“O‘zbekistonda xalq ta’limi muassasalari tarixi(1946-1985 yy.) - Tarix - Diplom ishlar

“O‘zbekistonda xalq ta’limi muassasalari tarixi(1946-1985 yy.)

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

160.5 KB

Ko'chirib olish

“O‘zbekistonda xalq ta’limi muassasalari tarixi(1946- 1985 yy. ) mavzusida yozgan 1

MUNDARIJA Kirish… …………………………………………………………………… ..3 I BOB . O‘zbekistonda xalq ta’limi va uning sovet hukmronligi davridagi ahvoli. … …………………………………………………………… ...8 1.1. Xalq ta’limi tizimining urushdan keyingi yillarda yo‘lga qo‘yilishi va uning oqibatlari. … ………………………………………………………… ....8 1.2. Ta’lim muassasalarida maktablar qurilishi va o‘quv texnika vositalari bilan ta’minlanish darajasi. … ……………………………………… 18 II BOB . O‘zbekistonda kadrlar tayyorlash siyosatining amalga oshirilish jarayoni. … …………………………………………………………… 27 2.1. O‘rta maxsus ma’lumotli kadrlar tayyorlash jarayoni.… ……… ..27 2.2. Oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlashning yo‘lga qo‘yilishi va uning ahamiyati. … ……………………………………………………………. .39 Xulosa. ……………………………………………………………………47 Tavsiyalar…………………………………………………………………49 Adabiyotlar ro‘yxati.…………………..…………………………………50 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Mustaqil O‘zbekistonda yangi demokratik fuqarolik jamiyati barpo etilishi bilan bir vaqtda, tarix fani oldiga o‘tmishdagi tarixiy voqelik va jarayonlarni ilmiy jihatdan, xolisona bayon etish imkoniyati yuzaga keldi. "Ko‘pgina maktab binolari,-deya ta’kidlagan edi. Prezident I.A.Karimov,- “to‘kilib turgan” va nobop binolarda ishlab turgan bir sharoitda mahalliy Sovetlar yo‘li bilan o‘tgan to‘rt yil mobaynida 65 million so‘mlik mablag‘ o‘zlashtirilmay qoldi yoki 14 ming o‘rinli maktablar foydalanishga topshirilmadi ...” 1 . Uning haqiqiy tarixi va o‘ziga xosligi qayta tiklanayotganligi jamiyatimizni yangilash va taraqqiy ettirish yo‘lidan muvaffaqiyatli ravishda olg‘a siljitishda hal qiluvchi, ta’bir joiz bo‘lsa, belgilovchi ahamiyatga egadir". Darhaqiqat, mustaqillik davrida O‘zbekistonda sodir bo‘layotgan ma’naviy-ahloqiy yangilanish o‘zbek xalqining tarixiy xotirasini, qayta tiklash asosida yuz bermoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek: "Mustaqillik yillari o‘z o‘tmishimizni, o‘z madaniyatimizni xolisona bilib olish davridir. Bu jahon hamjamiyati, tarix oldidagi vazifamizni anglab olish davridir". O‘zbekiston Respublikasi taraqqiyotining hozirgi bosqichida vatan tarixini barcha davrlarini tahlil etish, ularni yangi nazariy-metodologik asosda bayon qilish, xolis xulosalar chiqarish- tarix fanining dolzarb vazifalaridan biriga aylanmoqda. Shuningdek, 1946-1985 yillarda O‘zbekistonda madaniyatning umumiy ahvoli va uning muammolarini janubiy viloyatlar misolida ilmiy jihatdan tadqiq etish ham yuqorida sanalgan vazifalar qatoriga kiradi. O‘zbekistonning sovet hukmronligi davridagi madaniy hayotini o‘rganishning dolzarbligi Prezident Islom Karimovning 1996 yil 18 sentabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi qoshida "O‘zbekistonning yangi tarixi markazini tashkil etish 1 Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida.-Toshkent: “O‘zbekiston”, 2011.-B.184. 3

to‘g‘risida"gi Farmoyishi hamda Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 16 dekabrdagi qarorida ham alohida qayd etildi. Shuningdek, I.A.Karimovning 1998 yil 26 iyunda bir guruh yetakchi tarixchi olimlar va ijodiy ziyolilar vakillari bilan uchrashuvida, Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 iyuldagi "O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida"gi qarorida ham sovet mustabid tuzumi vaqtidagi madaniy hayotni har tomonlama o‘rganish lozimligi ta’kidlandi . Ma’lumki, sovet hokimiyati yillarida O‘zbekistonda ijtimoiy-siyosiy va madaniy-ma’naviy taraqqiyotning barcha jarayonlarida kommunis-tik partiya mafkurasi hukmronligi ta’minlanib "buyuk davlatchilik" siyosati zo‘rlab joriy qilib borildi. Bu kabi siyosat xalq ta’limi tizimida, adabiy-badiiy muhitda, milliy san’at masalalari va madaniy-oqartuv muassasalar tizimida ham to‘la o‘z aksini topdi. Hozirgi ma’naviy poklanish sodir bo‘layotgan davrda sovet hukmronligi yillarida madaniy-ma’naviy sohada yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklarni o‘rganish, ulardan kelajak uchun kerakli xulosalar chiqarish shu kunning talabi bo‘lib, bu mavzuning dolzarbligini belgilovchi asosiy omillardan biridir. Muammoning o‘rganilganlik darajasi : Tanlangan mavzuning tarixshunos- ligi tahlili shuni kursatadiki, madaniy soha jamiyat hayotining asosiy bo‘g‘ini sifatida ijtimoiy-gumanitar soha olimlarining doimiy diqqat markazida turgan va mazkur tarmoq muammolarini ilmiy jihatdan o‘rganish borasida bir qator samarali ishlar amalga oshirilgan. Mavzuga doir chop etilgan ilmiy ishlar, monografiya, risola va matbuotda e’lon qilingan maqolalarning yo‘nalishi, uslubi va xarakteriga qarab bayon etish mumkin. Sovet davriga oid asarlar, asosan, ma’muriy-buyruqbozlik tuzumi sharoitida marksistik metodologiyaga tayangan holda kommunistik partiya mafkurasini targ‘ib etganligi bilan xarakterlanadi. Shubhasiz bu davr tadqiqotchilari uchun tarixiy jarayonlarni obyektiv jihatdan yoritish katta qiyinchilik tug‘dirgan. Ammo,4

ularning asarlarida foydalanilgan boy materiallar va arxiv hujjatlaridagi ma’lumotlar zamonaviy ilmiy tadkiqotlar uchun qimmatli materiallarni beradi. O‘zbekiston madaniyati sohasidagi jarayonlarni va ularning tarixini ilmiy jihatdan o‘rganib tahlil etish ayniqsa, XX asrning 50-60 yillaridan boshlab birmuncha faollashdi. Bu davrda T.M.Qoriniyozov, M.Qoraxonov, G.A.Uvarov, G.Alimbayeva, M.Ahmedov, I.Qodirov, X.N.Po‘latov, S.Muhammedov, R.Shara - fuddinov, M.Sultonova, F.Karamatov, F.Abdullayev, M.Saidov, A.Valiyev, X.Asletdinova, A.Yunusxo‘jayevlar va boshqalarning bir qator asarlari chop etildi. Bu asarlar ittifoq darajasida muhim ahamiyat kasb etgan madaniyat sohasining “kelajakda yagona sovet xalqi” shakllanishining muhim bo‘g‘ini deb qaralgan. Go‘yoki sovet hukumati yillarida madaniyat rivojlanib, “yagona sovet madaniyati” shakllanishiga asos bo‘ladi deb ta’riflangan . Mustaqillik yillarida O‘zbekistonning sovet hukmronligi davridagi madaniy hayotiga bag‘ishlab yozilgan asarlar, amalga oshirilgan ilmiy izlanish va tadqiqotlar kiradi. Istiqlol davrida o‘zbek tarixshunosligi yangi uslubiy tamoyillar asosida bitilgan va yangi sifat darajasiga ko‘tarilgan asarlar bilan boyitib borildi. Ushbu davr mualliflari madaniy qurilish tarixiga eskicha, bir tomonlama yondashuv uslubiyatidan voz kechib, umuminsoniy qadriyatlar va milliy manfaatlar nuqtai-nazardan turib madaniy-ma’rifiy soha tarixining turli davrlari va yo‘nalishlarini o‘z ichiga olgan tadqiqotlarni amalga oshirmoqdalar. A.Mavrulov, T.N.Najimov, M.N.Nishanov, S.Mirzayev, S.SHermuxame- dov, T.Maxmudov, M.X.Nurmuhamedova, U. X. Qorabayev, O.Axmatjonov, K.Ergashev, X.Damidov, Y.Ergasheva, E.Alimova, Golovanov, M.Hamzayeva, V.T.Rajapov va boshqalarning tadqiqotlarini 1 yuqorida ta’kidlangan ilmiy izlanishlar qatoriga qo‘shish mumkin. 1 Маврулов А. К ультура Узбекистана на современном этапе.-Т., 1992; Нажимов Т.Н. Народные традиции и культура.-Т., 1992; Нишанов М.Н. Обновление духовной жизни нации.-Т., 1992; Мирзаев С., Шермухамедов С. История современной узбекской литературы.-Т., 1993; Махмудов Т. Эстетика и духовные ценности.-Т., 1993; Нурмухамедова М.Х. Культура села: проблемы и суждения.-Т., 1993; Карабаев У.Х. Традиционная народная культура: тенденции возрождения и развития. Автореф.дисс.докт.фил.наук.-Т., 1993 va boshqalar 5

BMIning maqsad va vazifalari . Ushbu mavzuning dolzarbligidan kelib chiqib, ishning maqsadi ilmiy tadqiqotlar, adabiyotlarga tayanib, 1946-1985 yillarda O‘zbekistonda madaniy soha yo‘nalishida amalga oshirilgan ishlar tajribasi, yig‘ilgan muammolar va ularni keltirib chiqargan sabablarni aniklab, natijalarini umumlashtirib, kelgusida madaniy-ma’rifiy soha ishini takomillashtirishga xizmat qiladigan xulosalar chiqarishdan iborat. Maqsadga muvofiq tadqiqotning vazifalari quyidagicha tarzda belgilandi: 1.Yangicha tarixiy fikrlash nuqtai-nazaridan kelib chiqib, madaniy soha rivojining nazariy-metodologik va ijtimoiy-iqtisodiy asoslarini o‘rganish va uning jamiyat rivojidagi o‘rnini ta’riflash; 2. Milliy urf-odatlar, an’analar va diniy qadriyatlarning sovetlar hukmronligi yillarida janubiy viloyatlardagi ahvolini ko‘rsatish va tahlil etish; 3. Madaniy qadriyatlarning asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo‘lgan va O‘zbekiston janubida rivojlangan baxshichilik, xalq og‘zaki ijodi san’ati namoyandalari faoliyatini Qashqadaryo va Surxondaryo viloyati dostonchilik maktablari misolida tahlil qilish; 4. Sovet hukumatining milliy adabiyot va san’atni cheklashi, hamda "shaklan milliy, mazmunan sotsialistik" madaniyatning siyosiy mafkuraviy jihatdan mohiyatini ochib berish; 5. Xalq maorifi tizimi faoliyatini xolisona umumlashtirib, soha muammolarining vujudga kelish sabablarini va uning oqibatlarini ilmiy tahlil qilish. BMIning nazariy-uslubiy asoslari ni bilish nazariyasi va milliy istiqlol g‘oyasining asosiy tamoyillari, ma’naviy qadriyatlar va insonparvarlik an’analari tashkil etadi. BMIda belgilangan vazifalarni bayon etishda O‘zbekiston tarixining yangi metodologik konseptual tamoyillariga tayangan holda tarixiylik, ilmiylik, xolislik, qiyosiylik, uzviylik kabi tamoyillarga asoslandi. Tadqiqotning muhim nazariy asosi ni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari, xususan milliy uyg‘onish, ta’lim tarbiya, fan, adabiyot 6

va san’atning o‘rni to‘g‘risidagi yo‘l-yo‘riqlari, tarixiy jarayonlarni o‘rganishning nazariyasi va amaliyoti haqidagi ko‘rsatmalari tashkil etadi. BMIning davriy chegarasi : Mazkur mavzuning xronologiyasi 1946-1985 yillarni qamrab oladi. O‘zbekiston tarixining mazkur qismi mamlakatda siyosiy- iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlarning murakkab va ziddiyatli tarzda kechishi bilan xarakterli bo‘lib, sovet tuzumi hukmronligining o‘zbek milliy madaniyatiga nisbatan salbiy ta’sir ko‘rsatgan bosqichlaridan biridir. BMIning ilmiy va amaliy yangiligi shundan iboratki, ishda bugungi kun tarix fani oldiga qo‘yilayotgan talablardan kelib chiqib, O‘zbekistonda 1946-1985 yillarda sovet davri madaniy sohasi ayrim tarmoqlaridagi muammolar, uni keltirib chiqargan omillar arxiv hujjatlari, daliliy manbalar va hayotiy xotiralar asosida ilk marotaba tarixiy va tanqidiy nuqtai-nazardan tadqiq qilindi. BMIning amaliy ahamiyati , uning dolzarbligi, shuningdek, yaxlit tarzda o‘rganilmaganligi "O‘zbekistonda xalq ta’limi muassasalari tarixi (1946-1985 yy.)" sohasini tadqiqotimiz mavzui sifatida tanlanishiga imkon beradi. "O‘zbekistonda xalq ta’limi muassasalari tarixi (1946-1985 yy.)" yosh avlodni tarbiyalashda saboq va namuna bo’lib xizmat qiladi. Mazkur ish natijalaridan tarix fakultetlarida maxsus kurs va seminar mashg’ulotlarini o’tkazishda foydalanish mumkin. Ishning aprobatsiyasi : BMI Qarshi Davlat universiteti “O‘zbekiston tarixi” kafedrasining 2012 yil “___”_______dagi №___ sonli yig‘ilishida muhokama etilib, himoyaga tavsiya etilgan. Ishning tuzilishi . Kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati hamda ilovadan iborat. 7

I BOB. O‘ZBEKISTONDA XALQ TA’LIMI VA UNING SOVET HUKMRONLIGI DAVRIDAGI AHVOLI 1.1. Xalq ta’limi tizimining urushdan keyingi yillarda yo‘lga qo‘yilishi va uning oqibatlari Ikkinchi jahon urushi tugab, tinch qurilish yiliga o‘tila boshlandi. Maorif jamoasi oldiga iqtisodiy og‘ir yillarda amalga oshirilishi mumkin bo‘lmagan vazifalar qo‘yildiki, ularni O‘zbekistonda quyidagi tarzda ko‘rib chiqamiz. Urushdan keyingi yillarda o‘qishga jalb etilmagan bolalarni ta’lim tizimiga tortish juda muhim masala bo‘lib qoldi. Buning ustiga urush yillari ta’lim tizimi juda qoloqlashib ketgan edi. Agar 1945-1946 o‘quv yilida Qashqadaryo viloyatida 460 ta maktabda 79,8 ming o‘quvchiga ta’lim berilgan bo‘lsa, Surxondaryo viloyatida esa 298 ta maktabda 52,2 ming o‘quvchi saboq oldi. O‘sha vaqtda Surxondaryo viloyatida jami 1760 nafar, Qashqadaryo viloyatida 2782 nafar o‘qituvchi maktablarda ishlagan. Surxondaryo maktablarida mehnat qilgan o‘qituvchilardan 36 tasi oliy ma’lumotli edi, xolos. Qashqadaryo maktablarida mehnat qilgan o‘qituvchilardan 1538 tasi yoki 57,3 foizi hatto o‘rta ma’lumotga ham ega emas edi" . 1 Madany qurilishning sovet variantidagi salbiy hodisalar o‘zanida namoyon bo‘lgan 20-50-yillarning shubhasiz yutuqlari orasida, eng avvalo aholi ta’lim darajasining sezilarli darajada ko‘tarilishini, keng tarmoq otgan maktablar, o‘rta maxsus va oliy o‘quv yurtlari tizimining yaratilishi, mutaxassislarning katta avlodi shakllanganini ta’kidlash lozim. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, urushgacha O‘zbekistonda ziyolilar qatlamini, ayniqsa umumta’lim maktablari o‘qituvchilarini shakllantirish, ilmiy muassasalarni rivojlantirishda ta’lim infratuzilmasini kengaytirishda muayyan muvaffaqiyatlar qo‘lga kiritilgan edi. Lekin ikkinchi jahon urushi yillari O‘zbekiston ijtimoiy madaniy hayotiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi. 1 Tursunov S. va boshqalar. Surxondaryo tarix ko‘zgusida.-T.: Sharq, 2001.-B.382. 8

Ikkinchi jahon urushidan so‘ng qayta tiklana boshlangan madaniy hayotga ittifoq oliy hokimiyati va boshqaruv organlari O‘zbekiston hukumati va xalqiga har taraflama tazyiq o‘tkaza boshladilar. Davlat sarf-xarajatlari qisqarib yakkapartiyaviylik kuchaya boshladi. 1946-1947 o‘quv yilida Qashqadaryo viloyatidagi maktablarda tekshirish o‘tkazilganda 885 ta sinfda o‘quv dasturlari bajarilmagan, shuningdek, maktab yoshidagi bolalarning ko‘pchiligi o‘qishga qatnamagan edi. 1946 yilda Qashqadaryo viloyatida maktab yoshidagi bolalarning faqat 60-70% maktabda ta’lim olgan. Bolalarning ko‘pchiligi qishloq xo‘jaligi ishlariga jalb qilingan. Kitob va Chiroqchi tumanlarida bolalarning o‘qishga borishlari 70% ni tashkil etgan 2 . O‘quvchilarning o‘zlashtirishlari ham talab darajasida emas edi. Qashqadaryoda 1946 yilda 74693 nafar o‘quvchidan 37,423 nafari yoki 50% sinfdan sinfga ko‘chirildi. 1947-1948 o‘quv yilida Surxondaryo viloyati maktablarida 1890 nafar o‘qituvchi mehnat qilgan bo‘lsa, ulardan qariyb 1000 nafari hatto o‘rta ma’lumotga ham ega emas edi. Qishloqlarda kolxoz ishlarida bolalar mehnatidan keng foydalanilib, ularning ta’lim olishlari hech kimni yetarlicha qiziqtirmay keldi. Bundan tashqari, maktablarning yashash joylaridan uzoqda joylashganligi, bolalarda kiyim- boshlarning yetishmasligi, dala ishlariga jalb qilish va qizlarning erta turmushga berilishi o‘quv ishi samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Maktablarda ishdan ajralmagan holda o‘qishni davom ettirish chora- tadbirlari ham shoshma-shosharlik bilan amalga oshirildi. Masalan, 1950-1951 o‘quv yilida Surxondaryo viloyatida 4500 o‘quvchi ishdan ajralmay, o‘qishlarini olib bordi. O‘sha vaqtda xalq maorifidagi eng muhim masala xotin-qizlarni maktabga jalb etish bo‘lib, bu masala sharqdagi ijtimoiy hayotning eng dolzarb va murakkab muammolaridan biri bo‘lib keldi. Bu kabi holatning kelib chiqishiga ayolning jamiyatda tutgan o‘rni va roliga real baho beraolmaslik tufayli sodir bo‘ldi. 9

O‘zbekistonning janubiy viloyatlarida ko‘pchilik ota-onalar qizlari 12 yoshga to‘lishi bilan maktabga yubormay, turmushga berish hollari tez-tez takrorlanib turdi. 1948-1949 o‘quv yilida Surxondaryo viloyatida 8-10 sinflarda jami 47 ta qiz bola o‘qigan. Mazkur viloyatda maktablarda ta’lim olayotgan o‘quvchi qizlarning hissasi respublikaning boshqa viloyatlariga nisbatan 5-10 marta orqada edi 1 . Agar 1949-1950 o‘quv yilida Surxondaryodagi mavjud 11 ta o‘rta maktabni 150 nafar o‘quvchi bitirib chiqqan bo‘lsa, shulardan 13 nafari qizlar edi. Bu holat vohadagi maktab yoshidagi qizlarni o‘rta umumiy ta’limga tortishni keskin ko‘paytirish lozimligini bildirar edi Masalan, Surxondaryo viloyati Angor tumanidagi 13-son maktabda 1954- 1955 o‘quv yilida 10 ta voyaga yetmagan qizlar turmushga uzatiladi. Shu yili Qashqadaryo viloyati Yakkabog‘ tumanidagi 104-son maktabning VI-VIII sinfida o‘qiydigan qizlarni turmushga berishgan. XX asr 50-yillarning o‘rtalaridan boshlab Surxondaryo viloyatida maktablar va ularda ta’lim oluvchi o‘quvchilar soni ortib bordi. Agar 1950-1951 o‘quv yilida viloyat bo‘yicha 15 ta maktab faoliyat yuritgan bo‘lsa, 1954-1955 o‘quv yiliga kelib o‘rta maktablar soni 34 tagacha yetdi. 1959-1960 o‘quv yilida esa bu ko‘rsatkich 85 taga yetdi. 1954 yildan boshlab O‘zbekistonning janubiy viloyatlari o‘quvchilarini darsliklar bilan ta’minlash ishida jonlanishlar kuzatiladi. 1954 yilda Qashqadaryo viloyati maktablariga 5235 ming nusxa darslik va 250 ming nusxa uslubiy va ko‘rgazmali qurollar ajratildi. Surxondaryo viloyat maktablariga 22260 ming so‘mlik o‘quv qo‘llanmalari va ko‘rgazmali qurollar berildi. Biroq maktablarni o‘quv darsliklari bilan ta’minlash respublika xalq maorifi sohasining jiddiy muammolaridan biri bo‘lib qoldi. 1957 yilda O‘zbekiston Maorif vazirligining kollegiyasida o‘quv darsliklarining ahvoli masalasi keng muhokama etildi. Yig‘ilishda maktablarni o‘quv darsliklari bilan ta’minlash 1 Tursunov S. va boshqalar. Surxondaryo tarix ko‘zgusida.-T.: Sharq, 2001.-B.382. 10

masalasi tanqid ostiga olindi. O‘quv darsliklarini yaratishning chora-tadbirlari tasdiqlandi. 1954-1955 o‘quv yilida Qashqadaryoda o‘qituvchilar uchun 100 ta kvartira qurilishi va 2302 ta kvartira ta’mirlanishi rejaga kiritilgan bo‘lib, ammo qurilishi lozim bo‘lgan uylardan faqat 22 tasi foydalanishga topshirildi . Ayni paytda, qishloq maktablarini oliy ma’lumotli mutaxassis pedagoglar bilan ta’minlash jiddiy muammolardan biri edi. 1946 yilda O‘zbekiston SSR Xalq maorifi Ministrligining yo‘llanmasi bilan pedagogika va o‘qituvchilar institutini tamomlagan 75 ta yosh o‘qituvchi Qashqadaryoga jo‘natilgan bo‘lsa-da, ulardan faqat 28 tasi belgilangan joyga kelib ishladilar. Shubhasiz sovetlar hukmronligi yillarida o‘qituvchi kadrlarning moddiy ahvolini yaxshilash borasida ba’zi tadbirlar amalga oshirildi. Xususan, 1948 yil 14 fevralda SSSR Ministrlar Sovetining "Boshlang‘ich va yetti yillik maktablari o‘qituvchilari uchun yengilliklar va imtiyozlar to‘grisida" gi qarori e’lon kilindi. Qarorda o‘qituvchilar maoshini oshirish, uzoq yillar ishlagani uchun pensiyaga tavsiya etish, pedagoglarni turar joy va yoqilgi bilan ta’minlash kabi tadbirlar belgilandi. SSSR ning Markaziy hududlarida mazkur qarordan kelib chiqib, qishloq sovetlari o‘z soliqlari hisobidan o‘qituvchilar uchun uylar qurish borasida ijobiy ishlar amalga oshirildi. Ammo Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida mazkur qaror ijrosi to‘la ta’minlanmadi. Janubiy viloyatlarda mehnat qilayotgan o‘qituvchi kadrlarning ijtimoiy-maishiy turmush sharoitlari talab darajasidan past darajadaligicha qolib ketdi. O‘zbekiston janubiy viloyatlarida pedagog kadrlarning qo‘nimsiz-ligi aksariyat davrlarda katta foizni tashkil qilib keldi. Chunki yo‘llanma bilan ishga kelgan o‘qituvchilar turar joy bilan yetarlicha ta’minlanmadi, ish sharoitlari qoniqarli tarzda yaratilmadi. Shu va boshqa shunga o‘xshash muammolar bilan 11

yuzma-yuz bo‘lgan yo‘llanma bilan kelgan yosh o‘qituvchilar o‘z turar joylariga qaytib ketishga majbur bo‘lar edilar 1 . 1948-1949 o‘quv yilida Qashqadaryo viloyatining Ko‘kabuloq, Beshkent, Qamashi, Dehqonobod tumanlari maktablarida faqat 2 tadan 72 oliy ma’lumotli o‘qituvchi faoliyat ko‘rsatdi. Xalq maorifi sohasidagi bu kabi holatlar o‘quv- tarbiyaviy ishlarga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Shu bilan birga janubiy hududlar maktablarida faoliyat ko‘rsatgan pedagoglar orasidan o‘z ishining fidoiylari ham yetishib chiqa boshladi. Jumladan, pedagog A.Haydarov 1936-1956 yillar davomida G‘uzor va Dehqonobod tumanlari xalq maorifi bo‘limining mudiri sifatida faoliyat ko‘rsatgan edi. Pedagogika sohasidagi xizmatlari uchun u "O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan o‘qituvchi" unvoniga ham sazovor bo‘ldi. Samarali mehnatlari uchun mohir pedagog Saodat Nazarova 1946 yilda "O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan o‘qituvchi" unvoniga sazovor bo‘ldi. Urush faxriysi Yusuf Sharopov 1946-1950 yillarda Buxoro Davlat pedagogika institutiga o‘qib, uni muvaffaqiyatli tarzda tugatgan holda Qarshi rayoni Dasht qishlog‘idagi maktabda o‘qituvchilik faoliyatini boshladi. 1946 yilda maktabda o‘quv bo‘limi boshlig‘i, direktor o‘rinbosari, direktor vazifalarida ishladi. 1960 yilda "Xalq ta’limi a’lochisi", 1980 yilda "O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi" unvoniga sazovor bo‘ldi. O‘qituvchilarga yaratilayotgan sharoitning qoniqarsizligidan ba’zi bir oliy o‘quv yurtlarini tugatgan mutaxassislar janubiy viloyatlarga kelib ishlashdan bosh tortdilar. Xususan, 1949-1950 o‘quv yilida Surxondaryo viloyatida bor-yo‘gi 52 ta oliy ma’lumotli o‘qituvchi faoliyat ko‘rsatdi . Birgina 1950-1951 o‘quv yilida Qashqadaryo oblasti maktablariga dars berish uchun 375 nafar o‘qituvchi yetishmas edi. Janubiy viloyatlarga ishlash uchun kelgan pedagog kadrlarga o‘z vaqtida yashash sharoiti yaratilmadi. Qashqadaryo viloyatida 1949-1950 o‘quv yilida o‘qituvchilarning 50% i turar joy bilan ta’minlanmadi. 1 Маврулов А. К ультура Узбекистана на современном этапе.-Т., 1992 12

Ta’kidlash joizki, Dehqonobod, Kitob, Qamashi, Qarshi tuman - larida o‘qituvchilar uchun bironta ham turar joy qurilmadi. Bu holat keyingi yillarda ham davom etdi. Kommunal kvartiralarda, ijarada yashovchi o‘qituvchilarning turmush sharoitlari ancha og‘ir bo‘lib, ular olgan maoshlarining 40-50% ini ijara haqini to‘lash uchun sarflaganlar. Albatta, o‘qituvchilarning turmush sharoitlaridagi bu kabi salbiy holatlar ularning mehnat faoliyatiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatdi va ularning o‘z kasblariga nisbatan sovuqqon munosabatda bo‘lishiga olib keldi. Sovet hokimiyati yillarida turli fanlar bo‘yicha o‘qituvchi kadrlarning yetishmasligi xalq maorifining asosiy muammolaridan biri bo‘lib keldi. Bu davrda maktablarda o‘quv kabinetlar tashkil etish borasida ham o‘z yechimini topmagan vazifalar mavjud edi. Masalan, 1956-1957 o‘quv yilida respublika bo‘yicha mavjud 5500 maktabda 4297 ta o‘quv kabinetlari tashkil etildi. Shu yilda Surxondaryo viloyatidagi 294 ta maktabdan 220 tasida o‘quv kabinetlari ishi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, ulardan 47 tasi fizika, 23 tasi biologiya va boshqa fanlar bo‘yicha edi. O‘quv mashg‘ulotlarini bir smenaga o‘tkazishda Surxondaryo viloyatida sezilarli ishlar amalga oshirildi. Masalan, mazkur viloyatda 1958-1959 o‘quv yilida mavjud 341 ta maktabdan 56 tasi 1 smenaga o‘tilgan bo‘lsa, 1963-1964 o‘quv yilida 356 ta maktabning barchasi 1 smenada o‘qiy boshladi. Surxondaryo viloyatida Uzun tumanidagi mavjud 24 ta maktab 1958-1959 o‘quv yilidayoq bir smenaga o‘tib o‘qiy boshladi. 1960-1965 yillarda Qashqadaryo viloyatining Qarshi shahri maktablariga 63 o‘qituvchi ishga kabul qilingan bo‘lsa, 140 tasi ishdan bo‘shab ketgan. Shahrisabz shahrida ahvol bundan ham nochor bo‘lib, yuqoridagi ko‘rsatkich 234 kishini, mazkur tumanda esa 175 o‘qituvchini tashkil etdi. 1964-1965 o‘quv yilida Qashqadaryo viloyatida 9034 o‘qituvchi bo‘lib, ulardan 2271 kishi oliy ma’lumotli edi. Surxondaryo viloyatida bu raqam 975 va 2889 tani tashkil qildi. 13

O‘quvchilar sonining o‘sib borishi o‘z navbatida o‘qituvchi kadrlar sonini ko‘paytirishni taqozo etdi. Xususan, O‘zbekistonda bu davrda yuqori sinf o‘quvchilari uchun oliy ma’lumotli mutaxassis o‘qituvchilar 53% ni tashkil qilib, bu ko‘rsatkich talabni qondira olmas edi. Xususan, 1960-1965 yillarda markazdan O‘zbekistonga yo‘llanma bo‘yicha yuborilgan 28 ming bitiruvchidan 5 minggi belgilangan ish joylarga bormadi. Viloyatlarda turli fanlar bo‘yicha o‘qituvchilar tanqisligi ortib bordi. Jumladan, Qashqadaryo viloyatida 1964-1965 o‘quv yilida 550 ta, 1965-1966 o‘quv yilida 636 ta, 1966-1967 o‘quv yilida 823 ta, 1967-1968 o‘quv yilida 880 ta o‘qituvchi yetishmadi. Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatining qishloq maktablarida fizika- matematika va chet tili kabi fanlar o‘qituvchi yetishmasligi sababli o‘tilmay keldi. Masalan, 1965-1966 o‘quv yilida Surxondaryo viloyatidagi 221 ta maktabda mutaxassis yo‘qligi uchun chet tili o‘tilmadi. Shuningdek, 150 ta fizika va matematika o‘qituvchilari 2 shtatda ishladi. 1970-1971 o‘quv yilida Qashqadaryo viloyati Qamashi tumanidagi 78 maktabdan 24 tasiga darsliklar berilmadi. Shuningdek, nashr etilgan kitoblarning ko‘pchiligi talablarga to‘la javob bermas edi. Maktablarda o‘quv mashg‘ulotlarining bir smenaga ko‘chirilishi ta’limni ijtimoiy-foydali ishlar bilan bog‘lab olib borishga anchagina qulay sharoitlarni yaratib berdi. Shu bilan birga Qashkadaryo va Surxondaryo viloyati maktablarida o‘quvchilarni kasb-hunarga tayyorlashni kengaytirish borasida qator ishlar amalga oshirildi. Surxondaryo viloyatida 11 yillik ta’limga o‘tgan 60 ta o‘rta maktabda ishlab chiqarish ta’limi joriy etildi. Ulardan 49 tasi qishloq joylarida, 11 tasi esa shaharlarda tashkil etildi. O‘zbekiston janubidagi maktablarda ham o‘quvchilarga 15 xildan ortiq, jumladan, mexanizatorlar, quruvchilar, slesarlar, tokarlar, sut sog‘uvchilar, haydovchilar va boshqa kasb-hunarlar o‘rgatila boshlandi . O‘zbekiston SSR Ministrlar Sovetining "Qishloq maktablariga yer maydoni ajratib berish to‘grisida"gi qaroriga muvofiq 1965 yildan boshlab 14

Qashqadaryo va Surxondaryoda ham qishloq maktab o‘quvchilari brigadalari tashkil etilib, yer maydonlari berildi. Usha yilda Qashqadaryo viloyati Shahrisabz tuman Chorshanbi qishlog‘idagi 8-son kasb-hunar maktabiga 80 gektar yer berildi. Mazkur yillarda maktablarda o‘quv kabinetlari, ustaxonalar soni ham ancha o‘sdi 1 . Surxondaryo viloyatida 194 ta ustaxona va 197 ta o‘quv kabinetlari faoliyat ko‘rsatdi. Hukumatning kurgan chora-tadbirlariga qaramasdan, o‘quvchilarni bir smenaga o‘tkazish imkoniyati butunlay hal bo‘lmadi. 1970-1971 o‘quv yilida O‘zbekistonda o‘quvchilarning 67,3 % i bir smenada o‘qitilib, qolganlari 2 smenada ta’lim oldi. O‘quvchilarni bir smenaga o‘tkazish ishi Surxondaryo viloyatida Qashqadaryo viloyatiga nisbatan orqaga qolgan edi. Bu muammo Qashqadaryoda ham o‘sha davr talablariga javob beradigan tarzda hal qilingan emas. Bor-yo‘g‘i Qashqadaryo viloyatida 34% o‘quvchilar 2 smenada ta’lim olgan edi. 1970-1971 o‘quv yilida Qashqadaryoda 816 ta maktab, Surxondaryoda 637 ta maktab faoliyat yurgizgan bo‘lsa, 1975-1976 o‘quv yilida Qashqadaryoda maktablar soni yiriklashtirish, qayta qurish, birlashtirish hisobiga kamaytirilib 765 taga, Surxondaryoda esa amalga oshirilgan turli xil tadbirlar asosida maktablar soni ko‘payib 701 taga yetdi. Shu yillarda o‘quvchilar soni Qashqadaryoda 244,3 mingdan 303,8 mingga va Surxondaryoda 202,5 mingdan 239,3 mingga ko‘paydi. Qashqadaryo viloyatida 1970-1971 o‘quv yilida 220 ta o‘qituvchi yetishmadi. Shundan 39 ta rus tili, 62 ta chet tili, 77 ta matematika va fizika fanidan mutaxassislar tanqis edi . Surxondaryo viloyati maktablarida 1971-1972 o‘quv yilida 5847 ta oliy ma’lumotli o‘qituvchi xizmat qilgan bo‘lsa, 1975-1976 o‘quv yilida ular soni 8425 taga yetdi. Shuningdek, Qashqadaryo viloyatida 1974 yil 7701 ta oliy ma’lumotli o‘qituvchi faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa, 1976 yil ular soni 11571 kishiga yetdi. 1 Маврулов А. К ультура Узбекистана на современном этапе.-Т., 1992 15

Bu sohada Qamashi tumanida jiddiy kamchiliklar bor edi. 1974-1975 o‘quv yilida tuman maktablarida matematika, fizika, chet tili va boshqa fanlardan 90 ga yaqin o‘qituvchi yetishmadi. Sovet hukmronligining keyingi yillarida barcha sohada bo‘lgan tanglik kadrlar tayyorlash va xalq maorifini malakali mutaxassislar bilan ta’minlashda ham sezildi. 1975-1980 yillarda sobiq SSSR kadrlar soni, jumladan, o‘qituvchilar soni jihatdan dunyoda eng oldingi o‘rinlardan birini egallagan bo‘lsa, ammo ko‘p fanlar bo‘yicha, maktablarda oliy ma’lumotli o‘qituvchilar yetishmasdi. Masalan, 1976- 1977 o‘quv yilida Qashqadaryo viloyatida 4000 dan oshiq o‘qituvchi oliy ma’lumotga ega emas edi. Viloyatda rayem va chizmachilik bo‘yicha o‘qituvchilarning 75%, musiqadan 85%, fizkulturadan 62%, mehnatdan 71% o‘qituvchi oliy ma’lumotga ega emas edi. 1980-1981 o‘quv yilida Qashqadaryoda o‘quvchilar soni 334,7 mingga, Surxondaryoda 264,8 mingga yetgan bo‘lsa, 1985-1986 o‘quv yilida Qashqadaryoda 373,1 ming o‘quvchiga, Surxondaryoda 296,1 ming o‘quvchiga ta’lim berildi. Mazkur o‘quv yilida Qashqadaryo viloyatida 884 ta, Surxondaryo viloyatida 668 ta o‘rta umumiy ta’lim maktablari mavjud edi. O‘zbekistonning janubiy viloyatlarida ta’lim sohasida xizmat qilgan B.Haqnazarov, I.Shukurov, M.P.Yaminchinov, S.V.Nesterova, M.Bo‘riyev, R.Boboshev, X.Samadov, Z.Tursunov, K.A.Xayra, M.Mo‘minova, X.Ibrahimov, Sh.Mirzayev, S.Kenjayev, N.Ro‘ziboyev, E.Siddiqov, M.Boboniyozova, Y.Sharopov, I.Boboxo‘jayev, M.Husanov, T.Mamadaliyev, N.Norov, V.A.SHe- varnadze, B.Chingizboyeva, S.Eshboyev kabi o‘nlab maorif xodimlari, taniqli ta’lim arboblari bo‘lganlar. 1946-1985 yillarda sovet hukumatining maorif sohasida amalga oshirgan siyosati respublikada, shu jumladan Qashqadaryo va Surxondaryo viloyati umumta’lim maktablarida yoshlarning g‘oyaviy, axloqiy tarbiyasi, sinfiylik, partiyaviylik tamoyillari ustuvorligi asosida olib borildi. 16

O‘quvchilarga o‘qitilayotgan fanlar, ayniqsa, ijtimoiy-gumanitar fanlar, o‘ta siyosatlashtirilgan, mafkuralash-tirilgan bo‘lib, tabiiyki, milliy, madaniy-ma’naviy qadriyatlarga e’tibor berilmadi. Maorif sohasidagi ta’lim-tarbiya ishlarini olib borishda SSSR tarixi ko‘zda tutilib, asosan rus madaniyati va Rossiya tarixi namuna sifatida talqin etildi. Umumta’lim maktablarida o‘zbek xalqi tarixini o‘rganishga bor-yo‘g‘i 52 soat ajratildi. Qolgan tarix darslarida esa, asosan, SSSR tarixi o‘qitildi. Boshlang‘ich maktablarda rus tili va adabiyoti fani uchun 1600 soat ajratildi". Oqibatda o‘zbek o‘quvchilarida o‘z ona tilini o‘rganishga qiziqish pasaydi, milliy o‘zlikni anglash, urf-odat va an’analarga sodiqlik kayfiyatidan ajralish hollari kuchaya boshladi. Urushdan keyingi yillarda xalq maorifi sohasiga ham ijtimoiy tizimning asosiy bo‘g‘ini sifatida qaralib, unga ma’lum darajada e’tibor berildi. Maktablar va o‘quvchilar soni yillar davomida o‘sib bordi. Ammo xalq ta’limi markaz manfaatlariga bo‘ysundirilgan holda, kommunistik partiya goyalari asosida faoliyat olib bordi. Iqtisodiyotdagi qiyinchiliklar va madaniy sohaga nisbatan olib borilgan "qoldiq prinsipi", maorif tizimidagi nuqsonlar va kamchilik-larni bartaraf etishga imkon bermay keldi. Xalq maorifi uchun ajratilgan mablag‘lar uning ehtiyojini qondirishga qodir bo‘lmadi 1 . Davlat tomonidan kerakli mablag‘ning ajratilmaganligi tufayli janubiy viloyatlardagi ko‘pchilik maktablar namunaviy ta’lim binolarida emas, noqulay binolarga joylashtirildi. Maktablarda o‘quvchilar sonining ortib borishi o‘qituvchilar sonini 79 ham o‘stirishga olib keldisada, biroq, ularning kasb mutaxassisligi bo‘yicha tayyorgarligi talab darajasida bo‘lmadi. 1 Маврулов А. К ультура Узбекистана на современном этапе.-Т., 1992 17

1.2. Ta’lim muassasalarida maktablar qurilishi va o‘quv texnika vositalari bilan ta’minlanish darajasi . Ikkinchi jahon urushiga O‘zbekistonning moddiy boyliklari, 1,5 mln.dan ko‘proq shu jumladan, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlaridan 100 mingdan ortiq kishilari safarbar etildi. Urushga ketganlar orasida ko‘plab madaniyat, maorif, fan va adabiyot ahli sohiblari bo‘lib, bu soha mutaxassislari yetishmasligi bois, respublika ma’naviy hayoti va madaniyatiga tabiiyki, salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Urush tugab, tinch qurilishga o‘tilgan 1946 yil boshida ham madaniy sohadagi ahvol og‘ir edi. Arxiv hujjatlari va keksa pedagoglarning guvohlik berishicha, 1946 yilning boshida respublika janubidagi maktablarda ahvol og‘ir darajada bo‘lgan. Qishloq maktablarining deyarli ko‘pchiligi usti yog‘och ko‘yilib loy bilan shuvalgan, shifti va poli yo‘q, isitish tizimi yo‘q darajada, tunuka pechkalarga yoqishga kumir yo‘qligi uchun o‘tin, chalma bilan nomiga qizdirilardi. Yangi namunaviy maktablar yo‘q, maktab o‘quvchilari yog‘ingarchilikda tomchi o‘tadigan binolarda shug‘ullanishga majbur qilinar edi. 1946 yil boshida janubiy viloyatlarning markazi bo‘lmish Termiz va Qarshi shaharlaridagi maktablarning ahvoli ham talab darajasida emas. O‘qituvchilarning va o‘quvchilarning ust-boshlari eskirib qolgan, yomon bir ahvolda edi. Ocharchilik, qahatchilik va qimmatchilik avj olganligi sababli o‘quvchilarning darsga qatnashish darajasi qoniqarsiz, dars o‘tishga o‘quv qurollar yetishmasligi uchun o‘zlashtirish talab darajasidan past bo‘lgan. Darsliklar yetishmas, lotin alifbosidan Kirill alifbosiga o‘tilganiga ancha bo‘lsa ham o‘quv qurollari Kirill alifbosida yetkazib berilmaganligi uchun o‘quvchilar o‘qish va yozishda qiyinchiliklarga duch kelardi. Maktablarda yozuv daftarlari yo‘qligidan rayon xalq maorif bo‘limidan olib kelingan 81 bir tomoniga yozilgan qog‘oz - larning ikkinchi tomoniga bitik tushirishga majbur bo‘lardilar. Aksariyat qishloqlardagi maktablar XX asrning 20-yillarda boylardan musodara qilingan uylarda faoliyat ko‘rsatib kelardi. Uquv talablariga javob 18

beradigan maktablar barmoq bilan sanarli edi. Shuning uchun ham 1946 yilga kelib maktablarni tegishli binolar bilan ta’minlash, ular uchun zarur o‘quv dastgohlarini olish dolzarb muammolardan biriga aylandi. Ta’kidlash joizki, 1945-1946 o‘quv yilida Qashqadaryo viloyatida 460 ta va Surxondaryo viloyatida 298 ta maktablar mavjud bo‘lgan. Qashqadaryo va Surxondaryo viloyat partiya va ijroiya qo‘mitalari urushdan keyingi davrda joylardagi maktablar ahvolining talabga mutlaqo javob bermaydigan holatdaligini hisobga olib, uni imkon qadar yaxshilash, hashar yo‘li bilan kolxoz va sovxozlar hisobidan maktab binolari qurish chora-tadbirlarini ishlab chiqib, amalga oshirdilar 1 . 1949 yilda Qashqadaryoda qurib ishga tushirilgan 84 ta maktabdan 50 tasi esa ota-onalar va kolxozlar hisobidan bunyod etildi. 1950-1951 o‘quv yilida Qashqadaryo viloyatida qo‘shimcha 16 ta boshlang‘ich maktab ochildi, mavjud 43 ta boshlang‘ich maktablar esa yetti yillik maktablarga aylantirildi, shuningdek 32 ta maktabda qo‘shimcha yangi o‘quv binolari qurildi. Bu maktablar asosan otaliq tashkilotlari hamda jamoa va boshqa xo‘jaliklarning kuchi bilan qurilgan bo‘lib, ularning moddiy-texnik ta’minoti past darajada edi. Ko‘pgina maktablar moslashmagan binolarda joylashgan bo‘lib, ularda isitish moslamalari, zarur asbob-uskunalar va mebellar yetishmas edi. Bu holatni nafaqat alohida olingan viloyatda, balki 82 butun respublika misolida ham ko‘rish mumkin bo‘lgan. Ta’kidlash joizki, buning asosiy keltirib chiqaruvchi sababi avvalo sovet davlati hukmronligi davrida xalq ta’limi tizimi "qoldiq prinsipi"ga asosan mablag‘ bilan ta’minlanishi hisoblanar edi. Respublika Maorif va madaniyatiga qilinadigan sarf-xarajatlar umumiy budjet mablag‘larining 2-3 foizidan oshmas edi. Masalan, 1945 yilda Qarshi va Shahrisabz shahar xalq ta’limi sohasiga 3008 ming sum sarflangan bo‘lsa 1951 yilda bu ko‘rsatkich 5569 ming so‘mni tashkil qildi. 1 Xolmo‘minov H.E. O‘zbekistonda sovet mustamlakachiligi siyosatining migratsion jarayonlarga ta’siri (janubiy viloyatlar misolida (1946-1990 yy.). Tarix.f.n.diss.avtoref..-T.,2007.-B.30. 19

Maktab o‘quvchilarini darsliklar va o‘quv qurollari bilan ta’minlash darajasi ham o‘ta nochor holatda edi. Bular, qolaversa urushdan keyingi og‘ir iqtisodiy hayot o‘quvchi yoshlarni maktablarni bitirmasdan tashlab ketish holatlariga ham olib kelar edi. 1951-1952 o‘quv yilida Qashqadaryo viloyatida kolxozlar mablag‘iga 24 ta maktab qurildi. Biroq ular da ta’lim jarayoni uchun eng zarur bo‘lgan maktab darsliklari, o‘quv qo‘llanmalari va daftarlar yetishmas edi. Maktablar talab va ehtiyojga nisbatan bir necha marta kam darsliklar oldi. 1950 yilda Qashqadaryo viloyati o‘zbek maktablari o‘quvchilari uchun 583125 kitob o‘rniga 310219 nusxa, rus maktablari uchun 32364 nusxa o‘rniga 10026 ta darsliklar ajratildi. Bu borada Surxondaryo viloyatida ham muammolar anchagina edi. Viloyatga o‘sha davrda nashr etilgan 89 nomdagi darsliklardan faqat 26 nomdagisi yuborildi. 1953 yil kuzining oxirida Beshkent rayon h.hakimzoda nomli 2-son o‘rta maktabning tomi namgarchilikdan bosib qoladi. Sinf xonalarni tozalashga qolgan "navbatchi bolalar xonani supurayotganda o‘piriladi. Lekin partalar jonlariga oro kirib unchalik shikastlanmaydilar. Shundan so‘ng maktabning VIII-X sinf o‘quvchilarini Mug‘lon qishlog‘idan 5 km uzoqlikdagi Kasbi qishlog‘ida joylashgan Chexov nomli maktabga ko‘chiradilar. Mirishkor, Jeynov, Chandir, Pomiq, Xo‘jahayron qishlog‘idan kelib yotib o‘qiydigan VIII-X sinf o‘quvchilari butun qish mobaynida tagi loyshuvoq, zax bosgan, isitishning mutlaqo iloji bo‘lmagan jamoa xo‘jaligining 500 kishi lik klubi da o‘tkazishga majbur bo‘ladilar. Bunday misollarni o‘nlab maktablarda uchratish mumkin edi. 1952 yilda Surxondaryo viloyati Termiz rayonining "Namuna" kolxozi a’zolarining tashabbusi bilan ikkita yetti yillik maktab foydalanishga topshirildi. Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida, ayniqsa, shaharlarda maktablar qurilishiga qishloqqa nisbatan ko‘proq e’tibor qaratildi. Surxondaryoda 1945-1955 yillar oralig‘ida mazkur viloyatlarda shahar maktablari soni 2 martaga ko‘paygan bo‘lsa, qishloqlarda esa 20 tagina maktab binosi qurildi. Shuningdek, viloyatning 20

ba’zi qishloqlarida odamlarning hovlilarida tashkil etilgan maktab binolari eskirib qolganligi, tabiiy ofatlarga bardosh beraolmasligi sababli yildan-yilga maktablar soni kamayib bordi. Surxondaryo viloyati qishloqlarida 1950-1951 o‘quv yilida 118 ta maktab bo‘lgan bo‘lsa, 1951-1952 o‘quv yilida 111 taga tushib qoldi. Bunday misollarni Qashqadaryo viloyati qishloqlaridagi maktablar hayotida ham ko‘plab topish mumkin. 1947 yilda Qashqadaryo xalq ta’limiga hukumat tomonidan 52,5 million yeo‘m sarflangan bo‘lsa, 1955 yilda bu rakam 81 million so‘mni tashkil qildi. Surxondaryo viloyatida esa 1946 yilda mazkur sohaga 26,9 million so‘m sarflangan bo‘lsa, 1955 yilda 69,6 million so‘m sarflandi. Agar 1950-1951 o‘quv yilida Qashqadaryo viloyatida 472 maktab faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa, 1955 yilning oxirida maktablar soni 484 taga yetdi, Surxondaryo viloyatida esa 1951 yil boshida 288 ta maktab mavjud bo‘lsa, 1955 yilning oxirida ularning soni 296 tani tashkil etdi. Shubhasiz, 50-yillarda Xalq ta’limida ma’lum ijobiy o‘zgarishlar yuzaga kelganini ham ta’kidlab o‘tish darkor. 1951-1955 yillarda butun mamlakatda bo‘lgani kabi Janubiy viloyatlarda ham boshlang‘ich maktablarni yetti yillik maktablarga ailantirish jarayoni amalga oshirildi. Davlat budjeti, kolxozlar va sovxozlar hisobidan hashar yo‘li bilan maktablar uchun qo‘shimcha sinf xonalari, yangi o‘quv korpuslari qurib foydalanishga topshirildi. 1951-1952 o‘quv yilida Surxondaryo viloyatidagi boshlang‘ich maktablar soni 118 tadan 111 taga qisqardi. Yetti yillik maktablar soni esa 155 tadan 163 taga ko‘paydi. 1954 yil boshida Qashqadaryo viloyatida boshlang‘ich maktablar soni qisqarib 186 ta qoldi. Viloyatda 248 ta yetti yillik, 36 ta o‘rta maktab faoliyat ko‘rsatdi . Urushdan keyingi yillarda yuzaga kelgan og‘ir iqtisodiy qiyinchilik oqibatlarini bartaraf etishga qaratilgan sovet davlatining siyosati natijasida xalqning moddiy turmushi yaxshilana bordi. G‘alla tanqisligi birmuncha bartaraf etildi, kolxoz va sovxozlarning moddiy texnika bazasi ma’lum darajada mustahkamlandi. Iqtisodi yaxshilanayotgan kolxozlarda hashar yo‘li bilan 21

maktablar qurish, ishlab turganlarini ta’mirlash harakatlari boshlandi. 1956 yilda Qashqadaryo viloyati kolxozlari mablag‘lari isobiga 23 ta yangi yetti yillik va o‘rta maktab qurib foydalanishga topshirildi. 1956-1957 o‘quv yilida Surxondaryo viloyatida kolxoz va sovxozlarning mablag‘i hisobiga 26 ta maktab qurib ishga tushirildi, 25 ta namunaviy yetti yillik maktab qurilishi boshlandi. 1956 yilda Qashqadaryoda maktablar qurilishiga davlat budjetidan 43704 mln. so‘m, Surxondaryo viloyatida 26946 mln. so‘m ajratilgan bo‘lsa, 1958 yilda Qashqadaryoda 94,5 mln so‘m, Surxondaryoda esa 155,8 mln so‘m ajratildi. 1958 yilda kolxozlarning kuchi bilan Qashqadaryoda 2700 o‘quvchi o‘rniga ega bo‘lgan 8 ta maktab qurilgan bo‘lsa, Surxondaryoda esa 5610 ta o‘ringa ega bo‘lgan 18 ta maktab qurildi. Davlat va kooperativ muassasalar mablag‘iga 1958 yilda Qashqadaryoda 280 o‘rinli 1 ta maktab, Surxondaryoda 680 o‘rinli 2 ta maktab qurilib ishga tushirildi. Yuqoridagi misollardan sovet davrida maktablar qurilishi, asosan, kolxozlar zimmasiga yuklatilib, davlatning bu ishga ikkinchi darajali vazifa sifatida qaraganidan dalolat beradi. 1958-1959 o‘quv yilida Surxondaryoda 56 ta maktab, 4280 o‘quvchisi bilan bir smenaga ishlashga o‘tdi . Qashqadaryo viloyatida 1958-1959 o‘quv yilida 517 maktabning 216 tasi 16320 o‘quvchi bilan bir smenada ishlay boshladi. 1959 yil martda O‘zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumi "Maktabning hayot bilan aloqasini mustahkamlash va respublikada xalq ta’limi tizimini yanada rivojlantirish" to‘g‘risidagi yangi Qonuni qabul qilingandan so‘ng maktab binolari qurilishiga e’tibor ancha kuchaytirilishi qayd etildi. Janubiy viloyatlardagi maktablarning ham o‘quvchilarni o‘qitish imkoniyati ortib bordi. Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida o‘quv-tarbiya jarayonini talab darajasida tashkil etishda maktab uchun kerakli bo‘lgan oddiy buyumlar ham yetishmas edi. Masalan, Qashqadaryo viloyatida 1958-1959 o‘quv yilida 660 ga yaqin doska, bir necha ming parta, shkaf va boshqa jihozlar tanqis bo‘lib keldi. 22

Ammo, maktab binolari qurilishi yildan-yilga o‘sib borgan bo‘lsa-da, bu aholi sonining o‘sishidan orqada edi. Sobiq Sovet hukumati esa maorif tizimining talab va takliflariga moye bo‘lmagan direktiv hujjatlarni qabul qildi. O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti ham ularni turmushga tadbiq qilish bo‘yicha shoshma-shosharlik bilan quyidagicha qarorlarni qabul qilishga majbur bo‘ldi: 1959 yil mayda qabul qilingan "Respublika maktablarini bir smenali o‘qishga o‘tkazish to‘g‘risida", 1960 yil maydagi "Respublika maktablarini bir smenali o‘qishga o‘tkazishda qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida"gi qarorlari shular jumlasidandir. Holbuki, 1960-1961 o‘quv yilida 2 o‘quvchi o‘rniga 3 o‘quvchi maktabda ta’lim olardi 1 . Qashqadaryo va Surxondaryoning qishloq joylarida maktab binolari yetishmasligi tufayli o‘quvchilar hatto 3 smenada ham o‘qitilar edi. Bu muammoni hal etish uchun 1960 yil O‘zbekiston bo‘yicha 1720 ta, Surxondaryo viloyatida 366 ta ma’muriy bino xalk maorifiga berildi. Surxondaryoda 57 ta yangi maktab binolari qurildi. Maktab internatlar uchun kolxozlar 18 mln so‘m ajratdi. 1959-60 o‘quv yilida Surxondaryoda kolxozlarning mablag‘iga 4040 o‘quvchi o‘rniga ega bo‘lgan 8 ta o‘rta va 3 ta 8 yillik maktab qurib ishga tushirildi. 11840 o‘quvchi o‘rniga ega bo‘lgan 31 ta maktab qurilishi davom ettirildi. Ushbu qurilayotgan maktablarning 15 tasi 1960-1961 o‘quv yilida ishga tushirildi. Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida 1959-1964 yillarda davlat va kooperativ tashkilotlar tomonidan 81,4 ming o‘rinli 72 ta maktab binosi bunyod etildi. Maktablarning 50 tasi Qashqadaryoda, 22 tasi Surxondaryoda qurildi. O‘sha yillarda jamoa xo‘jaliklari hisobidan Qashqadaryoda 162 ta, Surxondaryoda 186 ta maktab qad rostladi. Surxondaryo viloyatida o‘quvchilarni bir smenaga o‘tkazishda kolxozlar tashabbus ko‘rsatdi. Jumladan, 1960-1961 o‘quv yilida foydalanishga topshirilgan 1 .Hamzayeva M.K.O‘zbekiston milliy madaniyatining rivojlanish yo‘nalishlari va muammolari.(40-50 yy).Tarix.f.n.diss...avtoref.T.,2001. 23

67 binodan 44 tasi kolxozlar hisobiga to‘g‘ri keldi. Ammo ushbu maktablarni jihozlar bilan ta’minlashda katta tanqisliklar mavjud edi. Holbuki, birgina 1961-1962 o‘quv yilida Surxondaryo viloyati maktablariga 3759 ta parta, 295 doska, 343 shkaf, 450 stol, 829 stullar yetishmasdi. 1961 yil oktabrda bo‘lib o‘tgan KPSS ning XXII syezdi kommunistik jamiyat qurishning dasturini qabul qilib, bor imkoniyatlardan kelib chiqmasdan, shoshma-shosharlik bilan mavjud bo‘lgan maktablarning moddiy texnika bazasini mustahkamlash yo‘lini tutdi. Maktablarni ishlab chiqarish bilan boglash harakati boshlandi. Davlatning kooperativ tashkilotlar, jamoa xo‘jaliklari mablag‘i hisobidan yangi maktablar qurish harakatini avj oldirdi. Buni O‘zbekiston janubidagi viloyatlar misolida ko‘rsatish mumkin. 1961 yilda jamoa xo‘jaliklarining mablag‘iga Qashqadaryoda 36 ta, Surxondaryoda esa 33 ta maktab qurilgan bo‘lsa, davlat va kooperativ uyushmalar mablag‘iga taalluqli ravishda Qashqadaryoda 2 ta va Surxondaryoda 1 ta maktab qurib ishga tushirildi, xolos. Jamoa xo‘jaliklari hisobidan qurilgan maktablar davlat standarta talablariga yetarli ravishda javob bermas, ba’zilarini hatto 88 poydevori ham yo‘q bo‘lib, xom g‘isht va paxsadan ko‘tarilgani ushbu sohada markazning sifat emas son ketidan quvishiga yaqqol misol bo‘ladi. Namunaviy maktablar talabiga javob bermaydigan, ularga moslashtirilgan maktab binolarini qurish harakati 1962-1963 yillarda ham davom ettirildi. 1964 yilda esa davlatning va kooperativ uyushmalarning mablag‘iga Qashkadaryoda 1 ta ham maktab qurilmadi, Surxondaryoda esa 2 ta maktab qurildi, xolos 1 . Kolxozlar hisobidan esa Qashqadaryoda 20 ta, Surxondaryoda 28 ta maktab qurilib ishga tushirildi. 1965 yilda davlat va kooperativ uyushmalar mablag‘iga Qashqadaryoda 1 ta, Surxondaryoda esa 3 ta maktab bunyod etildi. Jamoa xo‘jaliklarining mablag‘iga maktab qurish ko‘lami 1965 yilda biroz 1 Hamzayeva M.K.O‘zbekiston milliy madaniyatining rivojlanish yo‘nalishlari va muammolari.(40-50 yy).Tarix.f.n.diss...avtoref.T.,2001. 24

kamaydi va jamoa xo‘jaligining mablag‘iga Qashkadaryoda 18 ta, Surxondaryoda 21 maktab qurilib ishga tushirildi, xolos. 1966 va undan keyingi yillarda ham shoshma-shosharlik bilan maktablar qurish, ularni yetarli moddiy texnika o‘quv qurollari bilan ta’minlamaslik hollari davom ettirildi. Ba’zi qishloqlardagi maktablar yiriklashtirildi, ayrim joylarda zaruratdan kelib chiqib yangitdan tashkil etildi. Qashqadaryo viloyatida faqat 1968 yilda 17 ming o‘quvchiga mo‘ljallangan 230 xonali 24 ta maktab foydalanishga topshirildi. Ammo qurilgan maktab binolari har doim ham talabga javob beravermadi. 1970 yilga kelib, davlat kooperativ uyushmalar mablag‘iga qurilgan maktablar soni Qashqadaryoda 148 taga yetdi, Surxondaryoda esa 127 tani tashkil etdi. 1970-1980 yillarda O‘zbekistonda xalq ta’limi uchun davlat tomonidan ajratilgan mablag‘lar 11% dan 8% ga kamayib ketdi. Buni quyidagi misoldan yaqqol ko‘rish mumkin. Jumladan, 1971-1975 yillar davomida respublikada jami 1824 o‘rta maktab foydalanishga topshirilgan bo‘lsa, 1981-1985 yillarda 1230 tani tashkil etdi. Janubiy viloyatlarda bu ko‘rsatkich 1971-1975 yillarda 310 ta maktab qurilgan bo‘lsa, 1981-1985 yillarda 222 tani tashkil etdi. Ammo ularning sifat darajasi ancha past bo‘lib, qishloqlardagi ahvol ancha achinarli darajada edi. 1974-1975 o‘quv yilida Qashqadaryo viloyati qishloqlarida faoliyat ko‘rsatgan 614 ta maktabdan faqatgina 274 tasi moslashtirilgan binolarda joylashtirilgan edi. Jumladan, Qamashi tumanidagi 62 ta maktabdan 35 tasi moslashtirilgan va kulayliklarga ega bo‘lmagan binolarda faoliyat olib bordi. Aksariyat maktab binolari namunaviy darajada bo‘lmay, moslashtirilgan edi. Ularda sport zali, isitish tarmoqlari, kanalizatsiya, oshxona va boshqa kerakli xonalar yetishmas edi. Surxondaryo viloyatida mavjud 387 maktabdan 266 tasi, ya’ni 64% i moslashtirilgan binolarda faoliyat ko‘rsatdi. Ulardan 238 tasida elektr, 357 tasida vodoprovod, 266 tasida bufet, 259 tasida kutubxona mavjud bo‘lmagan. Shu davrda Viloyat maktablari ta’miri uchun zarur bo‘lgan 912 ming so‘m o‘rniga 465 ming so‘m ajratilgan edi. Boysun tumanidagi "Sayrob", "Boysun", "Rabot", 25

"SHerobod", Sariosiyo tumanidan "Vostok" kabi sovxoz va boshqa kolxozlarda joylashgan maktablarda 15-20 yillab qayta ta’mirlash ishlari olib borilmadi. XX asr 70-yillari ikkinchi yarmi va 80-yillarning birinchi yarmida sovet jamiyatda boshlangan turg‘unlik holatlari, ijtimoiy turmush sharoitining yemonlashuvi, iqtisodiy qiyinchiliklar va muammolar xalq maorifi sohasiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Boshqa sohalarda bo‘lganidek, ta’lim tizimida ham ko‘zbo‘yamachilik, kompaniyabozlik, holatlari avj oldi. Xullas, 1946-1985 yillarda O‘zbekistonning janubiy viloyatlarida maktablar qurilishi, ularni moddiy-texnika va o‘quv qurollari bilan ta’minlash sohasida ma’lum ishlar amalga oshirilsa-da, ular o‘sha davr talablariga javob beradigan daraja ham emas edi. Garchi maktablarni zamonaviy o‘quv xonalari bilan ta’minlashni nazarda tutib qator qarorlar qabul qilinsada, lekin ularni amalga oshirishning imkoniyati bo‘lmadi. Bir qator davlat idoralari va muassasalari foydalanib kelayotgan binolarni maktablarga olib berildi. Maktablar qurilishi sohasida belgilangan ko‘rsatkichlarga erishish ta’minlanmadi. 26

II BOB. O‘ZBEKISTONDA KADRLAR TAYYORLASH SIYOSATINING AMALGA OSHIRILISH JARAYONI 2.1. O‘rta maxsus ma’lumotli kadrlar tayyorlash jarayoni Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda ham sobiq sovet ittifoqida, jumladan O‘zbekistonda ham pedagogik kadrlarning bilim va saviyasini oshirish, maktablar uchun o‘qituvchi kadrlar tayyorlab yetishtirish jiddiy muammolardan biri bo‘lib qoldi. Chunki o‘qituvchilarning ma’lum qismi urushga safarbar etilib, janggohlarda qolib ketdi. Ba’zi bir urushdan omon-eson qaytib kelganlar ham og‘ir jarohatlar olganliklari uchun maktab talabiga javob beraolmaydigan nogiron bo‘lib qolgan edilar. Shuning uchun maktablarni mutaxassis kadrlar bilan ta’minlash ishi rayon, shahar, viloyat rahbariyatining diqqat-markazida turar edi. Mazkur og‘ir yillarda maktablarni O‘zbekistondagi pedagoglar hisobidan kadrlar bilan ta’minlash imkoniyati kam edi. Shuning uchun respublika rahbariyati, sobiq ittifoq hukumatidan kadrlar jo‘natishni so‘rab tez-tez murojaat qilar va ularning murojaati uchun sobiq SSSRning markaziy qismidan turli darajadagi mutaxassislar yuborilar edi. Lekin, markaz tomonidan kadrlarni ajratish maqbul xarakterga ega bo‘lmay, shuning uchun respublika hukumati ichki imkoniyatni ishga solib, o‘rta maxsus ta’lim beruvchi o‘quv yurtlarini tashkil qilish, ularning faoliyatini takomillashtirish masalasiga e’tiborni kuchaytirdi. Ushbu fikrni janubiy viloyatlarda faoliyat ko‘rsatgan pedagogika bilim yurtlari misolida ham ko‘rish mumkin edi 1 . Jumladan, Qarshi pedagogika bilim yurti Qashqadaryo viloyatida, qolaversa O‘zbekiston o‘rta maxsus ma’lumotli o‘qituvchi, tarbiyachilar tayyorlovchi to‘ng‘ich ilm maskanlaridan biri hisoblanar edi, O‘zbekiston Xalq Maorifi Komissarligining 1927 yil 4 apreldagi qaroriga binoan Qarshi shahrida pedagogika bilim yurti tashkil etilgan edi. 1 Yo‘ldoshev B. Qashqadaryo badiiyati.-T.:Sharq, 1998. 27

Qarshi pedagogika bilim yurti shaharning Chaqar mahallasidagi Omon Maxsum eshonning hovlisida ish boshladi. Bilim yurtiga Abdulla Boymatov direktor etib tayinlandi. Bilim yurtida hali o‘quv xonalari, pedagog-o‘qituvchi va boshqa xizmatchilar yetarli emas edi. Bu holat talabalarning qoniqarli darajada bilim olishlariga salbiy ta’sir ko‘rsatar edi. Qarshi pedagogika bilim yurti faoliyati urushdan oldingi yillarda bir qator qarama-qarshiliklarga duch keldi. 1941 yilda bilim yurti yopilib, Buxoro pedagogika bilim yurtiga qo‘shib yuborildi, 1943 yilda esa yana tiklandi. 1960 yilda Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatining qo‘shilishi munosabati bilan Surxondaryo pedagogika bilim yurtiga aylantirildi, 1964 yilda Qashqadaryo viloyatining qayta tashkil qilinishi bilan Qarshi pedagogika bilim yurti nomini oldi. Dastlabki yillarda Qarshi pedagogika bilim yurtida o‘qish o‘zbek va rus tillarida olib borildi. Ushbu yillarda o‘quvchilarning 30 foizi rus guruhlarida ta’lim oldi. Bilim yurtiga o‘quvchilar O‘zbekiston viloyatlaridan, Qashqadaryo viloyatining barcha tumanlaridan kelardi. Jumladan, birgina 1946 yilda Qarshi pedagogika bilim yurtiga Chiroqchi tumanidan 13 ta, Beshkent tumanidan 25 ta o‘quvchi talabalik safiga qabul qilindi. 1945-1946 o‘quv yilida Qarshi pedagogika bilim yurtini 42 nafar o‘quvchi bitirib maxsus o‘rta ma’lumotga ega bo‘lgan bo‘lsa, 1946-47 o‘quv yilida esa uni 46 kishi tugatdi. Qashqadaryo viloyati maktablarida o‘qituvchilar yetishmaganligi uchun 1945-1946 o‘quv yilida Qarshi pedagogika bilim yurti huzurida qisqa muddatli o‘qituvchilar qayta tayyorlash kursi tashkil etildi va unda 447 ta o‘qituvchi qayta tayyorlandi. Bilim yurti tinglovchilarining ko‘pchiligi qishloqlardan va tuman markazlaridan kelganligi uchun Qarshi shahrida yotoqxonalarda yotib o‘qishga majbur edilar. Yotoqxonalar yetishmasligi tufayli ko‘plab o‘quvchilar ijara uylarda ham yashaganlar. 28

1946-1947 o‘quv yilida Qarshi pedagogika bilim yurtida 268 o‘quvchiga ta’lim berildi. Ularning 126 tasi I kursda, 107 tasi II kursda, 35 tasi III kursda ta’lim olgan. Qarshi pedagogika bilim yurti o‘quvchilariga 13 ta o‘qituvchi saboq bergan, ulardan 11 nafari oliy ma’lumotli edi. O‘qituvchilar tarkibida o‘zbeklar 3 ta, tatarlar 7 ta, yahudiylar 1 tani tashkil etgan. Jami o‘qituvchilardan 3 nafarini xotin-qizlar tashkil etdi. 1946-1947 o‘quv yilida Qarshi pedagogika bilim yurtida sirtqi ta’lim ham joriy etilib, unda 489 ta o‘quvchiga saboq berildi. 1949-1950 o‘quv yilida Termiz pedagogika bilim yurtida pedagogika, til- adabiyot, ximiya-biologiya, tarix-geografiya, fizika-matematika, harbiy va jismoniy tarbiya kabinetlari talabalarga xizmat qilgan. Kabinet mudiri sifatida Malikova, Nurmatova, Saxabuddinova, Qildisheva, Gusak kabilar faoliyat yurgizdi. 1949-1950 o‘quv yilida Termiz pedagogika bilim yurtida 247 o‘quvchi davlat imtihonlariga kiritildi. Shundan 160 tasi barcha imtihonlarni muvaffaqiyatli topshirgan, 15 ta o‘quvchi kuzgi sinovga qoldirildi, 47 ta o‘quvchi qayta kursida qoldirilgan. Barcha imtihonlarni 6 ta talaba a’lo baholarga topshirgan xolos. 1950 yilning sentabrida Termiz pedagogika bilim yurtida 911 o‘quvchiga ta’lim berilgan edi. Termiz pedagogika bilim yurti qaramog‘ida qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtiradigan tajriba uchastkasi bo‘lib, 1951, 1952, 1953 yillarda, unda talabalar olgan nazariy bilimlarni amaliyotda sinab ko‘rdilar. Tajriba uchastkasida shakarqamish, turli xil mevali va manzarali daraxtlar parvarish qilish boshlandi. Karam, turli xil ko‘katlar yetkazildi. Sabzi, kungaboqar, kunjut, zig‘ir yetishtirildi. Talabalar g‘o‘za parvarish qilib, paxta hosilini yetishtirdilar. 1952-1953 o‘quv yilida Termiz pedagogika o‘quv yurtida sirtqi ta’lim bo‘limi ham bo‘lib, yozgi sessiyaga jami sirtqi ta’lim oladigan 253 talabadan 169 tasi qatnashdi. Sirtqi ta’lim talabalarining o‘zlashtirish darajasi talab darajasida 29

emas edi. I kursda ta’lim oladigan 59 ta talabadan 39 tasi II kursga ko‘chirildi, shundan 19 nafari shartli ravishda o‘tkazildi. 54 nafar II kurs talabalaridan III kursga 46 tasi ko‘chirildi xolos. Shundan 16 tasi shartli ravishda tavsiya etildi. 40 nafar III kurs talabalaridan 30 tasi IV kursga o‘tkazildi, shulardan 19 tasi shartli ravishda edi 1 . 1952-1953 o‘quv yilida Termiz pedagogika bilim yurtiga Surxondaryoning Termiz tumanidan 32 ta, SHeroboddan 9 ta, Boysundan 4 ta, Jarqo‘rg‘ondan 10 ta, SHo‘rchidan 17 ta, Denovdan 20 ta, Uzundan 6 ta, Sariosiyodan 5 ta, Angordan 6 ta, Termiz shahridan 16 ta, jami 125 ta talaba qabul qilindi. 1958-1959 o‘quv yilida Termiz pedagogika bilim yurtida o‘zbek, rus bo‘limlari faoliyatini davom ettirdi. O‘sha o‘quv yilida Termiz pedagogika bilim yurtini 140 ta talaba bitirib chiqdi. 1959 yil sentabrda Termiz pedagogika bilim yurtida 21 ta o‘qituvchi faoliyat ko‘rsatib, ulardan 8 nafari xotin-qizlar edi. Pedagoglarning milliy tarkibi ham turli xil bo‘lib, o‘zbeklar 8 nafarni, qozoqlar 1 nafar, ruslar 7 nafarni tashkil qilgan. Barcha o‘qituvchilardan 14 tasi oliy ma’lumotli, 7 nafari esa o‘rta maxsus ma’lumotga ega edi. Angor pedagogika bilim yurti O‘zSSR Ministrlar Sovetining 1964 yil 3 avgustdagi 452-sonli qarori bilan tashkil etildi. Unga Angordagi internat maktab binosi olib berildi. Uquv yurtiga Saidniyoz Rajabov direktor etib tayinlangan edi. Bilim yurtiga 0306-tasviriy san’at va chizmachilik o‘qituvchisi, 0307-boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi mutaxassislik-lari bo‘yicha talabalar qabul qilinib ta’lim berish yo‘lga qo‘yildi. XX asrning 60-yillarida ham Qarshi pedagogika bilim yurtida talabalar bilim olishlari uchun yetarli darajadagi sharoit, imkoniyatlar yaratilmadi. 1961- 1962 o‘quv yilida bilim yurtida 12 sinfxona, 3 laboratoriya-kabinet, o‘rta hajmdagi faollar zali, kutubxona (500 nusxa kitob) va o‘quv zali mavjud edi. Lekin, laboratoriya kabinetlar yetarli asbob-uskunalar va jihozlar bilan ta’minlanmadi. 1 Tursunov S. va boshqalar. Surxondaryo tarix ko‘zgusida.-T.: Sharq, 2001.-B.382. 30

1961-1962 o‘quv yilida Qarshi pedagogika bilim yurtida o‘qiyotgan talabalar soni 345 ta (I kurs 108 ta, II kurs 105 ta, III 345 ta)ni tashkil etdi. Bilim yurtida dars bergan o‘qituvchilar soni 27 nafar bo‘lib, ularning 20 nafari oliy ma’lumotli edi. Sirtqi bo‘limda 115 ta o‘quvchi bo‘lib, I kursga 46 talaba qabul qilindi1. Bilim yurtida boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi va maktabgacha tarbiya bo‘limlari faoliyat ko‘rsatdi. 1962-1963 o‘quv yilida qabul qilingan 216 nafar talabaning 109 nafari boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi va 107 tasi maktabgacha tarbiya bo‘limlarida shug‘ullandilar. 1964-1965 o‘quv yilida Qarshi pedagogika bilim yurtida 10 ta o‘quv xonasi, 5 ta laboratoriya-kabinetda talabalarga bilim berildi. Rus tili, mehnat va jismoniy tarbiya kabinetlari imkon qadar jihozlar bilan ta’minlandi. 1964-1965 o‘quv yilida Qarshi pedagogika bilim yurtida o‘qishga talab kuchayib, talabalikka da’vogarlardan 601 ariza tushdi. Shulardan kunduzgi bo‘limga 152 ta, sirtqi bo‘limga 68 ta o‘quvchi qabul qilindi. Pedagogika bilim yurtining kunduzgi bo‘limidagi talabalar soni 616 taga yetdi. Ular 20 guruhga bo‘linib saboq berildi. 1965-1966 o‘quv yilida Qarshi pedagogika bilim yurtida 240 nafar talaba o‘qishga qabul qilingan bo‘lsa, 1966-67 o‘quv yilida esa ularning soni kamayib 210 nafarni tashkil etdi. 1966 yilda bilim yurtida 70 nafar o‘qituvchi faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa, 1967 yilda ularning soni 71 taga yetdi. Qarshi pedagogika bilim yurtining kunduzgi bo‘limida boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi yo‘nalishida boshlang‘ich sinflarda rus tili o‘qituvchisi, jismoniy tarbiya, mehnat va chizmachilik, rayem va chizmachilik bo‘yicha mutaxassislar tayyorlash yo‘lga qo‘yildi. Qarshi pedagogika bilim yurtida 1974 yilda sirtqi bo‘lim ochildi va boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi mutaxassisligi bo‘yicha 1978 yilda 32 nafar talaba bilim yurtini tugatdi. 1979 yilga kelib 97 bitiruvchilar soni 72 nafarni, 1980 31

yilda 76 nafarni, 1981 yilda 136 nafarni tashkil etdi. 1981 yilda sirtqi bo‘limda 27 nafar o‘qituvchi mehnat qildi1. 1966 yilda sobiq O‘zbekiston KP Markaziy Kumitasining Qarshi maktabgacha tarbiya pedagogika bilim yurtining sirtqi bo‘limiga 1969-1970 o‘quv yilidan kabul boshlandi va 1972-1973 o‘quv yilida dastlab 27 nafar talaba sirtqi bo‘limni tugatdi. Qarshi maktabgacha tarbiya pedagogika bilim yurtiga o‘qishga 1969 yildan e’tiboran talab susayganligi ko‘zga tashlandi. 1969-1970 o‘quv yilida mazkur bilim yurtiga 180 nafar talaba qabul qilinishi rejalashtirilgan edi. haqiqatda esa 152 ta talaba qabul qilindi, 1973-1974 o‘quv yilida esa 152 nafar talabaning o‘rniga 127 talaba qabul qilindi. Chunki bilim yurtiga o‘qishga kelayotganlar, asosan, Qashqadaryoning tumanlaridan bo‘lib, ular bilim yurtini bitirib o‘z joylariga borganlarida mutaxassisligi bo‘yicha ish bilan ta’minlanmadilar. Sababi o‘sha davrda qishloqlarda maktabgacha tarbiya muassasalari soni ko‘p bo‘lmay, bolalar bog‘chalariga esa ehtiyoj katta edi. 1976-1977 o‘quv yilida Qarshi maktabgacha tarbiya pedagogika bilim yurti faoliyati ma’lum ma’noda yaxshilandi. Ushbu o‘quv yilida kunduzgi bo‘limga 180 ta, sirtqi bo‘limga 55 o‘quvchi qabul kilindi va o‘qituvchilar soni 40 nafarga yetdi. Bilim yurtining moddiy o‘quv bazasi birmuncha mustahkamlandi. Talabalarning imkon qadar bilim olishlari uchun tegishli shart-sharoit yaratildi. 1967 yilda O‘zbekiston SSR Xalq ta’limi vazirligining buyrug‘iga binoan, Termiz jismoniy tarbiya bilim yurti tashkil etildi. O‘quv yurtiga tajribali pedagog Ibrohim hikmatov direktor etib tasdiqlandi. Bilim yurti moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, tajribali o‘qituvchi kadrlar bilan ta’minlash, ta’lim-tarbiya ishlari saviyasini oshirish sohasida bir qator ijobiy ishlar amalga oshirildi 1 . Bilim yurtiga o‘z kasbining fidoyilari va jonkuyarlari to‘planishdi. Ular safida V.SHermatov, R.To‘rayev, X.Boyqobilov, B.Sattorov, Y.Kotov, 1 Yo‘ldoshev B. Qashqadaryo badiiyati.-T.:Sharq, 1998. 32

Q.Ergashev singari bilimdon, jismoniy tarbiya va sport sohasida mohir kishilar bo‘lib, g‘ayrat va shijoat bilan ish olib bordilar. Tabiiyki, Termiz jismoniy tarbiya bilim yurti ham rivojlanishida ma’lum qiyinchiliklar yuzaga keldi. Aksariyat bilim dargohlarida bo‘lgani kabi bu yerda ham o‘quv jarayoni dastlab moslashtirilmagan binoda tashkil qilindi. 1967-1968 o‘quv yillarida qabul qilingan 190 nafar talaba mashg‘ulotlarni avval boshda Termiz shahridagi M.Gorkiy nomli madaniyat va istirohat bog‘ida o‘tkazdilar1. Nazariy mashg‘ulotlar esa Termiz dagi ko‘p qavatli moslashtirilgan uyda olib borildi. 1969 yilda Termiz jismoniy tarbiya bilim yurtini 83 nafar kishi bitirib chiqdi. 1970 yilda Termiz jismoniy tarbiya bilim yurtini yanada takomillashtirish maqsadida texnikumga aylantirildi. Natijada texnikumning o‘quv texnika bazasi yanada mustahkamlandi. 1970-1979 yillarda Termiz jismoniy tarbiya texnikumida 12 nafar sport ustasi, 89 nafar sport ustaligiga nomzod, 174 nafar birinchi darajali, 4000 nafardan ziyod ommaviy sport darajalari bo‘yicha mutaxassislar tayyorlandi. Texnikumda, ayniqsa, milliy kurash sambo, dzyu do va kurashning boshqa turlari bo‘yicha ham ko‘plab mohir sportchilar yetishib chiqdi. Masalan, J.Sattorov, R.Xonimqulov, A.Qo‘ziyev, T.To‘laganov kabilar milliy kurash, sambo kurashida yaxshi natijaga erishdilar. Mazkur texnikumga institutlarni bitirgan mutaxassis yoshlar kelib ishlab, o‘zlarining ilmiy va jismoniy tarbiya sohasidagi salohiyatlarini namoyish qildilar. Ushbu fikrga 1978 yilda Termiz Davlat pedagogika institutining jismoniy tarbiya bo‘limini tugatib, SHerobod tumanidagi bolalar sport maktabida ishlab yosh bo‘g‘inga sog‘lom bo‘lish yo‘llarini o‘rgatib, Termiz pedagogika bilim yurtida jismoniy tarbiya sohasidan saboq bera boshlagan Barchinoy Davlatova misol bo‘la oladi. 1979 yilda Termiz jismoniy tarbiya texnikumi pedagogika bilim yurtiga aylantirildi. Shundan so‘ng bu yerda jismoniy tarbiya o‘qituvchilari, mahoratli sportchilar bilan bir qatorda boshlangich sinf o‘qituvchilari, maktabgacha tarbiya 33

muassasalariga murabbiylar tayyorlash ham keng yo‘lga qo‘yildi. Bu esa o‘z navbatida o‘quv yurti talabalari va muallimlari safining kengayishiga va texnikum moddiy bazasini yanada mustahkamlashga ham olib keldi. 1980-1983 yillarda Termiz pedagogika bilim yurtiga Abdumalik Jumanazarov direktorlik qildi. O‘zSSR Ministrlar Sovetining 1967 yil 21 iyun № 1185-R qarori va UzSSR Oliy va o‘rta maxsus ta’lim ministrligining 1967 yil 27 iyun №270 buyrug‘i asosida Shahrisabzda pedagogika bilim yurti tashkil etildi. Bilim yurti Shahrisabz shahridan tashqaridagi Io‘ldosh Oxunboboyev nomli maktab-internet binosiga joylashtirildi. Shahrisabz pedagogika bilim yurtiga 1967-1987 yillarda K.Mannonov rahbarlik qildi. Bilim yurti joylashgan bino o‘quv xonalariga moslashtirilib, jihozlandi. Unda mashgulotlar o‘tish uchun o‘quv xonalari, voleybol va basketbol o‘ynash uchun mo‘ljallangan 2 ta sport zali mavjud edi. 1967-1968 o‘quv yilida Shahrisabz pedagogika bilim yurtiga 594 so‘m sport va musiqa jihozlari sotib olish uchun ajratildi. Shahrisabz pedagogika bilim yurtiga 1967-1968 o‘quv yilida boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi yo‘nalishi bo‘yicha 4 guruhda 30 tadan, 120 o‘quvchi qabul qilindi. Bilim yurti tashkil topgan dastlabki yillarda 12 nafar o‘qituvchi faoliyat ko‘rsatdi 1 . Shahrisabz pedagogika bilim yurti asta-sekin kengayib bordi. 1968-1969 o‘quv yilida pedagogika bilim yurtiga 240 ta talaba qabul qilindi, o‘qituvchilar safi ham kengayib, 1968-1969 o‘quv yilida 29 nafarni, 1971-1972 o‘quv yilida esa 38 nafarni tashkil etdi. 1970 yilga kelib Shahrisabz pedagogika bilim yurtida sirtqi bo‘lim ochildi hamda mehnat va chizmachilik yo‘nalishi bo‘yicha 90 ta o‘quvchi qabul qilindi. Shuningdek, o‘sha yili kunduzgi bo‘limda tasviriy san’at va chizmachilik yo‘nalishi ochilib, 30 ta talaba qabul qilindi. 1 Yo‘ldoshev B. Nasaf nafasi. Qarshi, Nasaf. 1992. 34

Shahrisabz pedagogika bilim yurtida 1969-1970 o‘quv yilida 405 o‘quvchiga ta’lim berilgan bo‘lsa, 1973-1974 o‘quv yilida 306 nafar talaba o‘qitildi, xolos. Bu holat esa pedagog o‘qituvchilar sonining qisqarishiga ham sabab bo‘ldi, 1970 yilgacha pedagogika bilim yurtida 36 nafar o‘qituvchi faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa, 1974-1975 o‘quv yilida 32 nafar o‘qituvchi talabalarga saboq berdi. Shahrisabz pedagogika bilim yurti 1972 yilning sentabr oyida to‘rt qavatli yangi binoga ko‘chib o‘tdi. Binoda o‘quv mashg‘ulotlarini olib borish uchun auditoriyalar, kutubxona va o‘quv zali, sport zal, sport maidonlari mavjud edi. 1974-1975 o‘quv yiliga kelib, Shahrisabz pedagogika bilim yurtida o‘qiyotgan talabalar soni ko‘payib, 661 nafarni tashkil etdi. Mazkur o‘quv yilida kunduzgi bo‘limni 164 ta, sirthi bo‘limni 85 o‘quvchi tugatdi. 1974 yilda Shahrisabz pedagogika bilim yurtida qo‘shimcha ravishda tasviriy san’at va chizmachilik, mehnat va chizmachilik io‘nalishlari uchun maxsus ikki qavatli bino qurilib, foydalanishga topshirildi. 1975-1976 o‘quv yilida Shahrisabz pedagogika bilim yurtiga kunduzgi bo‘limda 270 ta, sirtqi bo‘limda 60 ta, jami 330 o‘quvchi qabul qilindi, jami talabalar soni esa 797 tani tashkil etdi. 1973-1974 o‘quv yilida bilim yurtida 40 nafar o‘qituvchi dars mashg‘ulotlarini olib borgan bo‘lsa, 1975-1976 o‘quv yiliga kelib ularning soni 54 nafarni tashkil etdi. Talabalarning yaxshi bilim olishlarida, albatta kutubxonalarning ham o‘rni bor. 1973-1974 o‘quv yilida bilim yurti kutubxonasi 6425 nusxadagi kitoblar bilan ta’minlangan bo‘lsa, 1977-1978 o‘quv yilida esa 9657 nusxada yangi kitoblar olindi. SSSR Maorif Ministrligi 1977 yil 10 mayda "Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida yoshlar o‘rtasida tarbiyani yanada kuchaytirish to‘g‘risida"gi buyrug‘ini e’lon qildi. Ushbu buyruq asosida talabalarga bilim berish maqsadida darslarni kabinet tizimida olib borish tashkillashtirildi. 1973-1974 o‘quv yilida Qashqadaryodagi pedagogika bilim yurtlarida 23 ta kabinet faoliyat ko‘rsatgan 35

bo‘lsa, 1979-1980 o‘quv yilida ularning soni 37 taga yetdi. Lekin pedagogika bilim yurtlaridagi o‘quv xonalari, fan kabinetlari zamon talabiga yetarlicha javob bermas, jihozlar yetishmas edi. Davlat ajratgan mablag‘lar o‘quv binolarini ta’mirlashga to‘liq yetmas edi. Shuning uchun ularni joriy ta’mirlashda talabalarning kuchidan foydalanildi. O‘qituvchilar boshchiligida barcha o‘quv xonalari, fan kabinetlari talabalar kuchi bilan joriy ta’mirdan chiqarildi. Shahrisabz pedagogika bilim yurtida 1978 yildan e’tiboran sirtqi bo‘limning salmog‘i oshdi. Quyidagi jadvalda Shahrisabz pedagogika bilim yurti sirtqi bo‘limga "2010-bolalar bog‘chasi tarbiyachisi" mutaxassisligi bo‘yicha qabul va bitiruvchilar soni ko‘rsatib o‘tilgan. O‘quv yillari Qabul rejasi Qabul qilindi Bitirdi 1978-1979 100 100 51 1979-1980 115 115 74 1980-1981 160 160 82 Shahrisabz pedagogika bilim yurtida 1979-1980 o‘quv yilida talabalar soni 295 nafarni, 1981-1982 o‘quv yilida esa 529 nafarni tashkil etdi. 1979-1980 o‘quv yilida bilim yurtida 18 nafar o‘qituvchi faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa, 1980-1981 o‘quv yilida ularning soni 26 nafarga yetdi. Taalluqli ravishda oliy ma’lumotlilar soni 14 nafardan 22 nafarga ko‘paydi. 1980-1981 o‘quv yilida Qarshi pedagogika bilim yurtida 2 ta o‘quv binosi, 40 kabinet, kutubxona (6000 nusxa kitob), 60 o‘rinli qiroatxona, 120 o‘rinli oshxona, choyxona, bufet, matbuot uyi, tibbiy yordam markazi faoliyat ko‘rsatdi. Mazkur o‘quv yilida bilim yurti epidoskop, filmoskop, magnitofon "Layna", kinoapparat "Ukraina- 3", "KPSH-3", televizor "TEMT", radio "Tamma", diaproyektor, kodoskop hamda 8 ming so‘mlik kitoblar bilan ta’minlandi. 1981 yilda bilim yurtidagi rasm-chizmachilik bo‘limi yopildi. Oqibatda talabalar qabulida o‘zgarishlar bo‘ldi. 1980-1981 yilda bilim yurtiga 450 nafar 36

talaba qabul qilingan bo‘lsa 1984-1985 o‘quv yilida ularning soni 360 taga tushib qoldi. Shuningdek, bilim yurtidagi o‘qituvchilar soni 112 nafardan, 89 taga tushdi. 1981-1982 o‘quv yilida Qarshi maktabgacha tarbiya pedagogika bilim yurti maxsus qurilgan ikki qavatli binoga ko‘chirildi. Binoda 20 ta o‘quvxona va 16 kabinet, kutubxona (fondi 500 kitobdan iborat) va o‘quv zali mavjud edi. 1981-1982 o‘quv yilida Qarshi maktabgacha tarbiya pedagogika bilim yurtining kunduzgi bo‘limiga 180 ta, sirtqi bo‘limiga 160 ta talaba qabul qilinishi belgilandi. Mazkur o‘quv yilida talabalar soni kunduzgi bo‘limda 590 nafar va sirtqi bo‘limda 519 nafar bo‘lib, jami 1109 tani tashkil etdi. Bilim yurtida o‘qituvchilar soni 43 nafar bo‘lib, ularning 37 tasi oliy ma’lumotli edi. Shahrisabz pedagogika bilim yurtining 1984 yilgi natijalarini tahlil qilganda o‘quv-tarbiya ishlarining takomillashganligiga guvoh bo‘lamiz. Masalan, 1984 yilga qadar bilim yurtini 3618 ta o‘rta maxsus ma’lumotli mutaxassis tugatdi. Shundan 3009 nafari kunduzgi bo‘limni, 609 nafari sirtqi bo‘limni bitirdi. Jami bitirganlardan 2934 nafari xotin-qizlar edi. 1175 yosh mutaxassisga boshlang‘ich sinflarda rus tilini o‘qitish huquqi berildi. Shahrisabz pedagogika bilim yurtida o‘qituvchilar soni 76 nafarga, fan kabinetlari 48 taga, kutubxona fondi 20 mingdan ortiq nusxaga, fan to‘garaklari 32 taga yetdi. Talabalarga 40 o‘rinli o‘quv zali, 300 o‘rinli klub, siyosiy maorif uyi, radiouzel, telestudiya, 300 o‘rinli oshxona, 40 o‘rinli bufet, do‘kon, matbuot uyi, tibbiy yordam markazi xizmat qildi. Qarshi maktabgacha tarbiya pedagogika bilim yurtida 1983 yildan keyin talabalar qabul qilish birmuncha yaxshilandi. 1983-1984 o‘quv yilida kunduzgi bo‘limga 180 ta, sirtqi bo‘limga 220 nafar talaba qabul qilindi. Kunduzgi bo‘limdagi jami talabalar soni 521 tani, sirtqi bo‘limda 723 tani tashkil etdi, jami talabalar soni 1344 nafarga yetdi. Mazkur o‘quv yilida bilim yurtida 55 nafar o‘qituvchi faoliyat ko‘rsatdi. Shuningdek, 1984 yil 25 mayda bilim yurti talabalari uchun yotoqxona qurib bitkazildi2. Qarshi maktabgacha tarbiya pedagogika bilim yurtiga O.Sayfiyeva, G.Aralova, A.Jumayevlar rahbarlik qildilar. 37

1987 yilda UzSSR Ministrlar Sovetining buyrug‘iga asosan Qarshi maktabgacha tarbiya pedagogika bilim yurti Qarshi pedagogika bilim yurtiga qo‘shib yuborildi. Qarshi pedagogika bilim yurtida maktabgacha tarbiya bo‘limi sifatida faoliyat olib bordi. Xullas, urushdan keyingi yillarda O‘zbekistonning Janubiy hududlarida o‘rta maxsus ma’lumotli pedagoglar tayyorlaydigan o‘quv maskanlari tashkil etilib, o‘quv texnik bazasini mustahkamlash sohasida birmuncha ishlar amalga oshirildi. Maktablarni o‘rta maxsus ma’lumotli o‘qituvchilar bilan ta’minlash ishida dastlabki qadamlar tashlandi. Shu yo‘l bilan mustabid tuzum maktablarni mutaxassislar bilan ta’minlash siyosatini turmushga tadbiq etishga harakat qildi. Bu siyosatni amalga oshirishda ma’muriy buyruqbozlik tizimining kuchidan foydalandi. Birok yangi ochilgan pedagogika bilim yurtlarining o‘quv-moddiy bazasini mustahkamlash, talabalar uylaridagi sharoitlarni zamon talablari darajasiga ko‘tarish masalalari hal etilmadi. 38

2.2. Oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlashning yo‘lga qo‘yilishi va uning ahamiyati. Sovet hokimiyatining O‘zbekistondagi barcha maktablarni, madaniy- ma’naviy tashkilotlarni, davlat idoralarini oliy ma’lumotli mutaxassis kadrlar bilan ta’minlash siyosati o‘zini oqlamadi. Chunki mutaxassis kadrlar, asosan markazdan yuborilar edi. Shundan so‘ng mamlakat hududlarida, viloyat markazlarida oliy va to‘liqsiz oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlashni yo‘lga qo‘yila boshlangan edi. O‘zSSR Oliy Soveti Prezidiumining Qashqadaryo viloyati bo‘yicha tashkiliy qo‘mitasi 1945 yil 16 iyunida Qarshi shahrida Buxoro o‘qituvchilar institutining filialini ochish va 1945-1946 o‘quv yilida talabalar qabul qilish to‘g‘risida qo‘shma qaror qabul qildi. Qarorda Qashqadaryo viloyatida pedagogik kadrlar tayyorlashni yo‘lga qo‘yishning zarurligi asoslandi. Qarshi filialida tarix, filologiya, fizika- matematika, tabiat-geografiya bo‘limlarini ochish, yiliga 120 talaba qabul qilish ko‘zda tutildi. Qashqadaryo viloyat xalq ta’limi bo‘limiga Qarshi filialini o‘quv binosi bilan ta’minlash, tayyorlov bo‘limiga 60 kishini yotoq bilan ta’minlash, filialda o‘quvni 1 smenaga o‘tkazishni ta’minlash mas’uliyati yuklatildi. O‘zbekiston KP Qashqadaryo viloyat qo‘mitasining kadrlar va maktab bo‘limlariga 1945 yilning 20 iyuniga qadar Qarshi filialini mahalliy o‘qituvchilar hisobidan kadrlar bilan ta’minlash vazifasi yuklatildi. Qashqadaryo viloyat komsomol qo‘mitasiga o‘rta maktablarni tugatadigan 50 ta yoshni Qarshi filialiga keltirib o‘qishini tashkil etish yuklatildi. Buxoro o‘qituvchilar instituti rahbariyatidan, Qashqadaryodan 1945-1946 o‘quv yilida 80 kishini sirtdan o‘qishga qabul qilish so‘raldi. Shuningdek, qarorda Qarshi shahrida Buxoro o‘qituvchilar institutining konsultatsiya punktini (1945 yil 20 iyunda) ochish ko‘zda tutildi. Buxoro o‘qituvchilar institutining Qarshi filialiga Qarshi shahri chekkasidagi Y.Oxunboboyev nomli 7 yillik maktabning binosi berildi. Filialning direktorligiga U.D.Davronov tayinlandi. 39

Filialning bo‘limlariga tarix, o‘zbek tili va adabiyoti, rus tili va adabiyoti, fizika va matematika, tabiat, geografiya fanlari bo‘yicha talabalar qabul qilindi. O‘qituvchilar tanlab olindi. 12 ta o‘qituvchi ishga qabul qilindi. Talabalarni yotoq bilan ta’minlash qiyinchiliklar bilan tashkil etildi. O‘qituvchilar turli darajadagi kvartiralarda joylashdilar. Termiz o‘qituvchilar instituti ham 1945 yilda tashkil etilgan bo‘lib, shu yili 195 kishi qabul qilingan. 1947-1948 o‘quv yilida Qarshi filiali I kursga 100 ta talaba qabul qildi. Jumladan, 2 guruh o‘zbek tili va adabiyoti bo‘limiga, 1 guruh rus tili va adabiyoti, 1 guruh fizika-matematika fakulteti qabul qilingan. I kursga qabul qilinganlarning 80 tasi mahalliy millat bolalari, 10 tasini ruslar, 4 tasini koreyslar va 6 nafarini tatarlar tashkil etgan. Jami 1 kurs talabalaridan 86 tasi o‘qishni o‘zbek tilida, 14 tasi o‘qishni rus tilida olib bordilar. 1949 yil 27 oktabrda Qarshi filiali Qarshi 2 yillik o‘qituvchilar tayyorlash institutiga aylantirildi. O‘qituvchi T. T. Tojiyev institut direktori etib tayinlandi. 1949-1950 o‘quv yilida 156 talaba 1 kursga qabul qilindi. Jami talabalar soni 246 nafarga yetdi. Talabalarga 17 nafar professor-o‘qituvchi fanlardan saboq berdi, 9 ta o‘quv-uslubiy sohada xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullandi. 1950 yil iyunida 70 kishi Qarshi o‘qituvchilar institutini muvaffaqiyatli bitirib shahar va qishloq maktablariga ishlashga yo‘llanma oldilar. 1949-50 o‘quv yilining qishki sessiyasida institut bo‘yicha a’lochilar soni 17 nafarga yetdi. 85 talaba akademik qarzdor bo‘lib qoldi. 1950-1951 o‘quv yilida institutning birinchi kursiga 150 talaba qabul qilindi. Institutga qabul bo‘yicha 222 ariza tushib, ulardan 150 tasi o‘qishga qabul qilindi. Shu jumladan, filologiya fakultetiga 75, fizika- matematika fakultetiga 50, tarix fakultetiga 25 o‘quvchi qabul qilindi. 1950 yillarning boshlariga kelib, respublikaning chekka va uzok o‘lkasi- Surxondaryoda xalq maorifi uchun mutaxassis kadrlarga ehtiyoj ortgan edi. Bu narsa yuqori rahbar tashkilotlarning e’tiborini tortdi. Shu boisdan ham sobiq SSSR Ministrlar Sovetining 1953 yil 25 dekabrdagi № 16646-R Farmoyish va 40

O‘zbekiston SSR Ministrlar Sovetining 1954 yil 24 fevraldagi №281 qaroriga asosan Margilon o‘qituvchilar instituti Surxondaryo viloyat markazi Termiz shahriga ko‘chirildi hamda Termiz o‘qituvchilar instituti deb nomlandi. Termiz o‘qituvchilar instituti Surxondaryoda oliy ma’lumot beradigan to‘ngich o‘quv yurti edi. Uning ochilishi va dastlabki ish faoliyati hech mubolagasiz viloyatda maorif va madaniyatning rivojlanishiga birlamchi turtki bo‘ldi. Termiz o‘kituvchilar instituti 1954-1955 o‘quv yilida ayrim ixtisosliklarni birlashtirgan holatda to‘rtta bo‘lim (o‘zbek tili va adabiyoti, rus tili va adabiyoti, fizika va matematika, tabiatshunoslik va ximiya) bilan ish boshladi. Ushbu bo‘limlarga institut ta’sis etilishi bilan 175 nafar mahalliy yoshlar qabul qilindi. Institutning birinchi direktori, geografiya fanlari nomzodi, dotsent U.K.Abduqayumov, o‘quv-tarbiyaviy ishlar bo‘yicha direktor o‘rinbosari, filologiya fanlari nomzodi, dotsent Y.M.Mitrofonov edi. Termiz o‘qituvchilar institutini ilk bor 1956-1957 o‘quv yilida to‘liqsiz oliy ma’lumot olgan 187 nafar talaba bitirib chiqdi va o‘rta maktablarning V-VII sinflarida ishlash uchun hayotga yo‘llanma oldi. Termiz o‘qituvchilar instituti 1956-1957 o‘quv yilining boshida Termiz davlat pedagogika institutiga aylantirildi. Natijada mamlakatning eng janubiy qismida xalq maorifi uchun yetuk malakali kadrlar tayyorlaydigan yagona oliy o‘quv yurti paydo bo‘ldi. Usha o‘quv yilidayoq pedagoglar tayyorlashning ikki yillik o‘quv dasturi o‘rniga 5 yillik o‘quv rejasi va o‘quv dasturi qabul qilindi. 1952-1953 o‘quv yilida Qarshi o‘qituvchilar institutning birinchi kursiga qabul ko‘payib, 200 nafarga yetdi. Institutni bitirib chiqqanlar soni ham 139 taga ko‘paydi. Institutdagi yetakchi kafedralarga rahbarlikni asta-sekin yerli xalq vakillari egallay boshladi. M.Nedbay, Suyunov, Tursun Sodiqov, Mirzayeva, Askar Xo‘jayev, Zokirova kabi o‘qituvchilar talabalarga zamon talabidan kelib chiqib dars berishda o‘zlarining qobiliyatlarini namoyon etdilar. Biroq, hali kafedralarda ilmiy ishlar yo‘lga qo‘yilmagan, fan nomzodlari yo‘q darajada edi. 41

O‘qituvchilar instituti endigina o‘z qaddini rostlamoqda edi. 1954 yil iyunida talabalar soni 360 taga, professor-o‘qituvchilar soni 30 taga yetdi. 147 nafar talaba institutni muvaffaqiyatli bitirdi. 1954-1955 o‘quv yilida Qarshi instituti jamoasi safiga boshqa joylarda oliy o‘quv yurtini bitirgan Cho‘li Qo‘ziyev, Bozor Samadov, Shukur Davlatov, M.Tokareva, S.Turdiyev kabi o‘qituvchilar kelib qo‘shildi. Mamlakatda o‘qituvchi kadrlarga bo‘lgan talabning oshib borishi, boshqa joydan Qashqadaryoga ishlash uchun kelgan o‘qituvchilarga yetarli sharoitning yaratilmaganligi sababli ularning ketib qolishlarining yil sayin ortib borish holati mamlakat rahbariyatini viloyatlarda oliy ma’lumotli pedagoglarni tarbiyalab yetishtirishni tashkil etish talabini kun tartibiga qo‘ydi. O‘zbekiston KP Qashqadaryo viloyat qo‘mitasi va UzSSR Qashqadaryo viloyat Ijroiya qo‘mitasi O‘zbekiston SSRning partiya va hukumat rahbariyati oldiga Qarshi ikki yillik o‘qituvchilar institutini Qarshi Davlat pedagogika institutiga aylantirish taklifini qo‘ydilar. Taqdim etilgan hujjatda Qarshi Davlat pedagogika institutida oliy ma’lumotli kadrlar yetishtirish orqali Qashqadaryo shahar va qishloqlaridagi 7 yillik va o‘rta maktablarni hamda turli davlat va jamoat tashkilotlarini mutaxassislar bilan ta’minlash mumkinligi asoslandi. Xullas, 1945-1955 yillarda Qarshi ikki yillik o‘qituvchilar institutini 730 nafar o‘qituvchi bitirib chiqdi. Ular viloyat qishloqlariga borib, sobiq ittifoqning markaziy va boshqa o‘lkalaridan kelib ishlab, sharoit yo‘qligi uchun ketib qolgan o‘rinlarni egalladilar. O‘zbekiston SSR Ministrlar Sovetining qarori bilan Qarshi ikki yillik o‘qituvchilar tayyorlash instituti 1956 yil 18 iyulda Qarshi davlat pedagogika institutiga aylantirildi. Shu bilan Qashqadaryo viloyati uchun zarur bo‘lgan oliy ma’lumotli pedagog kadrlarni yetkazib berish masalasi yo‘lga qo‘yildi. Institutda 3 ta: tarix-filologiya, fizika-matematika, rus tili va adabiyoti fakultetlari faoliyatini davom ettirdi. 42

1957 yilda institutda boshlang‘ich ta’lim metodikasi fakulteti tashkil etildi. Uning tarkibida boshlang‘ich ta’lim metodikasi, chizmachilik, musiqa kafedralari tuzilib, faoliyat boshladilar. Qarshi Davlat pedagogika institutining jamoasi dastlabki yillarda kichik bo‘lib, o‘quv binolari ham maktab o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan, oliy maktab ehtiyojini qondirishga qodir emas edi. 1957-1958 o‘quv yilida pedinstitutda tahsil ko‘rayotgan talabalar soni 415 kishiga yetdi. Keyingi o‘quv yilida 120 talaba qabul qilinib, ularning umumiy soni 535 kishiga yetkazildi. 1957-1958 o‘quv yilida institutda 41 nafar o‘qituvchi ishlar edi. Shulardan bittasi dotsent, 18 tasi katta o‘qituvchi va 22 tasi o‘qituvchi bo‘lgan. O‘rta maktabga moslashgan binoda joylashgan institutning 7 ta o‘quv xonasi, 3 ta laboratoriya, bitta sport zali, 1 ta kutubxona va yana bir necha kichik o‘quv xonalari bor edi xolos. 1958 yilning avgustida institutning birinchi kursiga 189 talaba qabul qilindi. Sobiq o‘qituvchilar institutining yuqori kurslarida ham 197 talaba bor edi. O‘quv yili boshida Qarshi pedagogika institutida jami 386 talaba, 80 nafar professor-o‘qituvchilar, 12 nafar o‘quv-yordamchi xodimlari bor edi. Termiz Davlat pedagogika instituti asta-sekin oliy o‘quv yurti uchun moye sharoitga ega bo‘lib, unda professor-o‘qituvchilar hamda talabalar soni ortib bordi. Uning institut darajasida shakllanishi va har jihatdan yuksalishida, ayniqsa dotsentlardan M.S.Samadov, V.A.Lansizskiy, S.S.Soliyev, dotsentlar M.K.Xojiyev, Sh.Otaxonov, I.Z.Usmonov, M.X.Boboxo‘jayevlar samarali mehnat qildilar. Termiz Davlat pedagogika insituti jamoasi o‘quv-tarbiyaviy ishlarni olib borish bilan birga bir qator ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshirishga hamda oliygohning dastlabki ilmiy to‘plamini chiqarishga kirishdilar. 1959 yilda oliygoh o‘qituvchilarining birinchi to‘plami nashrdan chiqdi. Unda dots.N.N.Belalovning "Termizda birinchi soldat, ishchi va dehqon deputatlari Kengashning faoliyatini tashkil qilish", dots.M.K.Xojiyevning "Parnik va unda sabzavot ko‘chatlarini o‘stirish" va dots.S.Soliyevning tilshunoslikka oid "Son" degan maqolasi va boshqa ilmiy maqolalar chop qilindi. 43

1958-1959 o‘quv yilida institutda ta’lim olayotgan talabalar soni 550 nafarga yetdi. 1960 yil 25 yanvarda Qashqadaryo viloyati tugatilib, Surxondaryo viloyatiga qo‘shildi. Mamlakat tumanlarida yuz bergan tashkiliy o‘zgarish Termiz Davlat pedagogika institutining faoliyatiga xam ta’sir qilmasdan qolmadi. Markazning o‘sha davrdagi siyosatiga asosan, respublika hukumati qarori bilan 1960-1964 yillarda Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlari birlashtirildi. Bu narsa region ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanti-rishni chigallashtirib qolmasdan, balki Termiz Davlat pedagogika institutining taraqqiyotiga ham g‘ov bo‘lib tushdi. Termiz va Qarshi Davlat pedagogika institutlari birlashtirilib, unga Surxondaryo pedagogika instituti nomi berildi. Institut esa Qarshi shahriga ko‘chirildi. Kaltabinlik bilan amalga oshirilgan bu tadbir bir qator salbiy oqibatlarga olib keldi: kadrlar tayyorlash rejasi qisqardi, ayrim ixtisosliklar yopildi, ko‘pgina fakultet va kafedralar qo‘shilib ketdi. Bu birlashish, yana 1965 yildagi ajralish, ayniqsa, fan va madaniyat markazlaridan uzoqda joylashgan Surxondaryo uchun ayniqsa salbiy ta’sir ko‘rsatdi 1 . Institutning Qarshi shahrida faoliyat ko‘rsatishi janubiy O‘zbekistonda yetuk malakali pedagoglar, hamda ilmiy xodimlar tayyorlash-ning susayishiga olib keldi. Surxondaryolik talabalar va professor o‘qituvchilar Termizdan Qarshiga ko‘chib kelishga majbur bo‘ldilar. Ikki institut birlashgach, Surxondaryo pedagogika instituti talabala-ri soni kunduzgi bo‘limda 1965 nafarga, sirtqi bo‘limda 503 nafarga, jami 2298 nafarga yetdi. Institutda ximiya-biologiya fakultetida sirtqi ta’lim bo‘yicha o‘qish tashkil etildi. Surxondaryolik o‘qituvchilardan bir nafar professor Qulmurod Shodmonov, o‘qituvchilardan Akbar Mamatqulov, T.Jovliyev, N.N.Belalov, Turdimurod Xo‘jamurotov, Sharif Otaxonov, Abdumo‘min Ro‘ziyev, Normurod Ro‘ziyev, Oltiboy hayitov, Y.M.Mitrofanov, hojiyev kabilar yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish ishlarida o‘zlarini ijobiy tomonidan namoyon qildilar. Shu davrda O‘zbekistonning Toshkent, Samarqand va boshqa shaharlarda oliy ma’lumot olgan qobiliyatli yoshlar institutda ishlashga qabul qilindilar. Ular 44

orasida Ismat Rahmatullayev, Jalil Shukurov, Qosim Abdullayev, Maryam Mazitova, Tursun Bozorov, Ergash Shodmonov, Anvar Aminovlar va boshqalar ham bor edi. 1961-1962 o‘quv yilida Qurbon Uljaboyev institut rektori lavozimida ish boshladi. Institut moddiy o‘quv bazasini mustahkamlash, o‘quv korpusini qurish, institut atrofini obodonlashtirish, ko‘kalamzorlash-tirish ishlari keng ko‘lamda boshlab yuborildi. 1961 yilda Surxondaryo pedagogika institutini 344 kishi bitirib Qashqadaryo va Surxondaryoning shahar va qishloq maktablarida ishlashga yo‘llanma oldilar. Mazkur pedagogika institutini muvaffakiyatli tugatganlardan Mahmud Xudoyqulov, Shukur Davlatov, Saodat Tojiyev, Meyli Oripov, Abdusalom Mavlonov kabilar oliygohning o‘zida o‘qituvchi-assistent lavozimiga ishga qabul qilindilar. Institut ma’muriyati o‘qituvchilar malakasini oshirish, yuqori malakali pedagoglar tarbiyalab yetkazish muammosi bilan uzluksiz shug‘ullan-dilar. Markazning oliy o‘quv yurtlaridagi maksadli aspiranturalarga o‘qishga jo‘natish imkoniyatlarini qidirib yaxshi natijaga erishdilar. Qisqa vaqtda Moskva, Leningrad, Kiyev, Toshkent, Samarkand va boshqa shaharlardagi oliy o‘quv yurtlarida maksadli aspiranturada o‘qishga 38 nafar izlanuvchi o‘qituvchilar jo‘natildi. 1962 yilda Surxondaryo pedagogika institutida dotsent S.M.Zaxarov ilmiy rahbarligida bir yillik aspirantura bo‘limi ochildi. 1964 yil 7 fevralda Qashqadaryo viloyati yangidan tashkil etildi. Surxondaryo viloyati rahbariyati ham Termiz shahrida pedagogika institutini qayta tashkil etish chora-tadbirlarini ko‘rdilar. Qashqadaryo hududidagi institut Qarshi Davlat pedagogika instituti nomini olib o‘z faoliyatini davom ettirdi. 1964 yil iyulda Orifjon Ikromov Qarshi Davlat pedagogika institutining rektori etib tayinlandi. 1965 yilda Termiz Davlat pedagogika instituti yana qayta tashkil etildi. Dastlabki davrda institutda 24 o‘qituvchi bo‘lib, ulardan 3 nafari fan nomzodi edi. Institutga 250 nafar talabaga ta’lim berildi. Iillar o‘tishi bilan institut viloyatdagi 45

yirik ilmiy va madaniy markazga aylanib bordi. Uning tashkil etilishi va rivojlanishiga, o‘quv-uslubiy ishlarning takomillashib borishiga, yetuk malakali kadrlar tayyorlanishiga ko‘plab qobiliyatli va ishchan rahbarlar, olimlar salmoqli hissa qo‘shdilar. 1966 yilda Qarshi Davlat pedagogika institutida amalga oshirilgan samarali ishlar tufayli fan nomzodlarining soni 30 taga yetdi. Bir yildan ko‘proq vaqt ichida 11 kishi nomzodlik dissertatsiyasini nihoyasiga yetkazdi. Shu yilda Moskva, Sankt-Peterburg, Kiyev, Boku, Qozon, Toshkent, Samarkand shaharlariga aspiranturaga yuborilgan tadqiqotchilardan Qosim Abdullayev, Ismat Rahmatullayev, Sharof Rahimov, Shamsi Bozorov, Eshonqul Toshtemirov, Rauf Shukurov va boshqalar ilmiy ishlarini nihoyasiga yetkazib, himoyaga topshirib ishga qaytdilar. 1966 yil 17 yanvarda O‘zbekiston KP Markaziy qo‘mitasi Qarshi Davlat pedagogika institutida ta’lim-tarbiya va ilmiy ishlarni takomillashtirish, moddiy- o‘quv bazasini yaxshilash haqida qaror qabul qildi. Shunga muvofiq, institut talabalari uchun 411 o‘rinli 4 qavatli yotoqxona, 1200 o‘rinli bosh o‘quv binosi, sport zali, suzish basseyni binosi kurilishi rejalashtirildi . Qarshi Davlat pedagogika institutida ishlash maqsadida Toshkent va Samarqanddagi oliy o‘quv yurtlari o‘qituvchilaridan B.Urinov, L.Abdullaye-va, D.Suvonqulov, E.Nosirov, Q.Rasulov, A.Rasulov, A.Fayziyev kabilar keldilar. 1965-1966 o‘quv yilida qayta tiklangan Termiz Davlat pedagogika instituti respublikadagi o‘rtacha institutlardan ham kichik bir jamoa edi. Uning dastlab tashkil etilgan kafedralarida atigi 22 nafar o‘qituvchi ishlab, shundan 7 nafari fan nomzodlari edi, xolos. Usha o‘quv yilida 250 nafar yosh talabalikka qabul qilindi. Asta-sekin institutga talabalar qabul qilish hajmi ko‘paytirildi. 1967-1968 o‘quv yilida institutda 3 kafedra va 1 fakultetda 250 ta studentga ta’lim-tarbiya berildi . 46

XULOSA O‘zbekistonda xalq ta’limi muassasalari tarixi. (1946-1985 yy.) mavzusini tahlil qilib quyidagi xulosalarga kelindi: Birinchidan, O’zbekistonda ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda faoliyat olib borayotgan umum ta’lim maktablari mutlaqo unga moslashmagan binolarda faoliyat ko’rsatdi, bu esa ta’lim tarbiya ishlarida salbiy ta’sir ko’rsatdi. Ikkinchidan, XX asrning 60-yillaridan boshlab shahar va qishloqlarda namunali maktablar qurish jarayoni boshlansada, ammo tatqiq etilayotgan yilning oxiriga qadar ham qishloq maktablarini zamon talablariga javob beradigan binolar bilan taminlash muammosi hal etilmadi Uchinchidan, Sovet hukmronligai davrida maktablar moddiy-texnika bazasini mustahkamlash borasida amaliy ishlar boshlandi, ba’zi bir texnik vositalar o’rta maktablarga yetkazib berildi. Ammo xalq ta’limi moddiy texnika bazasini yaxshilashga qanchalik harakat qilnmqsin, masala ijobiy tarzda hal qilinmadi.; To’rtinchidan, Maktablarga o’rta ma’lumotli o’qituvchilar yetishmas edi. Shuning uchun qishloq maktablarida maxsus kurslarni bitirgan, ko’p hollarda yettinchi sinfni bitirganlardan foydalanilar edi sovet hukumati tomonidan o’sha yillarda maktablarni mutahassis o’qituvchilar bilan ta’minlash muammosini markazdan yuborilgan o’qituvchilar hisobidan hal eyishga alohida e’tibor berildi. Beshinchidan, Resbublika viloyatlarida ham o’rta ma’lumotli kadrlar tayyorlash maskanlari tashkil etildi. Talab va ehtiyojni hisobga olmasdan o’rta maxsus ma’lumotli kadrlar soni ko’paytirib yuborildi. Oltinchidan, Tatqiq qilinilayotgan yilarning boshlarida maktablarni oliy ma’lumotli o’qituvchilar bilan ta’minlash dolzarb muammolardan bir bo’lib uni hal etish hayotiy zaruratga aylandi. Yettinchidan, O’sha davrlarda oliy ma’lumotli kadrlar yo’llamalar orqali ko’proq markazdan yuborilar edi. Lekin yo’llanma bilan kelgan pedagog kadrlarga yetarli sharoit yaratilmaganligi uchun o’z turar joylariga qaytib ketishga majbur 47

bo’lar edilar. Buning oldini olish uchun o’qituvchilarning ish sharoitini moddiy ta’minotini yaxshilash talab etilar edi. Sakkizinchidan , Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida mazkur qaror ijrosi to‘la ta’minlanmadi. Janubiy viloyatlarda mehnat qilayotgan o‘qituvchi kadrlarning ijtimoiy-maishiy turmush sharoitlari talab darajasidan past darajadaligicha qolib ketdi; To’qqizinchidan , Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatining qishloq maktablarida fizika-matematika va chet tili kabi fanlar o‘qituvchi yetishmasligi sababli o‘tilmay keldi; O’ninchidan , s ovet hukmronligining keyingi yillarida barcha sohada bo‘lgan tanglik kadrlar tayyorlash va xalq maorifini malakali mutaxassislar bilan ta’minlashda ham sezildi; O’n birinchidan , XX asr 70-yillari ikkinchi yarmi va 80-yillarning birinchi yarmida sovet jamiyatda boshlangan turg‘unlik holatlari, ijtimoiy turmush sharoitining yemonlashuvi, iqtisodiy qiyinchiliklar va muammolar xalq maorifi sohasiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Boshqa sohalarda bo‘lganidek, ta’lim tizimida ham ko‘zbo‘yamachilik, kompaniyabozlik, holatlari avj oldi; O’n ikkinchidan , 1945-1946 o‘quv yilida Qarshi pedagogika bilim yurtini 42 nafar o‘quvchi bitirib maxsus o‘rta ma’lumotga ega bo‘lgan bo‘lsa, 1946-47 o‘quv yilida esa uni 46 kishi tugatdi. Qashqadaryo viloyati maktablarida o‘qituvchilar yetishmaganligi uchun 1945-1946 o‘quv yilida Qarshi pedagogika bilim yurti huzurida qisqa muddatli o‘qituvchilar qayta tayyorlash kursi tashkil etildi va unda 447 ta o‘qituvchi qayta tayyorlandi; O’n uchinchidan , b ilim yurtida boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi va maktabgacha tarbiya bo‘limlari faoliyat ko‘rsatdi. 1962-1963 o‘quv yilida qabul qilingan 216 nafar talabaning 109 nafari boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi va 107 tasi maktabgacha tarbiya bo‘limlarida shug‘ullandilar; O’n to’rtinchidan , 1987 yilda O’zSSR Ministrlar Sovetining buyrug‘iga asosan Qarshi maktabgacha tarbiya pedagogika bilim yurti Qarshi pedagogika 48

bilim yurtiga qo‘shib yuborildi. Qarshi pedagogika bilim yurtida maktabgacha tarbiya bo‘limi sifatida faoliyat olib bordi. Yuqoridagi xulosalarda n kelib chiqib quyidagi taklif larni tavsiya qiladi: - XX asr II yarmi yuzasidan ma’naviy-ma’rifiy hayot tarixiga oid keng qamrovli tadqiqotlar olib borish; - O’zbekistonda xalq ta’limining o‘ziga xos jihatlarini aks ettiruvchi adabiyotlar chop etish; - Sovet davri xalq ta’limi tizmini aks ettiruvchi foto al’bomlar tashkil etish .49

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR RO‘YXATI I.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlar 1.1.Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent: “O’zbekiston”, 2011. 1.2.Karimov I.A.O‘zbekiston buyuk kelajak sari.-T.:O‘zbekiston, 1999. -68 6 b. 1.3.Karimov I.A.Istiqlol va ma’naviyat.-T.:O‘zbekiston, 1994.-160 6. 1.4.Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q.// Biz kelajagimizni o‘z ko‘limiz bilan quramiz.T.: O‘zbekiston. 1999.-T.7.-169 6. 1.5.Karimov I.A.Asarlar. T.8. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot- pirovard maqsadimiz.-T.: O‘zbekiston, 2000.-528 b. 1.6. Karimov I.A. BMT Bosh Assambleyasining ming yillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan oliy darajadagi yalpi majlisdagi nutqi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2010. – B. 182. 1.7. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2010. – B. 5 II. Adabiyotlar 2.1.Alimova D., Golovanov A. O‘zbekiston mustabid sovet tuzumi davrida siyosiy va mafkuraviy tazyiq oqibatlari. (1917-1990 yy.).-T.: Sharq, 2000.- 80 b. 2.2.Azimov M. Termiz tarixi:(Eng qadimgi davrdan XXI asr boshigacha).- Qarshi:Nasaf, 2001.-112 b. 2.3.Berdiyev Sh. Tohirov Sh. Klub tarbiya maskani.-T.: O‘zbekiston, 1970.- 46 6. 50

2.4.Damidov h. O‘zbek an’anaviy qo‘shiqchilik madaniyati tarixi.- T.:O‘qituvchi, 1996. -174 b. 2.5.Jo‘raqulov O. Chandir turkmanlari.-T.: Fan, 1992.-233 b. 2.6.Jo‘raqulov O. Qarshi Davlat universiteti.T.:Fan, 1999.-33 b. 2.7.Karamatov F. O‘zbek muzikasi sovet davrida.-T.: O‘qituvchi, 1967. -62 6. 2.8.Каримов Р. А. Руководство Компартии Узбекистана развитием культуры в республике.-Т.:Фан, 1971.-100 с. 2.9.Кадиров И. К. Очерки развития общеобразовательной школы Советского Узбекистана.-Т.: Укитувчи, 1974.-360 с. 2.10.Маврулов А. Культура У бекист а а на современном этапе.-Г.: Фан, 1992.-55 с. 2.11.Mirzayev S, SHermuxammedov S. Hozirgi zamon o‘zbek adabiyoti tarixi.-T.: O‘zbekiston, 1993.- 422 b . 2.12.Махмудов Т. Эстетика и духовные ценности.-Т.: Шарк, 1993.-286 с. 2.13.Нажимов Т. Н. Народные традиции и культура.-Т.: Узб екист а н, 1992.-120 с. 2.14.Нишанов М.Н. Обновление духовной жизни нации.-Т.: Фан, 1992.- 106 с. 2.15.Нурмуҳаммедова М.Х. Культура села: проблемы и суждения.-Т.: Ўзбекистон, 1993.-66 с. 2.16.Носиров Р. Социальное развитие села Узбекистана (1965-1985 гг)Т.: Дис...д-ра ист.наук.-Т., 1994.-296 с. 2.17.Rustamov P.N. Nurli maskan. Qarshi tibbiyot bilim yurti tarixidan.- Qarshi: Nasaf, 1996.-48 b. 2.18.Saidov M.S. Uzbek xalq dostonchiligida badiiy mahorat masalalari.-T.: Fan, 1969,-263 b. 51

2.19.Sodiqov S.S. O‘zbekistonda oliy ta’limning rivojlanishi.-T.: O‘zbekiston, 1986.-40 b. 2.20.Sariqov N., Bobojonov M. va.boshq. Kasbiliklar.-T.: Navro‘z, 1996.-83 b. 2.21.Saidov M. G‘uzor tarix sarhadlarida.-Qarshi: Nasaf, 2003-1116. 2.22.Tursunov S. va boshqalar. Surxondaryo tarix ko‘zgusida.-T.: Sharq, 2001.-B.382. 2.23.Qoriniyozov T. N. Sovet O‘zbekistoni madaniyati tarixidan ocherklar.- T.: Qizil O‘zbekiston, 1955.-80 b. 2.24.Qoraxonov M. Sovet O‘zbekistoni madaniyati.-T.: O‘zdavnashr, 1953.- 42 6. 2.25.Qodirov B. Surxondaryo olimlari. (Bibliografik ma’lumotlar). T.: Mehnat, 1990.-313 b. 2.26.Farmonov M. Mangu yoniq chiroq. -Qarshi: Nasaf, 1996. 2.27.Эргашева Ю. Культура У збекист а на: тенденции и проблемы развития.-Т.:Фан, 1997. - 210 с. 2.28.Ergashev E. Beshkent tarixi.-Qarshi: Nasaf,2000. 52

O'xshashlar

Qashqadaryo vohasida Yakkabog‘ tumanining tarixi (XIX asr oxiri XX asr boshlarida)

XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayoti

XX asrning 20-30 yillarida xorijda ta’lim olgan talabalar va ularning taqdiri

O‘zbekistonda BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlariga erishishning istiqbollari va ijtimoiy ahamiyati

Sovet hokimiyati yillarida Koson tumanining siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy hayoti