togir Chig‘atoy, Ibrohim Yorqin, Abduvaxob Sayda SHeraxmad qizi va boshqa bir gurux talabalarimiz xorijdan SSSRga qaytmay, Germaniyada kolib ketdilar. Keyinchalik Germaniyada fashistlar hokimiyat tepasiga kelgach, ular Turkiyaning Istanbul, Ankara shaharlariga ko‘chib ketishga majbur bo‘ldilar. 20-yillar oxiri - 30-yillarning boshlarida Germaniyadan o‘qishlarini bitirib, O‘zbekistonga qaytgan Sattor Jabbor, Tulagan Mumin, Muhammad Xujayev, Sulton Matkul, Azimbek Berimjon, Rauf Rasuliy, Xayrinisa Majidxonova, Maryam Sultonmurodova va boshqalar Germaniyada erishgan ilgor bilim va tajribalarini bu yerda ishga solib, respublikamizning taraqqiyoti yo‘lida fidokorona ishladilar. Lekin. afsuski, 1937 yilda sobik SSSRda boshlangan «vatan xoinlari»ni fosh qilish vasvasasi ostida Fayzulla Xo‘jayev, Akmal Ikromov, Fitrat, Cho‘lpon singari davlat va madaniyat arboblari kabi Germaniyada o‘qib, vatanlariga qaytgan mazkur yigit va qizlarimiz ham sovetlarga qarshi allaqanday aksilinqilobchilik va millatchilik tashkilotining a’zolari sifatida ayblandilar. Ular o‘zlariga kuyidgan bunday asossiz ayb va tuhmatlarni qanday mantikiy dalil va faktlar bilan rad etishga urinmasinlar, uzoq davom etgan ruxiy va jismoniy kiynoklardan sung o‘zlariga qo‘yilgan ayblarni tan olishga majbur bo‘ldilar. Ularning deyarlik hammasi 1938 yilning 4-9 oktabr kunlarida vahshiylarcha otib o‘ldirildi. Xuddi shunday tuhmatga uchraganlar orasida Yevropaga borib o‘qish u yoqda tursin, hatto O‘zbekistonning o‘zidagi yangi maktablarga katnashinish o‘zi ham xavfli bo‘lgan Xayrinisa Majidxonova singari o‘zbek sizlari bo‘lganki, 44

ularning 1922 yilda Germaniyaga birinchilardan bo‘lib o‘qishga borishi chin ma’noda sahramonlik edi. Shunday qilib, 30-yillarning ikkinchi yarmida O‘zbekistonda boshlangan stalincha konli terror oqibatida Germaniyadan o‘qib qaytgan mazkur talabalar nemis-fashist josuslari, vatan xoinlari kabi soxta ayblar bilan begunox qatli om qilib yuborildi. Shu bilan ularning respublikamiz itstisodi, xo‘jaligi, ilm-fani va madaniyatining tarakdiyoti yo‘lida olib borayotgan fidokorona ishlari barbod etildi, ular nomini tilga olishga ham yo‘l suyilmadi, hatto ularning avlod-ajdodlari ham uzoq ta’kdeb va tazyiqdan suto‘la olmadilar. Turkiya va Germaniyada kolib ketgan talabalarga ham vatan xoinlari sifatida munosabatda bulindi. 20-yillarning boshlarida Buxoro va Turkistondan Germaniyaga ukugshga yuborilgan talabalar 1923 yilda o‘zlarining «Ko’mak» nomli ilmiy-adabiy jurnallarini nashr etdilar va jurnal saxifalarida ilmiy-publitsistik maqolalar, she’rlar bilai satnashdilar. 20-yillarning oxirlariga kelib, ularning ko‘pchilixi o‘qishgni bitirib O‘zbekistonga qaytdi va o‘z vatanlarida totalitar to‘zum sharoitida ishlay boshladi. Ularning bir qismi esa O‘zbekistonga qaytmay, Germaniyada solib ketdi, Istanbul, Ankara, Berlin, Parijda yashab, Turkiston milliy istikdolchilik harakatining xorijdagi raxbarlari Mustafo Chukayev, Usmonxuja ugli, Axmad Zaki Validiy Tutoy va boishalar bilan aloqada bo‘ldi va xorijiy matbuotda Urta Osiyo halslarining tarixi, madaniyati va mustamlakachilik davridagi hayoti to‘g‘risida maqolalar yozdi. Ular bunday ishlar bilangina kanoatlanmay, Turkistonning istikloli yo‘lida ko‘rash olib boruvchi maxsus jurnal chiqarishni rejalashtirdilar. «Ko’mak» jurnali 1923 yilda Berlinda «Ko’mak» uyushmasining raxbari, Germaniyaga o‘qishga borgan Saidalixuja muharrirligida nashr etilgan. Asosiy mualliflar Turkiston va Buxorodan Germaniyaga o‘qishga borgan talabalar bo‘lib, ular o‘z oldilariga kuygan asosiy maqsad va vazifalardan kelib chikkan holda jurnal faoliyatida she’r va maqolalari bilan ishtirok etganlar. «Ko’mak» saxifalarida ijtimoiy-siyosiy hayot, fan- texnika muammolari, adabiyot va san’at masalalariga bagishlangan qator qizikarli maqolalar, adabiy-ilmiy lavxa, she’r va 45

maktublar ham bosilgan. Bularning hammasi asosan Berlin va xaydelbbergdagi dorilfunun va oliy texnika maktablarida ukigan Saidalixuja, Axmad Shukriy, A.Ibroximov, S.Jabbor kabi talabalar kalamlariga mansub bo‘lib. ular o‘z maqolalarida Germaniyaga kelishdan kuzatgan maqsadlari, u yerdagi ilm-fan, madaniyat va texnikaning dunyodagi boshqa mamlakatlarga nisbatan xayratomiz darajada tarakkiy topganligi, Yaponiya, Xitoy, xindiston, Turkiya, Eron kabi mamlakatlardai bu yerga ko‘plab talabalarning kelish sabablari, bu jarayonning Turkisgonning iqtisodiy va madaniy istiqboli uchun ibratli tomonlari haqdda qizg’in fikr yuritganlar. Ular o‘z fikr va his-tuygularini gox she’riy yo‘l bilan, gox maktub tarzida ifoda etganlar. Talabalar maqolalarida o‘zining boy tarixiy, madaniy va ma’naviy an’analariga ega bo‘lgan Osiyoning gaflat uykusida ekanligidan foydalangan Yevropa jahongirlarining bu yerda yashovchi xalqlarga nisbatan utkazgan mustamlakchilik siyosatini koralab, buni tushuna boshlagan Yagyuniyaning Yevropani kuvib yetishi. undan ibrat olgan Xitoy va Hindistonning inglizlarga qarshi olib borayotgan ko‘rashlari, bugungi kunda ular orasidan mashxur olimlar, adiblar va faylasuflarning yetishib chikayotgani bosqinchilarni seskantirayotgani haqida faxr bilan so‘zlaydi. Shu bilan birga maqolalarda Germaniyada o‘qiyotgan talabalarning soglom maqsad va niyatlarini o‘z vaqtida anglamagan ba’zi bir tor qarashli mahalliy ziyolilarni karalab, bunday harakatlar chorizm amaldorlarining Turkistonga o’tkazib kelgan mustamlakachilik siyosatining tegirmoniga suv qo‘yishdan boshqa narsa emasligini aytadi. 46

2.2.Xorijda ta’lim olgan talabalarni o‘qishdan keyingi taqdiri XX asr boshlarida Turkistonda madaniy-ma’rifiy islohotchilik harakati jonlanib, yangi usul maktablari, milliy matbuot, adabiyot va teatr san’ati maydonga keldi. Jaxrndagi ilgor mamlakatlarning tajribalarini, ilm-fan va texnika sohalarida erishilgan yututslarni o‘rganish uchun shu davrda M.Behbudiy, A.Shakuriy, Hamza kabi ilg’or ziyolilar Sharqdagi Turkiya, Arabiston, Hindistonda, shuningdek Rossiyadagi Moskva, Peterburg, Nijniy Novgorod, Orenburg, Boqchasaroy singari shaharlarda bo‘lib qaytdilar, ayrim tujjor va sayyehlarimiz hatto Berlin, Parij va London da ham bo‘ldilar. Fitrat, gozi Olim Yunusov, Norbutabekov, Ubaydulla Xujayev kabi zamonaviy ilm-fanga chankoq yoshlarimiz esa Istanbul, koxira, Peterburg, Saratovdagi dorilfununlarda tahsil oldilar. Lekin o‘lkani ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy koloklikdan chiharish va uni chor istibdodidan kutsarish uchun tahsil olishning o‘zigina kifoya qilmas edi. Buning uchun ijtimoiy-siyosiy ozodlik vaziyati kerak edi. 1917 yil rus Fevral inkdelobidai sung chor hukumati urniga kelgan Muvaxkat hukumat va Oktabr tuntarishidan keyin Rossiyadagi inqilobiy voqealar ta’sirida o‘lkada vaqtincha bo’lsa ham, shunday imkoniyat vujudga kelgan edi. Shuning uchun Turkiston Avtonom Sovet Respublikasi va Buxoro Xalq; Respublikasining raxbarlari o‘lkaning madaniy-ma’rifiy ishlarini rivojlantirish, zamonaviy ilm-fan va texnikani egallagan yuqori malakali o‘z milliy sadrlariga ega bo‘lish uchun mazkur sharoitdan foydalanib, Rossiyaning Moskva, Peterburg, kozon, Ozarbayjonning Boku, Ganja shaharlari bilan birga Turkiyaning Istanbul va Izmir hamda Germaniyaning Berlin, Xaydelburg, Bonn, Shtutgart, Darmshtad shaharlaridagi turli oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlariga kinnlok xo‘jaligi, tekstil sanoati, meditsina, injenerlik muallimlik va boshqa sohalar bo‘yicha bir kaicha itstidorli yigit va sizlarni o’qishga yubordilar. Ammo ming taassufki istitslolga intilgan ma’rifatparvarlar kabi xorijda ta’lim olgan talabalarning qismati ham ayanchi bo‘ldi. 47

Shunday talabalardan Germaniyaga birinchi bo‘lib o‘z xoxishi bilan ketgan va Berlin sishlots xo‘jalik akademiyasini birinchi bo‘lib bitirib qaytgan toshkentlik o‘zbek yigiti Abduvaxob Murodiy edi. U 1911 yilda Shayxontaxurdagi «Xoniy» maktabiga ukjpga kirgan. «Maktabga kirganimning birinchi yilidayoq, - deb eslagan edi u keyinchalik - ikki sinf utishga to‘g‘ri keldi. 1913 yilda «Xoniy» va 1914 yilda «Na’muna» maktabining 5-sinfinm bitirgach, Namanganga muallim bo‘lib ketdim. Fevral inxilobidan sungra o‘qish uchun Ozarbayjonga ketdim». Fevral inqilobi va Oktyabr tuntarishidan keyin u bir necha muddat o‘qituvchi bo‘lib ishlaydi va o‘zining ilmga chankovdigi sababli 1921 yili Germaniyaga udishga borib, Berlin qishloq; xo‘jaligi akademiyasiga kiradi. Lekin u yerda dastlab moddiy kiyinchiliklarni boshidan kechiradi. Fitrat maorif komissari bo‘lganida Buxoro hukumati ta’minotiga olindim... 1925 yil noyabrida maktabni bitirdim. Germaniyaning turli yerlarida tajribalarda bulgach, 1926 yilning yoz mavso‘mida O‘zbekiston hukumati tomonidan Misr ziroati va, ayniqsa, paxta ishlarini tekshirish uchun Misrga yuborildim... 4 oyga qadar nemislar tomonidan ta’sis qilingan Yangi jins paxta yetishtirish institutida ishlab, Germaniyaga va undan O‘zbekistonga qaytdim... Bu kungi birgina amalim esa Yevropadan keltirgan ma’lumotimni o‘zbek dexdoni bilan urtoklashmok va O‘zbekiston qishloq xo‘jaligining kutarilishi uchun dolgan umrimni shul yo‘lda utkarmokdir». Yevropada ta’lim olgan har bir mutaxassis oldida ikkita vazifa turardi. Birinchidan, u bevosita ishlab chakirishda ishlashi va o‘z amaliy bilimlarini takomillashtirish kerak edi. Ikkinchidan, albatta, birorta o‘rta texnika o‘quv yurtida dare berishi va shu yo‘l bilan o‘z raxbarliklarida kelgusida o‘zlarining yordamchilari buladigan texnik kadrlarni tayyorlashlari zarur edi. Demaq Yevropada o‘qiyotgan talabalar, o‘z mutaxassisliklaridan kelib chikib, sanoat korxonalari va qishloq xo‘jaliklari uchun milliy ro‘zdagi texnika kadrlarini tayyorlash vazifasini olgan edilar. Shuning uchun xdm ular faqat o‘quv yurtidagi 48

darslar bilangina cheklanib holmay, o‘zlarining kasblariga aloqador bo‘lgan nemis maxsus maktablarini ham o‘rgandilar. Shu maxsadaa ekskursiyalar uyushtirdilar. Bundan tashkari, 1922 yildan keyin Germaniyaga borgan talabalarning O‘zbekistondagi ahvol 1918-1919 yillardagidan o‘zgargani yux degan gaplari ham ularning goyaviy jihatdan milliy lagerda holishiga sabab bo‘lgan edi. Chunki, 1918-1919 yillardagi milliy adovat, partiya nixobidagi ayrim millatchilar tomonidan Farg‘onada tuqilgan begunox xonlar, butun yoshlar kabi, menga ham xattik ta’sir kalgan edi. Shu tassurotlar ta’siri ostida bizning butun maqsadimiz Turkistonni ozod xilish uchun ko‘rashga qaratilgan edi. Faqat Temirbek va bir turkman talabasining keltirgan xabarigina mendagi avvalgi keskin taassurotni yumshatib, O‘zbekistonga kelib, hamma narsani o‘z ko‘zim bilan kurish istagini tugdirdi». Murodiy qatag’onlarni shunday ta’riflaydi: "Men O‘zbekistonning xech bir yerida bu xavfli oximga harshi shafxatsiz ko‘rash va chora kurishga kirishilganini ko‘ra olmadim. hozirgi vaxtda O‘zbekistonda yashovchi yevrolaliklarning bir Xismi hali ham avvaadan Ubaydulla Xujayev, Tolibjon Musaboyev, Najmiddin SHeraxmedov va bopshalarning sovetlarga harshi aksilinxilobiy faoliyat olib borganlari uchun otuvga yoki turli muddatga qamoq jazosiga hukm qilinganligini uxiymiz. Shular ichida Abduvaxob Murodiy ham bo‘lib, u xaxda shunday Xukm chiharilgan. Germaniyaga o‘qishga yuborilgan talabalarning bir xismi keyinchalik uxishni bitirib, O‘zbekistonga xaytib keldi, kichik bir xismi esa ba’zi bir sabablar bilan vatanlariga xaytmay, Germaniyada, Turkiyada holib ketdi. Ona-vatanlariga xaytgan talabalar 1937 yili, Stalin shaxsiga siginish kuchaygan bir davrda chet el razvedkasining josusi, nemis fashistlarining agenti, allaqanday sovetlarga harshi tashkilotlarning a’zolari degan tuhmatdan iborat ayb bilan katagon silindilar. Shulardan biri Germaniyaning Shtutgart shaxridagi Oliy ziroat (ya’ni qishloq xo‘jaligi) akademiyasida o‘qib kelgan vatandoshimiz Solix Muhammaddir. 49

1922 yilda Turkiston respublikasi Markaziy Ijroiya kumitasi raisi Abdulla Raximboyev uni o‘z huzuriga chakirib, bir gurux talabalar bilan Germaniyaga o‘qishga yuborishini aytib, unga Yevropaning ilgor fani va texnikasini, maorif va madaiiyat sohasida erishgan yutuqlarini o‘rganib, Turkistonning iqtisodiy-madaniy taraqqiyoti uchun bel boglashni masdaxat beradi. Solix Muhammad. ko‘pchilik urtoqlari kabi, bu taklifni jon-dilidan kabul kdeladi va ona yurtining kelgusi istikboli yo‘lida fidoyi farzand bo‘lib yetishish orzusida Germaniyaga utsishga ketadi. U Germaniyaning Shtutgart shaxridagi Oliy ziroat akademiyasiga kirib ukydi, ekinchilik urug‘chilik paxtachilikni rivojlantirish bo‘yicha Yevropa fan- texnikasi erishgan bilim va tajribalarni puxta egallashga harakat qiladi. Solix Muhammad 1927 yili Toshkentga yozgi ta’tilga keladi. Ammo uning Germaniyaga qaytishi va ukdshni yakunlashiga imkon berilmaydi. Shundan keyin u Samarsandga borib, respublika raxbarlari Fayzulla Xujayev, Akmal Ikromov va Yuldosh Oxunboboyevlarning huzurida bo‘lib, Zarafshon mavzesining Kattakurgon tumani yaxinidagi urug‘chilik ilmiy-tajriba stansiyasiga yo‘llanma oladi. U shu yerda bir oz ishlagach, 1928 yilning o‘rtalarida Samarsanddagi respublika urug‘chilik boshqarmasiga boshlik etib tayinlanadi. 1931 yili respublika poytaxti Toshkentga kuchishi munosabati bilan u ham Toshkentga kuchib keladi va 1934 yilgacha bopsharma boshligi davozimida xizmat sylishda davom etadi. Keyin O‘zbekiston paxtachilik trestiga ishga o‘tib, paxtaning yangi navlarini yaratish ustida ilmiy ish olib boradi. Respublikaning Zarafshon va Kattaxurgondagi urug‘chilik stansiyalari. Farg‘ona va Andijon viloyatlaridagi tajriba stansiyalari va paxta dalalarida olib borilayotgan tajribalarni o‘rganib,paxtachilikni rivojlantirish chigitning yangi navlarini yaratish masalalari bilan shugullanadi. Ammo uning hayoti ham boshqa fidoyi insonlarniki kabi fojeali yakun topadi. 20-yillarning boshlarida Germaniyaga o‘qishga borgan talabalar orasida Buxorodan Axmad Naim, Samarxanddan Rauf Rasuliy, Xujanddan Sulton Matxul, Farg‘onadan Temirbek gozibekov, Xorazmdan Maryam Sultonmurodova, 50

Toshkentdan Xayrinisa Sultonmurodova, Saidalixuja, Ibroxim Orifxon, Axmadjon Ibroximov, Sattor Jabbor kabilar bor edi. Sattor Jabbor Berlinda avval xususiy yo‘l bilan uxib, nemis tilidan imtixon topshirgach, 1925 yilda Xaydelberg shaxriga borib, u yerda ober-imtixondan o‘tib, dorilfununning kimyo fakultetiga kirgan. U Ertoy tahallusi bilan yozgan maholasida Germaniyaga borganlaridan keyin ularni chorizm davrida mustamlakachilik goyalari bilan zaharlangan xorijdagi ba’zi bir rus monarxistlarining masharaomuz, istexzoli munosabatlariga harshi ularox nemislarning yaxshi kutib olganliklari, u yerdagi ta’lim-tarbiya tizimidagi mukammalliklar, buning kelgusidagi Turkiston talabalarining istixboli uchun muxim ahamiyati haqida bunday yozgan edi: «Biz 22-nchi yilning sunggi oylarida Germaniyaga kelgach, Buyuk Turkistonni talab, yondirib, ezib kelgan rus monarxistlari (shu jumladan) Petrovskiy Ovrupoga yuborish uchun rus yoshlarini topa olmagan vaxtlarini eslariga olmasdan, «Sartlar Ovrupoda nima qiladi?» degan istexzolar bilan matbuotlarida (Berlinda chiqadurgan «Rur» gazetasida) qichqirishib utgan edilar. Ularni katta janoblar bizni Ovrupo madaniyatiga munosib ko‘rmagan edilar! Rus millatchilarining bu sovuk va qo‘pol qarashlariga qarshi germanlar tomonidan yaxshi kutib olindik. Matbuot: «Turkiston uyg’ondi, uyg’onsin!» kabi undovlar bilan maqolalar yozib o’tdi. Germaniyaga yangi kelganimizda ko‘p muxbirlar biz bilan kurishib ham ketdilar. 20-yillarning boshlarida Germaniyaga ukuniga yuborilgan yoshlar orasida Tulagan Mumin ham bo‘lgan. U 1922-1931 yillarda Berlindagi oliy texnika maktabini bitirib, O‘zbekistonga yuqori malakali elektr muhandisi bo‘lib saytgan va respublikamizda elektr tarmoqlarini rivojlantirish, mahalliy malakali kadrlar tayyorlash borasida fidokorona ishlay boshlagan. 1937 yilning sonli votsealari uni ham o‘z girdobiga tortgan. U ham Germaniyada tahsil olgan bopsha talabalar singari kdtagon etilgan. 51

U 1922 yilda Germaniyaga o’tishida yuboriladi. To’lagan Mumin u yerdagi oliy texnika maktabida elektr muxandisi ixtisosligi bo‘yicha tahsil oladi. Va 1930 yilning boshida xujandlik dusti Sulton Matqul bilan birga mazkur maktabni bitiradi. U ukund davrida Berlinda tuzilgan «Germaniyadagi turkistonlik talabalar uyushmasi»ning raisi bo‘lib, o‘qishda ham, jamoat ishlarida ham namuna ko‘rsatadi. Xorijdagi mashxur muxojirlar Axmad Zaki Validiy va Mustafo Chutsayevlarning Berlinda Turkistondagi sovet istibdodiga qarshi ozodlik uchun ko‘rash xatsidagi suxbat va ma’ruzalarini tinglaydi. Germaniyadagi talabalarning o‘zbekcha jurnali - «Ko’mak»ning O‘zbekistonga tarkalishida yordam beradi. Lekin Tulagan Muminning o‘z sohasi bo‘yicha olib borayotgan ishlari, orzulari, oiladagi osuda va kuvonchli kunlari uzoqda cho‘zilmaydi. Uning elektr muxandisi sifatidagi orzu-umidlari endigana ruyobga chika boshlaganida 1937 yil konli etagini dalat tiiiiyet inetitutida ishlayetgan nemis olimi s/ngland vataniga xaytarib yuborildi, ular bilan ilmiy aloqada bo‘lgan shogirdlari Sattor Jabbor, Xayriniso Majidxonovalar esa «nemislarning josusi» sifatida otib tashlandilar. Germaniya va Turkiyada o‘qib xaytgan o‘zbekistonlik talabalarni shubxa va gumon ostiga olish, ularni Rossiyada uxigan talabalarimizga harshi suyish, bu davrdagi respublika matbuoti saxifalarida ham ochix kurina boshladi. Masalan, «xizil O‘zbekiston» gazetasi o‘zining 1931 yil 4 fevral sonidagi bir maholasida: «Millatchi-aksilinqilobchi Boto‘lar o‘zlarining Xatorlariga yoshlarni tortish, ularni o‘z maxsadlari yo‘lyda xizmat xildirishlari uchun urindilar. Burjuaziya Germaniyasi va Turkiyaga o‘zlari ishongan yoshlarni uxishga yubordilar. Shuro Moskvasi tomonlariga o‘qishga boruvchilarga nisbatan o‘zlarining qattiq noroziliklarini bayon qilib, ularga o‘z baholarini berdilar», deb yozgan edi. O‘zbekistonda sodir bulayotgan bu voqealardan xabardor bo‘lgan Axmadjon Ibroximov, Axmad Naim, Ibroxim Yorkin, Toxir Shokirlar kabi talabalar Germaniyadan O‘zbekistonga qaytmay, 30-yillarning boshlari va o‘rtalarida Turkiyaga o‘tib, u yerdagi Istanbul, Ankara universitetlarida kimyo, ziroatchilik sotsiologiya va falsafa sohasida tadqiqotlar olib bordilar va fan doktorlari va 52

professorlari kabi ilmiy daraja va unvonlarga erishdilar. Ular O‘zbekistonning tarixi, madaniyati va chorvachiligi bo‘yicha bir qator ilmiy tadqiqotlar olib bordilar, o‘zga yurtning oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun o‘quv kullanmalari yozdilar, shogirdlar yetishtirdilar. Shu tarika, O‘zbekistonning xorijiy mamlakatlar bilan dastlabki «mustakil» aloqalar urnatish uchun qilgan mazkur sa’y-harakatlari keyinchalik mustabid kommunistik to‘zumning ayovsiz zarbasiga uchradi va butun mamlakat kabi u ham «temir parda» bilan xorijdan butunlay ajratib qo‘yildi. Chor Rossiyasining 20-30-yillarda olib borgan qatog‘onlari tarixda kam uchraydigan holatlardan hisoblanadi. O‘sha davr ichki ishlar xodimi Vasilyevning bergan ma’lumotiga Karaganda, Xorazm viloyatishshg Ok-Darband degan qishlog‘ida qamoqqa olinmagan birorta erkak zoti kolmagan ekan. O‘zbekiston Ichki ishlar xalq komissarligi kotibiyati boshligi bo‘lib ishlagan P. S. Martinenkoning bergan ma’lumotlariga Karaganda, o‘zbek xalqining jallodi Apresyan: «kamokka olish uchun adreslar byurosidan yoki saylovchilar ruyxatini olib, navbat bilan kamashga kirishish kerak», deb topshirik bergan ekan. Uning aytishicha: «... Samarqanddan tarvuz urug‘ining yangi sortlari haqida ma’lumotlarni Angliya agentlariga berib yuborishda ayblanib yuzlab odamlar qamoqxa olindi. Vaxrlanki, tarvo‘z ypygini yangi sorti sir saxlangan emas. Angliya esa umuman tarvo‘z yetishtirmaydi». Qatag’onlik yillarida ayniqsa ziyolilar katta zaxmat chekdilar. Faqat 1929 yildan 1933 yilgacha respublika milliy ziyolilarining 217 vakili - yozuvchilar, jurnalistlar, o’qituvchilar va xokazolar qatag’on qilindi, ulardan aksari otab tashlandi. Faqat 1936 yilning oxiri va 1937 yil davomida O‘zbekistonning turli viloyatlaridan 5758 nafar ziyolilar: ilmu fan allomalari, shoir va yozuvchilar, jurnalistlar, til va adabiyot ta’limi ustalari, pedagog o’qituvchilar qamoqqa olindilar. Shundan 4811 tasi otab tashlangan. Vatan va millatning faxri bo‘lgan bu ulug zotlar «millatchi», «jadidchi», «Vatan xoini», «aksilinqilobchi», 53

«aksilshuroviy», «chet el imperilizmining ayg’oqchisi», «panturkist», «panislomist» kabi tuxima ayblar bilan qatag’onlikka uchradilar. Sovetlarning qatag’on siyosati O‘zbekistonning kelajagi bo‘lgan bulgusi yosh ijodkorlarni ham chetlab utmadi. 20- yillarning boshlarida Buxoro, Xorazm va Turkistondan 300 ga yaxin yoshlar xorijiy mamlakatlarga uxishga yuborilgandi va ularning vataniga qaytganlarining aksariyati otib tashlandi. O‘sha kezlarda ko‘plar qatori Germaniyaga uxishga yuborilgan va keyinchalik Myunxenda yashab holgan vatandoshimiz Vali Qayumxon o‘zi bilan birga tahsil ko‘rgan yoshlarning fojeali xismatlarini eslab quydagilarni yozgan edi: «qachonki, Moskvaning xorijiy va ichki vaziyati kuchlangandan keyin 1924-1925 yillarda Olmoniyadagi barcha talabalarni Sovet Ittifoqiga olib ketdi. Bu yosh talabalar dom-daraksiz ketdilar. Buxoroni ko‘rmadilar. Milliy Buxoro hukumati yixitildi. Yangi vaziyat Turkistonda tug ’i ldi. Shunday bo’lsa-da, Olmoniyada oliy tahsil ko‘rgan bir qator ziroatchilar, kimyo-fizika mutaxassislari, o‘qituvchilar va boishalar 1926- 1931 yillar o‘rtalarida «Xalqimga xizmat q ilaman», deb Turkistonga qaytdilar. Shuningdek Berlin Oliy ziroat akademiyasini bitirgan Berimjon A’zam (qozoq), Berlin oliy texnik maktabini (texnik- elektrik akademiyasini) bitargan Mumin Tulagan, Sulton Matkul, Sattor Jabbor, M. Solox (turkman), Xayriniso Majidxon qizi, Mariyam Jumaniyoz qizi va boshqalar yurtga qaytdilar. Bularni ham «agent», «dushman» deb o’ ldirdilar. Berimjon A’zamni esa 1928 yili chegarada to‘tib, «Alash h ukumati»ning va «Alash urda» partiyasining a’zosi va «Ok jul» gazetasining muharriri bo‘lgansan deb Sibiriyaga surgun qilishdi. Buning maslakdoshi A. Murodov 1927 yil aprel oyida kamokda olindi. Abduvaxob Murodning olmon rafi q asi bir o’ g ’ li bilan yolg ’ iz Berlinga qaytib keldi. A. Murod ham Sibiridda daraksiz ketdi. Yukorida nomi kechgan Sattor Jabbor ham Akmal Ikromov va’dasiga ishonib, 1931 yili Toshkentga ketdi va 1937 yili uldirildi». Mustafo Ch o’q ay o’g’ li Parijda asoslangan va o‘zi muharrir bo‘lgan «Yosh Turkiston» jurnalida e’lon qilgan turkum maqolalarida, ayniqsa 1928 yili frans u z tilida nashr ettan «Turkiston soveti ist i bdodi ostida» («Turkestan pod vlastyu54

sovetov») asarida Urta Osiyo, jumladan, O‘zbekistondagi «sotsialistik o‘zgarishlar»ni keskin tanqid ostiga olgan. Bu tanqidiy fikr va goyalarga xayrixox bo‘lgan va shu goyalar ta’siri ostida faoliyat ko‘rsatib O‘zbekistondagi raxbar xodimlar korpusida sovet to‘zumiga, uning olib borayetgan siyosatiga zimdan qarshi ko‘rash olib boray o tgan muholif kuchlar bo‘lgan. Ular Turkiston va O‘zbekiston sovetlar davrida hamon mustamlakachilik holatida kolayotir, deb ham og‘zaki, ham matbuot orqali chi q ishlar qilganlar. Tabiiyki, Komfir q a va sovet davlataga, ularning raxbarlariga, mustamlakachilarga milliy o‘lkalarni o‘z kul ostida, itoatguylik qaramlik tobe’lik d a ushlab turish, halqni boshharish uchun «Mahalliy va ular bilan teng huquqli bo‘lgan kam-bagallarning haqiqiy raxbarlari kerak emas. Ularga tilmochlar va politsiyachi ijrochilar kerak bo‘lgan. Sovet to‘zumining dastlabki yillaridan boshlab h urlikka intilish, istiqlol yo‘lida har qanday urinishlar shafqatsiz ravishda bostirib kelindi. Vatan sharafini h imoya xilishga intilgan millataarvarlarning katta bir xismi xirib tashlandi. Beomon qatag’on yillarida millatning ozoddikka talpinishi, fikriy usuvi, g ’ ururi yanchib tashlandi. Mud h ish stalinizm davrida necha minglab, millionlab aybsiz aybdorlar ig’vo, tuhmat, ko‘raolmaslik munofiqlik razillik h asadg o’ ylik qurbonlari bo‘ldilar, uzoq yillar qamoq qiynoq jazolarini o’ tadilar, azob va qiynoqlar tufayli turmalarda ulib ketdilar, NKVDning «uchlik» komissiyalari, harbiy sud kollegiyalari qarori bilan, «sud» hukmlari bilan millionlab kishilar qatl qilindilar. «Ayblanuvchining iqrori - isbotlar shoxididir» degan o‘rta asr qoidasi qatag’onlik yillarida to‘la-t o’ kis qo’llanildi. Ayblanuvchilar tergovdan be h ush holda olib kelinar, vaxshiy o na qattiq kaltaklanar, orqa badanlari mamatalo q bo‘lar, biron sog joyi hol-magan holatga keltirilardi. Jadidchilik mafkurasi O’ rta Osiyoga marksizm-leninizm ta’limoti kirib kelguniga xabar asosiy mafkura, halqimizning milliy va ijtimoiy uyg’onishi d a. o‘zligini anglashida, zulm va ekspluatatsiyaga harish ko‘rashida mu h im qurol bo‘lgan. 55

Turkiston, Buxoro va Xiva da bo‘lib o’tg an in q ilobiy harakatlarda ozmi- ko‘pmi ishtirok etgan mahalliy aholi vakillarining bu minta q ada sovet hokimiyatini o’ rnatish va mustahkamlashda xizmat qilgan ko‘plab mahalli y siyosiy arboblarning, xapo Turkiston muxtoriyati hukumati aksar tashkilotchilarining ham tarjimai holiga ma’rifatchilik o‘z mukrini bosgan. 20-30-yillarda sotsializm q urish uchun astoydil ko‘rashgan. Germaniyada olti yil davomida ta’lim olgan Xayrinisa 1928 yilda O‘zbekistonga qaytib, to 1937 yil 13 sentabrga qadar kasaba uyushmalari Markaziy qo’ mitasi xodimlari jumxuriyat boshlangich va o‘rta ta’lim o’qituvchilarining dam olish uyida shifokor bo‘lib ishlaydi. Uning Yevropa tibbiyotidan olgan bilimlari, mashxur nemis olimlari va vrachlaridan o‘rgangan tajriba va ma l akalari me h satkashlarni davolashda o’ nga qo’ l keladi. Xayrinisa shu yillarda onasi Oyposhsha bilan birga hozirgi «Rossiya» me h monxonasi ortidagi Konstitutsiya (avvalgi Fayzulla X o’ jayev) k o’ chasidagi 34-uyda to‘rgan. Va shu yerda 1937 yil 13 sentabrda tusatdan q amo qq a olingan. Unga 1922-1928 yillarda Germaniyada «Ozod Turkiston» nomli aksilinqilobiy- millatchilik tashkilotining a’zosi bo‘lgan, 28-yilda shu tashkilotning topshirigi bilan SSSRga Josus bo‘lib kelgan, SSSRdagi o‘sha tashkilot a’zolari bilan mulokotda bo‘lgan, degan ayblar qo‘yillsh tamomila o q langanligi haqidagi kogozni oldik. Shuningdek Ismoil Akchurin bilan 1918 yilda singlisi (Rukiya Ra h imova) bilan Berlinga o‘qishga borga Guls u m Raximova- Ashrafiy (1902- 1938)ning hayoti ham fojeali tugadi. 20-yillarning boshlarida Germaniyaga yuborilgan 70 ga yaqin talabalar ichida toshkentlik SHeraxmedovlar oilasidan 3 kishi o‘qishga ketgan edi. Bular - Sayda SHeraxmedova, Nasriddin va Fuzail SHeraxmedovlardir. Ulardan Nasriddin va Fuzail SHeraxmedovlar, Germaniyadan vatanlariga qaytgan boshqa yurtdosh l ari kabi, 1937 yili stalincha q atag ’ on davrining buguno h q urbonlari bo‘ldilar. Ukalarining fojiali qismatlaridan xabar topgan Sayda SHeraxmedova esa Germaniyadan qaytmay, o’q ishni bitirgach, Turkiyaga o‘tib ketdi va umrining 56

oxirigacha O‘zbekistonga xaytish imkonini topolmay, vatan dog ’ ida olamdan ko‘z yumdi. 1937 yilning 19 sentabrida Fuzail SHeraxdoyedov o‘zining Toshkent shahar Zirabuloq kuchasidagi 42-uyida qamoq q a olindi. Fuzail SHeraxmedov Stalin vafotidan keyin ancha yil o’ tgach, 1958 yilning 27 martidagina rasman o q landi. Ana shu tarzda Buxoro Xalq Respublikasining mablag‘i hi sobiga Germaniyaga o‘qishga yuborilgan, Buxoro Xalq Respublikasi SSSR tarkibiga qo’ shib olinganidan keyin esa uning mablag‘i ham tortib olingach, toshkentlik jadidlar va ularning «Ko’mak» uyushmalarining moddiy madadi bilan uxishni tugatib, o‘z vatanlariga oliy ma’lumotli va yuxori malakali mutaxassis bo‘lib xaytgan barcha talabalar shaf q atsiz ravishda otib tashlandi. Ularning oila a’zolari ham vafotlariga xabar leninizm-stalinizmning bu dunyoda yaratgan d o’ zaxlarida umr kechirdilar. 57

XULOSA 20-30- yillarda xorijda ta’lim olgan talabalarning ta’lim jarayoni, ularning xorijga yuborilishi, bunda jonbozlik ko‘rsatgan fidoyi insonlar jasorati hamda o‘sha davr madaniy- ma’rifiy hayotini o‘rganishga qaratilgan ushbu bitiruv malakaviy ishidan q uyidagi xulosalarga kelindi: Birinchidan , 20 - yillarda maorif qurilishi va islohoti borasida ish olib borilar ekan, asosiy e’tibor rus maktabiga qaratildi. Rus maktabini isloh q ilish bo‘yicha tadbirlar ko‘pincha o‘z-o‘zidan milliy maktablarga ham yoyildi. Maktab q urilishi masalalari juda z o’ r deganda uch toifa maktablar: rus maktabi, o‘troq aholi uchun maktablar va ko‘chmanchi maktablar xususiyati nu q tai nazaridan ko‘rib chi q ildi. Ikkiinchidan , e ski va qf maktablari ishiga aralashmaslikka, aholining shu tomondagi manfaatlariga ko‘pro q javob beradigan yangi halq ta’limi tizimini parallel ravishda q urishni boshlashga q aror q ilindi. Uchinchidan , Turkiston respublikasining Turor Risxulov, keyinchalik Fayzulla Xujayev singari raxbarlari, Munavvar xori Abdurashidxonov, Ubaydulla Xujayev, Fitrat singari maorif va madaniyat fidoyilari bu « qi zil» mustamlakachilikdan q utulish yo‘llarini izlay boshladilar. Buning uchun ular, birinchi navbatda, o‘lkani feodal-xonlik va amirlik shuningdek chor mustamlakachiligi davrida chuqurlashgan iqtisodiy va madaniy q olo q likdan q ut q azish, tara qq iy etgan mamlakatlarning tajribalarini o‘rganish va shu orqali vatanlarini sekin-as t a musta q illikka olib chiqish rejasini tuzdilar. To’rtinchidan , a yni paytda malakali milliy kadrlarni tayyorlash rejasini tuzib, Buxorodagi «Ma’rifat», Toshkentdagi «Ko’mak» kabi xayriya jamiyatlari orqali iste’dodli yoshlarni Ichki Rossiyaning Peterburg, Saratov, Q ozon, Ufa, Orenburg shaharlaridagi oliy maktab va madrasalar bilan birga Istanbul, Q o h ira kabi xorijiy shaharlardagi dorilfununlarga o‘qishga yubordilar. 58

Beshinchidan , Turkistondagi yevropalik ayrim rahbarlar va ular tasiridagi unsurlar talabaharni Germaniyaga yuborish masalasiga qattiq q arshilik ko‘rsatdilar. Oltinchidan , Germaniya bilan diplomatik aloqani boshlab yuborgan Buxoro Xalq Shurolar Jumxuriyati 1921-1922 yillarda qator yutuqlarga erishdi. Aynan mana shu ilk marta xorijga talabalrni yuborish bo‘yicha katta imkoniyatlarni ochdi. Yettinchidan , 1922 yilda Germaniyaga bir oylik (25 sentabrgacha) davolanishga borgan Fayzulla X o’ jayev Germaniyaning turli shaharlarida ilm- hunar olayotgan yuzdan ortiq turkistonlik yigit- q izlar bilan mulo q otda b o’ ldi. Sakkinchidan , Turkiston Kommunistik partiyasi Musbyurosining raisi, Turkiston ASSR Xalq Komissarlari Sovetining raisi (1921-1924 yillar) Turar Ris q ulov ham bir oy muddat Germaniyada b o’li b, bu yerda ta’lim olayotgan turkistonlik buxorolik va xivalik yoshlarning ahvolidan xabar oldi. Ularning bu tashrifi talab a lar sonining ortishi va borganlarning ahvoli yaxshilanishiga omil bo‘ldi. To’qqizinchidan , Turkiston Avtonom Sovet Respublikasi va Buxoro Xal q Respublikasining ra h barlari o‘lkaning madaniy-ma’rifiy ishlarini rivojlantirish, zamonaviy ilm-fan va texnikani egallagan yuqori malakali o‘z milliy xadrlariga ega bo‘lish uchun mazkur sharoitdan foydalanib, Rossiyaning Moskva, Peterburg, Q ozon, Ozarbayjonning Boku, Ganja shaharlari bilan birga Turkiyaning Istanbul va Izmir hamda Germaniyaning Berlin, H aydelburg, Bonn, Shtutgart, Darmshtad shaharlaridagi turli oliy va o‘rta maxsus o’q uv yurtlariga qishloq xo‘jaligi, tekstil sanoati, meditsina, injenerlik muallimlik va bosh q a sohalar bo‘yicha bir kaicha i q tidorli yigit va qizlarni o‘qishga yubordilar. O’ninchidan , G.Meyyerson Germaniyaga borib buxorolik va turkistonlik talabalarning o‘qishlarini u yerda emas, SSSRda davom ettirishlari kerakligi, aks holda ularga O‘zbekiston Respublikasi tomonidan beriladigan stiiyendiya va har qanday yordamning darhol t o’x tatilajagi, bu uning shaxsiy fikri bo‘lmay, O‘zbekiston hukumatining topshirigi ekanligini aytadi. Bunga javoban Berlin 59

universiteti falsafa fakulteti talabasi Axmad Shukriy norozilik namoyishi sifatida unga q arshi xavoga qarab o’q uzdi. O’n birinchidan , Buxoro va Turkiston talabalari turli yo‘llar va usullar bilan ta’minlanib turdi lar . "K o’ mak" jamg‘armasidan tash q ari jadid ziyolilaridan Saidnosir Mirjalilov 20 000 so‘m, Chulpon 7 500 so‘m yuboradilar, Munavvar q ori Abdurashidxonov, Shokirjon Ra xim iylar ham alohida h immat ko‘rsatdilar. O’n ikkinchidan , 1929 yildan 1933 yilgacha respublika milliy ziyolilarining 217 vakili - yozuvchilar, jurnalistlar, o’q ituvchilar va xokazolar qatag’on qilindi, ulardan aksari ot i b tashlandi. O’n uchinchidan , 1936 yilning oxiri va 1937 yil davomida O‘zbekistonning turli viloyatlaridan 5758 nafar ziyolilar qamoq q a olindilar. O’n to’rtinchidan , s hundan 4811 tasi otab tashlan di . Shular ichida xorijda 20-30-yillarda 300 dan ortiq tahsil ko‘rib qaytgan talabalar bor edi. Mana shu talabalardan 1937 yilda repressiya qurboni bo‘lganlar orasida turli millat vakillari bo‘lib, ularni aksariyati turkistonlik va buxorolik talabalar edi. Achinarli tomoni ular orasida o’ nlab xotin q izlar ham bo‘lgan . Ushbu mavzuni tahlilidan kelib chiqib quyidagi taklif va tavsiya larni kiritishni lozim topdik: 1. 20-30- yillarda xorijda ta’lim olgan talabalarning ta’lim jarayoni, ularning xorijga yuborilishi, bunda jonbozlik ko‘rsatgan fidoyi insonlar jasorati hamda o‘sha davr madaniy- ma’rifiy hayoti ga bag’ishlangan ochiq dars tashkil qilish; 2. 20-30- yillarda xorijda ta’lim olgan talabalar ga bag’ishlangan qo’llanma, maqolalar chop ettirish. 3. “XX asrning 20-30 yillarida xorijda ta’lim olgan talabalar va ularning taqdiri” mavzusida anjuman o’tkazish. 60

ADABIYOTAR RO‘YXATI 1.Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent: “O’zbekiston”, 2011. 2 .Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi. T., O’zbekiston, 2010, -B.7. 3. Karimov I. A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T., O’zbekiston, 1998, 5-bet. 4 .Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. Toshkent, O’zbekiston,1992 yil,-B.5. 5 .Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. - T.: Sharq, 1998. 6 .Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: “Ma’naviyat”, 2008. 7 .Karimov I.A. O’zbekiston demakratik taraqqiyotning yangi bosqichida. – T.: “O’zbekiston”, 2005. 8 .Karimov I.A. O’zbekistonning 16 yillik mustaqil taraqqiyot yo’li. – T.: “O’zbekiston”, 2007. 9. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. T.8. T.O’zbekiston,-2000. 10 .A’zamxo’jayev S. Turkiston muxtoriyati.T.: Ma‘naviyat,2000. 1 1 .Alimova D., Golovanov A. O’zbekiston mustabid sovet tuzumi davrida: siyosiy va mafkuraviy tazy iq o q ibatlari. T., O’zbekiston, 2000. 1 2 .Alimova D., Golovanov A. O’zbekiston mustabid sovet tuzumi davrida: siyosiy va mafkuraviy tazyiq oqibatlari. T., O’zbekiston, 2000. 13.Alimova D. Djadidizm v Sredney Azii. Puti obnovleniya, reformi, borba za nezavisimosti.T., “Uzbekistan”, 2000. 1 4 .Алимова Д., Голованов А. Узбекистан в 1917-1990 годи противоборство идей и идеологий. Тошкент. 2002. 61

1 5 .Validiy Z. B o’ linganni b o’ ri yer. (Xotiralar) .T., 1997. 1 6 .Jadidchilik: islohot, yangilanish, mustaqillik va taraqqiyot uchun kurash. Davriy to‘plam.№1. T., “Universitet”. 1999. 1 7 .Ziyoyev H.Z.O‘zbekiston mustaqilligi uchun kurashlarning tarixi. T., 2001. 1 8 .Munavvar Q ori Abdurashidxonov. Xotiralarimdan. T., Shar q , 2001. 1 9 .Mustafo Ch o’q ay o’g’ li. Istiqlol jallodlari. (1917 yil xotiralari), T., G’.G’ulom nashriyoti, 1992. 20 .Rajabov Q. Mustaqil Turkiston fikri uchun mujodalalar. T.2000. 2 1 .Radjapova R. O’ zbekiston tarixi (1917-1998 yy.) T., O’q ituvchi, 1994. 2 2 .Ravshanov P. Qizil saltanat iskanjasida (3 jildlik): Tajovuz, 1-jild. Toshkent, “Sharq”, 2011 2 3 .Ravshanov P. Istibdod, 2-jild. Toshkent, “Sharq”, 2011. 2 4 .Ravshanov P. Qatag‘on, 3-jild. Toshkent, “Sharq”, 2011. 25.Ravshanova G., Ravshanov P. Moziy sabog‘i (tadqiqot). Toshkent, Yangi asr avlodi, 2009. 26.Ravshanova G. Qashqadaryo da milliy qarshilik harakati tarixidan. (1920-1930 yy.) Qarshi., “Nasaf”, 2010. 27.Sagdullayev A.S. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat qurish taraqqiyoti. T., 2000. 28.Tarix, mustaqillik, milliy g‘oya. T., “Akademiya”, 2001. 29.Turkiston mustaqilligi va birligi uchun kurash sahifalaridan. T., “Fan”, 1996. 30.O’zbekistonning yangi tarixi./K.2. O’ zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida.T., 2000. 31. O’ zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. T., 2001. 62

32.O‘zbekiston tarixi: yangi nigoh. Jadidlar harakatidan milliy mustaqillikka qadar. T.1998. 33.O‘zbekiston Miliy Ensiklopediyasi.T.8.T. O‘zM.E nashriyoti. 2006. 34.O‘zbekiston Respublikasi Ensiklopediyasi. T., “Qomuslar bosh tahririyati”. 1997. 35.O‘zbekiston tarixi (qisqacha ma’lumotnoma). T., Sharq, 2000. 36.O‘zbekiston tarixi. T., Yangi asr avlodi. 2003. Gazetalar va jurnallar: 1. Правда Востока , 1925 . 2. Правда Востока, 1927 3. Известия 1921 4. Muloqot, 1982 5. Jahon adabiyoti», jurnali, 1997, 6. Turkiston, 1923 63

O'xshashlar

XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayoti

XX asrning 20-60 – yillarida Qashqadaryo viloyati qishloqlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti

O’zbekistondan 20-30 yillarda Shimoliy Qozog’istonga surgun qilingan yurtdoshlarimiz qismati

XX – asrning 50 – 80 – yillarda O’zbekistonda madaniy hayot

“O‘zbekistonda xalq ta’limi muassasalari tarixi(1946-1985 yy.)