O‘zbekistonda BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlariga erishishning istiqbollari va ijtimoiy ahamiyati - Tarix - Diplom ishlar

O‘zbekistonda BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlariga erishishning istiqbollari va ijtimoiy ahamiyati

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

259 KB

Ko'chirib olish

O‘zbekistonda BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlariga erishishning istiqbollari va ijtimoiy ahamiyati

M U N D A R I J A: K I R I SH ................................................................................................ ....... ........3 I BOB. O‘zbekiston Respublikasining BMT (BMT) bilan hamkorligi hamda taraqqiyot va xavfsizlikni ta’minlash vazifalari 1.1. Tinchlik va taraqqiyotni ta’minlashda BMTning roli va ahamiyati..........7 O‘zbekistonning BMT bilan hamkorligi va taraqqiyoti.........................................15 II BOB. O‘zbekistonda inson taraqqiyoti konsepsiyasi va BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlariga erishish yo‘lidagi yutuqlari va uning ijtimoiy ahamiyati. 2.1. BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlari, uni amalga oshirish borasida O‘zbekistonda belgilangan milliy maqsad va vazifalar..........................................27 2.2. O‘zbekistonda BMT Mingyillik rivojlanish maqsadlari doirasida ta’lim sohasida belgilangan vazifalarni amalga oshirish bo‘yicha erishilgan natijalar...................................................................................................................41 X U L O S A ...................................................................... . ........................... ..... ...6 0 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............... .. ............... .... ..... 63 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi. Ma’lumki, bugungi kunda insoniyat yuksak taraqqiyot yo‘lidan jadal rivojlanib, ulkan natijalarni qo‘lga kiritmoqda. Ayni vaqtda umumiy ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonida turli muammo va ziddiyatlar vujudga kelib, global miqyosda kuchayib, keskin tus olib bormoqda. Bu esa o‘z navbatida Yer yuzidagi barcha davlatlar va xalqlarning o‘zaro hamkorligi va hamjihatligi asosida ularni bor kuch va imkoniyatlarini ana shu g‘oyat dolzarb masalalar yechimi yo‘lida birlashtirish va safarbar etishni o‘tkir zaruratga aylantirmoqda. Bu borada, hech shubhasiz, jahondagi turli xalqaro tashkilotlar, birinchi galda, eng nufuzli va yetakchi xalqaro tashkilot – BMT(BMT)ning o‘rni va ahamiyati har qachongidan ham ko‘ra ortib bormoqda. Prezident I.A.Karimov O‘zbеkiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 12 noyabrdagi qo‘shma yig‘ilishidagi ma’ruzasida tarixan qisqa davrda mamlakatimiz dunyo hamjamiyatida munosib o‘rin egallagani, ko‘plab davlatlar va nufuzli xalqaro tashkilotlar bilan yaqin hamkorlik aloqalari o‘rnatilgani, O‘zbekistonning jahon miqyosida obro‘-e’tibori yuksalib borayotganini ta’kidlab, quyidagilarni ta’kidlagan edi: “Mustaqil rivojlanish yillarida, tarixan qisqa bir davrda yurtimiz yangi va ulkan marralarni qo‘lga kiritdi, buning natijasida mamlakatimizning hissasi butunlay o‘zgarib, jahon hamjamiyatidagi o‘rni va nufuzi yuksalib bormoqda 1 O‘zbekiston o‘z mustaqilligining dastlabki davridayoq, ya’ni 1992 yilning 2 martidan boshlab BMTga a’zo bo‘ldi va ushbu nufuzli tashkilot bilan hamkorlik aloqalarini yo‘lga qo‘ydi. BMTning minbaridan turib ilgari surilayotgan, insoniyatning bugungi va ertangi taraqqiyoti uchun o‘ta muhim ahamiyatga ega bo‘lgan dasturlar ijrosini ta’minlashda mamlakatimiz faol ishtirok etib, ana shu dasturlar doirasida dunyodagi turli davlatlar, xalqaro tashkilotlar bilan izchil samarali hamkorlik qilib kelmoqda. Albatta bu haqda fikr yuritganda, BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlari haqida alohida to‘xtalish lozim. Ma’lumki, 1 Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma yig‘ilishidagi ma’ruza. 2010 yil 12 noyabr, T.:O‘zbekiston, 2010. – B.5 3

BMTning 2000 yilda bo‘lib o‘tgan Mingyillik sammitida Mingyillik deklaratsiyasi qabul qilindi. Deklaratsiyada inson taraqqiyoti konsepsiyasini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratildi. Mazkur deklaratsiyada BMTga a’zo davlatlarning tinchliksevarlik, yuksak taraqqiyot va adolatli dunyo to‘g‘risidagi orzu-intilishlari o‘z ifodasini topib, inson huquqlari, davlat boshqaruvi va demokratiya sohasidagi umumiy majburiyatlarning keng doirasi Global mingyillik rivojlanish maqsadlari ko‘rinishida belgilab berildi. Ta’kidlash joizki, O‘zbekistonda mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi hamda milliy taraqqiyotimizning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, 2015 yilgacha erishilishi ko‘zda tutilgan Mingyillik rivojlanish maqsadlari va ularni amalga oshirish yuzasidan aniq vazifalar belgilab olindi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov BMT Bosh kotibi Pan Gi Munning taklifiga binoan 2010 yil 20 sentabr kuni BMT Bosh Assambleyasining Mingyillik rivojlanish maqsadlari bo‘yicha oliy darajadagi yalpi majlisida ishtirok etib, mazkur sammitda nutq so‘zladi. Davlatimiz rahbari o‘z nutqida mamlakatimizda Mingyillik rivojlanish maqsadlari doirasida amalga oshirilgan ishlar, O‘zbekistonning BMT bilan hamkorligi, Markaziy Osiyodagi bugungi jarayonlar, mintaqaviy xavfsizlik va ekologiya muammolari, Afg‘oniston mojarosi va uni hal etish yo‘llari haqida alohida to‘xtaldi. Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan taklif va tashabbuslar BMT Bosh Assambleyasining oliy darajadagi majlisi ishtirokchilari tomonidan katta qiziqish bilan qabul qilindi 1 . Buning tasdig‘ini Islom Karimovning o‘sha kunning o‘zida BMT Bosh kotibi Pan Gi Mun, Germaniya Federativ Respublikasi Kansleri Angelo Merkel va dunyoning boshqa taniqli davlat va siyosat arboblari bilan bo‘lgan uchrashuvlari paytida, shuningdek, jahon ommaviy axborot vositalari orqali bildirilgan va bildirilayotgan fikrlar misolida yaqqol ko‘rish mumkin. Shuni alohida qayd etish lozimki, Prezident I.A.Karimov nutqida har tomonlama asoslab berilgan, tobora dolzarb ahamiyat kasb etib borayotgan masalalar, jumladan, mintaqamizda va butun dunyodagi tinchlik va xavfsizlikni ta’minlash, atrof-muhitni muhofaza qilish, iqtisodiyot, 1 Hamkorlik, taraqqiyot va xavfsizlikni ta’minlash yo‘lidan // Xalq so‘zi, 2010 yil 21 sentabr 4

ta’lim va sog‘liqni saqlash sohalari rivojini yangi bosqichga ko‘tarish va ularni yanada ko‘proq inson manfaatlari yo‘lida xizmat qildirish, bu borada BMT bilan hamkorlikni yanada rivojlantirish va faollashtirish – bularning barchasi jahon jamoatchiligidan birgalikdagi doimiy sa’y-harakatlarni talab etadigan ustuvor vazifalardir. Ularni bizning yurtimizda to‘liq va samarali amalga oshirish esa eng avvalo jamiyatimiz a’zolari tomonidan ularning mazmun-mohiyatining teran va chuqur anglab yetilishini taqozo etadi. Mavzuning bir qator jihatlarini prezident asarlarida, BMTning YUNESKO tashkiloti tomonidan qabul qilingan deklaratsiya va konvensiyalarda, respublikamizda ilmiy yo‘nalishdagi chop etilgan asarlar, monografiyalar, o‘quv qo‘llanma va darsliklar, tadqiqotlar va maqolalarda o‘z ifodasini topdi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT Mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan sammiti yalpi majlisidagi nutqi 1 , BMTning “Mingyillik ma’ruzalari” 2 , ”Inson rivojlantirish” bo‘yicha yillik ma’ruzalar 3 , BMTning Mingyillik rivojlanish deklaratsiyasi (BMT Bosh Assambleyasining 2000 yil 8 sentabrdagi 55/2 rezolyutsiyasi bilan qabul qilingan) 4 , mavzu bo‘yicha o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar 5 va boshqa ko‘plab ilmiy adabiyotlar ko‘rib chiqildi. Bitiruv malakaviy ishninig maqsadi va vazifalari. O‘zbekistonda BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlariga erishishning nazariy masalalarini o‘rganib chiqish hamda takliflar kiritish. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: - butun dunyoda tinchlik va taraqqiyotni ta’minlashda BMTning roli va ahamiyatini o‘rganish; 1 Xalq so‘zi, 2010 yil 22 sentabr, 1-2-b. 2 Доклад тысячелетия. Краткий обзор для школьников и студентов. Ташкент 2002 г. стр.261 3 Доклад о человеческом развитии – 2006. – Т.: ПРООН, 2006. Децентрализация и человеческое развитие. Доклад о человеческом развитии – 2005. – Т.: Программа развития ООН, Центр экономических исследований, 2005. 4 Qarang: http: //www.un.org 5 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT sammitining Mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan yalpi majlisidagi nutqini o‘rganish bo‘yicha O‘quv-uslubiy majmua. Toshkent: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2010. – 146 bet. Человеческое развитие. Учебник. – Т.: ПРООН в Узбекистане, Университет мировой экономики и дипломатии, 2008. 5

- O‘zbekistonning BMT bilan rivojlanish yo‘lidagi hamkorligini falsafiy jihatlarini yoritish. - BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlari o‘rganish va bu borada O‘zbekiston tomondan belgilangan milliy maqsad va vazifalar bo‘yicha tegishli hujjatlarni o‘rganib chiqish va xulosalar keltirish; - o‘rganilayotgan muammo bo‘yicha tegishli xulosa va takliflar berish. Bitiruv malakaviy ishninig ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati . Bitiruv malakaviy ishida: BMTning xalqaro faoliyati hamda O‘zbekistondagi hamkorlikdagi roli va vazifalarini falsafiy tahlil etilgani; BMTning Mingyillik rivojlanish deklaratsiyasi asosida dunyoda amalga oshirilgan ishlar yoritib berilgani; BMTning Mingyillik rivojlanish dasturining O‘zbekistonda qabul qilingan maqsad va vazifalarining nazariy tomonlarining ochib berilgani; O‘zbekistonda BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlariga binoan ta’lim sohasida erishilgan natijalari tadqiq etilganligi; O‘rganilayotgan muammo bo‘yicha takliflar ishlanganligi va uni amalda qo‘llash bo‘yicha aniq amaliy tavsiyalar ko‘rsatilgan. Ishning aprobatsiyasi: Qarshi davlat universisteti Tarix va ijtimoiy fanlar fakultetininng “Miliy g`oya, ma`naviyat asoslari va huquq ta`limi” kafedrasida faoliyat ko`rsatayotgan “Milly g`oya targ`ibotchilari” ilmiy to`garagida mavzu bo`yicha ma`ruza qilingan. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi: «Kirish», 4 paragrafni o‘z ichiga oluvchi 2 bob, «Xulosa», «Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan», ilovalardan iborat bo`lib 68- sahifani tashkil etadi. 6

I BOB. O‘zbekiston Respublikasining BMT (BMT) bilan hamkorligi hamda taraqqiyot va xavfsizlikni ta’minlash vazifalari 1.1. Tinchlik va taraqqiyotni ta’minlashda BMTning roli va ahamiyati Hozirgi paytda butun jahonda globallashuv jarayonlarining kuchayib borishi bilan Yer yuzida tinchlik-barqarorlikni saqlash, aholi farovonligi, uning munosib turmush darajasi, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlash, ta’lim, tibbiyot va atrof-muhitni muhofaza qilish kabi umumbashariy vazifalar tobora muhim ahamiyat kasb etib, ularni amalga oshirishda xalqaro tashkilotlarning roli kuchayib bormoqda. Xalqaro tashkilotlar - butun insoniyat uchun umumiy bo‘lgan maqsadlarga erishish yo‘lida davlatlar, milliy jamiyat uyushmalarining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ilmiy-texnik asoslarda birlashuvidan tashkil topgan tashkilotlarga aytiladi. Xalqaro tashkilotlarning umumiy xususiyati shundan iboratki, ularning faoliyati aniq bir milliy davlat chegarasidan chetga chiqib, davlatlararo vazifalar va muammolarni hal etishga qaratilgan bo‘ladi. Bunday tuzilmalar bugungi kunda davlatlar o‘rtasidagi ko‘p tomonlama munosabatlarning eng muhim va samarali shakllaridan biri bo‘lib qolmoqda. Xalqaro tashkilotlarni tashkil etish borasidagi harakatlar nisbatan qadimiy davrlardan ma’lum bo‘lsa-da, zamonaviy tushunchamizdagi hozirgi xalqaro tashkilotlar asosan XIX asrning ikkinchi yarmidan e’tiboran tashkil topa boshlagan. Ayniqsa, Ikkinchi jahon urushidan so‘ng bunday tashkilotlar faoliyatiga bo‘lgan ehtiyoj kuchaydi va ular keng rivojlana boshladi. Xalqaro tashkilotlar odatda davlatlararo va jamoat birlashmalariga bo‘linadi. Davlatlararo birlashmalar bevosita xalqaro munosabat va faoliyat meyorlarini yaratish funksiyasiga ega. Chunki ular davlatlar – xalqaro huquqning asosiy subyektlari tomonidan tashkil etiladi. Ular o‘z o‘rnida turli tashkilot va harakatlarga bo‘linishi mumkin (masalan, “Qo‘shilmaslik” harakati yoki “77 lar” guruhi) 1 . BMT faoliyatida qo‘llanadigan atamalarda davlatlararo tashkilotlar “Xalqaro hukumatlararo tashkilotlar” deb yuritiladi. Xalqaro hukumatlararo tashkilotlarning 1 Доклад тысячелетия. Краткий обзор для школьников и студентов. Ташкент 2002 г. стр.261 7

davlatlararo tashkilotlardan farqi shundan iboratki, ular doimiy qarorgohiga, xalqaro fuqaroviy xizmatga, o‘z budjetiga ega bo‘lib, unga a’zo davlatlar xalqaro huquq subyektlari hisoblanadi. Shuningdek, ushbu tashkilotlar o‘z vakolatlari doirasida xalqaro shartnomalar tuzishi, turli majburiyatlarni o‘z zimmasiga olishi mumkin. Hozirgi kunda dunyoda har xil mazmun va maqsadga bo‘ysundirilgan 2,5 mingdan ortiq xalqaro tashkilot mavjud. Jahonda 350 dan ortiq hukumatlararo tashkilot faoliyat ko‘rsatmoqda. Ularni hududiy jihatdan (universal, mintaqaviy), qatnashchilar soniga ko‘ra (ikki tomonlama, ko‘p tomonlama), vakolat doirasi– kompetensiyasiga ko‘ra (masalan, Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti, Jahon sayyohlik tashkiloti), faoliyat sohasiga ko‘ra (masalan, siyosiy, iqtisodiy, madaniy) va a’zolik xususiyatiga ko‘ra (ochiq va yopiq tashkilotlar)ga bo‘lib tasniflash mumkin. Xalqaro huquq qoidalariga ko‘ra, hukumatlararo tashkilotlar hamda bu sohada faoliyat ko‘rsatadigan mansabdor shaxslar, diplomatlar singari, alohida imtiyoz va immunitetga egadir. Hukumatlararo tashkilotlarning xalqaro huquqdagi o‘ziga xos o‘rni shundan iboratki, jumladan, ular Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda dunyoning turli mintaqalaridagi mojarolarni tinch yo‘l bilan hal qilish vositalari bo‘lib xizmat qilmoqda. Xalqaro tashkilotlar davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarda maqsad va manfaatlari, harakat yo‘nalishlariga, jahon siyosatida tutgan o‘rni va roliga qarab turlicha ahamiyat kasb etadi. Ular turli tarixiy sharoitlarda vujudga kelgan bo‘lib, siyosiy faoliyat subyektlari sifatida bir-biridan farq qiladi va xalqaro siyosatda turlicha mavqeni egallaydi. Xalqaro tashkilotlarni ularning xalqaro munosabatlarda va jahon siyosatida tutgan o‘rniga, maqsad va vazifalariga qarab bir necha guruhga ajratish mumkin: 1. Ixtisoslashgan xalqaro tashkilotlar: BMTning ixtisoslashgan tashkilotlari, jumladan, YUNESKO (ta’lim, fan va madaniyat), FAO (oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi), YUNIDO (sanoat taraqqiyoti), YUNKTAD (savdo va rivojlanish), JSST (sog‘liqni saqlash), YUNEP (atrof muhit bo‘yicha), YUNISEF (bolalar masalasi), YUNITAR (o‘quv va ilmiy-tadqiqot), YUNIFEM (xotin qizlar 8

manfaatlari yo‘lidagi taraqqiyot), YUNFPA (aholi qatlamlari sohasida), YUNIDIR (qurolsizlanish masalalari), IKAO (fuqaro aviatsiyasi), Xalqaro sud; Xalqaro mehnat tashkiloti, NATO, Islom konferensiyasi tashkiloti, MAGATE (atom energetikasi sohasida) va boshqalar. 2. Mintaqaviy xalqaro tashkilotlar: Yevropa Ittifoqi, YEXHT (Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti), MDH, SHHT (Shanxay hamkorlik tashkiloti), MOHT (Markaziy Osiyo hamkorligi tashkiloti), AMA (Amerika mamlakatlari assotsiatsiyasi), ASEAN, Afrika birligi tashkiloti va boshqalar. 3. Iqtisodiy xalqaro tashkilotlar: Jahon banki, Xalqaro valyuta fondi, BST (Butunjahon savdo tashkiloti), Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti, YETTB (Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki), OTB (Osiyo taraqqiyot banki), ITB (Islom taraqqiyot banki) 1 va boshqalar. Hozirgi davrda mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlar, garchi birmuncha barqarorlashgan bo‘lsa-da, biroq bu jabhadagi ziddiyat va qarama-qarshiliklar hamon saqlanib qolmoqda. Bu o‘z navbatida barcha davlatlar va xalqlarni tashvishga solmoqda. Shu boisdan ham jahonda tinchlik va taraqqiyotni ta’minlashda xalqaro tashkilotlarning roli va ahamiyati yanada oshib bormoqda. Ular xalqaro munosabatlarni sog‘lomlashtirishning turli yo‘llarini ishlab chiqishga harakat qilmoqda. Jumladan, keyingi yillarda “keng qamrovli xavfsizlik”, “kuchlar nisbatidan manfaatlar nisbatiga o‘tish”, “jahondagi mojarolar va kooperativ munosabatlarni muvofiqlashtirishda diplomatik mohiyat” kabi konsepsiyalar ishlab chiqilmoqda va ularda xalqaro siyosiy munosabatlarni barqarorlashtirishga doir xilma–xil fikrlar ilgari surilmoqda. Hozirgi kunda munosabatlarni demokratik asosda qayta qurish xalqaro siyosiy munosabatlarni barqarorlashtirishning eng muhim yo‘li sifatida e’tirof etilmoqda. Albatta, ushbu jarayonni bir yoki bir necha davlatning ishtiroki bilan hal qilib bo‘lmaydi. Buning uchun ko‘pchilik davlatlarning birgalikdagi harakati zarur bo‘ladi. 1 Insonni rivojlantirish to‘g‘risida ma’ruza. 2010 yil / O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot dasturi // http: // www.undp.uz . 9

Ayni paytda bu borada mavjud ziddiyatning kelib chiqish sabablarini ham e’tiborga olish muhimdir. Odatda davlatlararo ziddiyatlar, bir tomondan, hozirgi tarixiy bosqichning qarama-qarshiliklar bilan bevosita bog‘liq holda kelib chiqsa, boshqa tomondan ular o‘zaro siyosiy munosabatlarning xususiyatlariga ham bog‘liq. Demak, jahonda tinchlik va taraqqiyotni ta’minlashda xalqaro tashkilotlar muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ular turli davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy barqaror rivojlanishi uchun katta imkoniyatlar yaratib beradi. Chunki rivojlanish – o‘zaro hamkorlikdagi murakkab jarayondir. U har bir mamlakatdan o‘z ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ekologik ehtiyojlarini ta’minlashda ular o‘rtasida o‘zaro mutanosiblikni saqlashni talab qiladi. Shuningdek, rivojlanish zarurat tug‘ilganda chetdan – xalqaro rivojlanish tashkilotlari va moliyaviy institutlar, ayrim mamlakat hukumatlari va xayriya tashkilotlari tomonidan ko‘rsatilishi mumkin bo‘lgan g‘oyaviy, moliyaviy, tajriba, ekspertiza va maslahatlar tarzidagi yordamdan foydalanishni ham nazarda tutadi. Xalqaro siyosiy muammolarni hal qilishda ikki xil, ya’ni bir-biridan farq qiladigan an’anaviy va yangicha – zamonaviy yondashuv mavjud bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos xususiyatga ega. 1. Xalqaro muammolarni hal qilishda an’anaviy yondashuvning asosiy belgilari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: - sinfiy, guruhiy, milliy manfaatlarning ustuvorligi; - noekologik tafakkur; - siyosiy muammolarni kuch orqali hal qilishga urinish; - ishonmaslik – muloqotning bosh shakli ekani; - mamlakat xavfsizligini har qanday vositalar bilan ta’minlashga harakat qilish. 2. Xalqaro muammolarni hal qilishga yangicha – zamonaviy yondashuvning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: umuminsoniy manfaatlarning ustuvorligi; ekologik tafakkur; 10

siyosiy muammolarni tomonlar manfaatini hisobga olgan holda, faqat siyosiy vositalar orqali hal qilish; ishonch – muloqotning asosiy shakli ekani; umumiy xavfsizlik muhitini yaratish 1 . Ko‘rinib turibdiki, hozirgi davrda tashqi siyosatning yangi – zamonaviy konsepsiyasi yangicha fikrlarga asoslanmoqda. Bugungi dunyo qanchalik xilma-xil bo‘lmasin, uning yaxlitligini, bir butunligini tan olish tashqi siyosatda muayyan yutuqlarga erishishning asosini tashkil qiladi. Tashqi siyosatni takomillashtirish emas, qat’iy isloh qilish davr talabi ekanini anglash natijasida xalqaro munosabatlarda quyidagi bir qator ijobiy tendensiyalar ko‘zga tashlanmoqda: - mafkuraviy ta’sirning yo‘qolib borishi; - konfrontatsiya – o‘zaro qarama-qarshilikdan hamkorlikka o‘tib borish; - xalqaro siyosatda kuch va ta’sirni birlashtirish; - xalqaro siyosatning demokratiyalashuvi va insonparvarlashuvi; - xalqaro munosabatning kengayishi. BMT – dunyodagi umuminsoniy manfaatlar asosida faoliyat olib boradigan eng nufuzli xalqaro tashkilotdir. Uning rasmiy tashkil topgan sanasi 1945 yil 24 oktabrdir. BMT – yer yuzida tinchlikni va xavfsizlikni ta’minlash, davlatlar va millatlarning o‘zaro hamkorligini rivojlantirish maqsadida 1945 yilda, Ikkinchi jahon urushida fashizm ustidan g‘alaba qozongan mustaqil davlatlarning ixtiyoriy birlashishi asosida tuzilgan xalqaro tashkilotdir. Aslida bunday xalqaro tashkilotni tuzish zarurati Birinchi jahon urushidan keyinroq ayon bo‘la boshlaydi. Shu maqsadda dastlab 1919 yilda “Millatlar Ittifoqi” nomli xalqaro tashkilot ta’sis etiladi va u 1946 yilgacha Shvetsariyaning Jeneva shahrida faoliyat olib boradi. Ammo u davrda demokratik va tinchliksevar kuchlarning uyushqoq emasligi va zaifligi tufayli Millatlar Ittifoqi xalqlarning umidlarini oqlamaydi, u Birinchi jahon urushida g‘alaba qozonib, yetakchi mustamlakachi davlatlarga aylangan Buyuk Britaniya va Fransiyaning quroliga aylanib qoladi. Ikkinchi jahon urushi davomida 1 Insonni rivojlantirish to‘g‘risida ma’ruza. 2010 yil / O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot dasturi // http: // www.undp.uz . 11

va undan keyingi vaqtda 1919-1939 yillar mobaynidagi ana shu achchiq tajriba inobatga olinadi, tegishli xulosalar chiqariladi. Xullas, o‘tmish sabog‘i yangi xalqaro tashkilotlarning butunlay boshqacha bo‘lishini talab qildi. BMT to‘g‘risidagi dastlabki fikrlar 1942 yilda tajovuzkor fashistik rejimga qarshi kurash olib borayotgan mamlakatlar rahbarlari va namoyandalari tomonidan o‘rtaga tashlanadi. 1943 yilda Buyuk Britaniya, AQSH, SSSR va Xitoy tashqi ishlar vazirliklarining qo‘shma kengashida bu fikr aniq ifodalanadi. BMTning nizomi 1944 yilda xuddi shu 4 davlat vakillarining Dumbarton-Oksdagi konferensiyasida ishlab chiqiladi va 1945 yil iyunida San-Fransiskoda ta’sis konferensiyasida imzolanib, 1945 yil 24 oktabrda kuchga kiradi. Shu boisdan ham 24 oktabr butun dunyoda BMT kuni sifatida nishonlanadi. BMT ustaviga dastlab 51 davlat imzo chekkan, 2000 yilda esa ular soni 189 ga yetdi 1 . BMTga hozirgi vaqtda 192 ta mamlakat a’zo bo‘lib kirgan. BMTning bosh qarorgohi (shtab kvartirasi) Nyu-York shahrida joylashgan. BMT nizomida ko‘rsatilganidek, u xalqaro tinchlik va xavfsizlikni saqlash, xalqlarning teng huquqli bo‘lishi va o‘z taqdirini o‘zi belgilashga haqli ekani haqidagi umum e’tirof etilgan qoidaga qat’iy amal qilib, millatlar o‘rtasida do‘stlik va hamjihatlik munosabatlarini qaror toptirish iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy muammolarni hal etishda xalqlar o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni rivojlantirish zaruratini nazarda tutib, ana shu umumiy maqsadlarga erishishda millatlar harakatini uyg‘unlashtirib turadigan markaz hisoblanadi. O‘tgan davr mobaynida BMTning jahon siyosatidagi o‘rni va ta’siri masalasiga turli davlatlar turlicha yondashib keldi. Shu sababli o‘z faoliyati davrida BMT siyosiy kuchlarning kurash sahnasi bo‘lib keldi. Jumladan, sobiq Sovet Ittifoqi BMT minbaridan sinfiy va mafkuraviy kurash vositasi sifatida foydalanishga intildi. Ammo oxir-oqibatda BMT xalqlar va mamlakatlar o‘rtasida tinchlik, hamkorlik munosabatlarini kengaytirish va mustahkamlash vositasi sifatida tanilmoqda. Buni sobiq Yugoslaviya, Iroq, Falastin-Isroil va Afg‘oniston 1 O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.2-jild. – T.: “O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2001. – 55-56-b. 12

bilan bog‘liq muammolarga yondashuvlar, mustamlakachilikni tugatish, milliy davlatlarning mustaqilligini himoya qilish va boshqa shu kabi ko‘plab misollarda ko‘rish mumkin. BMTning mavqei va obro‘si yil sayin oshib bormoqda. Unga a’zo bo‘lishni va a’zolikka qabul etilishini har bir mustaqil davlat o‘zi uchun tarixiy va faxrli bir masala deb biladi. Chunki bunday voqea ushbu davlat jahon demokratik davlatlar hamjamiyatiga qabul qilinganidan, uning safidan munosib joy egallaganidan dalolat beradi. BMT o‘z tarkibiga ko‘ra, 6 ta asosiy ishchi tuzilma, shuningdek, ularga ko‘maklashadigan muayyan qo‘mita va komissiyalardan iborat. Bosh Assambleya – BMTning eng oliy organidir. Uning har yili sentabr oyida chaqiriladigan sessiyasida BMTga a’zo barcha davlatlarning delegatsiyalari qatnashadi. BMT faoliyatiga Bosh kotib rahbarlik qiladi. 2009 yildan buyon Pan Gu Mun BMT Bosh kotibi vazifasini bajarib kelmoqda. Siyosiy masalalar va xavfsizlik kengashi ishlari departamenti 15 davlat vakillaridan tashkil topgan. Ularning 5 tasi doimiy a’zo (AQSH, Rossiya, Xitoy, Fransiya va Buyuk Britaniya), qolgan 10 ta a’zo esa har ikki yilda almashib turadi. Xavfsizlik kengashi, BMT nizomiga muvofiq, xalqaro maydonda tinchlik va xavfsizlikni saqlash bo‘yicha asosiy mas’uliyatni o‘z zimmasiga oladi. Xavfsizlik kengashining har bir a’zosi bir ovozga ega. Rasmiy qarorlar 15 a’zodan kamida 9 tasi ovoz bergan taqdirdagina qabul qilinadi. Doimiy a’zolar qabul qilinayotgan hujjatga “veto” qo‘yish, ya’ni u bo‘yicha norozilik bildirish huquqiga ega. “Veto” qo‘yilgan hujjat qabul qilinmaydi. Nizomga muvofiq, BMTning barcha a’zolari Xavfsizlik kengashi qaroriga bo‘ysunishi va uni bajarishi shart. Shuningdek, Xavfsizlik kengashi turli davlatlar o‘rtasida vujudga keladigan tortishuvlar, harbiy tajovuz va agressiyaning oldini olish, BMTga yangi a’zolar qabul qilish va boshqa masalalarni o‘rganadi, xalqaro hayotning dolzarb masalalari bo‘yicha qarorlar qabul qiladi yoki tavsiyalar beradi. Bugungi kunda BMTning xavfsizlik va terrorizmga qarshi kurashish bo‘yicha maxsus bo‘linmalari faoliyati terrorizmga 13

qarshi qaratilgan asosiy xalqaro uyushmalar qatorida yetakchi o‘rin egallaydi (1- ilova). Iqtisodiy va ijtimoiy masalalar kengashi (departamenti) xalqaro va ijtimoiy hamkorlik sohalariga oid masalalar bilan shug‘ullanadi. Vasiylik kengashi va o‘zini o‘zi boshqarmaydigan hududlar departamenti tobe hududlar masalalarini nazorat etib boradi. Xalqaro sud – xalqaro siyosiy, iqtisodiy, huquqiy, hududiy masalalarni hal etishda yuzaga kelgan barcha muammolar bo‘yicha, vaziyat talab qilganda, o‘z fikrini aytadi yoki tegishli hukmni chiqaradi. BMT kotibiyati tashkilotning kundalik ishini yo‘lga qo‘yadi. Shu bilan birga, BMTning Nazorat boshqarmasi, Xodimlar boshqarmasi, Bosh kotibning ma’muriy idorasi, Ijtimoiy axborot boshqarmasi, Konferensiyalarga xizmat qilish boshqarmasi, Umumiy xizmat boshqarmasi, BMTning Jeneva bo‘limi va boshqa bir qancha kengashlari mavjud. BMTning rasmiy tillari – ingliz, fransuz, rus, ispan va xitoy tillari bo‘lib, ingliz, fransuz, ispan tillarida ish yuritiladi. BMTning asosiy maqsadi va vazifalari: 1. Bosh Assambleya har yili jahonda tinchlik va taraqqiyotni ta’minlashning dolzarb muammolarini muhokama qiladi va bu masalalar bo‘yicha BMTga a’zo bo‘lgan davlatlarga yoki Xavfsizlik kengashiga tavsiyalar berib, tegishli qarorlar ishlab chiqadi. Garchand bu tavsiya va qarorlar a’zo mamlakatlar uchun majburiy bo‘lmasa-da, davlatlarning asosiy ko‘pchiligi ularni bajarishdan manfaatdordir. Ekologik masala va xavfsizlik kengashining qabul qilgan qarorlari esa a’zo davlatlar uchun majburiydir. 2. BMT o‘z a’zolarining suveren tengligiga asoslanadi. BMT davlatlarning ichki ishlariga aralashmaydi va befarq ham bo‘lmaydi. 3. Iqtisodiy va ijtimoiy masalalar departamenti jahonda ro‘y berib turadigan iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni ko‘rib chiqadi, muhokama qilib, tavsiya va qarorlar ishlab chiqadi. Bu tavsiyalar asosan rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotining o‘sishi, inson huquqlarini himoya qilishni ta’minlash, jinoyatchilikka qarshi kurash va boshqa masalalarga qaratiladi. BMT fan va 14

madaniyat sohasida xalqaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yadi. (O‘zbekiston 1993 yil 24 avgustda BMTning ta’lim, fan va madaniyat bo‘yicha tuzilmasi YUNESKOga a’zo bo‘ldi) 4. Siyosiy masalalar va xavfsizlik ishlari departamentining asosiy vazifasi davlatlar o‘rtasidagi aloqalarni siyosiy vositalar yordamida tartibga solib turish, xalqaro mojarolarni bartaraf etish, harbiy tajovuz yoki tabiiy ofatlar qurboni bo‘lgan xalqlarga yordamlashish, dunyoda mustahkam, barqaror tinchlikka erishish, xalqaro xavfsizlikni ta’minlash, xalqaro munosabatlarni demokratlashtirishga yordamlashishdan iborat. Shuningdek, harbiy mojarolarni bartaraf qilish, xalqaro terrorizm, diniy ekstremizm, separatizm (ayirmachilik)ga qarshi birgalikda kurashishda ham bu tuzilma faol ishtirok etadi. 5. Xalqaro sud: BMT tizimida jahondagi siyosatining mojaroli muammolarni xalqaro huquq qonun-qoidalari negizida adolatli va tinch yo‘l bilan hal qilishga ko‘maklashadi: “Inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasi” (1948 yil 10 dekabr) ijrosini ta’minlash, insonning asosiy huquq va erkinliklarini yo‘lga qo‘yish bilan shug‘ullanadi; BMT ustavi va xalqaro huquq prinsiplariga ko‘ra kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik bo‘yicha ish olib boradi; ziddiyatlarni harbiy yo‘l bilan emas, balki tinch yo‘l bilan bartaraf etish uchun kurashadi; o‘zaro hamkorlikka xizmat qiladi; BMTga a’zo davlatlarni xalqaro huquq bo‘yicha majburiyatlarni vijdonan bajarishga undaydi 1 . Davlatlar chegaralarining daxlsizligi, hududiy yaxlitligi, inson huquqlarini hurmat qilish prinsiplarining ijrosini ta’minlashda a’zo davlatlarga amaliy yordam beradi va shu kabi boshqa vazifalarni bajaradi. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT sammitining Mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan yalpi majlisidagi nutqini o‘rganish bo‘yicha O‘quv-uslubiy majmua. Toshkent: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2010. – 146 bet. 15

1.2. O‘zbekistonning BMT bilan hamkorligi va taraqqiyoti. O‘zbekiston 1992 yil 2 martda BMTga qabul qilindi va Nyu-Yorkdagi Bosh Assambleya bosh qarorgohida mamlakatimizning davlat bayrog‘i, boshqa davlatlar bayrog‘i qatorida, hilpiradi. Ushbu kundan e’tiboran Vatanimiz global va mintaqaviy muammolarning muhokamasida hamda muhim xalqaro qarorlar qabul qilish jarayonida bevosita qatnashish imkoniyatiga ega bo‘ldi. 1993 yil 24 avgustda Toshkentda BMT vakolatxonasi ish boshladi. O‘zbekiston o‘sha kundan boshlab BMT bilan hamkorlik qilishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab oldi. Bular, jumladan, bugungi kundagi xavfsizlik va barqarorlikka nisbatan tahdidlarga qarshi kurashish, shuningdek, Afg‘onistonni qayta tiklash, mintaqada ommaviy qirg‘in qurollarining tarqalishiga yo‘l qo‘ymaslik, ekologik muammolarni hal etish, Orol dengizi fojiasining og‘ir oqibatlarini yumshatish, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish, inson huquqlarini himoya qilish kabi masalalardir. BMT bilan O‘zbekiston hamkorligining asosiy yo‘nalishi o‘zaro faol siyosiy muloqotni yo‘lga qo‘yish hisoblanadi. O‘zbekiston o‘z ovozi va mavqeiga ega bo‘lgan a’zo davlat sifatida BMT oldiga muhim va dolzarb masalalarni qo‘yib kelmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov BMT Bosh Assambleyasining 48-sessiyasida (1993 yil 28 sentabr) ishtirok etib, uning yuksak minbaridan turib nutq so‘zladi va Vatanimiz tarixida ilk bor O‘zbekistonning mustaqil davlat sifatidagi ulkan salohiyati va imkoniyatlari haqida xalqaro hamjamiyatni atroflicha xabardor qildi. BMT Bosh Assambleyasining tashkil etilganligining 50 yilligiga bag‘ishlangan sessiyasida (1995 yil 24 oktabr) so‘zlagan nutqida esa Yurtboshimiz o‘tgan davr mobaynida BMT faoliyatida muhim o‘zgarishlar yuz berganini ta’kidlab, uning ishini takomillashtirish yuzasidan amaliy takliflar bildirdi. Ma’lumki, o‘tgan asrning 90-yillari boshida sobiq SSSR davlati parchalanib, uning o‘rnida yangi mustaqil davlatlar tashkil topdi va ular BMTning to‘laqonli a’zolariga aylandi. O‘tgan asrning 50-60-yillarida esa Yaponiya, Germaniya, Italiya kabi ilgari tajovuzkor rejalar ostida bo‘lgan davlatlar demokratik rivojlanish 16

yo‘lidan borib, jahon mamlakatlari o‘rtasida katta mavqega ega bo‘ldi. Bu esa, o‘z navbatida, BMTning Xavfsizlik kengashi hamda uning tarkibidagi ixtisoslashgan muassasalar faoliyatini tubdan qayta qurish zaruratini keltirib chiqarganini Prezidentimiz BMTning 50-sessiyasida qilgan ma’ruzasida bayon etib, Xavfsizlik kengashi faoliyatini kengaytirishni, buning uchun uning a’zolari safiga Germaniya va Yaponiyani kiritishni, BMT Bosh kotibi vakolatlarini kengaytirishni taklif qilgan edi. O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning BMT Bosh Assambleyasining Mingyillik sammiti (2000 yil sentabr)dagi nutqi ham dunyo jamoatchiligida katta qiziqish uyg‘otdi. Davlatimiz rahbari xalqaro terrorizm, diniy ekstremizm va narkobiznesga qarshi bir yoqadan bosh chiqarib, samarali kurash olib borish, mintaqaviy xavfsizlik, jumladan, Markaziy Osiyo mintaqasida barqarorlik va xavfsizlikni ta’minlash, jahon xavfsizligi tizimini takomillashtirish, BMT faoliyati va tarkibiy tuzilishini isloh qilishga oid takliflar bilan chiqdi. Narkobiznes va ekstremizmning har qanday ko‘rinishiga qarshi kurashda barcha BMTga a’zo davlatlar xatti-harakatlarini muvofiqlashtirish, Markaziy Osiyoda ekologik vaziyatni (ayniqsa Orol muammosini hal qilish) sog‘lomlashtirish maqsadlarini ilgari surdi 1 . Mazkur anjumanda umumbashariy ahamiyatga ega bo‘lgan ijtimoiy- iqtisodiy, ekologiya va xavfsizlika doir muammolar muhokama qilinib, yangi yuz yillikning dastlabki yillarida amalga oshrilishi mo‘ljallanayotgan tadbirlar belgilandi. Sammit ishtirokchilari yakdillik bilan qabul qilgan deklaratsiyada 2015 yilgacha o‘ta qashshoqlikda yashayotgan odamlar sonini yarmiga kamaytirish, orttirilgan immunitet taqchilligi sindromi – OITS (SPID) kasalligining tarqalishini to‘xtatish, barcha bolalar uchun boshlang‘ich ta’limni ta’minlash majburiyatini o‘z zimmalariga olishdi. BMTning Transmilliy uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash bo‘yicha konvensiyasida va BMT tomonidan 2000 yilning 15 dekabrida qabul qilingan 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT sammitining Mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan yalpi majlisidagi nutqini o‘rganish bo‘yicha O‘quv-uslubiy majmua. Toshkent: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2010. – 146 bet. 17

“Odamlar, ayniqsa ayollar va bolalar savdosini to‘xtatish, oldini olish va uning uchun jazo to‘g‘risida”gi bayonnomada odam savdosining oldini olish va unga qarshi kurashishning samarali choralarini ko‘rish belgilab berilgan edi. Bunday jinoyatning oldini olish, bu faoliyat bilan shug‘ullanuvchi shaxslarni jazolash va odam savdosi qurbonlarining xalqaro e’tirof etilgan huquqlarini himoya qilishga qaratilgan choralarni o‘z ichiga olgan keng qamrovli xalqaro yondashuv zarurligi ushbu hujjatda mustahkamlab qo‘yildi. Odam savdosiga qarshi kurashni kuchaytirish hamda mazkur bayonnoma qoidalarini milliy qonunchilikka singdirish maqsadida 2008 yil 17 aprelda O‘zbekiston Respublikasining “Odam savdosiga qarshi kurashash to‘g‘risida”gi qonuni qabul qilindi. Bu qonunda “odam savdosi” va “odamlardan foydalanish” tushunchalariga aniq ta’rif berilgan, odam savdosiga qarshi kurashish tizimining tashkil etilish tartibi, bu sohadagi vakolatli organlar va ularning vazifalari, shuningdek, odam savdosi qurbonlarining himoyasi va ijtimoiy-huquqiy reabilitatsiyasi masalalari yoritilgan. Yurtboshimiz BMT minbaridan butun Afg‘onistonda, Markaziy Osiyo mintaqasida tinchlik va barqarorlikni mustahkamlash, Markaziy Osiyoda yadroviy quroldan xoli hududni tashkil etish tashabbusini ilgari surganidan so‘ng bu haqda shartnoma 2006 yil sentabr oyida Semipalatinsk shahrida imzolandi. BMT Bosh Assambleyasining 61 va 63-sessiyalarida ushbu tashkilotga a’zo davlatlarning ko‘pchilik ovozi bilan “Markaziy Osiyoda yadro qurolidan xoli hudud” rezolyutsiyasi qabul qilindi, 2009 yilning mart oyidan boshlab esa, bu haqdagi shartnoma kuchga kirdi. Bugungi kunda yadrodan xoli hududlar butun yer sharining 70 foizini tashkil etadi. Dunyoning ko‘pgina davlatlari yadrodan xoli hududlar haqidagi 6 ta shartnomani qo‘llab-quvvatlamoqda. 1. Antarktida shartnomasi 1959 yil 1 dekabrda qabul qilindi va 1961 yil 3 iyunda kuchga kirgan. 2. Lotin Amerikasi va Karib havzasida yadro qurolini taqiqlash haqidagi Tlatelolko shartnomasi 1967 yil 14 fevralda qabul qilindi va 1969 yil 25 aprelda kuchga kirdi. 18

3. Tinch okeanining janubiy qismini yadrodan xoli hududga aylantirish haqidagi Raroton shartnomasi 1985 yil 6 avgustda qabul qilindi va 1986 yil 11 dekabrda kuchga kirgan. 4. Janubi-Sharqiy Osiyoni yadro qurolidan xoli hududga aylantirish haqidagi Bankok shartnomasi 1995 yil 15 dekabrda qabul qilindi. 5. Afrikani yadro qurolidan xoli hududga aylantirish haqidagi Pelindab shartnomasi 1999 yil 11 aprelda qabul qilindi. 6. Markaziy Osiyoda yadro qurolidan xoli hudud tashkil etish to‘g‘risidagi Semipalatinsk (Qozog‘iston) shartnomasi 2006 yil 8 sntabrda qabul qilindi va Markaziy Osiyodagi 5 ta davlat rahbarlari tomonidan imzolandi. Demak, dunyoning 110 mamlakati, ya’ni jahon hamjamiyatining yarmidan ko‘pi yadro qurolidan butunlay voz kechish tarafdoridiri 1 . Bundan ko‘zlangan maqsad yadro quroli mavjud bo‘lgan hududlarni cheklash, yadro urushi xavfini kamaytirishdir. O‘zbekistonning Markaziy Osiyoda yadrosiz hudud barpo etish haqidagi tashabbusi BMT va jahon jamoatchiligi tomonidan to‘la qo‘llab-quvvatlanmoqda. Bu taklif BMT Bosh Assambleyasining sessiyalarida muhokama qilindi va u bo‘yicha maxsus rezolyutsiya qabul qilindi.Markaziy Osiyoda yadro qurolidan xoli hudud barpo etish faqat mintaqada emas, balki butun jahonda tinchlik va barqarorlikni mustahkamlashga xizmat qiladi. Bugungi kunda har qaysi davlatning jahon hamjamiyatidagi obro‘-e’tibori uning nafaqat iqtisodiy, harbiy qudrati, balki shu mamlakatdagi demokratik jarayonlarning qanday borishi bilan ham belgilanadi. Shu jihatdan qaraganda, O‘zbekistonda bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan demokratik islohot jarayonlari yurtimizning jahon hamjamiyatida mustahkam o‘rin egallashi va milliy manfaatlarimiz asosida tashqi siyosat yuritishi uchun qulay imkoniyatlar yaratmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov BMT Bosh kotibi Pan Gu Munning taklifiga ko‘ra, 2010 yil 20-21 sentabr kunlari Nyu-York shahrida 1 Sobirova Sh. Yadro qurolidan xoli zona // Ma’rifat, 2006 yil 12 iyul. 19

BMT Bosh Assambleyasining Mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan oliy darajadagi yalpi majlisida ishtirok etdi. Davlatimiz rahbari o‘z nutqida jahonning turli nuqtalarida hamon davom etayotgan urushlar va qarama-qarshiliklar, saqlanib qolayotgan davlatlararo, millatlararo va dinlararo ziddiyatlar, qashshoqlik, ochlik, onalar va bolalar o‘limi, epidemiyalar va boshqa muammolar insoniyatning umumiy taraqqiyot yo‘lida eng jiddiy to‘siqlar bo‘lib qolayotganini alohida ta’kidlab o‘tdi. 1 Haqiqatan ham, jafokash Afg‘oniston misolida 30 yildan buyon davom etayotgan fuqarolar urushining ayanchli oqibatlarini ko‘rish mumkin. Bugungi kunda afg‘on muammosini harbiy yo‘l bilan hal etib bo‘lmasligi yanada ayon bo‘lmoqda. Xalqaro terroristlar tomonidan 2001 yil 11 sentabrda AQSH hududida sodir etilgan jinoiy harakatlar munosabati bilan xalqaro koalitsiya (NATO) kuchlarining Afg‘onistonga kiritilishi va u yerda tinchlik o‘rnatish bo‘yicha tanlangan strategiya kutilgan natijalarni bermayapti. Yillar davomida cho‘zilib borayotgan urush Afg‘oniston xalqining ahvolini tabora og‘irlashtirmoqda. Bu mamlakatning shahar va qishloqlarida tor-mor etilgan tolibon qo‘shinlarining jangarilari yana qaytadan bosh ko‘tarib, Hamid Karzay hokimiyatiga, tinch aholiga nisbatan terrorchilik harakatlarini sodir etayotganligini I.A.Karimov o‘z nutqida Afg‘onistonda tinchlik va barqarorlikka erishishning muqobil yo‘llarini yana bir bor atroflicha asoslab berdi. Ma’lumki, 1997-2001 yillar davomida faoliyat olib borgan “6+2” guruhi 1997 yili O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov tashabbusi bilan BMT kotibiyatida tashkil topgan edi. Bu guruh Afg‘onistonda o‘sha paytda huqmron bo‘lgan ikki asosiy harbiy kuch - Ahmadshoh Ma’sud boshchiligidagi shimoliy kuchlar qo‘shinlari va Mulla Umar boshchiligidagi Tolibon harakati qo‘shinlari o‘rtasidagi qurolli to‘qnashuv va mojarolarni siyosiy yo‘l bilan hal etish va bu mamlakatda tinchlik o‘rnatishga qaratilgan edi. Mazkur muloqot guruhiga: Afg‘onistonga chegaradosh 6 ta mamlakat: Eron Islom Respublikasi, Xitoy Xalq 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT sammiti Mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan yalpi majlisidagi nutqi// Xalq so‘zi, 2010 yil 22 sentabr. 20

Respublikasi, Pokiston Islom Respublikasi, Tojikiston, Turkmaniston, O‘zbekiston bilan birga AQSH va Rossiya davlatlari kiritilgan edi. Muloqot guruhining birinchi uchrashuvi 1997 yil 16 oktabrda Nyu-Yorkda bo‘ldi. Mazkur anjuman O‘zbekiston rahbariyatining ko‘p yillik sa’y-harakatlari natijasi edi. Afg‘onistondagi urushning o‘z vaqtida tinch yo‘l bilan hal etilmasligi mintaqaviy va global xavfsizlikka tahdid solishi mumkinligini oldindan ko‘ra bilgan O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimov BMT Bosh Assambliyasining 1993 va 1995 yillardagi sessiyalarida, YEXHT (1999) Istanbul sammiti hamda boshqa bir qator nufuzli anjumanlarda xalqaro hamjamiyatning diqqat-e’tiborini afg‘on xalqini o‘zaro birodarkushlik urushidan xalos etish, mavjud mojarolarni tinch yo‘l bilan hal qilish masalalariga jalb etgan edi. 1999 yil 19-20 iyulda “6+2” muloqot guruhining navbatdagi Toshkent anjumanida “Afg‘onistondagi mojaroni tinch yo‘l bilan bartaraf etish tamoyillari to‘g‘risida”gi Toshkent deklaratsiyasi imzolandi. Bu hujjatda Afg‘onistonda yangi hukumat tuzish, mojaroni tinch yo‘l bilan hal etish, qochoqlarni o‘z yashash joylariga qaytarish, mamlakat hududini minalardan tozalash, umumiy bitim imzolash, moliyaviy yordam kabi mintaqaviy dolzarb masala ko‘tarilgan edi. Lekin 2001 yil 11 sentabrdagi AQShga terroristik hujumdan so‘ng NATO blokiga a’zo davlatlarning harbiy kuchlari Afg‘onistonga kiritilib, Tolibon qo‘shinlari tor-mor etilgach, “6+2” guruhi faoliyati o‘z-o‘zidan to‘xtab qoldi. Lekin 2005 yildan keyingi davrda Tolibon harakati yashirin faoliyat yuritib, yana jonlana boshladi. Afg‘oniston yana harbiy to‘qnashuvlar girdobida qoldi. Shu boisdan ham O‘zbekiston Prezidenti 2008 yil 3 aprelda Buxarestda NATO/SEAP (Yevroatlantika hamkorlik kengashi) sammitida ishtirok etib, 30 yildan buyon hozirgacha davom etib kelayotgan Afg‘oniston mojarosini hal etish yuzasidan bir qator amaliy takliflarni ilgari surdi. Yurtboshimizning 2008 yil avgustida SHHT sammiti doirasidagi ma’ruzasida esa bu masala yana bir bor ta’kidlab o‘tildi. Shuningdek, “6+3” guruhini tuzish g‘oyasi Prezidentimiz tomonidan 2009 yil 15- 16 iyunda Rossiya Federatsiyasining Yekaterinburg shahrida bo‘lib o‘tgan SHHT anjumanida ham ilgari surildi. Davlatimiz rahbari ushbu guruh eng avvalo 21

Afg‘onistonda o‘z yechimini kutib turgan quyidagi ijtimoiy-siyosiy masalalarni hal etishda muhim rol o‘ynashiga e’tibor qaratdi: - oddiy xalqning ehtiyojini qondirish; - aholi bandligi (ish bilan ta’minlash); - hokimiyatning vertikal boshqaruv idoralari nufuzini mustahkamlash; - afg‘on xalqining xalqaro koalitsiya kuchlariga nisbatan ishonchini qozonish; - xalqaro hamjamiyat imkoniyatlari hisobidan Afg‘onistonga moddiy yordam va ko‘mak ajratish; - afg‘on xalqining diniy, milliy, madaniy qadriyatlari va urf-odatlarini hurmat qilish; - “6+2” muloqot guruhini “6+3” muloqot guruhiga aylantirish, ya’ni unda NATO vakolatxonasining ishtirokini ta’min etish lozim. Prezidentimiz Islom Karimov “6+3” guruhi g‘oyasiga 2010 yil 27 yanvarda Oliy Majlis qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisida so‘zlagan “Mamalakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etish – ustuvor vazifamizdir” mavzusidagi ma’ruzasida ham alohida to‘xtalib o‘tgan edi. “6+3” muloqot guruhining eng muhim maqsadi – Afg‘onistonda bir-biriga qarshi kurashayotgan kuchlarga harbiy harakatlarni to‘xtatish dasturini taklif etish, mamlakatni parokanda qilayotgan asosiy muammo va ziddiyatlar bo‘yicha o‘zaro murosa asosidagi yechimlarni topish, xavfsizlikni ta’minlash hamda barcha tomonlarning manfaatlarini hisobga olgan holda zarur kafolatlarni berish lozimligi qayd etildi. Ushbu dasturda iqtisodiy yordam ko‘rsatish, ijtimoiy, infratuzilma va gumanitar loyihalarni amalga oshirish, aholi bandligi muammolarini, qashshoqlik, huquqsizlikka qarshi kurash bo‘yicha eng dolzarb vazifalarni hal etish zarurligi aytildi. Bunday maqsadlarga erishish uchun hozircha Afg‘onistonda turgan tinchliksevar koalitsiya kuchlari yordam berishi mumkin. Prezidentimiz Islom Karimovning BMT sammitida so‘zlagan nutqida 2010 yilning iyunida Qirg‘izistonda ro‘y bergan fojiali voqealarning sabab va 22

oqibatlariga ham alohida e’tibor qaratildi. Bu mamlakatlarda yuzaga kelgan keskinlik va qarma-qarshiliklar, shuningdek, qonuniy hokimiyatning zaifligi Qirg‘iziston janubida millatlararo qonli va shafqatsiz voqealarning ro‘y berishiga sabab bo‘ldi. Natijada yuzlab begunoh odamlar qurbon bo‘ldi, minglab tinch aholi jabr ko‘rdi. Qirg‘izlarning o‘zi ham, respublika janubida yashayotgan ko‘p sonli o‘zbeklar ham uchinchi kuchlar tomonidan puxta o‘ylangan va uyushtirilgan aksiyaning qurboniga aylandi. Mamlakatimiz Prezidenti haqqoniy ravishda ta’kidlab o‘tganidek, uzoqni ko‘zlab amalga oshirilgan bu aksiyadan maqsad mamlakatda nafaqat tartibsizlik va parokandalikni yuzaga keltirish, balki O‘zbekistonni ham ushbu vahshiyona xunrezlikka tortish, pirovard natijada millatlararo qarama-qarshilikni ikki qo‘shni mamlakat – Qirg‘iziston hamda O‘zbekiston o‘rtasidagi davlatlararo qarama- qarshilikka aylantirishdan iborat edi. O‘ta murakkab va o‘t olib ketish xavfi bo‘lgan mazkur vaziyatda qabih niyat bilan tashkil etilgan qonli voqealarning keng yoyilib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik biz uchun nihoyatda og‘ir muammoga aylandi. O‘z hududimizda ming- minglab qochqinlar, bolalar, xotin-qizlar, qariyalarni qabul qilish, ularni joylashtirish va barcha zarur narsalar bilan ta’minlash juda katta kuch, mehnat va resurslarni talab qildi. Shu bilan birga, chegara hududida osoyishtalikni saqlash, favqulodda oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan qahru g‘azabni jilovlash, ekstremizmning shiddatli tus olishining oldini olish zarur edi. Yaxshi bilamizki, ushbu zaminda o‘zbeklar va qirg‘izlar azal-azaldan yonma-yon yashab kelgani va bundan buyon ham ularning farzandlari hamda avlodlari ko‘p asrlar mobaynida birga yashashini teran anglash bizga va xalqimizga mazkur fojianing Markaziy Osiyoda qarama-qarshiliklarning yangi, keng o‘chog‘iga aylanib ketishining oldini olishda muhim omil bo‘ldi. O‘zbekiston BMTning Taraqqiyot dasturi, YUNISEF, Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti, BMTning qochoqlar ishlari bo‘yicha agentligi va boshqa halqaro institutlari bilan O‘zbekiston hududidagi qirg‘izistonlik qochoqlarga yordam ko‘rsatish borasida yaqindan hamkorlik qildi. 23

O‘zbekistonning Qirg‘iziston janubidagi zo‘ravonlik qurbonlariga yordam ko‘rsatish borasidagi tadbirlari hamda bu masala bo‘yicha oqilona va vazmin siyosati jahon hamjamiyati tomonidan yuqori baholandi. Bir qator davlatlar rahbarlari, BMT Bosh kotibi janob Pan Gi Mun va boshqa xalqaro tashkilotlar vakillari, shuningdek, Qirg‘iziston Prezidenti O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovga 2010 yil iyun oyida Qirg‘iziston janubidagi fojiali voqealar oqibatida yuzaga kelgan vaziyatni bartaraf etish borasidagi O‘zbekistonning konstruktiv sa’y-harakatlari uchun minnatdorlik bildirishdi. Davlatimiz rahbari BMT Bosh Assambleyasi minbaridan turib, 2010 yil 11- 14 iyun kunlari Qirg‘iziston janubida sodir etilgan talon-tarojliklar, xunrezlik va zo‘ravonliklar bo‘yicha mustaqil xalqaro tekshiruv o‘tkazish, ushbu qonli vaxshiyliklarning barcha buyurtmachilari, tashkilotchilari va ijrochilarini jinoiy javobgarlikka tortishni muhim vazifa sifatida yana bir bor qat’iy ta’kidladi. Bu, albatta, qo‘shni Qirg‘izistonda mamlakatlararo qonli voqealarning yana avj olishining oldini olish imkonini beradi. O‘zbekiston BMT va uning narkoagressiyaga qarshi ixtisoslashtirilgan muassasalari bilan ham yaqindan hamkorlik qilib kelmoqda. 2002 yil oktabrida BMT Bosh kotibi Kofi Anandning O‘zbekistonga rasmiy tashrifi amalga oshirildi. Tashrif chog‘ida O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimov BMTning giyohvand moddalarni nazorat qilish markazini tashkil etish tashabbusini ilgari surdi va ushbu markaz Almati shahrida ochilishi haqida kelishib olindi 1 . Ekologiyani muhofaza qilish va atrof-muhitni asrab-avaylash hozirgi anomal tabiiy o‘zgarishlar sharoitida Mingyillik deklaratsiyada belgilangan maqsadlarga erishishda katta ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston va BMTning ekologiya sohasidagi hamkorligi doirasida Orolbo‘yidagi vaziyat degradatsiyasining oldini olish va Orol fojiasi oqibatlarini yengillashtirish bo‘yicha qabul qilingan tezkor choralar ustuvor ahamiyatga ega 2 . 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT sammitining Mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan yalpi majlisidagi nutqini o‘rganish bo‘yicha O‘quv-uslubiy majmua. Toshkent: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2010. – 146 bet. 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT sammiti Mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan yalpi majlisidagi nutqi// Xalq so‘zi, 2010 yil 22 sentabr. 24

Ushbu masalani hal etish borasida BMTning O‘zbekistonga ko‘mak berishga tayyorligi bayon etildi. Orol dengizi ekologik fojiasining jiddiyligini inobatga olgan holda, 2008 yilning 11-12 mart kunlari Toshkent shahrida O‘zbekiston va BMT vakillarining faol ishtirokida “Orol muammosi, uning aholi genofondi, o‘simlik va hayvonot dunyosiga ta’siri, oqibatlarini yengillashtirish borasida xalqaro hamkorlik choralari” mavzusidagi xalqaro konferensiya o‘tkazildi. Aslida Orol fojiasi ekologiya muammolariga mas’uliyatsiz munosabatda bo‘lishning yaqqol misolidir. Bir paytlar noyob va go‘zal dengizlardan biri bo‘lgan Orol bir avlod hayoti davomida deyarli qurib va yo‘qolib borayotgan suv havzasiga aylanmoqda. Qirq yil mobaynida Orol dengizi akvatoriyasi 7 barobar qisqardi, suv hajmi 13 marta kamaydi, uning mineralllashuvi esa o‘nlab barobar oshib, dengizni tirik organizlar yashashi uchun yaroqsiz ahvolga keltirdi. Natijada bu yerdagi qariyb barcha hayvonot va nabotot olami tanazzulga uchradi va yo‘qoldi. 2010 yil aprel oyida BMT Bosh kotibi Pan Gi Mun Orolbo‘yi mintaqasiga tashrif buyurdi. Uning so‘zlariga ko‘ra, ko‘rgan manzaralari unda o‘chmas taassurot qoldirgan. Pan Gi Mun Orol muammosini hal etishga ko‘maklashishga, ushbu ekologik fojia oqibatlarini bartaraf qilish uchun BMTning ekspert salohiyati, moliyaviy va boshqa resurslarini jalb etish borasida barcha sa’y-harakatlarni safarbar qilishga tayyor ekanini bildirdi. Prezidentimiz I.A.Karimov Orol dengizining qurishi davom etayotganini va uning atrofida gumanitar falokat sodir bo‘layotgani sababli Orolning tabiy biologik fondini asrab-avaylash, dengiz inqirozining atrof-muhitga, minglab va millionlab odamlar hayotiga halokatli ta’sirini kamaytirish hozirgi vaqtdagi eng muhim dolzarb vazifa ekanini ta’kidlab o‘tdi. O‘zbekiston hammuallifligida ishlab chiqilgan “Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasiga BMT Bosh Assambleyasida kuzatuvchilik maqomini berish” to‘g‘risidagi rezolyutsiya BMT Bosh Assambleyasi 63-sessiyasida barcha a’zo davlatlar tomonidan qo‘llab-quvvatlangan muhim hujjatlardan biri bo‘ldi. Pan Gi 25

Mun Markaziy Osiyo davlatlari tomonidan Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi doirasida amalga oshirilayotgan sa’y-harakatlarni to‘la qo‘llab-quvvatladi. Orol dengizi muammolarini hal etish suv-energetika resurslaridan oqilona va samarali foydalanish masalalari bilan bevosita bog‘liq. Transchegaraviy daryolarni ekologik nuqtai nazardan himoya qilish va ulardan foydalanishni tartibga soluvchi xalqaro huquq meyorlariga qat’iy rioya etish alohida ahamiyatga ega. Bu masala bo‘yicha BMTning 1991 yil 25 fevral, 1992 yil 17 mart va 1997 yil 21 maydagi konvensiyalari davlatlarning “transchegaraviy ta’sirga ega bo‘lgan faoliyatini amalga oshirishda transchegaraviy daryolarning xususiyatini hisobga olgan holda, ulardan oqilona va adolatli tarzda foydalanishga” majbur ekanini uqtiradi. Ushbu tadbirlar xalqaro BMT tashkilotining O‘zbekistonda faoliyatida keng qamrovli ekanligidan dalolat beradi. O‘zbekiston mustaqil davlat sifatida o‘z ichki va tashqi siyosatini demokratik tamoyillar asosida olib borayotgani, BMT tomonidan ilgari surilayotgan hayotiy dasturlar ijrosini ta’minlashda faol ishtirok etayotgani mamlakatimizning dunyodagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlardan chetda emasligidan dalolat beradi. 26

II BOB. O‘zbekistonda inson taraqqiyoti konsepsiyasi va BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlariga erishish yo‘lidagi yutuqlari va uning ijtimoiy ahamiyati. 2.1. BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlari, uni amalga oshirish borasida O‘zbekistonda belgilangan milliy maqsadlar va vazifalar Inson taraqqiyoti konsepsiyasiga asosan inson - millatning boyligi hisoblanadi. Insonlarga jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojining quroli sifatida emas, balki bosh maqsadi deb qaralishi lozim. Har qanday taraqqiyotning pirovard maqsadi va muvaffaqiyat mezoni bo‘lgan inson uchun tanlovning kengayishi, o‘z erkinligini amalga oshirish, uzoq va sog‘lom turmush kechirish imkoni, bilim olish va munosib hayot darajasining yaratilishi jamiyat rivojida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. 2000 yilning sentabrida BMTning Mingyillik rivojlanish deklaratsiyasi e’lon qilindi. 189 mamlakat tomonidan qabul qilingan ushbu Deklaratsiyada davlatlar o‘z zimmasiga qashshoqlikka barham berish uchun yangi global sheriklini yo‘lga qo‘yish majburiyatini oldilar. Shuningdek, 2015 yilga borib erishilishi kerak bo‘lgan boshqa maqsadlar ham belgilandi. Ular Mingyillik rivojlanish maqsadlari nomini oldi. Rivojlanish soxasidagi maqsadlar BMT tomonidan qator yillar davomida o‘tkazilgan xalqaro konferensiyalarning bitimlari va rezolyutsiyalari asosida ishlab chiqildi. Ushbu maqsadlar 1996 yilda “Rivojlanish soxasidagi xalqaro maqsadlar” sifatida shakllantirilgan edi. Shundan keyin bu maqsadlarni takomillashtirish davom ettirildi. Mingyillik rivojlanish maqsadlari 8 maqsad, 18 vazifa va 48 ko‘rsatkichdan iborat. Mazkur vazifalarining aksariyat ko‘pchiligi 1990 – yillarda jahonda tarkib topgan ahvolni hisobga olgan holda 2015 yilga qadar hal qilinishi rejalashtirildi va u quyidagi jadvalda tavsiflanadi. Mingyillik rivojlanish maqsadlari va vazifalari Maqsadlar Vazifalar 1-MAQSAD. Nihoyatda qashshoqlik va ochlikka barham berish •1990-2015 yillar davomida kuniga 1 AQSH dollari miqdorida daromadga ega bo‘lgan aholi ulushini ikki baravarga kamaytirish. 27

• Hamma uchun, shu jumladan ayollar va yoshlar uchun to‘la va samarali ish bilan bandlikni hamda munosib ishga ega bo‘lishni ta’minlash. • 1990-2015 yillar davomida ochlikdan azob chekayotganlar sonini ikki baravarga kamaytirish 2-MAQSAD. Umumiy boshlang‘ich ta’limni ta’minlash • 2015 yilga kelib jahondagi barcha bolalar – ham o‘g‘il bolalar, ham qizlar to‘la hajmda boshlang‘ich ta’lim olish imkoniyatlariga ega bo‘lishlarini ta’minlash 3-MAQSAD. Erkaklar va ayollar tengligini rag‘batlantirish hamda ayollarning huquqlari va imkoniyatlarini kengaytirish • 2005 yilda boshlang‘ich va o‘rta ta’lim sohasida, 2015 yildan kechiktirmasdan esa ta’limning barcha darajalarida jinslar o‘rtasidagi tengsizlikka barham berish 4-MAQSAD. Bolalar o‘limini kamaytirish •1990-2015 yillar davomida 5 yoshgacha bo‘lgan bolalar o‘rtasida o‘limni uchdan ikki barobarga kamaytirish 5-MAQSAD. Onalikni muhofaza qilishni yaxshilash •1990-2015 yillar davomida onalar o‘limini to‘rdan uch baravarga kamaytirish. • 2015 yilga borib reproduktiv salomatlikni muhofaza qilish sohasidagi xizmatlardan hammaning foydalanishini ta’minlash. 6-MAQSAD. VICH/SPID, bezgak va boshqa kasalliklar bilan kurashish • 2015 yilga borib VICH/SPID tarqalishini to‘xtatish va kasalliklarni kamaytirish tendensiyasi boshlanishiga erishish. •2010 yilga borib SPIDdan davolanishni xohlagan hammaga bu imkoniyatni yaratish. • 2015 yilga borib bezgak va boshqa asosiy kasalliklar tarqalishini to‘xtatish hamda kasallik kamayishi tendensiyasi boshlanishiga erishish 7-MAQSAD. Ekologik barqarorlikni ta’minlash •Barqaror rivojlanish prinsiplarini mamlakat strategiyalari va dasturlariga qo‘shish g‘amda tabiiy resurslar yo‘qotilishi jarayonlarini to‘xtatish. • 2010 yilga borib biologik xilma-xillik yo‘qotilishi sur’atlarini sezilarli darajada kamaytirish orqali biologik xilma-xillik kamayishi ko‘lamlarini kamaytirish. • 2015 yilga borib toza ichimlik suvi va asosiy sanitariya-gigiyena vositalariga doimiy ega bo‘lmagan aholi ulushini ikki baravarga kamaytirish. • 2020 yilga borib vayrona kulbalarda yashayotgan kamida 100 million kishining turmush sharoitlari jiddiy ravishda yaxshilanishini ta’minlash 8-MAQSAD. Rivojlanish maqsadlarida global sherikchiliknishakllantirish • Eng rivojlanmagan mamlakatlar, dengizga chiqish imkoniyatiga ega bo‘lmagan mamlakatlar va orollardagi kichik rivojlanayotgan mamlakatlar alohida ehtiyojlarini qondirish. • Ochiq, tartibga solinadigan, barqaror va kamsitmaydigan savdo va moliya tizimini yaratishni davom ettirish. • Rivojlanayotgan mamlakatlarning qarzdorlik muammolarini kompleks hal etish. • Farmatsevtika kompaniyalari bilan hamkorlikda 28

rivojlanayotgan mamlakatlarni arzon dorilar bilan ta’minlash. • Xususiy sektor bilan hamkorlikda hamma yangi texnologiyalar, ayniqsa axborot-telekommunikatsiya texnologiyalari afzalliklaridan foydalana olishi uchun choralar ko‘rish Mingyillik rivojlanish deklaratsiyada insonni global rivojlantirish va inson xavfsizligini ta’minlashga erishish uchun umumiy harakat rejasi o‘z ifodasini topdi. Shu bilan bir qatorda mazkur maqsadlarda ko‘zda tutilgan hal qiluvchi yo‘nalishlar bo‘yicha jahonda erishilgan muvafaqiyatlarni o‘lchash va ular monitoringini o‘tkazishning miqdor mezonlari taklif etildi. Mingyillik rivojlanish global maqsadlari doirasida mamlakatlar o‘z milliy muammolarini hal etishga qaratilgan maqsadlarini belgilab olishlari mumkin edi. Ayni paytda Mingyillik rivojlanish maqsadlari faqat rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidangina emas, shuningdek rivojlangan davlatlar tomonidan ham aniq choralar ko‘rilishini talab etadi. Rivojlangan davlatlar belgilangan global maqsadlarda erishishga o‘z hissalarini qo‘shishlari ko‘zda tutilgan. Mingyillik rivojlanish maqsadlarining monitoringi umuman BMT tizimi bo‘yicha ham, shuningdek ayrim davlatlar darajasida ham amalga oshiriladi. Umumiy darajada BMTning Bosh kotibi BMTning Bosh Assambleyalarida Mingyillik rivojlanish maqsadlari ayrim vazifalarining bajaralishi to‘g‘risida har yili hisob berishi shart. Mingyillik rivojlanish maqsadlari to‘g‘risidagi hisobot mamlkatlar tomonidan har 5 yilda bir marta taqdim etiladi. Mingyillik rivojlanish maqsadlarining dastlabki yetti maqsadi bir-birini o‘zaro to‘ldiradi hamda kambag‘allikning barcha ko‘rinishlarini kamaytirishga qaratilgan. Mazkur muammolarga ochlik, tirikchilik uchun mablag‘ning yetishmasligi, ta’lim va sog‘liqni saqlash darajasining pastligi, erkak va ayollarning tengsizligi hamda atrof muhit ahvolining yomonlashishi kiradi. Ushbu har bir maqsad o‘zicha muhim bo‘lishiga qaramasdan ular jamlanma holda kambag‘allik muammosini hal etishga kompleks yondashuvni nazarda tutadi. Masalan, sog‘liqni saqlash samaradorligini oshirish maktab o‘quvchilarining soni 29

ko‘payishiga va kambag‘allik darajasi pasayishiga olib keladi. Aholining ta’lim darajasini oshirish odamlar sog‘lig‘ini yaxshilashga ham xizmat qiladi. Daromadlarning ortishi insonga o‘z ta’limi darajasini oshirish, sog‘lig‘ini mustahkamlash imkoniyatlarini kengaytiradi, shuningdek atrof muhitni sog‘lomlashtirishga yordam beradi. Mingyillik rivojlanish maqsadlarining sakizinchi maqsadi rivojlanish maqsadlarida global sherikchilini shakllantirishni nazarda tutadi. U mohiyat jihatidan yuqoridagi dastlabki yettita maqsadga erishish vositalarini belgilab beradi. Mingyillik rivojlanish maqsadlariga erishish boy davlatlardan qo‘shimcha yordamni, shu jumladan kambag‘al mamlakatlar qarzlarini kamaytirish va o‘zaro savdodagi to‘siqlarni bartaraf etish orqali yordam ko‘rsatishni talab qilishi mumkin. 1990 yilgi Insonni rivojlantirish to‘g‘risidagi birinchi ma’ruzada insonni rivojlantirish o‘z ko‘lami va yalpi qamrovi tufayli barcha mamlakatlar uchun xos ekanligi alohida ta’kidlanadi: “Insonni rivojlantirish ishlab chiqarish bilan tovarlarni taqsimlashni birlashtiradi, inson qobiliyatlarini kengaytiradi va undan foydalanishni yaxshilaydi. Bu, shuningdek, odamlar nimaga ega bo‘lishi kerak, tirikchilik o‘tkazishga mablag‘ topish uchun nima qilish lozimligi muammosiga ham e’tiborni qaratadi. Bundan tashqari insonni rivojlantirish faqat uning asosiy ehtiyojlarini qondirishnigina emas, balki insonni umumiy va jo‘shqin jarayon sifatida rivojlantirishga ham taalluqlidir. Bu ham kamroq rivojlangan, ham yuqori darajada rivojlangan mamlakatlar uchun bir tarzda qo‘llanila oladi”. BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlari qabul qilingan davrdan o‘tgan yillar davomida ko‘p narsalarga erishildi. Jahon hamjamiyati 2015 yilda 1990 yilga nisbatan kuniga 1 AQSH dollaridan kam daromadga ega aholi salmog‘ini ikki barobarga qisqartirish vazifasini bajarish yo‘lidadir. Xalqaro e’tirof etilgan kambag‘allik darajasi – kuniga 1,25 AQSH dollari miqdorida daromad xisobiga yashayotgan odamlar soni 1990 yildagi 1,8 milliard kishidan 2005 yilga kelib 1,4 milliard kishiga kamaydi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda nihoyatda qashshoq 30

yashayotgan aholining ulushi 46,0 % dan 27,0 % gacha kamaydi. YA’ni jahonda bu vazifa muvaffaqiyatli hal etilishi kutilmoqda 1 . Yuqorida qayd etilgan muvaffaqiyatlarga erishilishi asosan Osiyo, ayniqsa Sharqiy Osiyo mamlakatlaridagi ulkan muvaffaqiyatlar samarasidir. Sharqiy Osiyo mamlakatlarida keyingi 25 yil ichida qashshoqlik darajasi 60,0 % dan 20,0 % ga kamaydi. 2015 yilga borib Xitoyda qashshoqlik darajasi 5,0 % ga yaqinni, Hindistonda esa taxminan 24,0 % ni tashkil etishi kerak. Ochlikdan azob chekayotgan odamlar salmog‘i kamaymoqda. Biroq qashshoqlikning kamayish sur’atlari hali yetarli darajada emas. O‘tgan asr 90- yillari boshidan buyon to‘yib ovqat yemaslik va ochlikdan azob chekayotgan aholining ulushi jahon bo‘yicha kamaygan bo‘lishiga qaramasdan, 2000 yildan 2002 yilgacha bo‘lgan davrda bu sohadagi ijobiy o‘zgarishlar sur’ati pasayib ketdi. Hozircha ma’lum bo‘lgan ma’lumotlarga ko‘ra, 2005-2007 yillarda to‘yib ovqat yemayotgan aholi soni jahonda 830 million kishini tashkil etadi. Bu 1990–1992 yillariga nisbatan 13 million kishiga ko‘pdir. Yalpi boshlang‘ich ta’limni ta’minlash bo‘yicha hozirgi o‘sish sur’atlari 2015 yil uchun belgilangan maqsadli ko‘rsatkichlarga erishish uchun yetarlicha emas. 2008 yilda rivojlanayotgan mamlakatlarda bolalarni boshlang‘ich ta’lim bilan qamrab olish 89,0 % ni tashkil etdi. Bu 2000 yildagidan 6,0 % ko‘pdir. Shunga qaramasdan hozir ham maktab yoshidagi 69 millionga yaqin bola maktabga bormaydi. Bu bolalarning deyarli yarmi (31 millioni) Afrika, choragidan ko‘prog‘i (18 million) Janubiy Osiyo mamlakatlarida yashaydi. BMTning Ta’lim fan va madaniyat masalalari bo‘yicha tashkiloti (YUNESKO) boshlang‘ich ta’limning sifatliroq tizimini yaratishda mamlakatlarga yordam ko‘rsatmoqda. YUNESKO jaxon mamlakatlarini 8-10 yillik uzluksiz majburiy ta’limni kafolatlaydigan xuquqiy asoslarni yaratishga da’vat etadi. Jahon oziq-ovqat dasturi maktabda o‘quvchilarni ovqatlantirishga yordam ko‘rsatmoqda. Bu ota-onalarni o‘z farzandlarini maktabga yuborishlari uchun 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT sammitining Mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan yalpi majlisidagi nutqini o‘rganish bo‘yicha O‘quv-uslubiy majmua. Toshkent: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2010. – 146 bet. 31

qudratli rag‘bat vazifasini o‘taydi. Bunday ovqatlanish bolaning kelajakda aqliy rivojlanishi va jismonan sog‘lom bo‘lishi uchun zarurdir. Jaxon oziq-ovqat dasturi, shuningdek ota-onalarni oilalaridagi qizlarni maktabga yuborishlarini ham rag‘batlantirmoqda. Ta’lim olish masalalaridagi gender tengsizligi sezilarli darajada yaxshilandi. Biroq bu sohadagi tengsizlik oliy ta’lim soxasida va ayrim rivojlanayotgan mamlakatlarda hali ham yuqori darajadadir. So‘nggi yillarda qizlarni boshlang‘ich va o‘rta ta’lim maktabi bilan qamrab olish sezilarli darajada ko‘paydi. Biroq oliy ta’lim sohasida qizlarning ulushi yetarli emas. Ta’lim olishdagi gender muammosining asosiy sababi qashshoqlikdir. Ish bilan bandlik sohasidagi ahvolning nisbatan yaxshilanishiga qaramasdan ish xaqi to‘lanadigan ishlardagi erkaklarning salmog‘i hali ham ayollarga nisbatan yuqoridir. Ayollar ko‘pincha xavfli va doimiy bo‘lmagan ishlarda bandlar. Ayollarga mehnat uchun haq to‘langan hollarda ham ularning ish xaqi erkaklarnikiga qaraganda kamroqdir. Shu bilan birga ayollar uchun ko‘zda tutilgan moliyaviy va ijtimoiy kafolatlar ham erkaklarnikiga qaraganda kamroq. Jaxon miqyosida o‘rta va yuqori bo‘g‘indagi rahbar xodimlarning faqat to‘rtdan bir qismi ayollardir. Ayollar asta-sekin siyosiy nufuzga ham ega bo‘lib bormoqdalar. Biroq bu kvotalar ajratilishi va boshqa maxsus choralar ko‘rilishi tufayli ro‘y bermoqda. 1995 yildan 2010 yilgacha bo‘lgan davrda jaxon miqyosida ayollarning parlamentdagi salmog‘i 11,0 % dan 19,0 % ga yetdi. Bu 73,0 % o‘sishni bildiradi, ammo mazkur sohada gender tengligiga erishilgani xaqida gapirish erta. Ayollarning hokimiyatning ijroiya organlaridagi ishtiroki yanada kamroq. 2010 yilda saylangan 151 davlat rahbarining faqat 9 tasi, 192 hukumat raxbarining 11 tasi ayollardir. Jahon miqyosida vazir lavozimidagi ayollarning salmog‘i atigi 16,0 % ga tengdir. Jahonning ko‘pgina mamlakatlarida bolalar o‘limining oldini olish sohasida jiddiy natijalarga erishildi. Eng kam rivojlangan 49 ta mamlakat har uchtasining bittasida keyingi 20 yil ichida besh yoshgacha bo‘lgan bolalar o‘limi 40,0 % va 32

undan ko‘proqqa kamaydi. Shunga qaramasdan bu o‘zgarishlarning sur’ati Mingyillik rivojlanish maqsadlarida belgilab qo‘yilgan, 2015 yilga borib bolalar o‘limini uchdan ikki barobarga kamaytirish uchun belgilangan vazifalarni bajarish uchun zarur bo‘lgan sur’atdan pastdir. Butun dunyoda bezgak va asosiy yuqumli kasalliklarga qarshi rejali immunizatsiya o‘tkazish masalalarida ham sezilarli o‘zgarishlar ro‘y berdi. Olingan yangi ma’lumotlar onalikni muhofaza qilish masalalarida ayrim ijobiy natijalarga erishilganidan dalolat beradi. Ba’zi mamlakatlar onalik o‘limi darajasini jiddiy ravishda kamaytirishga muvafaq bo‘ldilar lekin erishilgan bu sur’atlar ham Mingyillik rivojlanish maqsadlarida 2015 yilga borib onalar o‘limini to‘rtdan uch barobarga kamaytirish vazifasini bajarish uchun yetarlicha emas. SPID bilan kurashish bo‘yicha ko‘rilayotgan global choralar 6-maqsadga erishish yo‘lida jiddiy ijobiy siljishlar mavjudligidan dalolat beradi. Agar 1996 yilda ushbu dardga mubtalo bo‘lganlar 3,5 million kishini tashkil etgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2008 yilda 2,7 millionga tushdi. SPID bilan bog‘liq kasallikdan o‘lish holatlari ham 2004 yildagi 2,2 milliondan 2008 yilda 2 millionga tushdi. Sil kasalligi o‘limga sabab bo‘ladigan kasalliklar orasida SPIDdan keyin ikkinchi o‘rinni egallaydi. Jaxonning ko‘pgina mintaqalarida uning kamayishi kuzatilmoqda. 2008 yilgi ma’lumotlarga ko‘ra, dunyoda 11 million kishi sil kasalligiga duchor bo‘lgan. Ammo 2004 yildan 2008 yilgacha sil bilan yangidan kasallanish hollari xar yuz ming kishiga nisbatan 143 tadan 139 taga kamaydi. Hozirgi paytdagi vaziyat Mingyillik rivojlanish maqsadlarida ko‘zda tutilgan, sil kasalligini tarqalishini to‘xtatish bo‘yicha belgilangan vazifaga 2004 yilda erishilganidan dalolat beradi. Shuningdek, aholini ichimlik suv bilan ta’minlash bo‘yicha ko‘zda tutilgan maqsadlarga jahon bo‘yicha 2015 yilga borib erishish mumkinligi tahmin etilmoqda. Shu muddatga borib toza ichimlik bilan ta’minlanish rivojlanayotgan mintaqa aholisining 86,0 % ni qamrab oladi. 1990 yilda bu ko‘rsatkich 71,0 % ni tashkil etardi. 33

Insoniyat 2010 yilga borib biologik xilma-xillik yo‘qotilishini kamaytirish bo‘yicha belgilangan vazifani bajara olmadi. Hozirgi vaqtda qariyb o‘simlik va hayvonot dunyosining 17 ming turi butunlay yo‘qotilishi xavfi ostidadir. Rivojlanish maqsadlarida umumjaxon sherikligi eng kam rivojlangan mamlakatlarning alohida extiyojlarini hal etishni ko‘zda tutadi. Mazkur tadbirlar quyidagilarni qamrab oladi: • qashshoq mamlakatlar tomonidan eksport qilinayotgan tovarlar uchun boj to‘lovlari olmaslik va eksportni cheklamaslik; • katta qarzga ega kambag‘al mamlakatlar qarzlaridan kechish dasturlarni kengaytirish; • ikki tomonlama rasmiy qarzlarni yo‘qotish; • kambag‘allik darajasini kamaytirish bo‘yicha choralar ko‘rayotgan mamlakatlarga rasmiy yordam berish ko‘lamlarini kengaytirish. Bundan tashqari Mingyillik rivojlanish maqsadlarida dengizlarga chiqish imkoniyatiga ega bo‘lmagan rivojlanayotgan kichik orol mamlakatlarining alohida extiyojlarini hal etishga yordam berish ham belgilangan. Rivojlanayotgan davlatlarni farmatsevtika kompaniyalari bilan hamkorlikda arzon dori-darmonlar bilan ta’minlashda yordam ko‘rsatilishi ko‘zda tutilgan. Xususiy sektor bilan hamkorlikda esa rivojlanayotgan mamlakatlarni yangi texnologiyalar, ayniqsa axborot-kommunikatsiya texnologiyalarni o‘zlashtirishlarida yordam ko‘rsatilishi lozim. 2005 yilning iyunida Londonda eng rivojlangan 8ta davlatning moliya vazirlari HIPC guruhi mamlakatlari (katta miqdorda qarzga ega bo‘lgan eng kambag‘al mamlakatlar) qarzining bir qismidan voz kechish uchun Jahon banki, Xalqaro valyuta fondi va Osiyo rivojlanish bankiga 40-55 milliard AQSH dollari ajratish to‘g‘risida bir bitimga keldilar. Mazkur yordam kambag‘al mamlakatlarga voz kechilgan qarzlardan tejalgan mablag‘larni sog‘liqni saqlash va ta’lim tizimini yaxshilash, shuningdek qashshoqlik darajasini kamaytirishga yo‘naltirilgan ijtimoiy dasturlarga ishlatish imkoniyatini beradi. 34

Sakkizta eng rivojlangan mamlakatlarning moliyaviy qo‘llab-quvvatlashi natijasidia Jaxon banki, Xalqaro valyuta fondi va Osiyo rivojlanish banki qarzlardan voz kechish bo‘yicha Ko‘p tomonlama tashabbusni (MDRI) tashkil etdilar. Mazkur tashabbus HIPCni to‘ldirib, belgilab qo‘yilgan vazifalarga erishgan mamlakatlarning ko‘p tomonlama qarzlarining 100,0 % dan voz kechishni nazarda tutadi. Ilgariroq ana shu vazifalarni bajarishga muvaffaq bo‘lgan mamlakatlar HIPC guruhi maqomida islohotlarni qo‘llab quvvatlashni davom ettirayotganliklari to‘g‘risida ularga kredit ajratgan idoralar tomonidan tasdiqni olgan zahoti hamma qarzlari bekor qilinishi xuquqiga ega bo‘ldilar. Mazkur vazifalarni bajarishga keyinroq erishadigan boshqa mamlakatlar MDRIga muvofiq ko‘p tomonlama qarzlaridan avtomat tarzda voz kechilishiga erishadilar. Jahon banki va Osiyo tarraqiyot banki mazkur Tashabbusni faqat HIPC dasturni bajargan mamlakatlarga nisbatan qo‘llamoqda. Xalqaro valyuta fondi esa o‘zining “yagona yondashuv” noyob talabini bajarish uchun kengroq mezonlar o‘rnatgan. Aholi jon boshiga yillik daromadi 380 AQSH dollari (mazkur miqdor HIPC mamlakatlari guruhiga kiritilish uchun asos hisoblanadi) va undan kam bo‘lgan har qanday mamlakat MDRI Tashabbusiga muvofiq qarzlaridan to‘la voz kechilishi huquqiga egadir. Donor mamlakatlar rasmiy yordam hajmini 146 milliard AQSH dollarigacha ko‘paytirish majburiyatini oldilar. 2010 yilda rasmiy yordam hajmi taxminan 126 milliard AQSH dollarini tashkil etdi. Belgilangan miqdordan kamroq mablag‘ning jamg‘arilishi, eng avvalo Afrika mamlakatlariga yordam ko‘rsatilishida salbiy natijalarga olib kelmoqda. Ko‘pgina donor mamlakatlar ko‘rsatayotgan yordam hajmi BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadilarida belgilanganidan anchagina kam. Bu maqsadlarda ko‘rsatiladigan yordam miqdori ushbu mamlakatlarning yalpi milliy daromadining 0,7 % miqdorida bo‘lishi ko‘zda tutilgan edi. Insonni rivojlantirish mamlakatlarning savodxonlik va hamma uchun majburiy ta’lim kabi o‘z milliy maqsadlariga ega bo‘lishlarini nazarda tutadi. Bundan tashqari ularda umumiy maqsad – rivojlanishning asosiy mo‘ljali ham bo‘lishi kerak. 35

Mingyillik rivojlanish deklaratsiyasida belgilab qo‘yilgan rivojlanish soxasidagi maqsadlar xar bir mamlakat budjetiga tayanadigan milliy rivojlanish strategiyasini ishlab chiqishni ham ko‘zda tutadi. Hozirgi paytda ana shunday 700 ga yaqin insonni rivojlantirish mintaqaviy, milliy va mahalliy ma’ruzalari tayyorlangan. Ularni ishlab chiqishda hokimiyat organlari va boshqa manfaatdor tomonlar faol ishtirok etmoqdalar. Insonni rivojlantirish maqsadlarida insoniy tanlash imkoniyatlarini kengaytirish asosiy vazifa bo‘lsa ham, birgina uning o‘zi yetarli emas. Bundan tashqari ijtimoiy adolat, barqarorlik va inson xuquqlarini hurmat qilish kabi prinsiplarga amal qilish ham nihoyatda muximdir. Inson xuquqlari iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy xuquqlarni, shuningdek fuqarolik va siyosiy erkinliklarni qamrab oladi. Insonni rivojlantirishda ham mazkur muammolar ko‘zda tutilgan. Inson xuquqlarini amalga oshirish asosiy ko‘rsatkichlarni va ilg‘or maqsadlarni belgilash, monitoring strategiyasini ishlab chiqish, shuningdek qonunchilikni takomillashtirish orqali amalga oshiriladi. Insonni rivojlantirish shu tarzda - maqsadlar, ustuvorliklarga doimiy e’tibor orqali inson huquqlarini amalga oshirishga o‘z hissasini qo‘shadi. Insonni rivojlantirish ijobiy natijalarni muntazam ko‘paytirib borishga bog‘liqdir. Mazkur sohadagi muvaffaqiyatlar barqaror bo‘lishi uchun har bir shaxs, jamiyat guruhlari va xalqlar munosib turmush kechirishlariga zarur shart-sharoitlar yaratish uchun sa’y-harakatlarni muttasil kuchaytirib borish talab qilinadi. Global Mingyillik rivojlanish maqsadlari quyidagi masalalarni hal etishga qaratilgan: 1) o‘ta qashshoqlik va ochlikka barham berish; 2) umumiy boshlang‘ich ta’limni ta’minlash; 3) erkaklar hamda ayollar tengligini rag‘batlantirish va xotin- qizlar huquq hamda imkoniyatlarini kengaytirish; 4) bolalar o‘limini kamaytirish; 5) onalar sog‘lig‘ini yaxshilash; 6) OITS/OIV, bezgak va boshqa kasalliklarga qarshi kurash; 36

7) ekologik barqarorlikni ta’minlash; 8) rivojlanish maqsadlarida global hamkorlikni rivojlantirish. Mingyillik rivojlanish maqsadlariga erishish – global loyiha bo‘lib, u jahondagi barcha mamlakatlarda tatbiq etiladi. Bu maqsad va vazifalarning maqsad muvofiqligi va erishilishi mumkinligi nuqtai nazaridan har bir alohida davlatning milliy shart-sharoiti, taraqqiyot darajasi, ichki imkoniyati va manfaatlariga moslashgan bo‘lishi juda muhimdir. O‘zbekiston ham ana shunday tamoyillar asosida Mingyillik rivojlanish maqsadlari bo‘yicha konkret muddat va ko‘rsatkichlarni belgilash ustida ish olib bormoqda. O‘zbekiston uchun Mingyillik rivojlanish maqsadlarini quyidagicha ta’riflash mumkin: 1)kam ta’minlanganlikni kamaytirish, ovqatlanish sifati va madaniyatini oshirish; 2) boshlang‘ich va o‘rta maktablarda ta’lim sifatini yaxshilash; 3) ayollar va erkaklar tengligini rag‘batlantirish va ayollarning huquq va imkoniyatlarini kengaytirish; 4) bolalar o‘limini yanada kamaytirish; 5) onalar sog‘lig‘ini yanada yaxshilash; 6) OITS/OIV, sil va boshqa kasalliklarga qarshi kurash; 7) ekologik barqarorlikni ta’minlash; 8) rivojlanish maqsadlarida global hamkorlikni kuchaytirish kabi vazifalar kiradi. Ushbu maqsad va vazifalar quyidagi jadvalda ko‘rsatilgan. O‘zbekistonda Mingyillik rivojlanish maqsadlari Maqsad Milliy vazifalar 1. Kam ta’minlanganlikni kamaytirish, ovqatlanish sifati va madaniyatini oshirish 2015 yilga borib kam ta’minlanganlar darajasini ikki barobar kamaytirish 2. Boshlang‘ich va o‘rta maktablarda ta’lim sifatini oshirish 2015 yilga borib boshlang‘ich va asosiy o‘rta ta’lim sifatini oshirish va shu bilan birga, ta’limdan umumiy bahramand bo‘lish darajasini saqlab turish 3. Gender tengligini rag‘batlantirish va xotin- qizlarga vakolat berish 2005 yilga borib boshlang‘ich, umumiy, o‘rta maxsus va kasb-hunar ta’limi tizimida gender tenglikka erishish 2015 yilga borib oliy ta’lim tizimida gender balansini yaxshilash. 4. Bolalar o‘limini yanada kamaytirish 2015 yilga borib bolalar o‘limini uchdan ikki qismga kamaytirish 5. Onalar sog‘lig‘ini yanada 2015 yilga borib onalar o‘limini uchdan bir qismga 37

yaxshilash kamaytirish 6. OITS/OIV(SPID), bezgak va boshqa kasalliklarga qarshi kurashish OITS/OIV(SPID) OITS/OIV kasalliklari tarqalishini kamaytirish va 2015 yilga borib uning tarqalishini butunlay to‘xtatish Sil Silning tarqalishini kamaytirish va 2015 yilga borib uning tarqalishini butunlay to‘xtatish 7. Ekologik barqarorlikni ta’minlash Barqaror rivojlanish prinsiplarini davlat siyosati doirasiga va mamlakatda qabul qilingan dasturlariga kiritish hamda nobud bo‘lgan atrof muhit zaxiralarini tiklash. 2015 yilga qadar yaxshilangan suv manbalaridan va sanitariya hizmatlaridan bahramand bo‘ladigan shahar va qishloq aholisining ulushini ko‘paytirish 8. Rivojlanish maqsadlarida global hamkorlikni kuchaytirish Dastlabki va joriy vazifalar Mintaqada tinchlik va barqarorlikni ta’minlash, savdoni, shu jumladan, mintaqaviy va chegaralararo savdo hamda transport aloqalarini kengaytirish, to‘g‘ridan- to‘g‘ri chet el investitsiyalarini jalb etish hamda suv va energetika zaxiralaridan foydalanishni oqilona yo‘lga qo‘yish bo‘yicha sa’y-harakatlarni birlashtirish yo‘li bilan mintaqadagi qo‘shni mamlakatlar va boshqa davlatlar bilan hamkorlikni ta’minlash Bugungi kunda Inson taraqqiyoti konsepsiyasi istiqlolning birinchi kunlaridan boshlab “Islohot islohot uchun emas, avvalo inson uchun, uning manfaatlari uchun” degan hayotiy qoida asosida islohot jarayonlarni amalga oshirayotgan mamlakatimizda barcha o‘zgarish va yangilanishlarning markazidagi ustuvor masalaga aylanmoqda. Bu haqda so‘z borganda, O‘zbekiston Konstitutsiyasida inson huquq va manfaatlari eng oliy qadriyat sifatida muhrlab qo‘yilganligini qayd etish o‘rinli bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Hukumati a’zolarining BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlari amalga oshirilishining borishi haqidagi ma’ruzalarini eshitib, Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi mamlakatni modernizatsiya qilishga qaratilgan demokratik o‘zgarishlar yo‘li yuqori darajada samarali ekanini ta’kidladi. Chindan ham, iqtisodiy, siyosiy va huquqiy sohalardagi barcha islohotlarimiz pirovard natijada odamlar farovonligini muttasil oshirib borishga, mamlakatimiz har bir fuqarosining kasbiy, intellektual va ma’naviy salohiyatini ro‘yobga chiqarish uchun keng imkoniyatlarni, sof ekologik muhitni yaratishga qaratilgandir. 38

Keyingi 10 yil mobaynida davlatimiz tomonidan yurtimizda amalga oshirilgan barcha keng miqyosli ishlar BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlari keng ko‘lamda bajarilishini ta’minladi. Birgina ta’lim sohasini oladigan bo‘lsak, mamlakatimizda o‘z mazmun va mohiyatiga ko‘ra noyob bo‘lgan Kadrlar tayyorlash milliy dasturi muvaffaqiyatli amalga oshirildi. Ushbu dastur o‘n ikki yillik yaxlit majburiy uzluksiz ta’lim tizimiga o‘tish hamda ta’lim jarayonlarining sifatini tubdan va tizimli oshirishga, kadrlarning yuksak darajadagi umumiy va kasbiy madaniyatga ega bo‘lgan yangi avlodini tarbiyalashga qaratilgan maxsus chora-tadbirlarni ko‘rish imkonini berdi. Mamlakatimizda umumiy va o‘rta maxsus ta’lim davlat tomonidan kafolatlanadi. 7-15 yoshdagi bolalarning boshlang‘ich va umumiy ta’limga qamrab olinishi, shuningdek aholining savodxonlik darajasi bugungi kunda yuz foizni tashkil etadi. Bu esa BMTning boshlang‘ich va o‘rta maktablarda ta’lim sifatini oshirish sohasidagi Mingyillik rivojlanish maqsadlarining O‘zbekiston tomonidan yetakchi davlatlar qatorida bajarilayotganini to‘la tasdiqlaydi. So‘nggi yillarda yurtimizda tibbiy xizmat tizimi amalda to‘liq modernizatsiya qilindi, aholiga bepul yuqori malakali shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatish uchun yuksak talablarga javob beradigan zamonaviy kasalxonalar va bo‘limlarning ixtisoslashtirilgan tarmog‘i tashkil etilishi islohotlarning eng muhim va amaliy natijasi bo‘ldi. Jamoatchilik nazorati jamiyatning davlat bilan samarali aloqasini ta’minlashning, o‘tkazilayotgan chuqur demokratik islohotlar, mamlakatni siyosiy- huquqiy rivojlantirish maqsadlari va ustuvor yo‘nalishlari aholi tomonidan qo‘llab- quvvatlanishining, shuningdek, xalqning ezgu intilishlarini ro‘yobga chiqarish va farovonligini oshirishning, iqtisodiyotning raqobatdoshligini, qonun ustuvorligini ta’minlash, inson huquq va erkinliklarini himoya qilish hamda kuchli fuqarolik jamiyatini shakllantirishning muhim shartiga aylanmoqda. Ijtimoiy hayotni yanada demokratlashtirish va erkinlashtirish, iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va ijtimoiy sohadagi o‘zgarishlar jarayonlarida mamlakatimiz parlamenti tomonidan amalga oshirilayotgan aniq maqsadga 39

qaratilgan qonun ijodkorligi ishi muhim va hal qiluvchi ahamiyat kasb etmoqda. Mustaqillik yillarida yurtimizda 500 dan ziyod qonun qabul qilindi, 100 dan ortiq xalqaro huquqiy hujjat, shu jumladan, BMTning inson huquqlarini ro‘yobga chiqarish va uning uyg‘un kamol topishi masalasiga bevosita aloqador bo‘lgan oltita asosiy hujjati ratifikatsiya qilindi. Oliy Majlisning quyi palatasi tomonidan tashkil etilgan hukumat va parlament muloqoti, qonun ijodkorligi ishini hamda manfaatdor vazirlik va idoralarning amaliy faoliyatini tanqidiy tahlil qilish yakunlari bo‘yicha mamlakatimizning ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotini yanada erkinlashtirish sohasidagi qonunchilik bazasini yanada takomillashtirish, BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlarining yo‘nalishlari yuzasidan amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarning parlament va jamoatchilik monitoringini olib borishga doir samarali mexanizmlarni aniqlash bo‘yicha istiqbolli yo‘nalishlar belgilab olindi. Bu esa O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining 2010 yil va undan keyingi davrga mo‘ljallangan Qonun ijodkorligi, nazorat-tahlil ishlari dasturiga asos bo‘ldi. Shundan kelib chiqqan holda, O‘zbekiston Respublikasining bir qator vazirlik va idoralari rahbarlari BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlarini O‘zbekistonda amalga oshirishning borishini o‘rganish va tahlil qilish uchun parlament eshituvlarida ishtirok etdilar. O‘zbekiston Respublikasi Hukumati a’zolarining BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlari amalga oshirilishining borishi haqidagi ma’ruzalarini eshitib, Qonunchilik palatasi mamlakatni modernizatsiya qilishga qaratilgan demokratik o‘zgarishlar yo‘li yuqori darajada samarali ekanini ta’kidladi. Mingyillik deklaratsiyasi BMTga a’zo davlatlarning tinchlik, taraqqiyot va adolatli dunyo to‘g‘risidagi orzu-intilishlarini ifoda etadi. Bu hujjatda inson huquqlari, davlat boshqaruvi va demokratiya bo‘yicha majburiyatlarning keng doirasi belgilab berilgan. Mingyillik rivojlanish maqsadlarining global, mintaqaviy va milliy darajalarda bajarilishi maqomining umumiy bahosini va tushunilishini ta’minlaydigan sakkiz asosiy maqsad va ular bilan bog‘liq vazifalar hamda 40

ko‘rsatkichlar alohida ajratib ko‘rsatilgan. Bu maqsadlar va ular bilan bog‘liq vazifalar 2015 yilga kelib amalga oshirilishi lozim. 2.2. O‘zbekistonda BMT Mingyillik rivojlanish maqsadlari doirasida ta’lim sohasida belgilangan vazifalarni amalga oshirish bo‘yicha erishilgan natijalar Bugungi kunda ta’lim inson va jamiyatni rivojlantirishning eng muhim omiliga aylandi. Ta’lim muassasalari madaniy merosni avloddan avlodga uzatish, kasbiy tayyorgarlikning asosiy shakliga aylangan ta’lim shaxs tomonidan bilimlarni egallashiga xizmat qiladi, unga ijtimoiy meyorlarni o‘zlashtirishga yordam beradi, iqtisodiy faol hayotga kirishida qurol bo‘ladi. Ta’limning insonning ma’naviy va intellektual ehtiyojlarini va qobiliyatini shakllantirishga ta’siri nuqtai nazaridan uni o‘zaro bog‘liq uch: shaxs, davlat va jamiyat nuqtai nazaridan qarab chiqish ilmiy adabiyotlarda qabul qilingan. Shaxsiy darajada – bu insonning o‘zligini to‘la namoyon qilish, intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish imkoniyatidir. Shu bilan birga ta’lim umumiy va kasb bilimlarini egallashga ham xizmat qiladi. Bilimli inson ma’naviy jihatdan boy, uning hayoti faqat moddiy qadriyatlardangina iborat emas. Ta’lim shaxsga o‘zining ma’naviy extiyojlarini qondirish, hayotini to‘laqonli va uyg‘un qilish imkonini beradi. Davlat darajasida shuni ta’kidlash kerakki, davlat mamlakat intellektual salohiyatini rivojlantirishdan manfaatdor. “Bilimlar iqtisodiyoti” davrida ta’lim iqtisodiy rivojlanish va milliy boylikni jamg‘arishning eng muhim tarkibiy qismiga aylandi. Aholining ma’naviy boyligi mamlakatda xuquqiy madaniyatni shakllantiradi, shuningdek xalqning erkin, demokratik, xuquqiy davlatda yashash va mehnat qilish, o‘z huquqlari va erkinliklarini anglash, ulardan o‘zining hamda davlat va jamiyatning manfaatlari yo‘lida foydalanishga ko‘maklashadi. Jamiyat darajasida ta’lim alohida global ma’naviy qadriyatlarni shakllantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Bu jamiyatni taraqqiy ettirishning qudratli omilidir. Jamiyatning intellektual rivojlanishi – ijtimoiy taraqqiyotning asosidir. 41

Iqtisodiy nuqtai nazardan odamlar tomonidan bilimlarni egallashi jamiyatning iqtisodiy, ilmiy, madaniy va ijtimoiy rivojlanishini ta’minlaydi. Taniqli amerikalik iqtisodchi T. Stounyer “Iqtisodiyotning sanoat rivojlanishidan keyingi davrida bilim yer, mehnat va kapital o‘rnini bosib, zamonaviy ishlab chiqarish tizimlarining eng muhim asosiga aylandi” 1 deb ko‘rsatadi. Ekspertlarning hisoblab chiqishlariga ko‘ra, hozirgi davrda jismoniy kapital ulushiga jahon bo‘yicha o‘rtacha milliy boylikning 16,0 % to‘g‘ri keladi. Ayni paytda milliy boylikda inson kapitalining ulushi 64,0 %, tabiiy kapitalning ulushi 20,0 % ni tashkil qiladi. Iqtisodiy rivojlanish darajasi ortishi bilan inson kapitalining milliy boylikdagi ulushi ortib boradi. Germaniya, Shveytsariya va Yaponiyada mazkur salmoq 80,0 % ga yetgani huddi shundan dalolat beradi. Jahon hamjamiyati va alohida davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi stategiyasida ta’limga insonni rivojlantirish konsepsiyasining eng muhim tarkibiy qismi sifatida yondashiladi. Ta’lim insonni rivojlantirishning eng muhim omili sifatida iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va gumanitar muammolar butun majmuasini hal etishga katta ta’sir ko‘rsatishi isbotlangan. Ular qatorida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: ● har bir mamlakatda hozirgi davr uchun munosib bo‘lgan aholi turmush darajasi va turmush sifatini ta’minlash; ● ish bilan samarali bandlikni ta’minlash; ● barqaror rivojlanishni ta’minlash; ● ijtimoiy tengsizlik darajasini pasaytirish; ● fuqarolik jamiyati tarkibini mustahkamlash; ● inson huquqlariga rioya etish va ularni samarali amalga oshirish; ● shaxsning imkoniyatlarini to‘la va xar taraflama amalga oshirish uchun shart-sharoitlarni yaratish. Xalqaro hamjamiyat bugungi dunyoda ta’limning ahamiyatiga munosib baho bergan holda insonni rivojlantirishda ta’limning munosib rolini ta’minlashga 1 Стоуньер Т. Информационное богатство: профиль постиндустриальной экономики. Новая технологическая волна на Западе / Под ред. Гуревича П.С. –М.: Прогресс, 1986. - С.24. 42

qaratilgan qator strategik dasturlar ishlab chiqdi va ularni amalga oshirish choralarini ko‘rmoqda. Ulardan biri – “Ta’lim – hamma uchun” konsepsiyasidir. Konsepsiyaning asosiy prinsiplari 1990 yilda Jomtyen (Tailand) tashkil etilgan konferensiyada bayon etildi. Ushbu anjumanda “Ta’lim – hamma uchun” umumjahon deklaratsiyasi qabul qilindi. Ushbu hujjatda Inson xuquqlari umumjaxon deklaratsiyasi va Bola xuquqlari to‘g‘risidagi konvensiyadan kelib chiqqan holda quyidagilar e’lon qilindi: “Har bir bola, yosh va katta yoshdagi shaxs o‘zining tub ta’lim ehtiyojlarini, ushbu tushunchaning eng yuksak va mukammal ma’nosida, qondiradigan ta’lim olish huquqiga egadir”. “Ta’lim – hamma uchun” deklaratsiyasida ta’lim tizimi har bir inson iste’dodi, salohiyatini namoyon qilishga ko‘maklashishi, shaxs o‘z hayotini yaxshilashi va jamiyatni o‘zgartirish uchun salohiyatni rivojlantirishga rag‘batlantirishi zarur deb bayon qilindi. 1996 yilda Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkilotiga a’zo mamlakatlarning ta’lim vazirlari tomonidan qabul qilingan “Ta’lim – butun umr davomida” strategiyasi “Ta’lim – hamma uchun” konsepsiyasiga juda yaqindir. Butun umr davomida ta’lim olish strategiyasi umuman jamiyatning, shuningdek alohida har bir shaxsning turmush tarzini shiddatli o‘zgartiradigan o‘tish iqtisodiyotiga ega davlatlar uchun alohida ahamiyatga egadir. “Ta’lim – butun umr davomida” tushunchasi mohiyatining o‘zi inson faqat maktab yoshida emas, balki butun mehnat faoliyati davrida ta’lim berishning ham rasmiy, ham norasmiy tuzilmalarida ta’lim olishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratilishi kerakligini e’tirof etishdir. YA’ni “Ta’lim – butun umr davomida” strategiyasi inson umrining barcha bosqichlarida turli shakllarda va turli soxalarda bilim olishi zarurligini nazarda tutadi. 2000 yilning aprelida Dakarda (Senegal) bo‘lib o‘tgan ta’lim bo‘yicha umumjahon anjumanida “Ta’lim – hamma uchun” konsepsiyasi amalga oshirilishining 10 yillik yakunlari chiqarildi. Anjumanning asosiy xujjati – “Dakar xarakat doiralari: “Ta’lim – hamma uchun” majburiyatlarimizning bajarilishi”da ta’lim olish huquqi insonning asosiy huquqlaridan biri ekanligi yana bir bor 43

tasdiqlandi. Ta’lim globallashuv jarayonlari ta’sirini his etayotgan XXI asr jamiyatida insonning samarali faoliyatini ta’minlashning zarur vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Dakar anjumani “Ta’lim – hamma uchun” strategiyasini yanada izchil amalga oshirishning oltita maqsadini belgilab qo‘ydi: ● kichik yoshdagi bolalarni parvarish qilish va ularni tarbiyalash kompleks choralarini kengaytirish va takomilashtirish, bunda nochor bolalarga alohida e’tibor qaratish; ● 2015 yilga borib barcha bolalar, ayniqsa qizlar, noqulay muxitda yashaydigan hamda ozchilikni tashkil qilgan millatlarga mansub bolalarning bepul va yuqori sifatli boshlang‘ich ta’lim olishini ta’minlash; ● yoshlar va kattalarning ta’lim ehtiyojlarini ularning tegishli ta’lim dasturlaridan foydalanishlari va hayotiy ko‘nikmalarini hosil qilish asosida qondirilishini ta’minlash; ● 2015 yilga borib kattalar, ayniqsa ayollar o‘rtasida savodxonlik darajasini 50,0 % ga oshirish hamda hammaning asosiy va uzluksiz ta’limdan foydalanishi uchun imkoniyat yaratish; ● 2005 yilga borib boshlang‘ich va o‘rta ta’limda gender tafovutiga barham berish hamda 2015 yilga borib ta’lim soxasida jinslarning tengligiga erishish, bunda qizlar yuqori sifatli baza ta’limidan to‘liq va teng foydalanishlari, ular yaxshi o‘qishlari uchun sharoit yaratilishiga alohida e’tibor berish; ● ta’limning barcha jihatlari sifatini oshirish, hamma tomonidan yaxshi o‘zlashtirishga erishilishini ta’minlash, ayniqsa savodxonlik, hisoblash va hayotiy ko‘nikmalarni hosil qilishga qaratilgan ta’lim samaradorligini oshirish. Hozirgi vaqtda butun jahonda odamlar hamma davrdagilarga qaraganda yuqori ta’lim darajasiga egalar. Buni ta’limning juda ko‘p indikatorlari tasdiqlab turibdi. Agar 1960 yilda jahonda 15 yoshdagi va undan katta yoshda bo‘lgan har bir odam ta’lim olishining o‘rtacha davomiyligi 4 yildan kamni tashkil etgan bo‘lsa, 2010 yilga kelib mazkur ko‘rsatkich global darajada ikki barobarga, rivojlanayotgan mamlakatlarda esa uch marotabaga - 1,9 yildan 6,4 yilga ortdi. 44

1990 yilgi Insonni rivojlantirish to‘g‘risidagi birinchi ma’ruza e’lon qilingan vaqtdan buyon ta’lim olishning o‘rtacha davomiyligi ikki yilga ortdi, aholini ta’lim bilan yalpi qamrab olish esa 12,0 % ga ortdi, savodxonlik esa 57,0 % dan 85,0 % ga ko‘tarildi. Insonni rivojlantirish indeksida foydalaniladigan ta’limning o‘rtacha indeksi ham mazkur sohada erishilgan yuqori natijalardan dalolat beradi (6.1-rasm). Shu bilan bir qatorda ushbu ko‘rsatkichlar aholi hamma qatlamlarini ta’lim bilan qamrab olishdagi eng yangi siljishlarni hisobga olmasligi mumkin. Maktabga bormaydigan odamlar, odatda, katta yosh guruhiga mansubdir. Rivojlanayotgan mamlakatlarda 65-74 yoshdagi odamlarning 36,0 % umrida maktabga bormagan. Taqqoslash uchun shuni aytish mumkinki, 15-24 yosh guruhidagi yoshlar uchun ushbu ko‘rsatkich atigi 7,0 % ni tashkil etadi. Bugungi kunda jahonda yoshlar o‘rtasidagi savodxonlik ma’lumotlar mavjud bo‘lgan 104 mamlakatning 63 tasida 95,0 %, 35 mamlakatda esa 99,0 % ni tashkil etadi. Aholini boshlang‘ich ta’lim bilan qamrab olish bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkichlar bugungi kunda rivojlanayotgan davlatlarda ham, rivojlangan davlatlarda ham 100,0 % ga tengdir. Hozirgi vaqtda bolalar faqat maktabga boribgina qolmasdan, uni tamomlayaptilar ham. Jahonda boshlang‘ich ta’limga ega bo‘lganlar soni jami aholining 84,0 % dan 94,0 % ga yetdi. Dunyodagi ko‘pgina mamlakatlarda aholini ta’lim bilan qamrab olishning kengayishi ushbu sohani davlat tomonidan moliyalashtirish ortishi bilan bog‘liqdir. O‘quvchilar asosan davlat maktabiga boradilar. Ayniqsa, boshlang‘ich (jami o‘quvchilarning 92,0 %) va o‘rta (85,0 %) davlat maktablariga qatnaydigan o‘quvchilar ko‘p. Dunyoda ta’limga davlat harajatlari 1970 yildagi yalpi ichki mahsulotning 3,9 % dan 2006 yilda 5,1 % ga yetdi. Mazkur o‘sish uzoq muddatli tendensiya ekanligini alohida ta’kidlash lozim. Chunki bundan 100 yil muqaddam ta’lim uchun davlat xarajatlari yalpi ichki mahsulotnning 1,0 % ni tashkil etardi. Ma’lumki, ko‘pchilik industrial rivojlangan mamlakatlarning zamonaviy ta’lim tizimi 1950-1970 yillarda shakllangan. Shu davrda inson kapitali nazariyasi 45

paydo bo‘lib, jamiyat va davlatning ta’limning rivojlanishiga bo‘lgan munosabatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Insonning bilimlar bilan boyishining doimiy jarayoni hozirgi sharoitda fanning jamiyat hayotidagi rolining ortib borishi bilan shartlangan yangi xususiyatlarni kasb etdi. Endi u mavjud bilimlar va ko‘nikmalarning amaliy yo‘l bilan to‘ldirilishini namoyon etmaydi. Insonlarni ilmiy bilimlar va ularni amaliyotda qo‘llash uquvlari bilan boyitish jarayoni hal qiluvchi rol o‘ynamoqda. Buni esa uzluksiz rivojlanuvchi va rivojlanish jarayonida tabaqalashuvchi ta’lim tizimisiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Unda kadrlarni, shu jumladan tadbirkorlarni iqtisodiy tayyorlash muhim o‘rin tutadi. Bilimlar va axborotlarning jamiyat rivojlanishidagi ahamiyatini nihoyatda oshib borayotganligi axborot jamiyati konsepsiyalarida va axborot sivilizatsiyasining shakllanishida o‘z aksini topdi. Yangi bilimlar, axborot, uquv va ko‘nikmalarga ega bo‘lish, ularni yangilash va rivojlantirishga yo‘naltirilishning qaror topishi nafaqat industrial iqtisodiyotdagi xodimlarning, balki tadbirkorlarning, biznes rahbarlarining ham fundamental xususiyatlariga aylanmoqda. Axborot jamiyatida qaror topuvchi iqtisodiy rivojlanishning yangi xili ular uchun o‘z malakasini doimiy ravishda oshirish zaruratini keltirib chiqaradi. Ta’lim sohasi axborot jamiyatida hayotning iqtisodiy sohasi bilan aralashib ketadi. Ta’lim faoliyati iqtisodiy rivojlanishning muhim tarkibiy qismiga aylanmoqda. Zamonaviy axborot infratuzilmasini shakllantirish nafaqat iqtisodiy samaradorlikni oshirish vazifalari bilan, balki biznesda yangi texnologiyalardan, zamonaviy texnika tizimlaridan, ma’lum bilimlar, uquv va ko‘nikmalardan, insonlar xatti-harakatining modellaridan foydalanish zarurati bilan belgilanadi. Demak, ijtimoiy rivojlanishda bilimlar, axborot ahamiyatining kuchayishi, bilimlarning asta-sekin inson kapitaliga aylanishi ta’lim sohasining hozirgi zamon ijtimoiy hayoti tarkibidagi rolini keskin o‘zgartiradi. Albatta, turli mamlakatlar va turli davlatlar guruhlarida ta’lim tizimining ijtimoiy tuzilmadagi holatining o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Biroq, yangi axborot sivilizatsiyasining vujudga kelishi ta’lim sohasini ijtimoiy hayotning markaziga chiqardi. 46

Ushbu jarayonlarni ko‘pgina mamlakatlar uchun umumiyligini xisobga olgan xolda 1990-yillarning oxiriga kelib Yevropa qit’asida Bolonya jarayoni belgisi ostida Yevropa ta’lim makoni shakllana boshladi. 1999 yilda Italiyaning Bolonya shahrida oliy ta’lim uchun javob beruvchi Yevropa vazirlarining Birinchi uchrashuvi bo‘lib o‘tdi va unda deklaratsiya qabul qilindi. Jarayon mohiyati kelajakda Yevropa oliy ta’lim hududi deb nomlangan va faoliyat ko‘rsatish fundamental tamoyillarining umumiyligiga asoslangan Umumevropa oliy ta’lim tizimini shakllantirishdan iborat 1 . Shunday qilib, axborot jamiyatining vujudga kelishi bilan bog‘liq barcha milliy va halqaro loyihalarda ta’lim sohasini rivojlantirish markaziy o‘rin egallaydi. Ta’lim tizimining xolatidan, uning shaxs va jamiyatning yuqori sifatli ta’lim xizmatlariga bo‘lgan ehtiyojlarini qondira olishidan xozirgi zamon jamiyat rivojlanish istiqbollari bog‘liq. Shu bilan birga, jahon global iqtisodiy tendensiyalar, shu jumladan iqtisodiyotda inson sarmoyasining ortishi muhim ahamiyat kasb etadi. Jahon tiklanish va taraqqiyot banki tomonidan o‘tkazilgan tadqiqot natijalariga ko‘ra 192 mamlakatda iqtisodiy o‘sishning faqatgina 16,0 % jismoniy kapital (jihozlar, infratuzilma va h.k.) ulushiga to‘g‘ri keladi. Mazkur ulushning yana 20,0 % ni tabiiy resurslar beradi. Qolgan 64,0 % inson omili bilan, shu jumladan iqtisodiy rivojlanishning katalizatoriga aylanishga qodir bo‘lgan sifat jihatdan yangi turdagi tadbirkorlarni shakllantirish bilan bog‘liq 2 . Ushbu jiddiy dalil turli mamlakatlar hukumatlarini biznes-ta’lim tizimini rivojlantirish orqali biznes sohasi uchun mutaxassislarni tayyorlash tizimini rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratishga undaydi. Bunda shunday holatdan kelib chiqish lozimki, ta’limning o‘zi – bu insonning u yoki bu mehnat faoliyati uchun zarur bo‘lgan bilimlar, uquv va ko‘nikmalarni o‘zlashtirishning bir vaqtning o‘zida ham jarayoni, ham natijasidir. Ta’lim, shu jumladan biznes sohasida ta’lim olishning asosiy yo‘li – o‘quv 1 Гребнев Л.Г. Болонский процесс и система образования России //Бизнес-образование.- 2002. - №2. 2 Бизнес-образование по-русски. //Экономическое обозрение -Т.: 2006. - № 5. – 69-б. 47

muassasalarida tahsil olishdan iborat, u yerda o‘qish xo‘jalik yuritishning bozor usullari va tadbirkorlik faoliyati sohasidagi bilimlarni egallash bilan bog‘liq. Ta’lim sifati muammosi rivojlangan mamlakatlarda biznes-maktablar faoliyatining asosiy masalasi hisoblanadi. Olinadigan ta’limning yuqori sifati «litsenziyalash – attestatsiyadan o‘tkazish – davlat akkreditatsiyasi - ijtimoiy akkreditatsiya - tasniflar» zanjirining tegishli bosqichida ta’minlanadi. 1 Bunda litsenziyalash ta’lim dasturlarini davlat ta’lim standartlariga muvofiq o‘tishga ruxsat berilishini anglatadi. O‘z navbatida, attestatsiya odatda litsenziya berilganidan so‘ng kamida uch yildan keyin o‘tkazilib, u oliy o‘quv yurtining ta’lim dasturlari bo‘yicha davlat standartlariga mos kelishini tekshirish funksiyasini bajaradi. Tegishlicha, davlat akkreditatsiyasi ta’lim muassasasi maqomining hamda oliy o‘quv yurti bitiruvchilariga davlat namunasidagi diplomni berish imkonini beruvchi o‘quv dasturlarining keyingi muddatga tan olinishini o‘zida namoyon etadi. Bundan tashqari, rivojlangan mamlakatlarda ijtimoiy akkreditatsiya ham muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u oliy o‘quv yurtlari dasturlarining mustaqil bahosi hisoblanadi. Tasniflar – bu oliy o‘quv yurtining mustaqil baholovchilar tomonidan ishlab chiqilgan mezonlar asosida mustaqil tashqi ekspertlar tomonidan baholanishi. Baholashning maqsadi odatda oliy o‘quv yurtlarining sifatga asoslangan tasnifini tuzishdan iborat. Shunisi e’tiborga loyiqki, maktablarning mashhurligi va tasnifi MVA dasturlari bitiruvchilarining ishga joylashishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Yana shuni ta’kidlash lozimki, barcha mamlakatlarda o‘zining akkreditatsiyalash standartlari mavjud. Masalan, ular AQShda ham, Yevropa mamlakatlarida ham katta farq qiladi, bunda Buyuk Britaniya, Italiya va Fransiya kabi Yevropa mamlakatlarining o‘zida ham akkreditatsiyalash keskin farq qiladi. Hatto ikkita eng mashhur akkreditatsiya tizimi AACSB International (Shimoliy Amerika) va EQUIS (efmd - Yevropa) ham turli yondashuvlarga asoslangan, 1 Зобов A . M . Проблемы реализации многоуровневой системы бизнес- образования во внешнем учебном заведении // Бизнес- образование. – М.: 2002. - №2. – С. 24. 48

masalan, EQUIS akkreditatsiyasini olish imkoniyati maktab talabalarining katta qismi xorijliklar bo‘lishini nazarda tutadi. O‘zbekistonda ta’limga jamiyatni isloh etish va yangilash siyosatini amalga oshirishning hal qiluvchi bo‘g‘ini sifatida alohida e’tibor qaratiladi. Ta’lim mamlakat iqtisodiyotini barqaror rivojlantirish, mamlakatni jahon hamjamiyatiga integratsiyalashning majburiy sharti deb hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 41-moddasiga muvofiq: “Har kim ta’lim olish xuquqiga egalar. Bepul umumiy ta’lim olish davlat tomonidan kafolatlanadi. Maktab ishlari davlat nazoratidadir” 1 . “Ta’lim to‘risidagi” Qonunda 2 ta’lim O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor deb e’lon qilingan. Ta’lim soxasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplari quyidagilardani iboratdir: ● ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi; ● ta’limning uzluksizligi va izchilligi; ● umumiy o‘rta, shuningdek o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining majburiyligi; ● o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishini akademik litseyda yoki kasb- hunar kollejida o‘qishni tanlashning ixtiyoriyligi; ● ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi; ● davlat ta’lim standartlari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi; ● ta’lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv; ● bilimli bo‘lishni va iste’dodni rag‘batlantirish; ● ta’lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvini uyg‘unlashtirish. O‘zbekistonda ta’lim sohasini chuqur isloh qilish 1997 yilda qabul qilingan Kadrlar tayyorlash milliy dasturi 3 bilan bog‘liqdir. Ushbu hujjatda quyidagilar qayd qilinadi: “O‘zbekiston Respublikasi inson huquqlari va erkinliklariga rioya etilishini, jamiyatning ma’naviy yangilanishini, ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor 1 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2014. – B.10. 2 “Ta’lim to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasining Qonuni // http: // www.lex.uz. 3 O‘zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi // http: // www.lex.uz. 49

iqtisodiyotini shakllantirishni, jahon hamjamiyatiga qo‘shilishni ta’minlaydigan demokratik huquqiy davlat va ochiq fuqarolik jamiyati qurmoqda. Inson, uning har tomonlama uyg‘un kamol topishi va farovonligi, shaxs manfaatlarini ro‘yobga chiqarishning sharoitlarini va ta’sirchan mexanizmlarini yaratish, eskirgan tafakkur va ijtimoiy xulq-atvorning andozalarini o‘zgartirish respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir. Xalqning boy intellektual merosi va umumbashariy єqdriyatlar asosida, zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan, texnika va texnologiyalarning yutuqlari asosida kadrlar tayyorlashning mukammal tizimini shakllantirish O‘zbekiston taraqqiyotining muhim shartidir”. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida mamlakatda ta’lim sohasini isloh qilish zarurati quyidagilar bilan izohlanadi: ● respublikaning demokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyati qurish yo‘lidan izchil ilgarilab borayotganligi; ● mamlakat iqtisodiyotida tub o‘zgartirishlarning amalga oshirilishi, respublika iqtisodiyoti asosan xomashyo yo‘nalishidan raqobatbardosh pirovard mahsulot ishlab chiqarish yo‘liga izchil o‘tayotganligi, mamlakat eksport salohiyatining kengayayotganligi; ● davlat ijtimoiy siyosatida shaxs manfaati va ta’lim ustuvorligi qaror topganligi; ● milliy o‘zlikni anglashning o‘sib borishi, vatanparvarlik, o‘z vatani uchun iftixor tuyg‘usining shakllanayotganligi, boy milliy madaniy-tarixiy an’analarga va xalqimizning intellektual merosiga hurmat; ● O‘zbekistonning jahon hamjamiyatiga integratsiyasi, respublikaning jahondagi mavqei va obro‘-e’tiborining mustahkamlanib borayotganligi. O‘z mohiyati va mazmuni bo‘yicha noyob hisoblangan mazkur dastur 12 yillik ta’limga o‘tish hamda uzluksiz ta’lim tizimini shakllantirishga yo‘naltirilgan. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirishda quyidagilar nazarda tutiladi: 50

● shaxs – kadrlarni tayyorlash tizimining asosiy subyekti va obyekti, ta’lim xizmatlarining iste’molchisi va ishlab chiqaruvchisi; ● davlat va jamiyat ta’lim va kadrlarni tayyorlash tizimi faoliyatini tartibga soladigan hamda ushbu tizim amal etishi ustidan nazoratni amalga oshirdigan kadrlar tayyorlashning kafolatchilaridir; ● uzluksiz ta’lim malakali va raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashning asosini tashkil etib, ta’limning barcha turlari, davlat ta’lim standartlarini qamrab oladi; ● fan - yuqori malakali mutaxassislarni ishlab chiqaruvchisi va iste’molchisidir, u ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalarini yaratadi; ● ishlab chiqarish – kadrlarga ehtiyojni, shuningdek ular tayyorgarligining sifati va darajasiga talablarni belgilaydigan asosiy buyurtmachi, kadrlarni tayyorlash tizimini moliyalashtirish va moddiy-texnik ta’minotining ishtirokchisidir. O‘zbekistonda uzluksiz ta’lim tizimining amal etilishi davlat ta’lim standartlari, turli darajadagi ta’lim dasturlarining uzviyligi asosida ta’minlanadi hamda ta’limning quyidagi turlarini qamrab oladi: ● maktabgacha ta’lim; ● umumiy o‘rta ta’lim; ● o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi; ● oliy ta’lim; ● oliy ta’limdan keyingi ta’lim; ● malaka oshirish va kadrlarni qayta tayyorlash; ● maktabdan tashqari ta’lim. Maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’limning boshlang‘ich qismi hisoblanadi. U bolaning sog‘lom va rivojlangan shaxs bo‘lib shakllanishini ta’minlab, o‘qishga bulgan ishtiyoqini uyg‘otib, tizimli o‘qitishga tayyerlab boradi. 6-7 yoshgacha bo‘lgan maktabgacha ta’lim davlat va nodavlat bolalar maktabgacha ta’lim muassasalarida va oilada amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’limning maqsadi – bolalarni maktabdagi o‘qishga tayyerlash, bolani sog‘lom, rivojlangan, mustaqil 51

shaxs bo‘lib shakllantirish, qobiliyatlarini ochib berish, o‘qishga, tizimli ta’limga bo‘lgan ishtiyoqini tarbiyalashdir. Maktabgacha ta’lim muassasalari, faoliyat yo‘nalishiga ko‘ra, quyidagi turlarga bo‘linadi: ● bolalar yaslisi, bolalar yasli bog‘chasi, bolalar bog‘chasi, uydagi bolalar bog‘chasi (mustaqil muassasa yoki filial sifatida); ● maktabgacha tarbiya va boshlang‘ich ta’lim mussasasi (bolalar bog‘chasi- maktab); ● tarbiyalanuvchilarni bir yoki bir nechta yo‘nalishda (til, badiiy estetik, sport va boshqalar) tarbiyalovchi maktabgacha ta’lim muassasalari; ● tarbiyalanuvchilarning jismoniy va ruhiy rivojlanishdagi og‘ishlarini tiklovchi turdagi bolalar bog‘chasi; ● tibbiyot–gigiyena, profilaktika va sog‘lomlashtirish tadbir va tartiblarini amalga oshiruvchi zaiflashgan bolalarni nazorat qilish va sog‘lomlashtirish bog‘chasi; ● birlashtirilgan turdagi bolalar bog‘chasi (birlashtirilgan turdagi bolalar bog‘chasiga rivojlantiruvchi, tiklovchi va sog‘lomlashtiruvchi guruhlar umumlashtirilgan ko‘rinishda kiradi). Maktabgacha ta’lim, olinish shakli va usullaridan qat’i nazar, quyidagi maqsadlarni o‘z oldiga qo‘yadi: bolalarni maktabda o‘qishga maqsadli va tizimli tayyorlash; bolalarning shaxsiy qobiliyatlari va iste’dodlarini rivojlantirish; bolalarni milliy va umuminsoniy ma’naviy va madaniy qadriyatlar bilan tanishtirish, ularni intellektual rivojlantirish; bolalarda yuqori ma’naviy va odob–ahloq asoslarini shakllantirish; bolalarning jismoniy va ruhiy sog‘ligini mustahkamlash; O‘zbekistonda majburiy, bepul, muddati 9 yildan iborat bo‘lgan umumiy o‘rta ta’lim mavjud bo‘lib, u boshlang‘ich (1-4- maktab sinflari) va o‘rta (5-9- maktab sinflari) ta’limga bo‘lingan. 52

Boshlang‘ich ta’lim umumiy o‘rta ta’lim olish uchun zarur bo‘lgan bilim va malakaning, savodxonlik asoslarining shakllantirilishiga yo‘naltirilgan. Birinchi sinfga bolalar 6-7 yoshdan qabul qilinadi. Boshlang‘ich ta’lim O‘zbekistonda majburiy, bepul va barchaga taalluqli hisoblanadi. Bu maktab yoshiga yetgan barcha bolalar umumiy yeki maxsus (nogiron bolalar va rivojlanishdan orqada qolgan bolalar) boshlang‘ich maktabga borishlarini bildiradi. Bolalarni boshlang‘ich ta’limga jalb qilish mos keluvchi yoshidagi bolalarning 100% tashkil qiladi. Bola boshlang‘ich maktabni tugatar ekan, u o‘qish, yozish va hisoblash mahoratiga ega bo‘lishi kerak. O‘quvchiga nazariy fikrlash elementlari, o‘rgatilgan harakatlarni boshqarish mahorati singdirib boriladi. Nutq madaniyati, shaxsiy gigiyena asoslari, sog‘lom hayot tarzi va jamiyatda o‘zini tutish bilimlari ham berib boriladi. O‘quv fanlarining sifat va tirkibi boshlang‘ich maktabda, maktab turi va o‘qitish sharoitlariga ko‘ra o‘zgarib turadi. Maktabning barcha birinchi sinf o‘quvchilari bepul o‘quv kitoblari va o‘quv asboblari bilan ta’minlanadi. 1996 yildan beri kam ta’minlangan oilalardan bo‘lgan 1-9- sinf o‘quvchilari har yili davlat budjeti hisobidan o‘quv ashyolari hamda qishki kiyim komplektlari bilan ta’minlanadi. O‘zbekistonda boshlang‘ich va o‘rta ta’lim tashkil qilinishi va tarkibiga ko‘ra bir - biri bilan bevosita bog‘liq. Har bir umumta’lim maktabi ikkala pog‘onada umumiy o‘rta ta’limni amalga oshiradi. Bu boshlang‘ich maktabda bitiruvchilarning to‘liq hisobini olib borishni va umumiy o‘rta ta’lim tizimida uzluksizlikni ta’minlaydi. Umumiy o‘rta ta’lim kerakli bilim hajmi, mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, tashkiliy mahorat va amaliy tajriba poydevorini qo‘yib, boshlang‘ich professional yo‘nalishni va ta’limning keyingi pog‘onasini tanlashda ko‘maklashadi. Umumiy o‘rta ta’lim boshlang‘ich ta’limning mantiqiy davomi bo‘lsa ham, tarkibiy sifatiga va o‘qitish uslubiga ko‘ra farq qiladi. Umumiy o‘rta ta’lim ishtirokchining ijtimoiy mavqeini belgilab olishga bo‘lgan ishtiyeq, qiziqish va qobiliyatlarini, uning shaxs bo‘lib shakllanishini ta’minlaydi. O‘quvchi o‘rta 53

maktabda fan asaslari bo‘yicha tizimli bilimlarni oladi. Ta’lim jarayonida keng dunyoqarash shakllanishi va ijodiy fikrlash qobiliyati paydo bo‘ladi. Xalqning boy ma’naviy va madaniy me’rosi bilan tanishtirib borish orqali bolada atrofdagi olamga bo‘lgan g‘amxo‘rlik hissi uyg‘otib boriladi. O‘rta maktab o‘quvchilar uchun maktab fanlarini mustaqil o‘rganishga keng imkoniyatlar yaratib beradi. O‘rta ta’limning tarkibiy qismiga majburiy va qo‘shimcha komponentlar kiradi. Majburiy komponent davlat ta’lim stanlartlari bilan aniqlanadi va ishtirokchining minimal kerakli tayyorgarlik darajasini belgilaydi. Uning muvaffaqiyati o‘rta ta’lim muassasalari tomonidan kafolatlanadi. Bu komponent davlat va jamiyat buyurtmasi, shaxsning qiziqish va talabi asosida belgilanadi. O‘rta maxsus ta’lim kasb-hunar ta’limining bir shakli bo‘lib, asosiy maqsadi ishlab chiqarishning birinchi bo‘g‘inidagi tashkilotchi va ish boshqaruvchilarni, oliy toifali mutaxassislarning yordamchilarini, yuqori malaka va ko‘nikmalarni talab qiluvchi ma’lum bir turdagi ishni mustaqil bajara oluvchi o‘z ishining ustalarini bo‘lgan – texnik, agronom, boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari, feldsher, stomatolog, konsertmeyster kabi mutaxassislarni tayyorlashdan iboratdir. O‘rta maxsus ta’lim mutaxassislari qatoriga kasbiy tayyorgarlikning yuqori bosqichi talab etiladigan balet, sirk artistlari, ayrim badiiy mutaxassislar ham kiradi. O‘rta maxsus ta’lim umumiy o‘rta ta’limda amaliy va nazariy bilimlar bilan bir qatorda kasb-hunarga oid bo‘lgan malaka va ko‘nikmalarni ma’lum bir sohada rivojlantirishga qaratilgan. O‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi kunduzgi ko‘rinishda ikki yo‘nalishda akademik litseylarda va kasb-hunar kollejlarida amalga oshiriladi. Kasb-hunar kollejlari kasb ta’limi bilan bir qatorda akademik litseylar kabi o‘rta maxsus ta’lim ham berib, bu keyinchalik yoki uzluksiz ta’limni davom ettirish, yoki mutaxassisligi bo‘yicha ish bilan shug‘ullanish imkonini beradi. Akademik litsey – o‘qish uch yilga mo‘ljallangan o‘rta maxsus yo‘naltirilgan o‘quv dargohi bo‘lib, davlat ta’lim standartiga mos ravishda o‘quvchilarning bilimlari aqliy salohiyatini oshirishga qaratilgan, ularning imkoniyatlari va qiziqishlari asosida yo‘naltirilgan holda chuqurlashtirib beriladi. 54

Akademik litseylarda o‘quvchilar ta’lim yo‘nalishini ixtiyoriy ravishda- gumanitar, tabiiy fanlar yo‘nalishi tarzida tanlaydilar. “Oliy ta’lim” atamasi zaminida iqtisod, fan, texnika va madaniyat sohasida faoliyat olib boruvchi, ish mobaynida ilm-fan, madaniyat, texnika yangiliklarini qo‘llagan va o‘z ustida ishlagan holda nazariy va amaliy muammolarni bartaraf etuvchi yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash tushuniladi. Oliy ta’limning asosiy maqsadi zamon talablariga javob bera oladigan malakali, raqobatbardosh, yuksak bilimli, oliy ta’lim mutaxassisi talablariga o‘zi tanlagan yo‘nalishi yuzasidan talabga javob bera oladigan respublikaning ilm-fan, madaniyat, iqtisod, ijtimoiy sohalarini rivojlantirishda o‘z hissasini qo‘shadigan, mustaqil fikrlaydigan, yuksak ma’naviyatga ega bo‘lgan yuqori salohiyatli mutaxassislarni tayyorlashdir. Oliy ta’lim ikki bosqichdan iborat: bakalavriat va magistratura. Bakalavriat — bu to‘rt yil davom etuvchi yo‘naltirilgan nazariy va amaliy bilim beruvchi oliy ta’limning birinchi bosqichi hisoblanadi. Bakalavr dasturini o‘qitish nihoyasiga yetgach talaba davlat attestatsiyasining yakuniy xulosasiga muvofiq o‘qitilgan yo‘nalish asosida “bakalavr” darajasiga loyiq deb topiladi hamda davlat namunasida ko‘rsatilgan diplom beriladi. Magistratura — bu ikki yil davom etadigan aniq yo‘nalish asosida nazariy hamda amaliy bilim beruvchi, bakalavrni bitirgachgina tanlov asosida ta’lim olish davom ettirilishi mumkin bo‘lgan oliy ta’lim bosqichi. Magistraturada o‘qish yakunlangach bitiruvchilarga davlat attestatsiyasi kommisiyasining yakuniy xulosasiga muvofiq aniq mutaxassisligi ko‘rsatilgan “magistr”lik darajasi va magistrlikni tasdiqlovchi davlat namunasida ko‘rsatilgan diplom beriladi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi doirasida Maktab ta’limini rivojlantirish davlat umumilliy dasturi amalga oshirilmoqda. Kadrlar tayyorlash bo‘yicha milliy dasturni amalga oshirishning birinchi bosqichida (1997-2001 yillarda) mamlakatda uzluksiz ta’lim tizimining yangi tarkibi shakllantirildi, shuningdek bu tizimning barcha bo‘g‘inlarini boshqarishning mexanizmi belgilab qo‘yildi. 55

Kadrlar tayyorlash va uzluksiz ta’lim tizimi samarali amal etishi va raqobat muxitini shakllantirishni ta’minlaydigan mazkur tizimning prinsipial jihatdan yangi normativ-huquqiy asosi yaratildi. Ta’lim muassasalarini davlat attestatsiyasidan o‘tkazish va akkreditatsiya qilish tizimi amaliyotga joriy etildi, uzluksiz ta’lim barcha turlarining davlat standartlari ishlab chiqildi. Ikkinchi bosqichning (2001-2005 yillar) ustuvor vazifalari sifatida uzluksiz ta’lim tizimi barcha bosqichlarida talab etilgan sifatni ta’minlash belgilandi. Buning uchun ta’lim monitoringi va uni boshqarishning yagona tizimi yaratildi. Umumta’lim maktablarini tugallagan barcha yoshlarni akademik-litseylar va kasb-hunar kollejlari bilan to‘la qamrab olishini ta’minlaydigan tizimning shakllantirilishi hamda 12 yillik o‘rta ta’limga o‘tilishi O‘zbekistonda ta’lim soxasidagi umumdavlat dasturlarining mantiqiy natijasi bo‘ldi. Ma’lumki, ta’lim sohasidagi islohotlar mamlakatimizda olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning uzviy va hal qiluvchi yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek, «Hammamizga teran bir haqiqat ayon bo‘lishi kerak – biz yurtimizning ertangi rivoji yo‘lida qanday chuqur o‘ylangan dasturlarni tuzmaylik, bu rejalarni bajarish uchun qanday moddiy baza va imkoniyatlarni yaratmaylik, buning uchun qanday ko‘p sarmoya safarbar etmaylik, ularning barchasini amalga oshiradigan, ro‘yobga chiqaradigan qudratli bir omil borki, u ham bo‘lsa, yuqori malakali ishchi kuchi va yurtimizning ertangi kuni, taraqqiyoti uchun mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishga qodir bo‘lgan yetuk mutaxassis yoshlarimiz, desak, o‘ylaymanki, hech xato bo‘lmaydi» 1 . Bundan ko‘rinadiki, erkin demokratik fuqarolik jamiyatini barpo etish, yuksak iqtisodiy taraqqiyotga erishish va aholi farovonligini ta’minlash kabi pirovard maqsadlarga ta’lim sohasini tubdan o‘zgartirmasdan va zamonaviy asosda qayta qurmasdan turib erishib bo‘lmaydi. Ta’limning boshqa bosqichlari qatori oliy ta’lim tizimini ham tubdan o‘zgartirish mustaqillik davridagi ta’lim islohotlarining eng muhim 1 O‘zbekiston Konstitutsiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot yo‘lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. – Prezident Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 17 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi // Xalq so‘zi, 2009 yil 6 dekabr. 56

yo‘nalishlaridan biridir. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi (1997 yil 29 avgust) xalqaro ta’lim standartlarini mamlakatimiz oliy ta’lim tizimiga joriy qilish, yuksak malakali zamonaviy kadrlar tayyorlashda milliy tajriba va an’analarimiz bilan birga ilg‘or jahon tajribasidan ham keng foydalanish borasida yangi ufq va imkoniyatlar ochdi. Aynan ana shu hujjatlar asosida oliy ta’lim muassasalari moddiy-texnik bazasini mustahkamlash va rivojlantirish, ularni zamonaviy o‘quv-laboratoriya uskunalari va kompyuter texnikasi bilan jihozlash, darslik va o‘quv-uslubiy materiallar, pedagog kadrlar bilan ta’minlash, yangicha fikrlaydigan o‘qituvchilarni tayyorlash, qayta tayyorlash, malakasini oshirish, ularning mehnatini rag‘batlantirishni kuchaytirish tadbirlari aniq belgilab olindi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi Prezidentimiz tashabbusi bilan yuzaga keldi. Bunday Dastur dunyoda AQShdan so‘ng faqat O‘zbekistonda qabul qilindi va bugungi kunda jahon jamoatchiligi uning afzalliklarini to‘la e’tirof etib, bizning bu sohadagi tajribalarimizni o‘rganmoqda. Mamlakatimizda uzluksiz ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimining amaliy jihatdan yangi meyoriy-huquqiy poydevori yaratildi. Akademik litseylar va kasb- hunar kollejlari uchun yuqori malakali pedagog va muhandis-pedagog kadrlar tayyorlash, ularni saralash, attestatsiyadan o‘tkazish, boshqaruv xodimlari va pedagog kadrlarni qayta tayyorlash bo‘yicha maqsadli dastur ishlab chiqildi va hayotga joriy etildi. Ma’lumki, uzluksizlik va uzviylik ta’lim tizimida ortiqcha takroriylikka chek qo‘yib, eng avvalo, jamiyatning ma’naviy va intellektual salohiyatini kengaytiradi, qolaversa, davlatning ijtimoiy va ilmiy-texnik taraqqiyotini takomillashtirish omili sifatida ishlab chiqarishning barqaror rivojlanishini ta’minlaydi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek, O‘zbekistonda har yili ta’lim uchun saflanayotgan xarajatlar yalpi ichki mahsulotning 10-12 foizini tashkil etmoqda. Holbuki, jahon tajribasida bu ko‘rsatkich 3-5 foizdan oshmaydi. Bugungi kunda, jahon moliviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida “Barkamol avlod yili” davlat dasturida belgilangan kompleks chora-tadbirlarni bajarish uchun 2010 yilda barcha moliyalash manbalari hisobidan 8 trillion so‘m atrofidagi mablag‘, 57

jumladan, 1,8 trillion so‘m davlat mablag‘lari, tijorat banklarining 3,3 trillion so‘mlik kreditlari va mas’ul ijrochilarning 2,7 trillion so‘mdan ortiq mablag‘lari yo‘naltirildi. Jahonda hech bir davlat yosh avlod kamoloti uchun bunchalik katta e’tibor va mablag‘ ajaratmagan. O‘zbekiston ta’lim tizimidagi islohotlarning amalga oshirilishi natijasida zamon talablariga mos keladigan samarali bosqich va shakllarni o‘z ichiga olgan uzluksiz ta’lim tizimi yaratildi. Ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy tamoyillari qatorida ta’lim va tarbiyaning insonparvarlik va demokratik xususiyati, ta’lim uzluksizligi, umumiy, o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining majburiyligi, o‘rta maxsus, kasb ta’limining, akademik litsey yoki kasb-hunar kolleji yo‘nalishining tanlash erkinligi alohida ahamiyat kasb etadi. Shunga ko‘ra, sohani tubdan isloh etish hamda zamon talablari asosida shakllantirishda akademik litsey va kasb-hunar kollejlari tarmog‘ining yaratilishiga alohida e’tibor qaratildi O‘zbekistonda oliy ta’lim tizimini isloh qilish va zamon talablariga moslashtirishning zarurati mustaqillikkacha bo‘lgan bir qator holatlarda namoyon bo‘lar edi. Oliy ta’lim tizimining tarkibiy tuzilishi va amal qilish jarayonlari uning mavjud moddiy-iqtisodiy, milliy-tabiiy, ma’naviy-intellektual salohiyati imkoniyatlariga zamonaviy talab-ehtiyojlar darajasida javob bermasdi. Birinchidan, oliy o‘quv yurtlari tarkibiy tuzilishi jihatidan zamon talablaridan ortda qolgan edi. Chunonchi, o‘sha davrda respublikamizdagi mavjud 42 ta oliy o‘quv yurtidan faqat 3 tasi universitet maqomiga ega bo‘lib, bu mamlakatimiz oldida turgan ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarga javob bermasdi. Amalga oshirilgan tarkibiy o‘zgarishlar natijasida 1991-1999 yillar davomida Toshkent va viloyatlar markazlarida faoliyat olib borayotgan 13 ta pedagogika, politexnika, qishloq xo‘jaligi, til, xalq xo‘jaligi institutlariga universitet maqomi berilib, ularning ta’lim-tarbiya jarayonlari universitet tizimiga mos ravishda qayta qurildi. Hozirgi kunda mamlakatimiz oliy o‘quv yurtlari tarkibida 20 ta universitet, 2 ta akademiya, 40 ta institut faoliyat ko‘rsatmoqda. Bundan tashqari, xorijiy davlatlarning nufuzli oliy o‘quv yurtlari, xususan, Toshkentda tashkil etilgan Vestminster universiteti, G.Plexanov nomidagi Rossiya iqtisodiyot akademiyasi, 58

M.Lomonosov nomidagi Moskva davlat universiteti, Italiyaning Turin politexnika universiteti, Gubkin nomidagi Rossiya neft-gaz universiteti filiallari ham milliy iqtisodiyotimizning keng qirrali ehtiyojlarini malakali mutaxassislar bilan ta’minlashga munosib hissa qo‘shmoqda. Ikkinchidan, ilgari oliy o‘quv yurtlarining aksariyat qismi poytaxt va yirik shaharlarda joylashgan bo‘lib, bu holat mutaxassislarni viloyatlarning mintaqaviy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda tayyorlash ishlariga ma’lum darajada salbiy ta’sir ko‘rsatar edi. Ma’lumotlarga ko‘ra, mustaqil taraqqiyotning dastlabki yillarida mamlakatimizdagi oliy o‘quv yurtlarining 19 tasi (45,2 foizi) Toshkentda, 5 tasi (11,9 foizi) Samarqandda, 4 tasi (9,5 foizi) Andijonda, 3 tasi (7,1 foizi) Buxoroda joylashgan holda faoliyat olib borgan. Bunday nomutanosib holdagi markazlashuvni bartaraf etish borasida ko‘rilgan chora-tadbirlar natijasida bugungi kunda respublikamizda, filiallari bilan hisoblaganda, jami 72 ta OO‘YU faoliyat yuritayotgan bo‘lsa, shuning qariyb 50 foizi mintaqalarimizda joylashgan. Bu esa har qaysi mintaqaning o‘ziga xos xususiyat va ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda mutaxassislar tayyorlash, shuningdek, viloyatlardagi mavjud akademik litseylar, kasb-hunar kollejlari va maktab bitiruvchilarning oliy ta’lim tizimida o‘qishlari uchun yaratilgan imkoniyatdan dalolat beradi. Uchinchidan, sobiq tuzum davrida mavjud oliy o‘quv yurtlarining 80 foizga yaqini zamonaviy tayyor mahsulot ishlab chiqarishga mo‘ljallanmagan mutaxassis kadrlar tayyorlashga yo‘naltirilgan edi. Bu esa iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish nuqtai nazaridan zamon talablariga javob bermas edi. Shunga ko‘ra, Prezidentimizning bevosita rahbarligida mamlakatimiz va jahon bozorida kuchli talabga ega bo‘lgan, kelajakda raqobatdosh mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish imkonini beradigan zamonaviy mutaxassislarni tayyorlashga yo‘naltirilgan bir qator OO‘Yular tashkil etildi. Toshkent kimyo texnologiyalari instituti, Samarqand davlat iqtisodiyot va servis instituti, Toshkent axborot texnologiyalari universiteti, M.Lomonosov nomidagi Moskva davlat universiteti, Gubkin nomidagi Rossiya neft-gaz universiteti filiallari, Turin politexnika instituti, Singapurning menejmentni rivojlantirish instituti Toshkent filiali shular 59

jumlasidandir. Bugungi kunda oliy o‘quv yurtlarida qariyb 287 ming talaba tahsil olmoqda, shuning 274 ming nafari bakalavriat bosqichiga va 13 ming nafari magistratura mutaxassisliklariga to‘g‘ri keladi. 2000 yildan to hozirga qadar OO‘Yulariga qabul qilingan talabalar soni 1,5 barobarga ko‘paygan. Yuqorida qayd etilganidek, bu mamlakatimizda ta’lim tizimiga berilayotgan yuksak e’tibor va aholi ma’naviy va ma’rifiy dunyoqarashining yildan yilga o‘sib borayotgani, O‘zbekistonning tom ma’noda ulug‘vor marralar sari intilayotganidan dalolat bermoqda. 60

X U L O S A O‘zbekistonda BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlariga erishishning istiqbollari va ijtimoiy ahamiyati mavzusidagi bitiruv malakaviy ishidan quyidagi xulosalar keldik: - birinchidan, dunyo bo‘yicha faoliyat yuritadigan xalqaro tashkilotlarning turlari, BMTning tarkibi va muammolarning zamonaviy yondashuvlar orqali hal qilish usullarini ko‘rib chiqib, Birlashgan Millatlar tashkilotining butun dunyoda tinchlik va taraqqiyotni ta’minlashdagi roli barcha davlatlar miqyosida nihoyatda kengligi va barcha sohalarda ahamiyatli ishlar olib borayotganligi ma’lum bo‘ldi; - ikkinchidan O‘zbekistonning BMT bilan rivojlanish yo‘lidagi hamkorligini falsafiy jihatlarini yoritish orqali, BMTning barcha konvensiyalari, xalqaro paktlarini qabul qilish orqali ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy sohalarda ko‘plab tadbirlar amalga oshirilgani aniqladik. Xususan, siyosiy, ekologik, ta’lim va madaniyatda, sog‘likni saqlash va h.k sohalarda faollashgani ma’lum bo‘ldi. Xususan. Ekologik muammolarni hal qilish maqsadida 2008 yilning 11-12 mart kunlari Toshkent shahrida O‘zbekiston va BMT vakillarining faol ishtirokida “Orol muammosi, uning aholi genofondi, o‘simlik va hayvonot dunyosiga ta’siri, oqibatlarini yengillashtirish borasida xalqaro hamkorlik choralari” mavzusidagi xalqaro konferensiya o‘tkazildi. Bular qatorida Odam savdosiga qarshi kurashni kuchaytirish hamda mazkur bayonnoma qoidalarini milliy qonunchilikka singdirish maqsadida 2008 yil 17 aprelda O‘zbekiston Respublikasining “Odam savdosiga qarshi kurashash to‘g‘risida”gi qonuni qabul qilindi. Mintaqa miqyosida ham qo‘shni davlatlarni (Qirg‘iziston, Afg‘oniston) xavfsizligi ta’minlashda ham prezident I.A.Karimov tomonidan qator takliflar berilgani ma’lum bo‘ldi; - uchinchidan, BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlari o‘rganish orqali O‘zbekiston tomondan belgilangan milliy maqsad va vazifalar bo‘yicha tegishli hujjatlarni o‘rganib chiqildi. 2000 yilning sentabrida BMTning Mingyillik rivojlanish deklaratsiyasi e’lon qilinib va uni 189 mamlakat tomonidan qabul qilinganligi ma’lum bo‘ldi. Jumladan 2015 yilga borib erishilishi kerak bo‘lgan 61

Mingyillik rivojlanish maqsadlari belgilandi. Mingyillik rivojlanish maqsadlari 8 maqsad, 18 vazifa va 48 ko‘rsatkichdan iborat. O‘zbekistonda ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va jihatlari inobatga olingan holda quyidagi maqsadlar belgilanganligi ma’lum bo‘ldi; Global Mingyillik maqsadlari O‘zbekiston Mingyillik maqsadlari 1) o‘ta qashshoqlik va ochlikka barham berish; 1)kam ta’minlanganlikni kamaytirish, ovqatlanish sifati va madaniyatini oshirish; 2) umumiy boshlang‘ich ta’limni ta’minlash; 2) boshlang‘ich va o‘rta maktablarda ta’lim sifatini yaxshilash; 3) erkaklar hamda ayollar tengligini rag‘batlantirish va xotin- qizlar huquq hamda imkoniyatlarini kengaytirish; 3) ayollar va erkaklar tengligini rag‘batlantirish va ayollarning huquq va imkoniyatlarini kengaytirish; 4) bolalar o‘limini kamaytirish; 4) bolalar o‘limini yanada kamaytirish; 5) onalar sog‘lig‘ini yaxshilash; 5) onalar sog‘lig‘ini yanada yaxshilash; 6) OITS/OIV, bezgak va boshqa kasalliklarga qarshi kurash; 6) OITS/OIV, sil va boshqa kasalliklarga qarshi kurash; 7) ekologik barqarorlikni ta’minlash; 7) ekologik barqarorlikni ta’minlash; 8) rivojlanish maqsadlarida global hamkorlikni rivojlantirish. 8) rivojlanish maqsadlarida global hamkorlikni kuchaytirish - to‘rtinchidan, O‘zbekistonda BMT Mingyillik rivojlanish maqsadlari doirasida ta’lim sohasida belgilangan vazifalarni amalga oshirish bo‘yicha erishilgan natijalarni o‘rganish orqali, mustaqillik davrida ta’lim sohasiga oid muhim hujjatlar, 1997 yil 27 avgustda “Ta’lim to‘g‘risida” gi qonun , “Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi” qabul qilingan hujjatlar asosida tashkil etilgani va mamlakatimiz oliy ta’lim tizimiga xalqaro ta’lim standartlarini joriy qilinayotganligi, yuksak malakali zamonaviy kadrlar tayyorlashda milliy tajriba va an’analarimiz bilan birga ilg‘or jahon tajribasidan keng foydalanish ustuvor yo‘nalish hisoblanmoqda. Ayniqsa O‘zbekistonda har yili ta’lim uchun saflanayotgan xarajatlar yalpi ichki mahsulotning 10-12 foizini tashkil etilayotgani, jahon tajribasida bu ko‘rsatkich 3-5 foizdan oshmasligi ma’lum bo‘ldi. Bitiruv malakaviy ishning yakunida quyidagi takliflarni beramiz: - birinchidan, kasb-hunar va litsey talabalariga “O‘zbekistonda BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlariga erishishning istiqbollari va ijtimoiy ahamiyati” mavzusidagi maxsus kursini kiritish; 62

- ikkinchidan, BMTning YUNESKO tashkiloti tomonidan belgilangan bayramlarda «Mingyillik maqsad va vazifalari» mavzusida taqdimotlar, dastur bilan tanishtirishda; - uchindan, viloyatning ijtimoiy tashkilotlarda mavzu bo‘yicha targ‘ibot va tashviqot qilish maqsadida tadbirlar o‘tkazishda; - litsey, kollej va maktablarda ma’naviyat soatlarida «Mingyillik maqsad va vazifalari» mavzusida suhbat olib borish; - universitet va respublika miqyosida o‘tkaziladigan ilmiy-nazariy konferensiyalarda ma’ruza qilishda foydalanish mumkin. 63

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: “O‘zbekiston”, 2014. – 1 0 b. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT Mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan sammiti yalpi majlisidagi nutqi // Xalq so‘zi, 2010 yil 22 sentabr, 1-2-b. 3. Hamkorlik, taraqqiyot va xavfsizlikni ta’minlash yo‘lidan // Xalq so‘zi, 2010 yil 21 sentabr, 1-b. 4. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. – T.: O‘zbekiston, 2009. 5. Karimov I.A. Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish yo‘lida. 16-jild – T.: “O‘zbekiston”, 2008. – 368 b. 6. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008. 7. Karimov I.A. Jamiyatimizni erkinlashtirish, islohotlarni chuqurlashtirish, ma’naviyatimizni yuksaltirish va xalqimizning hayot darajasini oshirish – barcha ishlarimizning mezoni va maqsadidir. 15–jild – T.: “O‘zbekiston”, 2007. – 320 b. 8. Karimov I.A. Inson, uning huquq va erkinliklari – oliy qadriyat. 14-jild – T.: “O‘zbekiston”, 2006. – 280 b. 9. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. -T.: O‘zbekiston, 2005. 10. Karimov I.A. Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar, deb hisoblashar edi. –T.: «O‘zbekiston», 2005. 11. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. -T.: “O‘zbekiston”, 1999. 12. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari // Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida. 6–jild. – T., 1998. 13. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T. 2 – O‘zbekiston, 1996, - 380 b. 14. Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1–jild. – O‘zbekiston, 1996. – 364 b. 64

15. Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida. - T.: “O‘zbekiston”–1995 –269 b. 16. O‘zbekiston Konstitutsiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot yo‘lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. – Prezident I.А. Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 17 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi // Xalq so‘zi, 2009 yil 6 dekabr. 17. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. O‘zbkiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma yig‘ilishidagi ma’ruza. 2010 yil 12 noyabr, T.:O‘zbekiston, 2010. – B.5 18. “Ta’lim to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasining Qonuni . O‘zbekiston Respublikasining Oliy majlisi Axborotnomasi. 1997y., 9-son, 225-modda 19. O‘zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Oliy ta’lim. Me’riy-huquqiy hujjatlar to‘plami. T., 2013 y.,b.12-30 20. Abulqosimov H. O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar. –T.: Akadimiya, 2008. 21. Bu muqaddas Vatanda azizdir inson. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi; nashr uchun mas’ul A Bekmurodov (va boshq.). – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot–matbaa ijodiy uyi, 2010. – 148 b. 22. BMTning Mingyillik rivojlanish deklaratsiyasi (BMT Bosh Assambleyasining 2000 yil 8 sentabrdagi 55/2 rezolyutsiyasi bilan qabul qilingan // http: //www.un.org. 23. Децентрализация и человеческое развитие. Доклад о человеческом развитии – 2005. – Т.: Программа развития ООН, Сентр экономических исследований, 2005. 24. Доклад о человеческом развитии – 2006. – Т.: ПРООН, 2006. 25. Доклад т ы сячелетия. Краткий обзор для школников и студентов. Т.2000, с.266 65

26. Зобов A . M . Проблемы реализации многоуровневой системы бизнес- образования во внешнем учебном заведении // Бизнес- образование. – М.: 2002. - №2. – С. 24. 27. Insonni rivojlantirish to‘g‘risida ma’ruza. 2010 yil / O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi, BMTning Taraqqiyot dasturi // http: // www.undp.uz. 28. Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro shartnomalar: to‘plam. – T.: Adolat, 2004. 29. Образование в Узбекистане: баланс спроса и предложения Доклад о человеческом развитии – 2007/2008. – Т.: ПРООН, 2007/2008. 30. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning «Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir» hamda «Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir» nomli ma’ruzalarini o‘rganish bo‘yicha o‘quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Iqtisodiyot. - 2010. – 340 bet. 31. O‘zbekistonda ta’lim: talab va taklif mutanosibligi // Inson taraqqiyoti to‘g‘risida ma’ruza. – T.: BMT rivojlanish dasturi, 2007/2008. 32. Человеческое развитие. Учебник. – Т.: ПРООН в Узбекистане, Университет мировой экономики и дипломатии, 2008. 33. Xalqaro Mehnat Tashkilotining asosiy konvensiyalari va tavsiyalari. –T.: Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi milliy markazi, 2008. 34. http: //www.un.org. 35. http: // www.undp.uz. 36. www.ziyonet.uz 37. https://ru.wikipedia.org 38. www.lex.uz. 66

Faoliyati terrorizmga qarshi qaratilgan asosiy xalqaro tashkilotar BMT va uning maxsus tarmoqlari Amerika mamlakatlari assotsiatsiyasi Shanxay Hamkorlik Tashkiloti Yevropa kengashiYevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotiIlovalar 1-ilova. 2-ilova.O‘zbekistonning xalqaro tashkilotlari bilan hamkorligi 67Birlashgan Millatlar Tashkiloti Har yili Davos shahrida o‘tadigan jahon iqtisodiy anjumani Xalqaro moliyaviy- iqtisodiy tashkilotlar Uning ixtisoslashgan muassasalari Xalqaro valyuta fondi YUNESKO Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti YUNKTAD YUNISEF Xalqaro moliya korporatsiyasi Yevropa tiklanish va taraqqiyot bankiO‘zbekistonning xalqaro tashkilotlar faoliyatidagi ishtiroki dunyo hamjamiyatiga integratsiyalashuvning muhim omilidir Mintaqaviy xalqaro tashkilotlar Qo‘shilmaslik harakatiYevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti (YEXHT) Yevropa ittifoqi Iqtisodiy hamkorlik НАТО OPIK MDH Markaziy Osiyo mamlakatlari darajasidagi integratsiya Shanxay hamkorlik tashkiloti (SHXT)

3-ilova. O‘zbekistonda uzluksiz ta’lim tizimi Maktabgacha ta’lim 3 yoshdan 6-7yoshgachaUmumiy o‘rta ta’lim Boshlang‘ich ta’lim (I-IV sinflar)Maktabdan tashqari ta’limO‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi Kasb-hunar kollejlari (3 yil)Akademik litseylar (3 yil)Oliy ta’lim Bakalavriat (4 yil)Magistratura (2 yil)Oliy ta’limdan keyingi ta’lim Stajer-tadqiqotchi instituti (3 yil)Katta ilmiy xodim instituti (2-3 yil) Umumiy o‘rta ta’lim (I-IX sinflar) Malaka oshirish va kadrlarni qayta tayyorlash 68

O'xshashlar

O’zbekiston xalqaro va mintaqalararo Yevroosiyo hamkorligi tizimida

O`zbekistonda ekalogik muammolar va bu to`g`risida hukumatimizning olib borayotgan siyosati

“O‘zbekistonda xalq ta’limi muassasalari tarixi(1946-1985 yy.)

O‘zbekistonda milliy siyosat (XX asr 80-yillar misolida)

Qarshi shahrining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti