O’zbekiston xalqaro va mintaqalararo Yevroosiyo hamkorligi tizimida - Tarix - Diplom ishlar

O’zbekiston xalqaro va mintaqalararo Yevroosiyo hamkorligi tizimida

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

241.9423828125 KB

Ko'chirib olish

O’zbekiston xalqaro va mintaqalararo Yevroo siyo hamkorligi tizimida 1BITIRUVBITIRUV MALAKAVIY ISHIMALAKAVIY ISHI

Mundarija: KIRISH …………………………………………………… …………. ………… 3 - 4 Ι BOB. O’ZBEKISTON XALQARO HAMKORLIK TIZIMIDA 1.1. Mustaqil O‘zbekistonning jahon hamjamiyatidagi o‘ziga xos o‘rni.................................................................................................... .......... .........5- 20 1.2. Yevroosiyoda hozirgi davrda xavfsizlik masalalari……………………………………………………….........................21- 44 II.BOB. O‘zbekiston Respublikasining Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan o’zaro iqtisodiy hamda madaniy aloqalari. 2.1.O‘zbekistonning Markaziy Osiyo davlatlari bilan Shanxay Hamkorlik Tashkiloti doirasidagi aloqalari............................................................................ ........... .......45- 57 2.2. O‘zbekistonning Markaziy Osiyo davlatlari bilan qardoshlik munosabatlarining yanada rivojlanishi .............................................................................. .......... .......58- 74 XULOSA ......................................................................... ............. .........................75- 78 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…. ................. ............. .......................79- 81 ILOVALAR ....................................................................... ............. ......................82- 83 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik yillarida xalqimizning o‘z o‘tmishiga qiziqishi kuchaydi. O‘zligimizni anglash, tariximizni o‘rganish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Chunki, xalqimizning madaniy-ma'rifiy an'analari va merosini o‘rganishda, milliy g‘oyaning shakllanishida tarix fanining ahamiyati beqiyosdir. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov belgilab bergan muhim vazifalar va tarixchi olimlar oldiga qo‘yilgan masalalar shundan iboratki, asl manbalarga tayangan holda Vatanimiz tarixiga yangicha yondoshib, qadimgi davrdan to bizning zamonimizgacha bo‘lgan tarixiy jarayonlarni va voqyealarni o‘rganishimiz zarur. Ayniqsa mustaqillik yillari tariximizning eng shonli davridir. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov ta'kidlaganlaridek “Mustaqillik yillari o‘z o‘tmishimizni, o‘z madaniyatimizni xolisona bilib olish davridir. Bu jahon hamjamiyati, tarix oldidagi vazifamizni anglab olish davridir” 1 . Tariximizning ana shu o‘tgan davrini aniqrog‘i chorak asrlik musta qil taraqqiyotimiz sarhisob qilinar ekan, tashqi siyosat va diplomatik xizmatni shakllantirish borasida amalga oshirilgan keng ko‘lamli ishlarni ham alohida qayd qilish lozim. Ta'kidlash joizki, mustaqillik davrigacha respublika Tashqi ishlar vazirligi apparatida bor yo‘g‘i 10—15 nafar xodim bo‘lib, ular nomigagina vazifasi hisoblangan ishlar, ya'ni protokol majburiyatlari va turli tadbirlar, asosan chet ellik mehmonlarni qabul qilish bilan shug‘ullanardi, xolos. O‘sha davrda tashqi ishlar vaziri lavozimida ishlagan bir amaldor ayni paytda kommunal sohasini ham boshqarganining o‘ziyoq bu masalaga qanday yuzaki qaralganini ko‘rsatib turibdi. Istiqlolning birinchi kunlaridan boshlab o‘ta muhim tashqi siyo siy masalani hal qilishga, davlatlararo siyosiy va iqtisodiy muno sabatlar sohasida eng maqbul yo‘llarni topishga to‘g‘ri keldi. G‘oyat qisqa fursatda bu sohada Tashqi ishlar vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar qo‘mitasi, keyinchalik esa, Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi va boshqa qator davlat boshqaruv organlari tuzildi, diplomatik kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash tizimi yaratildi. 1 Islom Karimov . Istiqlol va ma’naviyat. – T.: O’zbekiston , 1994, - 24 b. 3

Mamlakatimizning qulay geosiyosiy o‘rni, uning birinchi navbatda o‘z milliy manfaatlarini inobatga olgan holda olib borayotgan, har tomonlama chuqur o‘ylangan, mustaqil va izchil tashqi siyosati davlatimizning jahon hamjamiyati tomonidan e'tirof etilishi, xalqaro maydonda obro‘-e'tiborining ortib borishini ta'minladi. “Mustaqillik va suverenitet jahon hamjamiyatiga kirib borishimizga, barcha davlatlar bilan teng huquqli va o‘zaro manfaatli munosabatlar o‘rnatishimizga imkoniyat yaratdi” 2 . “O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 13-moddasida e'tirof etilishicha, “O‘zbekiston Respublikasi chet davlatlar bilan diplomatik, konsullik, savdo aloqalari va boshqa aloqalarni o‘rnatadi, ular bilan muxtor vakillarni ayirboshlaydi, xalqaro shartnomalar tuzadi, xalqaro tashkilotlarning a'zosi bo‘lishi mumkin” 3 . Mazkur me'yor O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ham yanada rivojlantirilib, Konstitutsiyaning 17- moddasi 2-qismida respublika davlatning, xalqning oliy manfaatlari, faravonligi va xavfsizligini ta'minlash maqsadida ittifoqlar tuzish, hamdo‘stliklarga va boshqa davlatlararo tuzilmalarga kirish va ulardan ajralib chiqish mumkinligi nazarda tutiladi. Mustaqillikka qadar yurtimizda birorta ham xorijiy davlat elchixonasi yo‘q edi. Hozirgi vaqtda chet ellarda mamlakatimizning 48 ta diplomatik vakolatxonasi bor. O‘zbekistonda esa 86 ta elchixona va savdo vakolatxonasi akkreditatsiya qilingan. Hozirgi kunda O‘zbekiston Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Islom Konferensiyasi tashkiloti, yevropada xavfsizlik va hamkor lik tashkiloti, yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyati, Shanxay hamkor lik tashkiloti, Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi kabi nufuzli xalqaro tashkilotlar va qator ixtisoslashgan xalqaro tuzilmalar ishida faol ishtirok etib, mintaqaviy xavfsizlikni ta'minlash, Markaziy Osiyoda yadro qurolidan holi hudud barpo etish, narkotik moddalarning noqonuniy aylanishi bilan bog‘liq, shuningdek, xalqaro hamjamiyat oldida turgan boshqa dolzarb muammolarni hal etish ishiga salmoqli hissa qo‘shmoqda.Qolavеrsa bugungi kunda mustaqil 2 Islom Karimov. Hozirgi bosqichda demokratik islohotlarni muvofiqlashtirishning muhim vazifalari. – T.: O’zbekiton , 1996. – 3 b. 3 O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi qonuni // Inson huquqlari . - T.: O’zbekiston , - 246 b. 4

Rеspublikamiz dunyoning ko’plab davlatlari bilan o’zaro iqtisodiy xamda madaniy,savdo-sotiq va diplomatik, elchilik aloqalarini to’g’ri yo’lga qo’yib kеlmoqda.Bunday aloqalarda birinchi navbatda o’zimizning yon qo’shnilarimiz bo’lmish Markaziy Osiyo davlatlari yetakchi o’rinni egallaydi. Ushbu jihatlar mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Ishning maqsad va vazifalari : Tarixdan ma'lumki hech bir davlat boshqa davlatlar bilan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hamkorliksiz rivojlana olmaydi va taraqqiyotga erisha olmaydi. Shu nuqtai nazardan O‘zbekiston Respublikasining xorijiy davlatlar, xalqaro va regional tashkilotlar jumladan Markaziy Osiyo davlatlari bilan mintaqada barqarorlikni ta'minlash hamda barqaror rivojlanish masalalarida olib borayotgan o’zaro hamkorlikni tadqiq etish. Shundan kеlib chiqib quyidagi vazifalarni bеlgilab olindi : - O‘zbekiston Respublikasining jahon xamjamiyatiga qo‘shilishi jarayonlarini tarixiy nuqtai nazardan o‘rganish va tahlil qilish; - Yevroosiyoda hozirgi davrda xavfsizlik masalalarini tahlil qilish; - O‘zbekiston Respublikasining Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan aloqalari va tutgan o‘rni o‘rganish; - O‘zbekiston Shanxay Hamkorlik Tashkiloti doirasida Markaziy Osiyo davlatlari bilan olib borayotgan hamkorlik aloqalarini tahlil qilish; - O‘zbekistonning Markaziy Osiyo davlatlari bilan qardoshlik munosabatlarining yanada rivojlanishi yo‘lidagi muammolarni yoritishdan iborat. BMIning ilmiy va amaliy ahamiyati: BMIning asosiy natija va xulosalaridan O’zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy aloqalari tizimini takomillashtirish va uni Yevroosiyo davlatlari bilan hamkorligini rivojlantirishga qaratilgan davlatlararo maqsadli dasturlarni ishlab chiqishda foydalanish mumkin. Ishning aprobatsiyasi: BMI Qarshi davlat universiteti Tarix va ijtimoiy fanlar fakulteti Tarix kafedrasi qoshidagi “Yosh o’lkashunoslar” to’garagida ma’ruza qilingan. 5

Ishning tuzilishi: Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki bob, 4fasl, xulosa, adabiyotlar ro’yxati hamda ilovalardan tarkib topgan bo’lib, 81 sahifani tashkil etadi. 6

Ι BOB. O’ZBEKISTON DA XALQARO HAMKORLIK JARAYONLARI 1.1 Mustaqil O‘zbekistonning jahon hamjamiyatidagi o‘ziga xos o‘rni. 1991 yil 31 avgust - O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining rasmiy e’lon qilingan kun – davlatimizning xalqaro hamjamiyatga keng ko’lamli va dinamik integrastiyasi boshlangan sana hisoblanadi. Bugungi kunda O’zbekiston dunyoning 130 dan ortiq mamlakati bilan diplomatik aloqalar o’rnatgan. Toshkentda 45 ta xorijiy davlatning elchixonalari, 8 ta faxriy konsulxona, 11 ta xalqaro tashkilotlarning vakolatxonalari, 5 ta xalqaro moliyaviy tashkilotlarning vakolatxonalari, 3 ta diplomatik mavqega ega bo’lgan savdo vakolatxonalari faoliyat olib bormoqda. Bugungi kunda xorijiy mamlakat va xalqaro tashkilotlarda O’zbekiston Respublikasining 46 ta diplomatik va konsullik vakolatxonalari faoliyat ko’rsatmoqda. O’zbekiston 100 dan ortiq xalqaro tashkilotlarga a’zo bo’lib, turli xil ko’p tomonlama hamkorlik tuzilmalari bilan aloqalarni rivojlantirmoqda. Mamlakat Tashqi siyosiy faoliyati kontseptsiyasiga muvofiq, O’zbekiston tashqi siyosatining asosiy ustuvor yo’nalishi Markaziy Osiyo mintaqasi bo’lib, mamlakatning hayotiy muhim manfaatlari bu mintaqa bilan chambarchas bog’liqdir. O’zbekistonning Markaziy Osiyoga oid siyosatining asosiy yo’nalishlari - mintaqada tinchlik va barqarorlikni ta’minlashdan, mintaqaviy xavfsizlikning eng muhim muammolarini hal etish, jumladan, Afg’onistondagi vaziyatni izga tushirishga ko’maklashishdan, transchegaraviy suv havzalari resurslaridan foydalanish masalalarini hal etishdan, chegaralarni delimitatsiya va demarkatsiya qilish jarayonlarini yakunlashdan, ekologik barqarorlikni ta’minlashdan, transchegaraviy tahdidlarga qarshi kurash borasida samarali chora-tadbirlar ko’rishdan, barcha qo’shni mamlakatlar bilan o’zaro yaqin, manfaatli va amaliy hamkorlikni yo’lga qo’yishdan iboratdir. 7

O’zbekiston o’zining yaqin qo’shnilari bilan munosabatlarda doimo ochiq, do’stona va pragmatik siyosat yuritish tarafdori bo’lib qoladi, mintaqadagi barcha dolzarb siyosiy, iqtisodiy va ekologik muammolarni Markaziy Osiyo mamlakatlari tomonidan o’zaro manfaatlarni hisobga olgan holda, amaliy muloqot va xalqaro huquq normalari asosida hal etilishini yoqlaydi. O’zbekiston Afg’onistonga nisbatan an’anaviy tarzda yaxshi qo’shnichilik va do’stona siyosat yuritadi hamda bu davlatning ichki ishlariga aralashmaslik, u bilan o’z munosabatlarini ikki tomonlama asosda, afg’on xalqi tanlagan hukumatni qo’llab- quvvatlash siyosatini o’ziga ma’qul topadi. O’zbekistonning fikriga ko’ra, Afg’onistonda urushni to’xtatish va tinchlik o’rnatishning yagona yo’li - siyosiy yo’l bo’lib, afg’on muammosini muzokaralar yo’li bilan qarama-qarshi kuchlarni BMT rahbarligida muzokaralar orqali o’zaro kelishuvga olib kelish va ushbu mamlakatning barcha siyosiy kuchlarini o’z ichiga olgan vaqtinchalik hukumat tuzishdir. O’zbekiston tashqi siyosatining ustuvor yo’nalishi MDHga a’zo mamlakatlardir. O’zbekistonni bu davlatlar bilan tarixan shakllangan siyosiy, iqtisodiy, transport-kommunikatsion va boshqa aloqalar bog’lab turadi. O’zbekiston MDHning barcha mamlakatlari bilan ikki tomonlama hamkorlik munosabatlarini teng huquqli, o’zaro manfaatli, bir-birini hurmat qilish asosida yo’lga qo’yishni davom ettiradi. O’zbekiston Respublikasi bilan Rossiya Federatsiyasi o’rtasidagi Strategik sherikchilik to’g’risidagi shartnoma (2004 yil 16 iyun), Ittifoqchilik munosabatlari to’g’risidagi shartnoma (2005 yil 14 noyabr), shuningdek Strategik sheriklikni chuqurlashtiish to’g’risidagi deklaratsiya (2012 yil 4 iyun) asosida Rossiya Federatsiyasi bilan do’stona aloqalarni izchil rivojlantirish va har tomonlama mustahkamlash har ikkala mamlakat manfaatlariga mos keladi hamda mintaqada barqarorlik va xavfsizlikning mustahkamlanishiga xizmat qiladi. Savdo-iqtisodiy aloqalarni va investitsion hamkorlikni yanada kuchaytirish hamda diversifikatsiya qilish, xavf-xatar va tahdidlarga qarshi kurashish va mintaqada tinchlik va 8

barqarorlikni saqlash va mustahkamlashdagi hamkorlik - O’zbekiston va Rossiya o’rtasidagi ikki tomonlama munosabatlarning muhim jihatlaridir. O’zbekiston o’zining yaqin mintaqaviy qo’shnisi hamda global muammolarni hal etishda muhim o’rin tutadigan davlat sifatida Xitoy Xalq Respublikasi bilan strategik sheriklik munosabatlarini yanada mustahkamlashdan manfaatdordir. Xitoy bilan ikki tomonlama munosabatlarni yanada rivojlantirish 2012 yil 6 iyunda imzolangan O’zbekiston Respublikasi va Xitoy Xalq Respublikasi o’rtasidagi Strategik hamkorlik munosabatlarini o’rnatish to’g’risidagi qo’shma deklaratsiyaga, hamda 2013 yil 9 sentyabrda imzolangan Do’stlik va hamkorlik to’g’risidagi shartnoma va Ikki tomonlama strategik sherikchilik munosabatlarini yanada rivojlantirish va chuqurlashtirish to’g’risidagi qo’shma deklaratsiyaga asoslanadi. Osiyo – Tinch okeani mintaqasidagi barcha etakchi mamlakatlar bilan o’zaro manfaatli asosda savdo-iqtisodiy munosabatlarni kengaytirish, O’zbekiston iqtisodining ustuvor sohalariga investitsiya va yangi texnologiyalarni jalb etish, shuningdek fan, ta’lim, sog’liqni saqlash, madaniyat va turizm sohalarida aloqalarni rivojlantirish hamkorlikning asosiy yo’nalishlari hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Janubiy Osiyo mamlakatlari bilan har tomonlama va o’zaro manfaatli munosabatlarni rivojlantirish tarafdoridir, jumladan Hindiston va Pokiston bilan savdo-iqtisodiy va transport-kommunikatsiya sohalarda hamkorlikni yanada rivojlantirishdan manfaatdor. Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlari bilan o’zaro manfaatli munosabatlar savdo- iqtisodiy, transport kommunikatsiyalari, moliya va investitsiya sohalarida izchil rivojlanmoqda, shu jumladan IHT va ITB doirasida. O’zbekistonning nufuzli xalqaro tashkilotlar ishida, eng avvalo BMTni faoliyatida, faol ishtirok etib kelmoqda. O’zbekiston BMTni dunyoda tinchlik va xavfsizlikni saqlab turish, hozirgi shiddat bilan davom etayotgan globalizatsiya jarayonida davlatlarning barqaror rivojlanishini ta’minlash borasidagi yagona universal tashkilot deb biladi. Respublikamiz shuningdek mintaqaviy tashkilotlar ishida faol ishtirok etmoqda. O’zbekiston Shanxay hamkorlik tashkilotini doirasida mintaqaviy 9

xavfsizlik tahdidlariga qarshi kurash, a’zo mamlakatlarning barqaror ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlash, o’zaro infratuzilmaviy va investitsion loyihalarni amalga oshirish borasidagi hamkorlikni kuchaytirish tarafdori. O’zbekistonning Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi tashkiloti doirasidagi ko’p tomonlama hamkorligining ustuvor yo’nalishlariga savdo-iqtisodiy hamkorlik masalalari, transport kommunikatsiya tarmoqlarini rivojlantirish, transmilliy tahdid va xavf-xatarlarga qarshi kurashish hisoblanadi. Markaziy Osiyo davlatlari boshliqlarining birinchi uchrashuvi 1990-yil iyunda Almati shahrida bo'lib o'tdi. Uchrashuv sobiq Ittifoq hali mavjudligi sharoitida, uning ahvoli tobora yomonlashib borayotgan, xalq xo'jaligining barcha sohalarida tanglik kuchayib borayotgan, pul qadrsizlanayotgan, narx-navo qimmatlashib borayotgan sharoitda bo'lgan edi. Shuning uchun ham Markaziy Osiyodagi besh davlat iqtisodiy tanglikdan chiqish uchun resurslarni birlashtirish zarur degan xulosaga keldilar. Beshta respublika davlat boshliqlari - I. Karimov, N. Nazarbayev, A. Masaliyev, Q. Mahkamov va S. Niyozovlar O'rta Osiyo va Qozog'iston xalqlariga murojaatnoma hamda respublikalar rahbarlarining Bayonoti nomli hujjatlarni imzoladilar. Almati uchrashuivida davlat boshliqlari har yili uchrashuv o'tkazish to'g'risida ahdlashib oldilar. Markaziy Osiyo davlatlari prezidentlarining navbatdagi uchrashuvi 1991-yil 13 - 15-avgust kunlari Toshkent shahrida bo'ldi. Unda uchrashuv yakunlari xususida Axborot hamda respublikalararo Maslahat kengashini tuzish to'g'risida bitim imzolandi. Maslahat kengashining vazifasi beshta mamlakat o'rtasida iqtisodiy hamkorlik qilish uchun shart-sharoit yaratishdan, bozor munosabatlariga o'tishda mintaqa manfaatlarini himoya qiluvchi kelishilgan siyosat yuritishdan, iqtisodiyotning umumiy muammolarini hal etishga yagona yondashuvlarni ishlab chiqishdan iborat deb belgilandi. 1991-yil 13-dekabrda Ashgabatda o`rta Osiyo Respublikalari va Qozog'iston davlat boshliqlarining uchrashuvi bo'lib, unda Tajan-Seraxs temir yo'l qurilishi bo'yicha iqtisodiy hamkorlik qilish haqida bitim imzolandi. Uni O`zbekiston, 10

Qozog'iston, Qirg'iziston, Turkmaniston prezidentlari - I. Karimov, N. Nazarbayev, A. Akayev va S. Niyozovlar imzoladilar. Temir yo'l qurilishi haqidagi bu bitim yagona Osiyotrans magistralini yaratishda muhim ahamiyatga egadir. Besh davlat boshliqlari Chernobil halokati, Orol fojiasi oqibatlarini tugatish masalasida birgalikda harakat qilish haqida qaror qabul qildilar. Halokat zonalari aholisiga tezlikda gumanitar yordam jo'natishga ahdlashdilar. 1993-yil 4-yanvarda Islom Karimov tashabbusi bilan Toshkentda O'rta Osiyo Respublikalari va Qozog'iston prezidentlarining yig'ilishi bo'lib o'tdi. Unda Markaziy Osiyo atamasi tilga olindi va bundan keyin Markaziy Osiyo deganda o`rta Osiyo Respublikalari va Qozog'iston tushuniladigan bo'ldi. Uchrashuv qatnashchilari mintaqa davlatlaridagi siyosiy va iqtisodiy ahvolni muhokama qildilar. Mintaqa mamlakatlari o'rtasidagi ikki tomonlama va ko'p tomonlama shartnomalar, savdo- iqtisodiy bitimlar qanday bajarilayotganligi tahlil etildi. Tojikistonda 1992-yilda boshlangan birodarkushlik urushi to'g'risida fikr almashindi va Tojikistonga ko'rsatilayotgan yordamni davom ettirishga kelishildi. Mintaqa xavfsizligini va tinchlikni mustahkamlash yuzasidan hamkorlik qilish masalalari xususida maslahatlashib olindi. Bir-birlariga elchilar yuborishga qaror qilindi va uni 1993-yil 1-fevralgacha belgilangan tartibda hal qilish tashqi ishlar vazirliklariga topshirildi. Hukumatlarga narx siyosati, energiya manbalari bilan ta'minlash, Orol va Kaspiy dengizlari muammolarini tomonlar manfaatini ko'zlab ishlab chiqishni topshirdilar. Toshkent uchrashuvida Orolni saqlab qolish xalqaro jamg'armasini tuzish to'g'risida qaror qabul qilindi. Jamg'arma majlislarini Qizil o`rda, Nukus va Tashovuzda o'tkazish zarur deb topildi. Bosh davlat boshliqlari hamkorlik haqidagi bitimni imzoladilar. Orol muammolarini hal qilish tomon tutilgan yo'l 1993-yil mart oyida Qizil O'rdada Markaziy Osiyo davlatlari boshliqlarining Rossiya davlat delegatsiyasi ishtirokida anjuman bo'lib o'tdi. Anjumanda Orol dengizi va Orolbo'yi muammolarini hal etish, Orol mintaqasi ekologiyasini sog'lomlashtirish va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni ta'minlash sohasida birgalikda qilinadigan harakatlar to'g'risida bitim 11

imzolandi. Orol dengizi havzasi muammolari bilan shug'ullanuvchi Davlatlararo kengash tuzildi. Orolni qutqarish xalqaro jamg'armasi ta'sis etildi. Uchrashuv qatnashchilari Qozog'iston, Qirg'iziston, O'zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston va Rossiya nomidan BMT Bosh kotibi Butros G'oliyga maktub yo'llab, Orol bo'yidagi murakkab ahvol va ro'y bergan muammolarni hal etish ucluin belgilangan chora-tadbirlar haqida, shuningdek, Orol dengizi havzasi muammolarini hal qilishga xalqaro hamjamiyatning diqqat-e'tiborini jalb qilish zarurligi to'g'risida uni xabardor etdilar. 1993-yil avgustda Nukusda Orol dengizi havzasi muammolari bilan shug'ullanuvchi Davlatlararo kengash va Orolni qutqarish xalqaro jamg'armasining qo'shma majlisi bo'ldi. 1994-yil 11-yanvarda Nukusda Markaziy Osiyo mamlakatlari boshliqlarining Rossiya Federatsiyasi davlat delegatsiyasi (Yuriy Yakovlev, RF Bosh vaziri o'rinbosari) ishtirokida konfrensiyasi bo'lib o'tdi. Konferensiyada Orol dengizi havzasidagi ahvol bilan bog'liq ko'pgina masalalar, Orolni qutqarish xalqaro jamg'armasi mablag'lari qanday to'planayotgani muhokama qilindi, faoliyati ma'qullandi. Ekologik vaziyatni yaxshilash yuzasidan yaqin 3 - 5 yil ichida bajarilishi lozim bo'lgan vazifalar belgilandi. Orol dengizini qutqarish bo'yicha Davlatlararo kengash Nizomi tasdiqlandi hamda uning ijroiya organining rahbari tayinlandi. Bu masalalar bo'yicha qarorlar qabul qilindi. O`zbekiston rahbariyati mintaqadagi mamlakatlar va xalqlar o'rtasida teng huquqli va o'zaro manfaatli hamkorlik o'rnatib, uni mustahkamlash va rivojlantirish tadbirlarini qadam-baqadam amalga oshirib bordi. Tojikiston xalqi boshiga musibat tushganda O'zbekistonning bergan siyosiy va iqtisodiy madadi, Orolni qutqarish harakatida O`zbekistonning faol ishtiroki fikrimizning dalilidir. Markaziy Osiyo iqtisodiy hamjamiyati (MOIH) 1994-yil 10-yanvar kuni O`zbekiston Respublikasi bilan Qozog'iston Respublikasi o rtasida tovarlar, xizmatlar, sarmoyalar va ishchi kuchlarning erkin o'tib turishini nazarda tutuvchi hamda o'zaro kelishilgan kredit-hisob-kitob, budjet. soliq, narx, boj va valuta siyosatini ta'minlovchi yagona iqtisodiy makonni tashkil etish to'g'risida shartnoma imzolandi. 1994-yil l6-yanvar kuni O`zbekiston Respublikasi bilan Qirg'ziston 12

Respublikasi o'rtasida yagona iqtisodiy makon to'g'risida shartnoma imzolandi. 1994- yil 30-aprelda Cho'lponota shahrida O'zbekiston, Qozog'iston, Qirg'iziston o'rtasida yagona iqtisodiy makon tuzish to'g'risida uch tomonlama shartnoma imzolandi. O`zbekiston, Qozog'iston va Qirg'iziston prezidentlarining 1994-yil iyul oyi boshida Almati shahrida bo'lib o'tgan uchrashuvi ham bu uch qardosh mamlakatlar xalqlar o'rtasidagi munosabatlarni mustahkamlashda yana bir yangi qadam bo'ldi. Unda o'zaro integratsiyani kuchaytirish bo'yicha, Markaziy Osiyo hamkorlik va taraqqiyot bankini tuzish to'g'risida bitimlar imzolandi. Tomonlar dalvatlararo kengash hamda uning doimiy ijroiya organini, shuningdek, Bosh vazirlar kengashi, Tashqi ishlar vazirlari kengashi, Mudofaa vazirlari kengashini ta'sis etdilar. Bunday yagona muvofiqlashtiruvchi boshqaruv organlarining paydo bo'lishi O`zbekiston, Qozog'iston va Qirg'iziston o'rtasida integratsiya uchun huquqiy zaminni yanada mustahkamladi. Markaziy Osiyo hamkorlik va taraqqiyot banki tashkil etildi. Shu tariqa Markaziy Osiyo Iqtisodiy hamjamiyati (MOIH) tashkil topdi. 1995-yil 14-aprel kuni Chimkentda O`zbekiston, Qozogiston, Qirg'iziston prezidentlarining uchrashuvi bo'ldi. Tojikiston va Afg'oniston chegarasidagi vaziyat haqida maslahatlashib olindi. Qabul qilingan Bayonotda Tojikiston muxolifat kuchlari tomonidan 1995-yil 7-aprelda qilingan, qon to'kishga olib kelgan hujum qoralandi. Tojikiston rahbariyatiga tojiklararo muzokaralarni faollashtirish va mojaroni bartaraf etish uchun barcha vositalardan foydalanish taklifi ilgari surildi. Uch davlat boshlig'i Markaziy Osiyo davlatlari integratsiyasini jadallashtirish bo'yicha hujjat (kommyunike) imzoladilar. Bu borada 2000-yilgacha dastur ma'qullandi. Uchrasluivda davlatlararo kengash va Markaziy Osiyo hamkorlik va taraqqiyot banki ("Sentraz bank") ning axborotlari tinglandi. 1995-yil 15-dekabrda Jambulda Qozog'iston, Qirg'iziston va O`zbekiston respublikalari davlatlararo kengashining navbatdagi majlisi bo'ldi. Prezidentlar 2000- yilgacha bo'lgan iqtisodiy integratsiya va, birinchi navbatda, sarmoya sarflanishi lozim bo'lgan loyihalar dasturlarini hayotga joriy etish, kommunikatsiya tarmoqlarini rivojlantirish masalalarini muhokama etdilar. Integratsiya dasturida 53 ta loyihalar ishlab chiqildi. BMT rahnamoligida harakat qiladigan Qozog'iston, Qirg'iziston va 13

O'zbekiston Respublikalarining tinchlikni saqlash kollektiv batalyonini tashkil qilish haqida qaror qabul qilindi. Uch davlalning tinchlikni saqlash kollektiv batalyoni shakllantirildi. 1997-yil 9 - 10-yanvar kunlari Bishkekda O'zbekiston, Qozog'iston, Qirg'iziston davlat boshliqlarining kengashi bo'lib, unda uch qardosh davlatlar o'rtasida abadiy do'stlik haqida shartnoma imzolandi. Bu hujjatda o'zbek, qozoq, qirg'iz xalqlarining orzu-niyatlari o'z ifodasini topdi. Mazkur shartnoma uch qardosh davlat xalqlarining iqtisodiy, siyosiy, madaniy ilmiy-texnikaviy hamkorligini yangi asoslarda rivojlanlirishga yo'naltirdi. 1997-yil 12-dekabr kuni Qozog'iston Respublikasining yangi poytaxti - Astana shahrida Qozog'iston, Qirg'izislon va O`zbekiston prezidentlarining kengashi bo'lib o'tdi. Kengashda uch mamlakat o'rtasida energetika, suv zaxiralaridan oqilona foydalanish, oziq-ovqat ta'minoti, kommunikatsiya hamda mineral xomashyo zaxiralarini o'zlashtirish va qayta ishlash sohalari bo'yicha xalqaro konsorsiumlar tuzish to'g'risida muzokara bo'ldi. Prezidentlar xalqaro konsorsiumlar tuzish bo'yicha uch mamlakat hamkorligi tamoyillari konsepsiyasini maqulladilar. 1998-yilda Tojikiston Respublikasi Markaziy Osiyo iqtisodiy hamjamiyatiga a'zo bo'lib kirdi. 2000-yil 20 - 21-aprel kunlari Toshkentda O`zbekiston, Qozog'iston, Qirg'iziston va Tojikiston prezidentlarining uchrashuvi bo'lib o'tdi. Uchrashuvda mintaqaviy hamkorlik va mamlakatlararo munosabatlarga doir masalalar muhokama qilindi. To'rt mamlakat rahbarlari terrorchilik, siyosiy va diniy ekstremizm, xalqaro uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash va mintaqa davlatlariga tahdid soladigan boshqa xavf-xatarning oldini olishga qaratilgan hamkorlik to'g'risida shartnoma imzoladilar. Gap shundaki, Markaziy Osiyo davlatlari o'rtasida o'zaro hamkorlik sohasida 200 dan ortiq hujjat imzolangan bo'lsa-da, ular orasida mazkur masalaga tegishli hujjat yo'q edi. Bunday hujjatning imzolanishi Markaziy Osiyodagi vaziyatdan kelib chiqqan muhim qadam bo'ldi. to'rt davlat prezidentlari xalqaro terrorizmga, siyosiy va diniy ekstremizmga qarshi birgalikda kurash olib borishga kelishib oldilar. 14

2000-yil 14-iyulda Dushanbeda bo'lib o'tgan Markaziy Osiyo iqtisodiy hamjamiyati davlat boshliqlarining kengashida prezidentlar iqtisodiy hamkorlikning bugungi ahvoli, iqtisodiy integratsiyani yanada chuqurlashtirish tadbirlari, Sirdaryo va Amudaryoning suv-energetika zaxiralaridan unumli foydalanish masalasi yuzasidan fikr almashdilar. Kengashda MOIH ning 2002-yilgacha bo'lgan muddatda yagona iqtisodiy makonni yaratish bo'yicha birinchi navbatdagi sa'y-harakatlari dasturi to'g'risida, 2005-yilgacha bo'lgan muddatda integratsiyani rivojlantirish strategiyasi haqida qarorlar qabul qilindi. Markaziy Osiyo hamkorligi tashkioti 2001-yil 28-dekabr kuni Toshkent tashkilotida .davlatlar boshliqlarining navbatdagi kengashi bo'lib o'tdi. Kengashda hamkorlikni rivojlantirish, mintaqada barqarorlik va xavsizlikni ta'minlash masalalari muhokama qilindi va Toshkent bayonoti imzolandi. Mazkur kengashda MOIH tashkiloti faoliyatini to'xtatishga qaror qilindi. Islom Karimov taklifiga binoan MOIH negizida Markaziy Osiyo Hamkorligi tashkilotini tuzishga kelishib olindi. 2002-yil 28-fevral kuni Almati shahrida Markaziy Osyo davlatlari boshliqlarining uchrashuvi bo'lib o'tdi. Muzokaralar yakunida prezidentlar Markaziy Osiyo Hamkorligi tashkitotini ta'sis etish to'g'risidagi shartnomani imzoladilar. Shu tariqa MOH tashkiloti huqiiqiy jihatdan rasmiylashdi. MOH tashkilotining raisi etib Islom Karimov saylandi. Mazkur tashkilot endi nafaqat iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish, shuningdek, siyosiy, jtimoiy, madaniy va boshqa turdagi aloqalar ko'lamini kengaytirish masalalari bilan shug'ullanadi. Har bir a'zo mamlakatdan bevosita davlat rahbariga hisobot berib turadigan bittadan muvofiqlashtiruvchi vakil tayinlandi. 4 ta vakil MOH tashkiloti faoliyati samaradorligini oshirish, a'zo mamlakatlarining integratsiya jarayonlarini faollashtirish borasidagi nuqtayi nazarlarini yaqinlashtirish, qabul qilingan hujjatlarning ijrosini nazorat qilish va umumiy vaziyatni tashkil etish bilan shug'ullanmoqda. MOH tashkilotining tashkil etilishi, uning a'zolari bo'lgan 4 ta mamlakat o'rtasidagi o'zaro manfaatli aloqalarni yangi pog'onaga ko'tardi. MOH tashkilotiga a'zo davlat boshliqlarining .2002-yil 6 - 7-iyul kunlari Oqtov (Qozog'iston), 5-6- oktabr kunlari Dushanbe (Tojikiston) sammitlari bo'lib o'tdi. 15

Toshkentda 2002-yil noyabr oyida MOH tashkilotiga a'zo davlatlar parlamentlari rahbarlari hamda ishbilarmon doiralari vakillarining forumlari bo'lib o'tdi. 2002-yil 27-dekabrda va 2004-yil 28-mayda Astana shahrida bo'lib o'tgan MOH tashkilotiga a'zo davlat boshliqlarining sammitlarida mintaqaviy xavfsizlik, Orol inqirozi, noqonuniy migratsiya, uyushgan jinoyatchilik, narkotik kontrabandasi, umumiy bozor barpo etish, suv-energetika zaxiralaridan unumli foydalanish, transport tizimining umummintaqaviy infratuzilmasini barpo etish kabi masalalar muhokama etildi. Mazkur masalalar bo'yicha hamkonik qilishga qaratilgan qo'shma kommyunike va bitimlar imzolandi. Yevrosiyo iqtisodiy hamjamiyati 2005-yil 6-7-oktabr kunlari Sankt Peterburg shahrida bo'lib o'tgan Markaziy Osiyo hamkorligi tashkiloti Davlat rahbarlarining kengashida o'tgan davrda qilingan ishlar sarhisob qilindi. Kengashda Markaziy Osiyo umimiy bozorini barpo etish konsepsiyasi tasdiqlandi. MOHning bu galgi sammiti Yevrosiyoda integratsiyalashuv jarayonidagi burilish nuqtasi bo'ldi. O`zbekiston rahbarining tashabbusi bilan MOH va Yevrosiyo iqtisodiy hamjamiyati negizida yangi YOIHni shakllantirishga qaror qilindi. Negaki, bu ikki tashkilotning maqsad va vazifalari deyarli farq qilmas edi. Ikki tashkilotning qo'shilishi natijasida yirik geografik makonda yanada faol yangi integratsiya uchun keng yo'l ochildi. YOIH Rossiya, Belorus, Qozog'iston, Qirg'ziston va Tojikiston o'rtasida 1995-yilda tuzilgan Bojxona ittifoqi negizida tashkil topgan edi. YOIHning 2006-yil 24-25-yanvar kunlari Sankt-Peterburg shahrida bo'lib o'tgan Sainmitida O`zbekiston unga a'zo bo'lib kirdi. Mazkur sammitda O`zbekistonning YOIHni ta'sis etish to'g'risidagi shartnomaga qo'shilishi to'g'risidagi protokol, "YOIHni ta'sis etish to'g'risidagi shartnomaga o'zgartirish va qo'shimchalar kiritish to'g'risida"gi Qarorlar imzolandi. YOIH tashkiloti unga a'zo mamlakatlar o'rtasida integratsiyani rivojlantirishga, yagona umumiy bozorning shakllanishiga, Bojxona ittifoqiga, erkin savdo zonasining tashkil topishiga ko'maklashadi. O'zbekistonning Qozog'iston bilan hamkorligi Markaziy Osiyodagi mustaqil davlatlar o'rtasida ko'p tomonlama hamkorlik bilan birga, ular o'rtasida ikki tomonlama aloqalar ham yo'lga qo'yildi. 16

O'zbekistonning Qozog'iston bilan ikki tomonlama munosabatlari 1992-yil 24- iyunda Turkiston shahrida O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining Qozog'istonga rasmiy davlat tashrifi paytida N. Nazarbayev bilan I. Karimov tomonidan imzolangan ,,O’zbekiston Respublikasi bilan Qozog'iston Respublikasi o'rtasida do'stlik va hamkorlik to'g'risidagi shartnoma" asosida mustahkamlanib bormoqda. 1991-yil 10-noyabrda Islom Karimov Almatiga safar qildi. O'zekiston va Qozog'iston prezidentlari ikki mamlakat integratsiyasiga oid aloqalar masalasini, iqtisodiy siyosatini muhokama qilishdi. o`zaro sarmoyalarni amalga oshirish yo'llari va usullari, qo'shma korxonalar, yuksak texnologiyalar yaratish haqida kelishib olishdi. Tomonlar pul tizimiga doir masalani muhokama qilib, ikkala tomon bir vaqtda milliy valutani joriy etish haqida ahdlashdilar. Ikkala mamlakat pul tizimini birgalikda mustahkamlashning prinsipial masalalari bo'yicha kelishib olishdi. Aholining ikkala mamlakat pullarini erkin almashtirish uchun pul almashuv tarmoqlarining vujudga keltirishga e'tibor qilish zarurligi takidladilar, hukumatlarga va banklarga banklarao hisob kitoblar, erkin savdo, bojxona bo'yicha amaliy choralar ko'rish to'g'risida ko'rsatma berildi. Ikki davlat o'rtasida savdo soliq, iqtisodiy hamkorlik to'g'risida bitimlar tuzildi. O'zbekiston va Qozog'iston o'rtasida iqtisodiy integratsiyaga oid aloqalar. o'zaro sarmoyalar almashish, qo'shma korxonalar va yuksak texnologiyalar yaratish ishlari yo'lga qo'yildi. Qozog'iston Prezidenti N. Nazarbayev 1994-yil 10-12-yanvarda rasmiy davlat tashrifi bilan O`zbekistonda bo'ldi. Ikki prezident O`zbekiston bilan Qozog'iston o'rtasida tovarlar, xizmatlar, sarmoyalar va ishchi kuchlarning erkin o'tib turishini nazarda tutuvchi hamda o'zaro kelishilgan kridit-hisob-kitob, budjet, soliq, narx, boj va valuta siyosatini ta'minlash to'g'risida shartnomani imzoladilar. O`zbekiston va Qozog'iston chegaralari orqali kirishda va chiqishda ikkala mamlakat fuqarolarining yuklarini bojxona tekshiruvidan o'tkazishni bekor qilish to'g'risida qaror qabul qilindi. O`zbekiston Milliy banki bilan Qozog'iston Milliy banki Toshkent shahrida ,,O'zbekiston - Qozog'iston" hamda Almati shahrida "Qozog'iston - 17

O`zbekiston" Kliring palatalarini, shaharlarda uning filiallarini, valuta almashtirish punktlarini ochish to'g'risida ikki mamlakat hukumatlari va banklari o'rtasida bitimlar tuzildi. 1998-yil 31-oktabrda O`zbekiston va Qozog'iston o'rtasida abadiy do'stlik shartnomasi imzolangan. Shu tariqa O`zbekiston bilan Qozog'iston o'rtasidagi hamkorlik tobora kengayib, chuqurlashib bormoqda. O`zbekiston va Qozog'iston prezidentlarining Toshkentda 2000-yil 20 - 21-aprel kunlari bo'lgan uchrashuvida ikki davlat chegaralarini aniq belgilab olishga bag'ishlangan uchrashuvi bo'ldi. Muzokaralar yakunida ,,O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I. A. Karimov va Qozog'iston Respublikasi Prezidenti N. A. Nazarbayevning qo'shma bayonoti" imzolandi. Ikki mamlakat mustaqilligi va chegaralari daxlsizligini ta'minlashga qaratilgan bu hujjat ikki tomonlama hamkorlik aloqalarini yanada mustahkamlash va chuqurlashtirishda muhim ahamiyatga egadir. ,,Davlat rahbarlari, - deyiladi qo'shma bayonotda, - O`zbekiston Respublikasi bilan Qozog'iston Respublikasi o'rtasidagi chegara ikki davlat qardosh xalqlarini birlashtiruvchi tinchlik, do'stlik va yaxshi qo'shnichilik chegarasi bo'lib qolishda yakdildirlar". 2001-yil 16 - 17-noyabr kunlari O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov rasmiy tashrif bilan Qozog'istonda bo'ldi. Ikki davlat prezidentlari o`zbekiston - Qozogiston davlat chegarasi to'g'risida shartnomani imzoladilar. 2440 km uzunlikdagi chegaraning 96 foizi belgilab olindi. Qolgan qismini kelishuv asosida delimitatsiya qilishga kelishildi. 10 oy davomida bu borada tegishli ishlar amalga oshirildi. 2002-yil 9- sentabrda Qozogiston Respublikasi Prezidenti Nursultan Nazarbayevning taklifiga binoan Islom Karimov Astana shahriga tashrif buyurdi. ,,O`zbekiston - Qozog'iston davlat chegaralarining alohida uchastkalari to'g'risida bitim" imzolandi. Ikki mamlakat o'rtasidagi chegaraga oid dolzarb masalalar huquqiy jihatdan o'z yechimini topdi. Ikki mamlakat o'rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 2002-yilning birinchi yarmida 124 mln AQSH dollarini tashkil etdi. 2011-yilgacha bo'lgan davrda O`zbekistonda 38 ta o'zbek- qozoq qo'shma korxonasi, Qozogistonda 92 ta qozoq- o'zbek qo'shma korxonasi faoliyat yuritib kelmoqda. O'zbekiston va Qirg'iziston aloqalari O`zbekistonning Qirgiziston bilan ikki tomonlama hamkorligi ,,o`zbekiston Respublikasi bilan Qirg'ziston respublikasi 18

o'rtasida do'stlik, hamkorlik va o'zaro yordam haqida shartnoma" asosida yo'lga qo'yildi va rivojlantirilmoqda. Bu shartnoma Qirg'iziston Prezidenti Askar Akayevning O`zbekistonga rasmiy davlat tashrifi paytida Toshkentda 1992-yil 29- sentabrda I. Karimov va A. Akayev tomonidan imzolangan edi. Islom Karimovning 1993-yil avgustida Qirg'izistonga qilgan rasmiy davlat tashrifi paytida o`sh shahrida O`zbekiston va Qirg'iziston o'rtasida 1994 - 2000- yillarga mo'ljallangan iqtisodiy integratsiyani rivojlantirish to'g'risida Bayonot, iqtisodiyot. savdo, madaniyat, sog'liqni saqlash, fan va ta'lim, sport va turizm bo'yicha hamkorlikni mustahkamlash haqida bitimlar imzolangan. 1994-yil 16-yanvarda O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.Karimov Qirg'izistonda bo'ldi. Rasmiy tashrif yakunida ikki davlat prezidentlari tovarlar, xizmatlar, sarmoya, ishchi kuchlarining erkin yurishini, o'zaro kelishilgan kredit-hisob-kitob, budjet, soliq, narx, bojxona va valuta siyosatini belgilovchi shartnomani imzoladilar. Bu hujjatlar asosida ikki mamlakat o'rtasidagi ikki tomonlama hamkorlik rivojlanib bordi. 2000-yilda O`zbekistonda 22 ta o'zbek-qirg'iz qo'shma korxonasi, Qirg'izistonda 62 ta qirg'iz-o'zbek qo'shma korxonasi faoliyat yuritdi. 2010-yil iyunida Qirg'izistonda obro'-etiborni yo'qotgan Prezident hokimiyatining ag'darilishi, eksdrmistik kuchlar tomonidan uyushtirilgan millatlararo qonli voqealar sharoitida O`zbekiston Prezidenti oqilona yo'l tutdi. o`zbekiston 100 mingdan ortiq qochqinlar, bolalar, xotin-qizlar, qariyalarni O`zbekiston hududiga qabul qildi, joylashtirdi va barcha zarur narsalar bilan ta'minladi. Markaziy Osiyoda qarama qarshilikning keng ko'lamli o'chog'iga aylanib ketishining oldi olindi. Jahon hamjamiyati O`zbekiston Prezidentining qaltis vaziyatda amalga oshirgan tadbirlarini to'liq ma'qulladi. O`zbekiston bilan Tojikiston o'rtasidagi aloqalri O'zbekiston va Tojikiston aloqalar o'rnatilgan va rivojlanib bormoqda. Tojikistonda 1992-1996-yillarda davom etgan birodarkushlik urushi Tojikistonning iqtisodiy taraqqiyotiga salbiy ta'sir etdi, uning qo'shni mamlakatlar, jumladan, O`zbekiston bilan hamkorligiga ham salbiy ta'sir etdi. 19

1997-yilda Moskvada Tojikistonning rasmiy hokimiyati bilan muxolifat kuchlar o'rtasida tuzilgan milliy murosa haqidagi shartnoma Markaziy Osiyo mintaqasi mamlakatlari uchun ayni muddao bo'ldi. Tojikistonning qo'shni mamlakatlar bilan aloqalari yana jonlandi. O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning taklifiga binoan 1998-yil 4-yanvar kuni Tojikiston Prezidenti Imomali Rahmonov O`zbekistonga amaliy tashrif bilan keldi. Ikki mamlakat rahbarlari tashrif yakunlari bo'yicha qo'shma axborot imzoladilar. O`zbekiston va Tojikiston Bosh vazirlari sog'liqni saqlash, madaniyat va gumanitar soha, fan, texnika va axborot sohalari bo'yicha hamkorlik to'g'risida bitimlarni imzoladilar. Ikki mamlakat hukumatlari o'rlasida yuk tashish hamda gaz yetkazib berish, Tojikistonning qarzi bo'yicha o'zaro hisob-kitob to'g'risidagi bitimlar ham imzolandi. O`zbekiston va Tojikiston munosabatlari o'zining yangi, mustahkamlanish va taraqqiyot davriga o'tdi. Shu vaqtgacha O`zbekiston bilan Tojikiston o'rtasida 30 dan ortiq hujjatlar imzolangan. Ular o'rtasida tovar ayirboshlash hajmi 1997-yilda 50 mln AQSH dollaridan oshdi, bu avvalgi yilga nisbatan 50 foiz ko'pdir. O`zbekiston Tojikiston hududidan o'tgan transport kommunikatsiyalaridan foydalanmoqda. 2000-yilda o`zbekistonda 15 ta o'zbek-tojik qo'shma korxonasi, Tojikistonda 3 ta tojik-o'zbek qo'shma korxonasi faoliyat yuritdi. O`zbekiston bilan Turkmaniston o'rtasidagi aloqalri 1991-yilda O`zbekiston va Turkmaniston prezidentlari uchrashuvida ,,O`zbekiston Respublikasi bilan Turkmaniston Respublikasi o'rtasida do'stlik va hamkorlik to'g'risida" shartnoma imzolandi. Bu shartnoma ikki davlat o'rtasidagi savdo-iqtisodiy, madaniy aloqalarga negiz bo'lib xizmat qilmoqda. Islom Karimovning 1993-yil 14 - 15-aprel kunlari Turkmanistonga rasmiy safari ikki davlat o'rtasidagi aloqalarni yanada kengayishiga xizmat qilmoqda. Ana shu safar chog'ida tomonlar neft va tabiiy gaz qazib olish, qayta ishlash va tashish, buning uchun zarur korxona va inshootlarni qurish hamda ishga tushirish, bu sohadagi loyihalarni birgalikda pul bilan ta'minlash masalalarini muhokama qildilar. Tomonlar jahon talablariga mos avtomobil va temir yo'llar qurish sohasida zarur 20

chora tadbirlar ko'rish haqida kelishib olishdi. Suv boyliklaridan foydalanish, ekologiya, savdo-iqtisodiy aloqalarni kengaytirish masalalari muhokama etildi. O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I. Karimov 1996-yil 16-yanvar kuni amaliy tashrif bilan Turkmanistonda bo'ldi. Chorjo'y shahrida S. Niyozov bilan I. Karimov o'rtasida va ikki mamlakat delegalsiyalari o'rtasida muzokaralar bo'ldi. Prezidentlar o`zbekiston bilan Turkmaniston o'rtasida do'stlik, hamkorlik va o'zaro yordam to'g'risidagi shartnomani, O'zbekiston bilan Turkmaniston o'rtasida davlat chegarasini qo'riqlashda hamkorlik qilish to'g'risidagi va suv xo'jaligi masalalari bo'yicha bitimlarni imzoladilar. Ikki mamlakat hukumatlari o'rtasida esa sarmoyalarni rag'batlantirish va o'zaro himoyalash, havo yo'li, bojxona ishlarida hamkorlik va o'zaro yordam, uzoq muddatli savdo-iqtisodiy hamkorlikning asosiy yo'nalishlari, daromad va mulkdan ikki yoqlama soliq olmaslik, madaniyat, ta'lim, sog'liqni saqlash, sayyohlik va boshqa sohalarda hamkorlik qilish to'g'risidagi 20 dan ziyod bitimlar imzolandi. O`zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovning 2007, 2010-yillardagi Turkmanistonga davlat tashrifi, 2008-yil mart oyida Turkmaniston Prezidenti Gurbanguli Berdimuhammedovning O`zbekistonga davlat tashrifi chog'ida iqtisodiy hamkorlik to'g'risidagi davlatlararo shartnoma, Do'stona munosabatlar va har tomonlama hamkorlikni yanada mustahkamlash to'g'risidagi davlatlararo shartnoma va bir qator bitimlar imzolandi. Qabul qilingan shartnoma va bitimlar O`zbekiston va Turkmaniston o'rtasidagi munosabatlarni yangi bosqichga ko'tardi. Turkiston – umumiy uyimiz O`zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov o'zbek, qozoq, qirg'iz, qoraqalpoq, tojik, turkman va mintaqada yashovchi barcha xalqlar o'rtasidagi qadimiy do'stlik aloqalarini yangi sharoitda mustahkamlashni nazarda tutib, "Turkiston - umumiy uyimiz" degan g'oyani ilgari surdi. Mintaqa jamoatchilik vakillarini, birinchi navbatda, ijodkor ziyolilar - yozuvchilar, tarixchilar va boshqalarning e'tiborini Turkiston tuyg'usini - tarixiy birlik tuyg'usini qaytadan tiklashga qaratdi. 21

Mintaqa ziyolilari, Turkiston zaminida yashovchi barcha xalqlarni yaqinlashtirish maqsadida yurgan sog'lom kuchlar bu g'oyani qo'llab-quvvatladilar. "Turkiston - umumiy uyimiz" deb nom olgan jamoatchilik harakati tashkil topdi. 1995-yil 21-noyabr kuni Toshkentda Markaziy Osiyo ziyolilari ishtirokida " Qardosh xalqlar uchrashuvi" mavzusida xalqaro qurultoy bo'lib o'tdi. 22

1.2. Yevroosiyoda hozirgi davrda xavfsizlik masalalari Tarixning guvo li k berishicha, mintaqaviy va mintaqalararo integratsiyani chukurlashtirish, ya’ni ikki tomonlama ittifoqilik munosabatlarini yo‘lga qo’yish, SHHT, YevrAzES kabi tuzilmalarni rivojlantirish orqaligina Markaziy Osiyoda tinchlik va barqarorlikni saqdash masalasini hal etish mumkin. Aks holda, xalqaro terrorizm, ekstremizmning tarqalishiga qarshi birgalikda samarali kurashish, raqobatbardosh iqisodiyotni shakllantirish hamda sobiq ittifoq respublikalarining deyarli barchasiga xos bo‘lgan talay ijtimoiy muammolarning hal etilishi amrimahol. Mintaqa yadro quroliga ega davlatlar kurshovida joylashgani bois bu hududda yadro qurolidan holi zonaning tashkil etilishi ular o‘rta sidagi munosabatlarda kuchlar muvozanatini saqdab turish imkonini yaratadi. Mazkur shartnoma yadro qurolidan holi zona yaratilishiga ilk bor BMT jalb etilgani bilan ham ahamiyatlidir. Darhaqiqat, ushbu shartnoma imzolagunga qadar BMT na Lotin Amerikasi, na Karib dengizi, na Janubi-Sharkay Osiyo va Afrika, na Osiyo-Tinch okeani mintaqasiga bu qadar e’tibor bermagan edi. Bugun jahon hamjamiyatining diqqat-e’tibori aynan Markaziy Osiy mintaqasiga qaratilgan. Chunki u ko‘pgina nizolarning oldini oladigan jiddiy omil sifatida xizmat qalmoqda. Mintaqa davlatlari bu kabi murakkab masalalarni amalda hal qatishga qodir ekanini namoyon etib kelmoqda. Masalan, yadro qurolini tarqatmaslik rejimini mustahkamlash hamda mintaqada tinchlik — barqarorlikni saqlashga yo’naltirilgan chora-tadbirlarning kuchaytirilishi shundan dalolat beradi. Mintaqa davlatlari xalqaro xavfsizlik masalalarida erishilgan ijobiy natijalardan tashqari, gumanitar sohada ham o‘z mavqeini mustahkamlash imkoniyatiga ega. Masalan, beshta davlat olimlari uchun yadro sohasidagi tadqiqotlar natijalarini faqat tinch yo‘lda foydalanish, tegishli sohalarda yuksak malakali mutaxassislarni tayyorlash, birgaliqda yaratilgan ilg‘or texnologiyalarni joriy etishga kushimcha imkoniyatlar paydo bo‘lmoqda. Mazkur shartnoma Markaziy Osiyo va unga chegaradosh mintaqalardagi integratsiya jarayonlariga ijobiy ta’sir etishi shubhasizdir. Boshqacha aytganda, mintaqada davlatlarning siyosiy, ijtimoiy va madaniy sohadagi aloqalari yangi 23

bosqichga ko‘tariladi. Bunday muxim xujjatning aynan shu mintaqada imzolangani yagona mintaqaviy manfaatlarga tayangan yaxlit mintaqaviy mafkuraning shakllanish jarayoni boshlanganidan dalolat beradi. Eng muximi shundaki, O‘zbekis ton bunda qandaydir alohida masala emas, Markaziy Osiyo mamlakatlari xavfsizligi va farovonligi masalasi kun tartibiga ko‘yilganini o‘z qo‘shnilariga yana bir bor asoslab berdi. Shu ma’noda, zamonaviy tahdidlar, shu jumladan, xalqaro terrorizm va ommaviy qirg‘in qurollarining tarqatilishiga qarshi kurashishning eng izchil va samarali yo‘li — mintaqada joylashgan hamda ushbu tahdidlar xavfini to‘g‘ri va holisona baholayotgan davlatlarning yaqin hamkorligidir. O‘zbekiston istiqlolning dastlabki yillaridayoq yadrosizlik tamoyilini o‘z milliy qonunchiligida mustahkamlab ko‘ygan edi. Mazkur qonunning 2001 yil 11 maydagi yangi tahriri 4-bandiga binoan, O‘zbekiston Respublikasi yadro va boshqa ommaviy qirg‘in qurollarini ishlab chiqarish, qayta ishlash, sotib olish, saqlash, tarqatish va joylashtirishdan voz kechadi. O‘zbekiston Respublikasining "Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida"gi Qonuniga binoan davlat qurol-yarog‘, harbiy texnika, ikki xil maqomda qo‘llanishi mumkin bo‘lgan tovar va texnologiyalarga nisbatan qat’iy eksport nazoratini o‘rnatadi (17, 22- bandlar). O‘zbekiston Respublikasining "Muhim yuklar va harbiy kontin-gentlar tranziti to‘g‘risida"gi Qonuni ham yadro quroli va materiallar tranzitini mustahkam nazorat etish imkonini yaratadi. O‘zbekiston qonunchiligida yadro qurolining yaratilishi va tarqatilishi bilan bog‘liq bo‘lgan barcha hatti-harakatlarning qriminallashuvi nazarda tutilgan. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksida quyidagi hatti-harakatlar uchun jinoiy javobgarlik kuzda tutilgan: — Yadro, kimyo, biologik va boshqa ommaviy qirg‘in qurollari, ularni yaratish uchun qo‘llanishi mumkin bo‘lgan material va asbob-uskunalar kontrabandasi. Bu o‘ta jiddiy bandga ko‘ra, yadro, kimyo, biolo gik va boshqa ommaviy qirg‘in qurollari, ularni yaratish uchun qo‘lla nishi mumkin bo‘lgan material, asbob-uskunalar kontrabandasida ayblangan shaxsga nisbatan muddatidan ilgari — shartli ravishda 24

ozodlikka chiqarish chorasi belgilanmagan; radiaktiv materiallarni noqonuniy egallab olish. radiaktiv materiallarni saqdash, hisobini olib borish, foy- dalanish, olib o‘tish, jo‘natish va boshqa qoidalarini buzish); asbob-uskunada yoki boshqa holatda bo‘lgan nurlanayotgan radi aktiv moddalar, yadro materiallarini noyonuniy sotib olish, saqlash, foydalanish, berish yoki buzish; yadro energiyasini qo‘llanayotgan obyektlardan foydalanish qoidalarini buzish; O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari bilan ta1diqdangan bakteriologik (biologik), kimyo va ommaviy qorg‘in qurollarining boshqa turlarini ishlab chiqarish, tuplash, sotib olish, berish, saqdash, noqonuniy ravishda egallab olish. O‘zbekiston Respublikasi taishi siyosiy sohada mazkur masala yuzasidan izchil siyosat olib bormoqda. Milliy xavfsizlik Konsepsiyasida ayrim kush ni davlatlarning yadro quroli va boshqa ommaviy qirg‘in vositalariga ega bulishga intilayotgani milliy xavfsizligimizga harbiy va tashqi siyosiy tahdid sifatida belgilab qo‘yilgan. Markaziy Osiyo mintaqasida yadro qurolidan holi zona tashkil etilishi mazkur masalalarda milliy xavfsizligimizni ta’minlashning asosiy yunalishlaridan biri sifatida belgilangan. Hozirgi davrda ommaviy qirg‘in qurollarining tarqalish tendensiyasi tobora xatarli tus olayotgani e’tiborga olinsa, mintaqa da joylashgan barcha davlatlar tomonidan bunday zona tashkil etilishining qo‘llab-kuvvatlanishi- alohada ahamiyat kasb etadi. Bu tashabbusning ahamiyati boy tabiiy, mineral, energetiq mehnat va boshqa zaxiralarga ega bo‘lgan, dunyoning yetakchi davlatlarining geosiyosiy, geostrategik manfaatlari to‘qnashayotgan Markaziy Osiyo mintaqasining geostrategik mavqeining ortib borayotgani bilan izohlanadi. Shu munosabat bilan obru-e’tibori tobora oshib bora- yotgan ushbu mintaqaning yangi ta’sir doiralari va hukmronlik qilish uchun kurash maydoniga aylanib qolishiga aslo yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. 25

Bu tashabbus Markaziy Osiyo mintaqasining jahon xo‘jalik aloqalari, iqtisodiy va axborot makoniga faol uyg‘unlashuvi, dunyoning yetakchi davlatlari, xalqaro institutlari bilan siyosiy hamkorligining mustahkamlanishi, mintaqa mamlakatlarining xalqaro xavf sizlikning global tizimiga integratsiyalashuviga xizmat qaladi. Bu o‘rinda, yadro xavfsizligi yalpi xavfsizlikning tarkibiy qismi sifatida qaralishi zarur. Yadro quroliga ega va ega bo‘lmagan davlatlar majburiyatlarining muvozanati — yadro qurolidan holi zona faoliyatining mustahkam asosi sifatida xizmat qiladi. Markaziy Osiyoda bunday zonaning mavjudligi Yadro qurolini tarqatmaslik to‘g‘risidagi Shartnomada belgilangan yadro xavfsiz ligi global tizimining ajralmas qismidir. Bu hol Markaziy Osiyo davlatlarining yadro qurolini tarqatmaslik va qurolsizlanish umumiy rejimiga faol qo‘shilib borayotganini anglatadi. Ana shu maqsadda a’zo davlatlar xalqaro tajribada sinalgan quyidagi muxim tamoyillarga tayanmogi lozim: mazkur zona yadro qurolidan to‘liq holi bo‘lishi shart; uning faoliyatiga doir majburiyatlarni nafaqat a’zo davlatlar, balki, manfaatdor barcha mamlakatlar uz zimmasiga olishi mumkin; yadro qurolidan holi zona tashkil etilishi xaqatsagi bitimlar uzaro kelishuvlarga qat’iy amal qilinishini ta’minlaydigan sa- marali nazorat tizimini shakllantirishni kuzda to‘tishi zarur; nazorat MAGATE hamda BMT Xavfsizlik Kengashining kafo- lati asosida amalga oshirilishi darkor. Shu bilan birgaliqda, yadro qurolsizlanish buyicha tadbirlarning amalga oshirilishidan tashqari ommaviy qirg‘in qurollari boshqa turlarining tarqalishini oldini olish borasida ham amaliy ishlar olib borilishi zarur. Bu boradagi hatti- harakatlar maslahatlashuv, axborot almashish orqali hamkorlik qalish, qurol-yarog‘ zaxiralari xaqatsa ma’lumot berish, shuningdek to‘qnashuvlar ruy berayotgan hududlardan qurol olib kelinishini qat’iy nazorat qilish izchil mexanizmlarini shakllantirish kabi tadbirlarni qamrab olishi kerak 26

Yadro xavfsizligi ko‘shni davlatlardagi bo‘linuvchi materiallardan aniq va ishonchli ximoya qolish vositalari bulishini taqozo etadi. Terrorizm va yadro materiallaridan foydalangan holda amal ga oshirilishi mumkin xar qanday provokatsiyalarga qarshi ishonch li ximoya bulishi darkor. Davlatlararo doirada esa bu diplomatlar, dav lat va huquq-tartibot idoralari faoliyatini muvofiqlashtirish, yadro materiallarini saqdash, nazorat qilish, hisobini olish, ularning xavfsizligini ta’minlash borasida xalqaro hamkorlikni fa- ollashtirish va chukurlashtirishda ifoda etiladi. O‘zbekiston uchun mintaqaviy yadro xavfsizligi tahdidi dolzarb ahamiyat kasb etadi. Masalan, Xindiston yadro qurollarini tarqatmaslik to‘g‘risidagi Shartnomani imzolamagan bulsa-da, ayni paytda, mustaqal ravishda yadro yoqalgisini qayta ishlaydi va Pokiston singari yadro quroliga ega ekanini e’tiborga olish zarur. Xitoy ham yadro quroliga ega bo‘lgan davlat. Xindiston yadro quroli sinovini utkazgan vaqtdan buyon mintaqadagi muvozanat va barqarorlikka jiddiy zarar yetkazdi. Bunga javoban mintaqadagi yana bir davlat — Pokiston ham yadro quroli sinovini utkazdi. Keyingi yillarda Eron ham o‘zining yadro dasturini faollashtirishga harakat qilmoqda. Eron yadro dasturi atrofida vujudga kelgan vaziyat mintaqaviy xavfsizlikka jiddiy tahdid solishi hamda global oqabatlarni keltirib chiqarishi mumkin. O‘zbekiston nazarida yadro qurolining yaratilishi uni ishlab chiqa- rishni taqaqdagan xalqaro xukuq meyor va tamoyillariga ziddir. Shu bois xalqaro hamjamiyat yadro qurolini yaratish, unga egalik qadish borasidagi bunday intilishlarga befarq qarab turishi mumkin emas. Shu bilan birgaliqda bunday keskin vaziyatni kuch ishlatish, konfrontatsiya yo‘li bilan xal etilmasligi darkor. Fapb o‘z yadro dasto‘rini harbiy maqoaddarda qo‘llashga intilayotgan Eronni ayblab kelmoqda. Ayrim g‘arb mamlakatlari Eron yadro dasturiga oid ma’lumotlarni BMT doirasida kurib chiqashga va tegishli sanksiyalar qo‘llashga da’vat etmoqda. Eron esa, aksincha, ularning o‘z hududida boyitilishini talab etayotgani sababli, Fap6 bilan murosaga kelolmayapti. Ertami-kechmi, bu hol mamlakatga nisbatan sanksiya qo‘llanishi bilan yakun topishi mumkin. Keyingi vaqtda Eron yadro quroli ishlab 27

chiqarish obyektlariga nuqtali zarba- lar berish lozimligi xaqada bildirilayotgan muloxazalar jiddiy xavotir uygotmasligi mumkin emas. Zero, Eron yadro dasturiga nis- batan kuch ishlatishga asoslangan xar qanday chora, iqisodiy-siyosiy sanksiyalar hamda embargo kutilgan samara berishi dargumon. Aksincha, ular Osiyodagi ikki mintaqa doirasida: Yaqan Sharq va Markaziy Osiyoda beqaror vaziyatni vujudga keltirishi eHTimoldan holi emas. Qolaversa, masalani kuch vositasida xal etishga o‘rinish Amerikaga nisbatan salbiy kayfiyatlarini kuchaytiradi, AQSH har biy bazalari va boshqa obyektlari joylashgan mamlakatlar xavfsizligiga tahaid soladi. Eng muhimi, bunday yondashuv asosiy masala — ommaviy qarg‘in qurollarini tarqatmaslik masalasining hal etilishiga xizmat qilmaydi, aksincha, uning yanada chigallashuviga olib keladi. Bundan tashqari, siyosiy sanksiyalar mintaqada ishonchsizlik muhitini vujudga keltirib, madaniy integratsiyalashuv jarayonlarini sekinlashtiradi, islomning siyosiylashuv jarayonini kuchaytiradi, ekstremistik harakatlar ko‘payishiga zamin yaratadi. Tabiiyki, bunday vaziyatda "Janub-Sharq" muloqoti yanada murakkablashadi. Agarda oddiy eron fuqarolari, ziyolilari, siyosatchi va tadbirkorlari ijtimoiy taraqqiyotning global jarayoniga jalb etilmas ekan, ushbu mamlakat rivojlanishining istiqbollarini tasavvur etish qoyin. Eronga nisbatan iqtisodiy sanksiyalar mintaqa iqtisodiyotini qoyin ahaolga solib quyishi mumkin. Bu hol ushbu mamlakat bilan savdo-iqtisodiy aloqalar urnatgan O‘zbekistonga ham salbiy ta’sir etish ehtimoli yo‘q emas. Qolaversa, sanksiyalar mintaqa doirasidagi integratsiya jarayonlariga ham katta ziyon yetkazadi. Bu mintaqa taraqqiyotiga qo‘shimcha qiyinchiliklar keltirib chiqaradi, ijtimoiy- iqtisodiy keskinlikni yanada oshiradi. Nuqtali zarbalar ham, yerdagi harbiy harakatlar ham, qanday natija keltirishidan qati nazar, mintaqada Fap6ra qarshi kuchlar faolligini oshirib, xalqaro terrorizm imkoniyatlarini kengaytiradi. Bu hol butun dunyo miqosida ommaviy norozilik chiqishlarini kuchaytirish bilan birgaliqda global moliyaviy-iqtisodiy inqirozga sabab bulishi mumkin. Bundan taishari, yadro materiallari saqlanayotgan tadqiqot markazlari nuqtali zarbalar suv va havo ni ng zaxarlanishi, ommaviy 28

epidemiyalarning boshlanishi oqibati mintaqadagi ekologik vaziyatni izdan chiqaradi. Yadro tadqiqot obyektlari asosan aholi yashash punktlari yaksnida joylashtirilgani sababli bunda zarbalar tinch aholi o‘rtasida ko‘plab talafotlarga olib keladi. Ushbu masala O‘zbekistonda jiddiy xavotir uyg‘otmoqda, chunki bunday chora-tadbirlar oxir-oqibatda mintaqani gumani tar falokat yoqasiga olib kelishi mumkin. Vaziyat rivojining inqorozli ssenariysi AQSH va Isroil tomonidan Eronning yadro obyektlariga nuqtali zarbalar berish bi lan cheklanmaydi, balki mintaqa doirayeida keskinlikning oshishi, uning butun xududida terroristik hatti- harakatlarning faollashuvi, hatto yadro materiallarining terroristlar qo‘liga tushib qolishi mumkinligini ham nazarda tutadi. Rossiya va boshqa davlatlar atomdan tinchlik maqoadlarida foydalanish buyicha tegishli takliflar bilan Eronga murojaat qolmoqda. Binobarin, xalqaro xukuq meyorlariga moye bunday takliflardan samarali foydalanish zarur. O‘zbekistonning mazkur masala buyicha nuqtai nazari mamlakatning milliy davlat manfaatlari, xalqaro xukuq meyorlari, barcha nizoli masalalarni tinch, muzokara yo‘li bilan hal etish tamoyillarining ustuvorligiga tayanadi. Eng muximi, bunda uzaro yon bosish va kelishuvlar tamoyili amal qilishi lozim. Har qanday masalani kuch ishlatish, xalqaro sanksiyalar, nustali zarbalar yoki mamlakatni bosib olish yo‘li bilan hal etib bo‘lmaydi. Bunday hollarda BMT Nizomiga tayanish, masalaga ikki xil andazalar bilan yondashishdan voz kechish hamda muayyan muammo moxiyatidan kelib chiqab, uning xukuqiy jihatdan xal etish yo‘llarini izlash zarur. Eron yadro dasturi masalasida esa MAGATE uni xal etishning asosiy mexanizmi bo‘lib kolishi shart. Zero, mazkur muammoni yadro materialini yaratishga yaqonlashib qolgan mamlakat bilan konfrontatsiya yoki kuch vositasida xal etishga o‘rinishlar kushni davlatlar va butun xalqaro hamjamiyat xavfsizligiga tahaid soladi. Markaziy Osiyo davlatlari tashqo ishlar vazirlari tomonidan 2006 yilning 8 sentabrida Qozogistonning Semipalatinsk shahoida Yadro qurolidan holi zonani tashkil etish to‘g‘risidagi Shartnomaning imzolanishi butun dunyo hamjamiyati tomonidan il i q qarshi olindi. 29

"Jahon"AA bergan ma’lumotlarga ko‘ra, turli mamlakatlarning taniqai siyosiy arboblari, olimlari mazkur tashabbusni ma’qullab, mazkur voqeaga o‘z munosabatlarini bildirgan. Masalan, Ros siya taishi ishlar vaziri Sergey Lavrovning ta’kidlashicha, "Mar kaziy Osiyoda yadro qurolidan xoli zonani tashkil etish goyasi O‘zbe kiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov tomonidan 13 yil ilgari BMT Bosh Assambleyasi sessiyasida ilgari surilgan edi. O‘zbekiston tomoni, — deya davom etadi S.Lavrov, — Shartnoma matnini ishlab chirsh va uni Semipalatinsqda mintaqadagi beshta davlat raxbari tomonidan imzolash darajasigacha yetkazish ishiga katta xissa kushdi". Markaziy Osiyoda yadro qurolidan xoli zonani tashkil etish to‘g‘ri sidagi Shartnoma AQShning ekspert-tahlilchilari va ommaviy axborot vositalarida katta qiziqish uyg‘otdi. Xususan, yadro qurolini tarqatmaslik bo‘yicha amerikalik mutaxassislarning nazarida, bunday hujjatning imzolanishi nafaqat mintaqa doirasidagi, balki jahon miqyosidagi muhim voqeadir. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning tashabbusi mintaqaviy va global xavfsizlikni, yadro qurolini tarqatmaslik rejimini mustaxkamlash ishiga qo‘shilgan katta xissadir. Bu shubxasiz O‘zbekistonning ulkan tashqi siyosiy saloxiyata, uning xalqaro obru- e’taborining tasdig‘idir. Kolumbiya universiteti xuzuridagi Barnard instituta professori Kamberli Martinning fiqoicha, ushbu shartnomaning imzolanishi — Markaziy Osiyo davlatlarining ommaviy qirg‘in qurolla ri va yadro materiallarining tarqalishini oldini olish, terroristlarning atom qurolini qo‘lga kiritishiga yo‘l kuymaslik borasidagi ko‘p yillik mintaqaviy hamkorligining yorqin ifodasidir. Mintaqadagi beshta davlatning mazkur masala yuzasidan yagona nuqtai nazari ularning Markaziy Osiyo mintaqasida yadro qurolini joy lashtirilmasligidan manfaatdor ekanini tasdiqdaydi. Tahlilchining nazarida, bunday yakdillik xalqaro terrorizmga qarshi harbiy harakatlar amalga oshirilayotgan xududda joylashgan mintaqa uchun uta muxim ahamiyat kasb etadi. Boshqacha aytganda, Markaziy Osiyo davlatlari terrorga qarshi kurashda ular kimning tarafida ekanini namoyon qapib, bu yovuz kuchga qarshi prinsipial munosabatini yana bir bor yaqqol ifoda etdi. 30

Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun goyat muxim bo‘lgan yana bir muammo — suv zaxiralaridan oqilona foydalanish masalasi. Zero, suv ta’minoti va transchegaraviy suv zaxiralaridan birgaliqda foy dalanish ushbu mintaqa mamlakatlari taraqaiyotiga tusiq bo‘lib kelayotgan omillardan biri. Suv masalasi — milliy xavfsizlik manfaatlariga ta’sir etadigan, Markaziy Osiyo mamlakatlarida davlat kurilishi jarayoniga daxl qaiadigan mavzulardan biri. Chunki suv nafaqat muayyan mamlakat iktisodiy va ijtimoiy soxasini muvaffaqoyatli modernizatsiya qalish, balki Markaziy Osiyo mintaqasini nazorat qilish imkonini beradigan uta muxim geoiqtisodiy hamda strategik omil bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi. Shuning uchun ushbu mintaqa davlatla ri tomonidan barcha mamlakatlar manfaatlarini inobatga oladigan o‘zaro kelishilgan "suv diplomatiyasi"ning amalga oshirilishi ushbu hududda barqaror ekologik vaziyat, har tomonlama taraqqiyot, tinchlik-osoyishtalik saqlanishining muhim omili hisoblanadi. Xo‘sh, Markaziy Osiyodagi suv muammosining negizi nimada? Ma’lumki, Markaziy Osiyo issiq mintaqa bo‘lgani sababli XIX asrning ikkinchi yarmidan maxalliy kuchmanchi qabilalar ugroq turmush tarziga o‘tgan paytlardan e’tiboran suv muammosi mavjud bo‘lgan. Bugungi kunga kelib, bu muammo yanada keskin tuye oldi. Bu, avvalo, Markaziy Osiyo mintaqayeining yagona suv majmuiga birlashgan umumiy boshqaruvning barbod bulishi, ya’ni xar bir davlat ko‘pincha kushnilar bilan kelishmagan holda o‘z suv siyosatini yurita boshlashi bilan izohlanadi. Ketma-ket uch yildan buyon yuz bergan kurg‘oqchilik suv muammosini keskinlashtirib, Amudaryoning Orol dengi- ziga tutashgan quyi oqomida jiddiy inqirozni keltirib chiqardi. Qolaversa, bu muammo sobiq ittifoq davrida chullarni uzlashti- rish dasturi doirasida Sirdaryo va Amudaryo suvlaridan nooqalona foydalanish oqabatida paydo bo‘lgan edi. Uzoq vaqt mobaynida mazkur muammoning hal etilmagani min taqa davlatlari o‘rtasida suvdan foydalanishning muayyan masalalari buyicha tafovut va kelishmovchiliklarning mavjudligi bilan belgilanadi. Achinarlisi shundaki, bu kelishmovchiliklar mintaqa mamlakatlari o‘rtasidagi munosabatlarda keskinlikning paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan edi. Xususan, Qirg‘izistonning qo‘shni davlatlar bilan 31

kelishilmagan holda Toqtogul GESi orqali katta hajmdagi suvni oqizib yuborishi Fargona vodiysi, Sirdaryo va Jizzax vilo- yatidagi katta yer maydonlarini suv bosib ketishiga olib keldi. Bu boradagi yana bir muammo — axborot almashinuvi bilan bog‘liq masaladir. Hozirgi vaqtda aniq va ishonchli ma’lumotlarga ehtiyoj ortib bormoqda. Uni tuplash va umumlashtirish uchun esa tegishli baza bulishi lozim. Suv masalasiga oid barcha zarur ma’lumotlarning yo‘qaigi axborot makonida chigal vaziyatlarni vujudga keltirmoqda. Xalqaro xuku q meyorlaridan chekinib, milliy qonunchilikka ypg‘y berilishi, "ziyon yetkazma" tamoyilining unutilishi ham masalaning hal etilishiga xizmat qatmaydi. Mintaqada suvdan foydalanish soxasida barqarorlikka suv zaxiralaridan birgaliqda foydalanishning umumiy huquqiy negizining yaratilmagani, mintaqa mamlakaglarida shaxsiy manfaatlarining ustuvorligi, ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy rivojlanishdagi tafovutlar hamda suvga bo‘lgan ehtiyojining uzluksiz ortib borayotgani ham salbiy ta’sir etmoqda. Kelgusida mintaqada suvdan isrofgarchilik bilan foydalanish oqabatida uning kamayishi Mar kaziy Osiyoda geosiyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy beqarorlashuv jarayonini kuchaytirishi mumkin. Shu bois mazkur masalaning samarali xal etilishi mintaqadagi barqarorlikni yanada mustahkamlashga xizmat qilgan bo‘lar edi. Xo‘sh, vujudga kelgan vaziyatdan chiqish yo‘li bormi? Mazkur masalaning hal etilishi jiddiy yondashuvni talab etadi. Chunki goyat keng qamrovli ushbu muammoning quyidagi jihatlari ko‘zga tashlanadi: Ekologik jixati — yerlarning suv bosishi tufayli mintaqadagi ekologik muvozanat buzilayotgani, kollektor-drenaj tarmog‘ining ishdan chiqishi ta’sirida yerlarning meliorativ holatining yomonlashuvi va shurlashuvi; iqtisodiy jihati — katta xajmdagi suvni oqizib yuborilishi oxibatida yashash joylari, qashloq xujalik ekinlarini suv bosi shi va h.k. energetik jihati — bunday muammoning mavjudligi energe tik inshrozni keltirib chiqaradi (Qirg‘izistonda qash faslida gazning uchirilishi); 32

irrigatsion jirata — katta hajmdagi suvning oqizilishi oqabatida quyiroqda joylashgan mamlakatlardagi hosildor tuproq qatlamining yuvilib ketishi, suv inshootlarining ishdan chiqashi. Aynan shuning uchun chegaralarning ikki tomonidagi suv zaxiralaridan foydalanish masalasi imkon darajasida tezroq xal etilmofi zarur. Aks holda, yevropalik va amerikalik siyosatshunoslar taxmin qilganidek kelajaqda mazkur masala mintaqada jiddiy Harbiy to‘qnashuvlarni keltirib chiqarishi mumkin. Bir so‘z bilan aytganda, Markaziy Osiyoda suv masalasining hal qatinmagani ko‘plab mintaqaviy, ichki va lokal nizolarning bartaraf etilishiga to‘sqinlik qilib, mintaqadagi beshta davlat o‘rtasidagi munosabatlarda og‘riqli nuqtta bo‘lib qolayotir, ularning iqtisodiy taraqqiyotiga salbiy ta’sir etayotir. Shuning uchun Markaziy Osiyo mamlakatlarida mintaqadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatning beqarorlashuviga yo‘l qo‘ymaslik hamda mintaqaning barqaror rivojlanishini ta’minlaydigan ilmiy, texnologiq iqtisodiy va ekologik salohiyatini ishga solib, tegishli chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish hayotiy zaruratga aylandi. Shu bilan birgaliqda, Markaziy Osiyoda suv taqdimoti masa lasining izchil hal etilishi mintaqa davlatlarining iqchisodiy, ehtimol kelajaqda, siyosiy kooperatsiyasining yanada jadallashuviga asos bo‘lardi. Mazkur muammoni hal etish, avvalo, mintaqa energetikasining barqaror rivojlanishini ta’minlash maqsadida do nor mamlakatlar ko‘magi va zaxiralarini ishga solib, Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasidagi hamkorlikning uzoq muddatga mo‘ljallangan chora-tadbirlarini ishlab chiqash zarur. Shuningdeq qisqa muddatlarga mo‘ljallangan strategiya ham o‘zgartirilishi kerak Xususan, barcha sohalarda ko‘p tomonlama konsensus va kelishuvlarga erishish borasida ilgari rejalashtirilgan tadbirlar o‘rniga milliy doirada suv va energiyaga tegishli tashkiliy, boshqaruv, moliyaviy cheklanishlar masalasida hal etish hamda Sirdaryo havzasida suv taqsimoti va energiya almashish borasida davlatlararo hamkorlik ni jadal rivojlantirish darkor. Binobarin, suv-energetika sohasida hamkorlikni rivojlanti rish o‘zaro yon berish, birgaliqda mavjud masalalarni hal etish samaradorligi bilan belgilanadigan yangicha yechimlar izlashni talab etadigan ancha murakkab jarayon hisoblanadi. 33

Mintaqada bu boradagi muloqot ko‘p tomonlama va ikki tomonlama asosda (YevrAzES doirasida) olib borilmoqda. Keyingi vaqtda Xalqaro suv-energetika Konsorsiumi (XSEK) boyasi to‘xtovsiz muhokama qilinmoqda. Hozirgi vaqtda mintaqa davlat boshliqdari tomonidan XSEKni tashkil etish to‘g‘risida siyosiy qaror qabul qalingan bulsa-da, ko‘zlangan maqsadga erishish uchun barcha manfaatdor mamlakatlarning bu boradagi sa’y-harakatlarini yanada jadallashtirish talab etilmoqda. Sirdaryo davzasi suv-energetika zaxiralaridan foydalanish borasida o‘zining milliy manfaatlari nuqtai nazaridan mintaqa davlatlari ikki guruhga bo‘linadi. Suvning boshida joylashgan Qairg‘iziston va Tojikiston, avvalo, suv zaxiralaridan foydalanishning energetik jihatidan manfaatdor davlat, sug‘orish masalasi ular uchun ikkilamchidir; Qozog‘iston va O‘zbekistan uchun, aksincha, sug‘orish ustuvor masala hisoblanadi. Shu munosabat bilan davlatlar o‘rtasida foydalanish davri nuqtai nazaridan suvga bo‘lgan ehtiyoj masalasida ziddiyatlar kelib chiqmoqda. Masalan, energetika uchun suv asosan vegetatsiya davrigacha talab etilsa, sug‘orma dehqonchilik uchun aynan vegetatsiya davrida suvga ehtiyoj govori bo‘ladi. Ushbu tamoyillar mintaqa davlatlari suv-energetika sohasi vakillarining 1995 yildan buyon o‘tkazib kelinayotgan yig‘ilishlarida muhokama etilgan kelishuvlar loyhalari asosini tashkil etadi. Ammo yuqorida tilga olingan Qozog‘iston, Qirg‘iziston va O‘zbekis ton o‘rtasida Bitim 1998 yildagina imzolandi. 1999 yil 17 iyunidan Tojikiston ham ushbu bitimga qo‘shildi. Hozirgi vaziyatda taraflar uchun o‘zaro manfaatli hatti-harakatlar orqaligina ularning suvga bo‘lgan ehtiyojlari qondirilishi mumkin. Basseyndagi suv- energetika zaxiralarini boshqarish borasida hozirgacha olib borilayotgan sa’y-harakatlar zaxiralarini nizosiz taqsimlanishini kafolatlay olmaydi. Bozor munosabatlariga o‘tgandan keyin Markaziy Osiyodagi har bir davlat, birinchidan, hududidagi tabiiy zaxiralarga ma’lum qiymatga ega tovar sifatida qaray boshlaydi; ikkinchidan, elektr energiyasi bilan o‘zini o‘zi to‘liq ta’minlashga intilmoqda; uchinchidan, mavjud suv zaxiralaridan samarali foydalanishga harakat qilmoqda. Bugungi kunga kelib, taraflar tomonidan o‘z zimmasiga olgan 34

majburiyatlar to‘liq bajarilmayotir. 1998 yildagi Bitim bandlarining bajarilmasligi yoqilg‘i va suv iste’molchilarining ular ning haqini to‘lay olishga qodir emasligi uning hajmlarini baholash mexanizmining nomukamalligi bilan izohlanadi. Idoralararo va davlatlararo ziddiyatlarni yumshatishga xizmat qilayotgan konpensatsion to‘lovlarni muvaffaqiyatli amalga oshirilishi mintaqa davlatlarida bozor munosabatlarini qay darajada joriy etilishiga bog‘liq bo‘lib qolmoqda. Agar bugun iqtisodiyot shart qo‘yayotgan ekan, demaq zaxiralar ikki tomonlama manfaatdorlik mavjud bo‘lgan tomonga yo‘naltirilishi, harakatning eng oqilona, samarali yo‘lini esa bozor mexanizmi o‘zi belgilab beradi. Buning uchun Markaziy Osiyoda suv-energetika masalasini tartibga solish maqoadida faoliyatning iqisodiy jihatdan eng foydali variantini aniqlab beradigan max- sus tijorat tuzilmasining tashkil etilishi maqoatsga muvofiqair. Aynan shu maqoatsda tashkil etilayotgan Xalqaro suv-energetika Konsorsiumi (XSEK) zimmasiga quyidagi vazifalar yuklanmoqda: moliyaviy mexanizm sifatida u, birinchidan, suv va energetika zaxiralari iste’molchilarining suvdan foydalanish uchun to‘laydigan vositalarning yetishmovchiligi masalasini hal etishi, ikkinchidan, to‘lovlarning vaqtida amalga oshirilishini ta’minlashi lozim; sug‘urta tashkiloti sifatida, inson faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan va obyektiv sabablarga ko‘ra paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan zararni qoplashi zarur. Subyektiv sabablarga ko‘ra, yetkazilgan zarar aybdor tomonidan jarima shaklida qoplanadi. 2004 yilning 30 iyulida Olmaota shahrida Qozog‘iston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligining vakolatxonasida "Markaziy Osiyo Hamkorligi tashkiloti"ga a’zo davlatlarning idoralararo ishchi guruhlarining Jahon bankining vakillari o‘rtasida Xalqaro suv-energetika Konsorsiumini (XSEK) tashkil etish Konsepsiyasi loyihasining muhokamasi bo‘lib o‘tdi. Mazkur loyiha "Markaziy Osiyo Hamkorligi tashkiloti"ga a’zo davlatlar boshliqlarining Xalqaro suv-energetika Konsorsiumini tashkil etish to‘g‘risidagi 2003 yil 6 iyuldagi topshirig‘iga binoan ishlab chiqilgan edi. 35

Konsorsium o‘z faoliyatida a’zo davlatlar qonunchiligiga, xususan, yagona iqtisodiy makonning tashkil etish to‘g‘risidagi Shartnoma, davlat rahbarlari kengashlari, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va O‘zbekiston Respublikalari Bosh vazirlari kengashining qarorlari hamda xalqaro huquq normalariga tayanib ish yuritadi. Konsorsi um ixtiyoriylik teng xuquqlilik asosida tashkil etilmoqda. Uning ishtirokchilari ishlab chiqarish xo‘jalik mustaqilligini saqlab qolgan holda, o‘zaro munosabatlarda yuridik shaxs hisoblanadi. Konsorsiumning maqsad hamda vazifalari quyidagilardan iborat: mintaqatsagi suv-energetika zaxiralaridan samarali foydalanish va ularni rivojlantirish buyicha birgaliqdagi o‘zaro foydali faoliyat tizimini shakllantirish; suv xo‘jaligi va yoqilg‘i-energetika tarmoqlarining ishlab chiqarish va texnologik jihatdan kooperatsiya jarayonlarini chuqurlashtirish; mintaqa suv-energetika sohasini rivojlantirishga investitsiyalarni jalb etish; suv-energetika zaxiralarini tejash strategiyasini ta’minlash; suv-energetika zaxiralaridan foydalanishda ilg‘or texnologiyalarni joriy etish borasida takliflar ishlab chiqish va taqsim etish; yangi suv-energetika obyektlari kurish va amaldagilarini rekonstruksiya qilish borasida o‘zaro manfaatli loyhalarni ishlab chiqish va joriy etish. Konsorsium faoliyatining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: a’zo davlatlarning ta’sischilar bergan vakolatlar doirasida suv- energetika zaxiralaridan oqilona foydalanish bo‘yicha suv xo‘jaligi va yoqilg‘i-energetika idoralari faoliyatini muvofiqlashtirish; energetika tizimlarining samarali, tejamkor ishlashini ta’ minlash uchun shart- sharoit yaratish, birgalikdagi faoliyatning afzalliklaridan foydalanish, suv omborlarining belgilangan ish rejimi hamda kelishuv va shartnomalar asosida yetkazib berilgan, ortiqcha elektr energiyasi hajmi tartibiga rioya etish; mintaqadagi suv-energetika zaxiralaridan o‘zaro manfaatli foydalanish bo‘yicha uzoq muddatli dasturlarning ishlab chiqilishi va amalga oshirilishida ishtirok etish; 36

suv-energetika zaxiralaridan oqilona foydalanish sohasida a’zo davlatlar umumiy qonunchilik bazasini shakllantirish imkonini beradigan milliy qonunchilik meyorlarini yaqinlashtirish, huquqiy asoslarni takomillashtirish bo‘yicha takliflarni ishlab chiqish; yangi suv-energetika quvvatlarini barpo etish va amaldagila rini rekonstruksiya qilishga qaratilgan investitsiya siyosatini amalga oshirish; elektr energetika va suv xo‘jaligi sohasida davlatlararo, xukumatlararo idora, tashkilotlar, xo‘jalik subyektlari o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yish; a’zo davlatlar yoqilg‘i-energetika, suv majmualarining sama rali faoliyatini ta’minlash maqsadida narxlar, soliq, bojxona va tariflar sohasida o‘zaro kelishilgan siyosat yuritish; ortiqcha elektr energiyasi, yoqilgi-energetika zaxiralari uchun to‘lovlar va o‘zaro hisob-kitobning kelishilgan mexanizmining amalda ishlashini ta’minlash; elektr energetika, suv xo‘jaligi sohasida hamkorlikni rivojlantirish bo‘yicha davlatlararo, hukumatlararo kelishuvlarni tayyorlashda ishtirok etish; — konsorsium tarkibiga kiradigan korxona va tashkilotlarga moddiy-texnika resurslari, ehtiyot qismlar, qurilish konstruksiyalarini yetkazib berilishini ta’minlash. A’zo davlatlar tomonidan belgilangan yoqilg‘i-energetika majmui, suv xo‘jaligiga oid vazirlik va idoralar, milliy korpora siya, kompaniyalar, korxona va tashkilotlar Konsorsium ta’sischilari sifatida ishtirok etadi. Ta’sischilar qaroriga ko‘ra, xalqaro tashkilotlar hamda mulkchilik shaklidan qati nazar, jismoniy va yuridik shaxslar ham konsorsium tarkibiga kiritilishi mumkin. Konsorsiumning maqsad-vazifalarini tan olgan boshqa tashkilotlarning a’zo bo‘lishi uchun ochiqdir. Hozirgi vaqtda demokratlashtirish jarayoni omili, siyosiy-ijtimoiy tizimlar barqarorligini ta’minlash, aholining siyosiy - huquqiy madaniyatini oshirish masalasi ham kun tartibidan olingani yo‘q. Demokratlashtirish jarayonining samaradorligi xokimiyat tizimini erkinlashtirish hamda davlat mexanizmini islox etish borasida amalga oshiriladigan izchil sa’y-harakatlar bilan uzviy bog‘liqdir. Bu oxir-oqibatda huquqiy davlat hamda rivojlangan fu- qarolik jamiyatini barpo etishga xizmat qalmog‘i lozim. Albatta, yagona tarix siyosiy-iqtisodiy tizimga ega bo‘lgan, bugungi 37

kunga kelib integratsiyaga kirishayotgan davlatlar o‘z milliy qonunchiligini muvofiqlashtirish hamda yagona demoqoatik andazalarga tayangan holda mintaqaviy va mintaqalararo taraqqiyot masalalarini birgalikda hal etishlari darkor. Faqat shu asosda jamiyat erkinligi, adolat, xar bir kishining xuquq-manfaatlarini ta’minlaydigan samarali ishlaydigan mexanizm va tizimlar vujudga keltirilishi mumkin. Shu ma’noda, integratsiyalashuv demokratik institutlar, bozor iqisodiyoti, shaxsning xuquq va erkinliklari hamda milliy xavfsizlikni ta’minlash borasida tuplangan ilg‘or tajribadan foydalanish uchun zarur shart-sharoit yaratib beradi. Bu o‘z navbatida xuquqiy, iqtisodiy, qisman siyosiy tizimlarning mintaqa darajasida bir xillashtirilishini (albatta, mintaqaviy va mintaqalararo tuzilmalar faoliyatini lozim darajada ta’minlash uchun, shuningdek kelishuvlarni amalga oshirish maqsadida) taqozo etadi. Bu jarayonda mintaqaviy va mintaqalararo manfaatlarning sa marali tizimini shakllantirish uchun zarur bo‘lgan mafkuraviy negizni ishlab chiqishga yo‘naltirilgan ijtimoiy tashabbus, turli ekspert, mutaxassis hamda siyosiy yetakchilar o‘rtasida bahs- munozara tashkil etilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Globallashuv sharoitida jahon taraqqiyotida iqtisodiyotning internatsionallashuvi, alohida davlat va mintaqalar o‘rtasida axborot, madaniy aloqalarning jadallashuvi, xavfsizlikning lokal hamda xalqaro tizimlarining o‘zaro bog‘liqligining kuchayishi, xususan, xalqaro munosabatlar tizimida muayyan o‘zgarishlar namoyon bo‘lmoqda. Boy tabiiy zaxiralarga ega bo‘lgan Markaziy Osiyo jahondagi yetakchi davlatlar uchun geosiyosiy, geoiqtisodiy nuqtai nazardan alohida ahamiyat kasb etadi. Aynan shu mintaqada xalqaro kuch markazlari geostrategik manfaatlarining tutashuvi hamda to‘qnashuvini kuzatish mumkin. Ularning bu Markaziy Osiyodagi faolligining ortib borishi nafaqat "o‘yinchi"larning o‘zini, balki navbatdagi "o‘yin" tashkil etilgan mamlakatlarni ham tashvishlantirmog‘i lozim. Zero, ta’sir doiralarni o‘zgartishga qaratilgan intilishlar turli nizo va kelishmovchiliklarni keltirib chiqarib, siyosiy barqarorlik va tinchlikka raxna soladi. 38

Ayrim mamlakatlarda va umuman Markaziy Osiyo mintaqasida vaziyatning tez o‘zgarib borayotgani, barqarorlikka tahdidlar saqlanib qolayotgani, shuningdek bunday sa’y-harakatlarning ortida turgan kuchlarning imkoniyat va zaxiralari ushbu mintaqada istiqomat qilayotgan xalqlar taqdiri barcha davlat va kishilarni tashvishlantirmasligi mumkin emas. Umuman olganda, keyingi vaqtda mintaqada yuzaga kelgan vaziyatni strategik mavhumlik hamda hal etilishi zarur bo‘lgan murakkab ziddiyatlardan iborat holat deya talqin etish mumkin. So‘nggi vaqda mintaqada ro‘y bergan voqea-hodisalarda bundagi siyosiy- iqtisodiy kuchlar muvozanatini o‘z foydasiga ag‘darish, min taqada hukmronlik qilishga qaratilgan uzoqni ko‘zlagan strategik rejaning ayrim jihatlarigina ko‘zga tashlanmoqda. E’tiborli tomoni shundaki, xavfsizlik va barqarorlikka zamonaviy tahdidlarning nafaqat ko‘lami, balki har bir mamlakatdagi vaziyat, uning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda geosiyosiy maqsadlarga erishishning shakllari, vosita hamda usullari ham tubdan o‘zgarmoqda. Bu kuchlarning turli ekstremistik va ayirmachi tuzilmalar bi lan birlashib, uz maqoadlariga erishish yo‘lida hatto radikal diniy tashkilotlardan foydalanishga intilayotgani (Qizig‘i shunda ki, boshqa vaziyatlarda ular terroristik tashkilot deb atalgan bo‘lardi), ayniqoa, xatarlidir. Bunday intilishlarning bosh maqsadi — mintaqada o‘ziga xos "boshqariladigan beqarorlikni" vujudga keltirish, ijtimoiy- siyosiy barqarorlikni izdan chiqarish, o‘z taraqqiyot modelini tiqishtirishga qaratilgan. Ma’lumki, mamlakatimiz tashqi siyosatining ustuvor yunalishlaridan biri — Markaziy Osiyo mintaqasida tinchlik va barqarorlikni saqlash, mintaqaviy xavfsizlikning mustahkam tizimini shakllantirish hamda shu orqali mintaqa davlatlarining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlashdan iborat. O‘zbekistonda azaldan "Qo‘shning tinch — sen tinch" tamoyiliga amal qilib kelinadi. Sayyoramizda mislsiz darajada qurol-yarog‘ to‘plangan XXI asrda allaqachon o‘z milliy davlat manfaatlarini himoya qilishda kuch va nizo vositasida hal etishdan voz kechib, ularning o‘zaro muvozanatini ta’minlash yo‘lidan borish talab etilmoqda. 39

Shu ma’noda, Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlik muammolarining hal etilishi buyuk davlatlarning hamda mintaqa mamlakatlarining man faatlarini inobatga olishni taqozo etadi. MDXning ayrim davlatlarida sheriklarni mintaqadan siqib chiqarishga qaratilgan o‘yinlar mavjud muammolarning hal etilishiga emas, aksincha, ushbu mamlakatlardagi inqirozning yanada chuqurlashuvi hamda chegara hududlarida keskinlikning ortishiga olib keldi. Hozirgi davrda xalqaro terrorizm, ekstremizm va radikalizmga qarshi kurash jahondagi barcha mamlakatlarni birlashtiruvchi omil sifatida namoyon bo‘ladi. Biroq, jahon hamjamiyati tomonidan amalga oshirilayotgan tadbirlarga qaramasdan, xalqaro terrorizm va ekst remizm markazlari butun dunyo miqyosida, shu jumladan, Markaziy Osiyo mintaqasida terroristik hatti-harakatlarini faollashtir- moqda. Binobarin, O‘zbekiston jahon hamjamiyatining bu yovuz kuchga qarshi sa’y-harakatlarini qo‘llab-kuvvatlab kelmoqda. O‘zbekistonning dunyo miqosida va mintaqa darajasida tinchlik va barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan tashabbuslari, birinchi galda, zamonaviy tahdidlarga qarshi tura oladigan hamda amalda ishlaydigan xalqaro institut va mexanizmlarni shakllantirishni ko‘zda tutadi. 1999 yildayok OBSEning Istambul sammitida so’zlagan nutqida O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov BMT tuzilmasi doirasida terrorizmga qarshi kurashish Xalqaro markazini tashkil etish taklifini ilgari surgan edi. Keyinroq ushbu taklif 2000 yilning 7—8 sentabrida Nyu-Yorqda bo‘lib o‘tgan BMTning ming yillik sam mitida ham yangragan edi. Ushbu tashabbusni rivojlantirish maqsadida 2000 yilning oktabrida BMT, OBSE hamda O‘zbekiston xukumati tomonidan tashkil etilgan "Markaziy Osiyoda xavfsiz lik va barqarorlikni ta’minlash: giyohvand moddalarning noqonuniy savdosi, uyushgan jinoyatchilik va terrorizmga qarshi birga liqda kurashish" mavzuida xalqaro konferensiya bo‘lib o‘tdi. 70 dav lat va 40 xalqaro tashkilot ekspertlari tomonidan barcha tashqi tahdidlar majmuini e’tiborga olgan holda, xalqaro terrorizmga qarshi kurashish strategiyasining umumiy yondashuvlari bo‘yicha takliflar ishlab chiqildi. 40

O‘zbekistan terrorizmning barcha ko‘rinishlari va uning manbalariga qarshi kurashishga oid BMTning barcha xujjatlarini, jumladan, 11 ta konvensiya hamda ikkita protokolini imzolagan bir necha davlatlar dan biridir. 2001 yilda BMT Terrorizmga qarshi kumitasining 1373-sonli rezolyutsiyasining ishlab chiqalgani O‘zbekistonning bu boradagi tashabbuslarining amalda tatbiq etilganidan dalolat beradi. O‘zbekistonning Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan siyosatining muham yunalishlaridan biri — mintaqada narkotajovuzga qarshi kurashishdir. BMT Bosh Kotibi Annanning 2002 yil oktabrida O‘zbekistonga qatgan rasmiy tashrifi chog‘ida O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov Toshkent shahrida giyohvand moddalarning noqonuniy savdosiga qarshi kurashish buyicha Mar kaziy Osiyo mintaqaviy axborot va muvofiqdashtirish markazini (SARIKS) tashkil etish goyasini ilgari surdi. Mazkur markaz faoliyati giyohvand moddalarning noqonuniy savdosi va boshqa jinoyatlar bo‘yicha ma’lumotlar bazasini yaratib borishga qaratilgan. Ushbu baza maxsus elektron kanallar orqali giyohvand moddalarni nazorat qilish milliy agentliklari, huquq-tartibot, chegara hamda bojxona idoralari tomonidan markazga taqdim etiladigan operativ ma’lumotlar asosida shakllanib borishi kerak SARIKSda ishtirok etadigan har bir davlat istagan paytda mintaqa va xalqaro miqosda qadiruv tadbirlarini amalga oshirshsda tahailiy materiallar va axborotlarni surab olishi mumkin. 2005 yilning sentabrida SARIKS ta’sis xujjatlarini tayyorlash loyihasining dastlabki bosqachi boshlandi. A’zo davlatlar vakillaridan iborat loyiha guruha (LG) uni amalga oshirish bo‘yicha umumiy yondashuvlarni shakllantirish maqsadida oylik yig‘ilishlarni o‘tkazib turadi. 2006 yilning 23—24 martida Toshkentda bo‘lib o‘tgan birinchi yig‘ilishda mazkur guruhning funksional vazifalari va harakat dasturi tasdiqdandi. LG 2006 yilning 25—27 apreli va 30 may — 1 iyunda bo‘lib o‘tgan yig‘ilishlarida a’zo davlatlar tomonidan SARIKSning ta’sis xujjatlari loyhalari muhokama etildi. Mazkur markazning Olmaota shahrida o‘z faoliyatini boshlagani 41

mintaqaviy barqarorlik va xavfsizlikni ta’minlashda O‘zbe kistonning qo‘shgan amaliy hassasining ifodasidir. Ma’lumki, giyohvand moddalarni ishlab chiqarish xalqaro terrorizmni moliyaviy jihatdan qo‘llab-kuvvatlash, mintaqadagi vaziyatni izdan chiqaradigan kudratli kuchga aylanib borayotir. Sunggi yillarda Afgonistonda giyohoand moddalar, xususan, geroin ishlab chi qarish yuqori sur’atlar bilan o‘sib bormoqda. Bu og‘y sanoat asosida ishlab chiqarilayotir. Afg‘onistondagi xalqaro kuchlar esa asosiy e’tiborni terrorizmga qarshi kurashga qaratib, uni moliyaviy jshatdan qo‘llab- kuvvatlayotgan narkotrafik kulamining mislsiz darajada kengayib borayotgani ularning e’tiboridan chetda chiqib ketmoqda. Afg‘onistonda aholi aksariyat qismi moddiy ahvolining og‘irligi, dunyo hamjamiyatining ushbu mamlakat iqtisodiy infratuzilmasini tiklash borasidagi sa’y-harakatlarining sustligi afg‘onlarning giyohvand moddalarni yetishtirish va ishlab chiqarishda keng ishtirok etishiga undamoqda. 2004 yilda Afg‘onistonda geroin ishlab chiqarish 360 tonnaga yetdi. 2006 yilda bu kursatkich 400 tonnaga yetishi hamda giyohvand moddalar ekin maydonlari 100 mingga oshganini inobatga olinsa, narkobaronlarning giyohaand moddalar noqonuniy savdosidan oladigan sof daromadi 3 mlrd AQSH dollarini tashkil etishi mumkin. Ana shu narkodollarlarning kattagina qismi ekstremistik va terroristik faoliyatni moliyalashtirishga yo‘naltirilmoqda. Xozirgi vaqtda Afg‘onistonda nasha va ko‘knori ekin maydonlarida 1,8 mln nafar kishi jalb etilgan. Har gektardan yiliga 15—16 ming dollar miqaorida daromad olinmoqda. Achinarlisi shundaki, narkobiznesda an’anaviy ravishda ishtirok etib kelayotgan sobiq dala kumondonlari va mahalliy uyushgan jinoiy tudalar boshliqlaridan tashqari, giyohvand moddalarni Hamdo‘stlik mamlakatlariga kontrabanda qilishda Afg‘oniston markaziy hokimiyat va xukuq-tartibot idoralari vakillari ham faol ishtirok etmoqda. Bunday holat mamlakatdagi vaziyatni izdan chiqarishi va parokandalikni yanada kuchaytirishi tabiiydir. Agarda keyingi vaqtda Afg‘oniston hududida faoliyat yuritayotgan xalqaro terroristik guruhlar imkoniyatlarining kengayishi, ularning faollashuvini e’tiborga olsak bu hol nafaqat ushbu mamlakat bilan chegaradosh, balki 42

uning tashqarisidagi davlatlarning xavfsizligi va barqarorligiga ham jiddiy tahdid solishi mumkin. O‘zbekiston bunday xatarli hatti-harakatlarni hamda xalqaro terrorizmni muqaddas dinimiz — islom bilan boglashga o‘rinishlarni qattiq qoralaydi. Chunki bunday harakatlar "Al-Qoida" yoki "Hizb ut-tahrir" singari ashaddiy ekstremistik tashkilotlar qo‘liga qurol tutqazadi. Aslida bizning ajdodlarimiz asrlar mobaynida jaxon tamadduni tarakkiyoti, ma’naviy, madaniy va diniy qadriyatlar rivojiga ulkan hissa qo‘shib kelganlar. Shu boisdan Buxoroga "kubbat ul-islom"(islom quvvati) deb nisbat berilishi bejiz emas. Hozirgi nizo va to‘qnashuvlar davom etayotgan murakkab va tahaikali zamonda buyuk ajdodlarimizning millati, tili, diniy e’tiqodidan qat’i na zar, har insonni yuksak qadrlash, jamiyatda muxabbat va dustlik muhitini qaror toptirish, yetim-yesir, beva- bechoralarga muruvvat kursatish xaqadagi ugitlari aloxida ahamiyat kasb etadi. Ta’kidlash joizki, islomning uzida jiddiy ziddiyat mavjud. Shu munosabat bilan barcha sa’y-harakatlarni ma’rifatli, bagrikeng islomga tayanib, unda hukmronlik qalishga intilayotgan aqadaparast kuchlarga qarshi keskin kurash olib borish zarur. Xozirgi vaqtda ekstremistik yunalishdagi diniy tashkilotlar aholisi asosan musulmonlardan iborat mamlakatlardagina emas, balki Rossiya, Uqoaina va MDXning boshqa davlatlarida ham faoliyat yuritib, terroristik xavf-xatarning kuchayishi, ichki siyosiy vaziyatning izdan chiqashiga qulay shart-sharoit yaratmoqda. Ularning bunday faolligi tashqa kuchlar tomonidan, shu jumladan, Arab Sharqa va Janubiy Osiyo mamlakatlari hamda ularning g‘arbdagi maslakdoshlaridan kelayotgan kattagina moliyaviy ko‘mak bilan ham izoxlanadi. Yadro quroli va unga egalik qalayotgan davlatlar sonining ko‘payishi ham harbiy-siyosiy xato yoki "texnik" sabablarga kura ishga solinishi ehtimolining mavjudligi jiddiy xavotir uygotadi. Qolaversa, ommaviy qarg‘in qurollarining xalqaro terroristlar qo‘liga tushib qolish xavfi ham u qadar mavxum emas. Xar holda ularning bunga intilayotgani xaqadagi ma’lumotlar ko‘payib bormoqda. Tabiiyki, 43

bunday vaziyatda nafaqat xalqaro xavfsizliq balki milliy xavfsizlik xaqida so‘z yuritish qiyin. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov ana shu muhim omilga taya nib, 1993 yilning 28 sentabrida BMT Bosh Assambleyasining 48- sessiyasida so‘zlagan nutqida shunday degan edi: "Hozirgi zamon voqeligi shundayki, bir mamlakatning xavfsizligi boshqa davlat hisobidan ta’minlanishi mumkin emas. Mintaqa xavfsizligini butun jahon xavfsizligi muammolaridan ajralgan holda kurib bo‘lmaydi. Shunga asoslanib, O‘zbekiston yadro qurolining batamom tugatilishi uchun Yadro qurolini tarqatmaslik to‘g‘risidagi Shartnomaning samarali harakat qalishi va uning xech bir muddatsiz uzaytirilishi uchun harakat qatadi. Bizning respublikamiz ana shu Shartnomaning harakat qilish muddatini uzaytirishga oid Konferensiyaga tayyorgarlik muzokaralarida faol qatnashadi. O‘zbekiston Markaziy Osiyo mintaqasining yadrosiz zona deb e’lon qalinishining qatiy tarafdoridir". O‘zbekistonning xalqaro xavfsizlikning mustahkam poydevorini yaratish borasidagi intilishlari sayyoramizdagi ko‘plab davlatlar, shu jumladan, mintaqamizda joylashgan mamlakatlar tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Mazkur tashabbusning mantiqiy davomi Islom Karimovning 1996 yil dekabridagi yalpi xalqaro xavfsizlik modellari muxokamasiga bag’ishlangan Lissabon sammitida uz ifodasini topdi. Olmaota Dek laratsiyasi (1997 yil 28 fevral) hamda Markaziy Osiyo davlatlari tashqi ishlar vazirlari bayonoti (1997 yil 15 sentabr) asosida Markaziy Osiyoda yadrosiz zona deb e’lon qilinishi to‘g‘risidagi BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 1997 yil 6 noyabr Rezolyutsiyasi qabul qalinganidan keyin davlatimiz raxbarining ushbu tashabbusi amaliyotga tatbiq etila boshladi. Xalqaro va mintaqa doirasida ushbu xududda joylashgan davlatlar manfaatlarini xisobga olgan holda Yadro qurolidan xoli hudud (YAQAX) xaqidagi Shartnoma va unga oid Protokol loyihalarini ishlab chiqishga kirishildi. Ushbu xujjatlarni ishlab chiqish jarayonida yadro quroliga ega davlatlar, birinchi galda, qo‘shni davlatlar — Rossiya va Xitoyning nuqtai nazari e’tiborga olindi. Mintaqada YAKXXni tashkil etish mexanizmini shakllantirish borasida dastlabki bosqich sifatida Toshkentda 1997 yil sentabr oyida "Markaziy Osiyo — 44

yadro qurolidan xoli hudud" mavzuidagi xalqaro konferensiya o‘tkazildi. Markaziy Osiyo mintaqadagi beshta davlat tashqi ishlar vazirlarining yakuniy bayonotida Markaziy Osiyoda yadrodan xoli hududni tashkil etish to‘g‘risidagi Shartnomani tayyorlash shakllarini kurib chiqash uchun BMT hamda mahalliy ekspertlar guruhini shakllantirish taklifi ilgari surildi. Mazkur taklif BMT tomonidan ma’qullangach, ekspertlar guruhi tashkil etildi. MAGATE va BMTning qurolsizlanish boshqarmasining faol ishtirokida Markaziy Osiyoda YAKXX to‘g‘risida Shartnomani ishlab chiqish buyicha ko‘p tomonlama muzokaralar boshlandi. Ushbu muzokaralarda nafaqat mintaqa mamlakatlari, balki beshta yadro quroliga ega dav latlar — BMT XK doimiy a’zolari delegatsiyalari ham ishtirok etdi. 2006 yilning 8 sentabrida Semipalatinsk shahoida Qozogiston, 10irgiziston, Tojikiston, Turkmaniston va O‘zbekiston tashqi ishlar vazirlari tomonidan Markaziy Osiyoda yadro qurolidan holi xududni tashkil etish to‘g‘risidagi Shartnoma imzolandi. Shunday qalib, O‘zbekistonning bu tashabbusi global hamda mintaqa doira sida xalqaro xavfsizlik tizimini mustaxkamlash ishiga kushgan muhim hissasi jahon hamjamiyati tomonidan e’tirof etildi. Atrof-muhitni muhofaza etish hamda mavjud zaxiralarni asrab- avaylash masalasi ham mintaqa taraqqiyotida muhim o‘rin tutadi. Bu hol 1997 yilning fevralida Orolni qutqarish xalqaro fondining Olmaotada bo‘lib o‘tgan yig‘ilishi hujjatlarida aks ettirilgan. Mazkur anjumanda beshta Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlari tomonidan Orol muammosi, Markaziy Osiyoda yadro qurolidan xoli xududni tashkil etish, yadro texnologiyalari va xomashyolarining utirlanishiga qarshi kurashish masalalarini qamrab olgan mintaqa doirasidagi ekologik xavfsizlikning kompleks dasto‘rini ishlab chiqish zarurligi ta’kidlandi. Darhaqiqat, xozirgi vaqada yadro xavfsizligi masalasi eng muhim global muammolardan biriga aylanib qoldi. Global xavfsiz likning asosini tashkil etadigan mintaqa doirasida hamkorlikni kengaytirish mazkur muammoni xal etishning eng samarali yo‘li sifatida e’tirof etilmoqda. Oradan un uch yil o‘tib, bugungi kunda yanada dolzarb ahamiyat kasb etgan bu g‘oyaning amaliyotga tatbiq etilganini 45

ta’kidlash mumkin. Mintaqa davlatlari, shu jumladan, O‘zbekiston Markaziy Osiyoda yadro qurolidan holi xududni tashkil etish to‘g‘risidagi tom ma’noda tarixiy Shartnomani imzolab, nafaqat mintaqa, balki xalqaro doiradagi mas’uliyatini yaqqol namoyon etdi. 46

II.BOB. O‘zbekiston Respublikasining Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan o’ zaro i q tisodiy h amda madaniy alo q alari 2.1. O‘zbekistonning Markaziy Osiyo davlatlari bilan Shanxay Hamkorlik Tashkiloti doirasidagi aloqalari Hozirgi davrda O‘zbekistonning Shanxay Hamkorlik Tashkilotidagi ishtiroki alohida ahamiyat kasb etadi. Ushbu tashkilot (1996-y. Shanxayda chegara hududlarida harbiy sohada o‘zaro ishonchni mustahkamlash chora-tadbirlari to‘g‘risida imzolangan Bitim doira sida) Xitoy bilan qo‘shni davlatlar o‘rtasida chegaralarga doir masalalarni hal etishga qaratilgan norasmiy forum sifatida tashkil etilgan edi. SHHT - submintaqaviy xalqaro tashkilotga oltita davlat - Qozog‘iston, Xitoy, Qirg‘iziston, Rossiya, Tojikiston va O‘zbekiston a'zo bo‘lgan. SHHT tarkibiga kiradigan davlatlaming umumiy hududi yevroosiyo hududining 61 foizini, umumiy demografik (nufusiy) jihatdan dunyo aholisining to‘rtdan bir qismini tashkil etadi, iqtisodiy salohiyati nuqtayi nazaridan AQShdan keyingi eng qudratli - Xitoy iqtisodiyotini qamrab oladi. Rasmiy tillari - rus va xitoy tili. Qarorgohi Pekinda joylashgan. SHHTga a'zo davlat lar hududining umumiy maydoni 30 mln. kv. km. yoki yevroosiyo qit'asi maydonining beshdan uch qismini tashkil etadi. Ushbu dav - latlar aholisining soni - 1,455 milliard kishi yoki dunyo aholisining taxminan to‘rtdan bir qismini tashkil etadi. 4 SHHT tashkil etilishi tarixan umumiy chegaralarda qurolli kuchlar va qurol- aslahalami qisqartirish to‘g‘risida Bitim qabul qilingan Moskva sammiti bilan uzviy bog‘liqdir. 1998-yildan Markaziy Osiyo mintaqasi, mintaqaviy xavfsizlik va ko‘ptomonlama hamkorlik ma salalari «Shanxay beshligi»ning diqqat markaziga aylana boshladi. Terrorizm, separatizmga qarshi kurashish, mintaqa doirasida iqtiso - diy va gumanitar hamkorlikni rivojlantirish «Shanxay beshligi»ning asosiy maqsadlari sifatida e'lon qilinadi. 4 Safoyev S. Markaziy Osiyo geopolitikasi.-T.: 2005, -14 b 47

1998- yilning 3-iyulida «beshlik»ning Olmaotada bo‘lib o‘tgan uchinchi sammitida tashqi ishlar vazirlarining Qo‘shma bayonoti yakuniy hujjat sifatida qabul qilindi. Unda tomonlar xavfsizlik ma salalari yuzasidan maslahatlashuv jarayonini rivojlantirish va «bunga mintaqaning barcha manfaatdor davlatlarini jalb etishga» kelishib oldi. «Shanxay beshligi» doirasida hamkorlikni rivojlantirishning quyidagi asosiy yo‘nalishlari belgilab olindi: xavfsizlik, muhim xal qaro mua mm olar yuzasidan doimiy maslahatlashuvni amalga oshi rish; xalqaro terrorizm, uyushgan jinoyatchilik, giyohvand moddalarning noqonuniy savdosi; vaziyat talab etgan hollarda Markaziy Osiyo, umuman, Osiyo qit'asida xavfsizlikni ta'minlash, hamkorlik ni kengaytirish, mintaqaviy iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish ma salalari bo‘yicha ekspertlar, tashqi ishlar vazirlari doirasida uchrashuvlarni tashkil etish. 5 «Shanxay beshligi»ning 2000-yil 5 iyulida Dushanbeda bo‘lib o‘tgan beshinchi sammitining tarixiy ahamiyati beqiyosdir. Zero, unda ilk bor kuzatuvchi sifatida O‘zbekiston Respublikasinin Prezidenti Islom Karimov ishtirok etib, XXR Raisi Szyan Szemin bilan uchrashgan edi. Uchrashuv natijalariga ko‘ra, «Dushanbe dekloratsiyasi» qabul qilindi. Bu hujjatning ahamiyati shundaki, unda taraflar xalqaro terrorizm, diniy ekstremizm, qurol-yaro va giyohvand moddalarning noqonuniy savdosiga qarshi birgalikda kurashish, uzoq yillarga mo‘ljallangan hamkorlik dasturini ishlab chiqish hamda bu borada tegishli kelishuvlar tuzishga kelishib olish bilan birgalikda, O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning Marka ziy Osiyoni yadro qurolidan xoli hududga aylantirish tashabbusi qo‘llab- quvvatlandi. 6 2001-yilning iyun oyida bo‘lib o‘tgan sammitda «Shanxay beshligi» unga a'zo bo‘lgan davlat - O‘zbekiston Respublikasi ishtiro kida Shanxay Hamkorlik tashkilotiga aylantirildi. O‘zbekiston ning ushbu tashkilotga a'zo bo‘lib kirishi ma'qullangach, mamlakatimiz shakllantirilayotgan yangi tashkilotning maqomi va ahamiyati, maqsad hamda vazifalarini aniqlashtirish, jumladan, SHHT hyech qachon harbiy yoki harbiy-siyosiy tashkilotga aylantirilmasligiga oid taklif- lami ilgari surdi. 5 Ko‘charov Ch.Sh. Markaziy Osiyoning mintaqaviy integratsion jarayoni muammolari.-T.: Fan, 2005.- 153 b. 6 Islom Karimov . Vatan ravnaqi uchun har birimiz ma’sulmiz. -T.: O‘zbekiston, 2001 yil, -377b. 48

O‘sha davrda ommaviy axborot vositalarida ta'kidlanganidek: Shanxay sammitining ahamiyati shundaki, unda ikki masala - xavf sizlik va hamkorlik masalalarida yakdillikka erishilgan edi. Aynan shular yangi tashkilotning «hamkorlik orqali xavfsizlik» shiorida ifodalangan faoliyatining asosiy tamoyillariga aylandi. Terroristik xatti-harakat va shunga o‘xshash tahdidlar vujudga kelganda o‘zaro yordam va maslahatlashuvga huquqiy asos mavjudligi ham ushbu tamoyil mazmun- mohiyatiga mos keladi. Umuman olganda, qaysi sohalarda hamkorlikning rivojlanishidan qat'i nazar, u milliy, minta qaviy, bir so‘z bilan aytganda, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy xavfsizlik- ning mustahkamlanishiga xizmat qiladi. Tashkilotning 2002-yil iyun oyida Sankt-Peterburgda bo‘lib o‘tgan sammitida uning ustav hujjati - SHHT Xartiyasi qabul qilin di. Unda tashkilotning maqsadlari, vazifalari va tamoyillari hamda hamkorlik yo‘nalishlari aks ettirilgan, Mintaqaviy antiterroristik tu- zilma (MATT) haqidagi Bitim imzolandi. SHHT doimiy ravishda ishlaydigan organi bo‘lgan ushbu tuzilma huquq-tartibot idoralari va maxsus xizmatlaming terrorizmga qarshi kurashdagi faoliyatini mu- vofiqlashtirishni nazarda tutadi. 7 2003-yilning mayida SHHT Mokvadagi sammitida davlat bosh- liqlar Kengashi, hukumat boshliqlari Kengashi, tashqi ishlar vazirlari Kengashi, Milliy muvofiqlashtiruvchilar Kengashi, ministrlik va ido- ralar rahbarlari Yig‘ini, Kotibiyat, shuningdek, MATT hamda SHHT kotibiyati qoshidagi a'zo davlatlaming doimiy vakillari haqidagi Nizomlar tasdiqlandi. Davlat boshliqlari tomonidan Mintaqaviy antiterroristik tuzilma Ijroiya qo‘mitasi qarorgohini Bishkekdan (Qirg‘iziston) Toshkent shahriga ko‘chirish, shuningdek, 2004-yil 1-yanvaridan tashki- lotning doimiy faoliyat yurituvchi organlari - SHHT Kotibiyatining Pekin shahrida, MATT Ijroiya qo‘mitasining Toshkent shahrida ish boshlashi haqida qaror qabul qilindi. 8 SHHT tashqi ishlar vazirlari Kegashining 2003-yil sentabrida Toshkent shahrida bo‘lib o‘tgan yig‘ilishida terrorizm, separatizm va ekstremizmga qarshi 7 Касымов А., Васкын И. Основные направления внешней политики Республики Узбекистан.-Т.: Ўзбекистон, 1994.-52 8 Гуломов Х., Татибоев А. Центральная Азия и мировая история.-Т.: 2004- 22 с. 49

kurashish Shanxay Konvensiyasi, SHHT Xartiyasi, a'zo davlatlar o‘rtasidagi MATT to‘g‘risida Bitimga o‘zgartirish kiritish protokoli imzolanib, tegishli kommyunike qabul qilindi. SHHT asosiy maqsad va vazifalari quyidagilardan iborat : - a'zo davlatlar o‘rtasida o‘zaro ishonch, do‘stlik va yaqin qo‘shnichilik aloqalarini mustahkamlash; - mintaqada tinchlik, xavfsizlik va barqarorlikni saqlash hamda mustahkamlash, yangi demokratik, adolatli va oqilona siyosiy hamda iqtisodiy xalqaro tartibni shakllantirishga ko‘maklashish maqsadida turli yo‘nalishlarda hamkorlikni rivojlantirish; - terrorizm, separatizm va ekstremizmning barcha ko‘rinish- lariga qarshi birgalikda kurash olib borish, giyohvand moddalar va qurol-yarog‘ning noqonuniy savdosi hamda transmilliy jinoiy fao- liyatning boshqa turlari, jumladan, noqonuniy migratsiyaga qarshi kurashish; - siyosiy, savdo-iqtisodiy, mudofaa, huquq-tartibotni saqlash, tabiatni muhofaza etish, madaniy, ilmiy-texnikaviy ta'lim, energetik, transport, moliya-kredit va boshqa sohalarda samarali mintaqaviy hamkorlikni qo‘llab-quvvatlash; - a'zo davlatlar xalqlari turmush darajasi va sharoitlarini uzluksiz yaxshilash maqsadida teng sherikchilik asosida mintaqada har tomonlama va barqaror iqtisodiy o‘sish, ijtimoiy hamda madaniy taraqqiyotga ko‘maklashish; - jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvda yondashuvlami muvofiqlashtirish; - a'zo davlatlaming xalqaro majburiyatlari hamda milliy qonunchiligiga mos ravishda insonning huquq va erkinliklarini ta'minlashga ko‘maklashish; - boshqa davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan munosabatlami yo‘lga qo‘yish va rivojlantirish; - xalqaro nizolami oldini olish hamda ulami tinch yo‘l bilan hal etilishida o‘zaro aloqalami mustahkamlash; - XXI asrda vujudga keladigan muammolaming yechimini bir galikda izlab topish; 50

SHHTga a'zo davlat quyidagi tamoyillarga tayanadi : - davlatlar suvereniteti, mustaqilligi, hududiy yaxlitligi, davlat chegaralarining daxlsizligini hurmat qilish, tajovuz qilmaslik, ichki ishlarga aralashmaslik, xalqaro munosabatlarda kuch ishlatish va kuch bilan tajovuz qilish, chegara hududlarda bir tomonlama ustunlikdan voz kechish; - barcha a'zo davlatlaming teng huquqliligi, har birining nuqta yi nazarini e'tirof etish va hurmat qilish asosida yagona yondashuvlami izlash; - umumiy manfaatlar doirasida birgalikdagi xatti-harakatlami bosqichma- bosqich amalga oshirish; - a'zo davlatlar o‘rtasidagi kelishmovchiliklami tinch yo‘llar bilan hal etish; - SHHT boshqa davlatlar va xalqaro tashkilotga qarshi qaratilmagani; - Xartiya hamda SHHT doirasida qabul qilingan boshqa hujjatlardan kelib chiqadigan majburiyatlami to‘liq hamda vijdonan bajarilishi. SHHT doirasidagi hamkorlikning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: - mintaqada tinchlikni saqlash, xavfsizlik va o‘zaro ishonchni mustahkamlash; - barcha a'zo davlatlar umumiy manfaatlari mos bo‘lgan tashqi siyosiy masalalar yuzasidan xalqaro tashkilot va xalqaro forumlarda yaxlit nuqtayi nazarni izlab topish; - terrorizm, separatizm va ekstremizm, giyohvand moddalar va qurol- yarog‘ning noqonuniy savdosi hamda transmilliy jinoiy faoliyatning boshqa turlari, jumladan, noqonuniy migratsiyaga qarshi bir galikda kurashish chora-tadbirlarini ishlab chiqish va amalga oshi rish; - qurolsizlanish va qurol-yarog‘ ustidan nazorat qilish masalalarida sa'y- harakatlarni muvofiqlashtirish; - mintaqaviy iqtisodiy hamkorlikning turli shakllarini qo‘llab- quwatlash va rag‘batlantirish, mahsulot, kapital, xizmatlar va texnologiyalaming erkin harakat qilishini ta'minlaydigan sav do hamda investitsiyalar uchun qulay shart-sharoit yaratilishiga ko‘maklashish; 51

- transport va kommunikatsiya sohasidagi infratuzilmadan sa marali foydalanish, a'zo davlatlar tranzit imkoniyatlarini takomillashtirish, energetika tizimini rivojlantirish; - tabiatdan, xususan, mintaqa suv zaxiralaridan oqilona foydala- nishni ta'minlash, tabiatni muhofaza etish borasida maxsus dastur va loyihalami birgalikda amalga oshirish; - tabiiy va texnogen xarakterdagi favqulodda vaziyatlami oldini olish hamda ulaming oqibatlarini bartaraf etishda o‘zaro yordam ko‘rsatish; - SHHT doirasida hamkorlikni rvojlantirishga xizmat qiladigan huquqiy ma'lumotlar bilan almashish; - fan, texnika, ta'lim, sog‘liqni saqlash, sport va turizm sohalarida o‘zaro munosabatlami kengaytirish. 9 SHHT a'zo davlatlar o‘zaro kelishuv asosida hamkorlik sohalarini kengaytirishi mumkin. O‘z maqsad hamda vazifalarini bajarish uchun SHHT doirasida davlat rahbarlari Kengashi, hukumat rahbarlari (Bosh vazirlar) Kengashi, Tashqi ishlar vazirlari Kengashi, vazirlik va (yoki) idoralar rahbarlari Yig‘ilishi, Milliy muvofiqlashtiruvchilar Kengashi, mintaqaviy antiterroristik tuzilma (MATT), Kotibiyat faoliyat yuritadi. SHHT mustahkamlash, uning doirasidagi iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlashda 2003yilning sentabrida Pekinda davlat rahbarla ri Kengashi tomonidan tasdiqlangan SHHT a'zo davlatlar o‘rtasida ko‘p tomonlama savdo- iqtisodiy hamkorlikning istiqbolli Dasturi g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu hujjatda oltita davlatning 2020-yilgacha amaliy faoliyatining yo‘nalishlari, maqsad hamda vazifalari qayd etilishi bilan birgalikda, ularni amalga oshirish yo‘llari va usullari ham aks ettirilgan. O‘zbekiston SHHT doirasida mintaqaviy xavfsizlikni ta'minlash, xalqaro terrorizm hamda mintaqaviy barqarorlikka tahdid solayotgan boshqa xavf-xatarlarga qarshi kurashishga qaratilgan hamkorlikni rivojlantirishga alohida ahamiyat berib kelmoqda. Ayniqsa, iqtiso diy sohada, shu jumladan, mintaqada transport 9 Jo‘raev N. O‘zbekiston tarixi: (Milliy istiqlol davri) 3-kitob. – T.: Sharq, 2011.- 706b. 52

kommunikatsiyalarini rivojlantirish sohasidagi ko‘p tomonlama hamkorlikni istiqbollari porloq. 10 O‘zbekiston SHHT ochiqlik, boshqa davlatlar va uyushmalarga qarshi bo‘lmaslik, xalqaro hamkorlikni keng rivojlantirishga tayyor bo‘lish kabi tamoyillarini izchil amalga oshirish tarafdori bo‘lib kel moqda. SHHT 2004-yilning 17-iyunidagi Toshkent sammiti ushbu tashkilot shakllanishining yakuniy bosqichi bo‘lgani ham yangi tashkiliy tuzilmalar va institutlar faoliyati muayyan ma'no-mazmun kasb etayotgani qayd etildi. Chunonchi, Pekinda Kotibiyat faoli yat yurita boshladi, Toshkentda mintaqaviy antiterroristik markaz shakllantirildi. Tashqi ishlar vazirlari Kengashi qo‘yilgan vazifalarni izchillik bilan amalga oshirmoqda. Milliy muvofiqlashtiruvchilar Kengashi muhim amaliy ishlami bajarmoqda. Mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirish fondi hamda SHHT ishbilarmonlar fondini shakllantirish bo‘yicha amaliy sa'y-harakatlar boshlab yuborildi. Ushbu anjumanda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Kari - mov mamlakatimiz tashqi siyosati konstitutsion konsepsiyasining asosiy yo‘nalishlaridan kelib chiqqan holda O‘zbekistonning mu him tashabbuslarini bayon etdi. Avvalo, davlatimiz rahbari mintaqa mamlakatlari barqarorligiga tahdid solayotgan xalqaro terrorizm, ekstremizm va separatizm kuchlarining faollashib borayotgani katta xavotir uyg‘otayotganini ta'kidladi. Bundan tashqari, kommunikatsiya va transport sohasidagi loyihalarni amalga oshirish borasidagi xatti-harakatlami muvofiqlashtirish, suvenergetika, xomashyo zaxiralari hamda inson salohiyatidan har bir davlat hamda mintaqa manfaatlari yo‘lida oqilona foydalanish; mintaqaga tashqi investitsiya va sarmoyalami jalb etish bilan bog‘liq bo‘lgan dolzarb masalalar kun tartibiga qo‘yildi. Forumda xavfsizlik va iqtisodiyot SHHT asosini tashkil etishi lozim ekani uqtirildi. Prezidentimiz fikricha, aynan ana shu ikki asosga tayanib, SHHT faoliyatining samaradorligi va xalqaro obro‘-e'tibori, shuningdek, uning dunyodagi o‘zgaruvchan vaziyatga moslashuvchanligi ta'minlanishi zarur. 11 10 Farmonov R, K.Jo‘raev. Xalqaro munosabatlar tarixi. –T.: JIDU, 2011. – 120 b. 11 Qirg‘izboyev A. O‘zbekiston Respublikasining Osiyo mamlakatlari bilan xalqaro hamkorligi.-T.:Fan, 2004.-180 b. 53

O‘zbekiston xalqaro terrorizm, ekstremizm, separatizm va narkotrofikka qarshi kurash SHHT faoliyatini ustuvor yo‘nalishi etib belgilanganini shak-shubhasiz qo‘llab-quvvatlaydi. Mintaqaviy anti terroristik markaz faoliyati aynan xuddi shu masalalaming hal etilishiga qaratilgan. Birinchi galda, nafrat va terrorizm g‘oyalarini targ‘ib etayotgan turli radikal va ekstremistik markazlarga qarshi kurashish zarur ekani ta'kidlandi 12 . SHHT doirasida iqtisodiy hamkorlikni kuchaytirish haqida to‘xtalib, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov ushbu masalani hal etishning asosiy yo‘li sifatida Markaziy Osiyo umumiy bozorini shakllantirish zarurligiga e'tibor qaratadi. Zero, bu masalaning hal etilishi mintaqa mamlaktlari va xalqlar tub manfaatlariga mos keladi. Rossiya, Xitoy va boshqa davlatlaming faol sheriklik ishtirokida umumiy bozorning tashkil etilishi tor milliy doiradan tashqarida yagona yondashuv va muvofiqlashtirilgan qonuniy me'yorlar amal qiladigan mahsulot va xizmatlar, mehnat va kapitallar yirik bozorini shakllantirishga imkon beradi. O‘zbekiston Markaziy Osiyo hududidan o‘tadigan hamda SHHT a'zo davlatlaming Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH), yev ropa Ittifoqi (YI), Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari bilan savdo-iqtisodiy aloqalarini yo‘lga qo‘yish va mustahkamlashga xizmat qiladigan yirik transport-kommunikatsiya loyihalari, yo‘lak va marshrutlami amalga oshirishga qaratilgan g‘oya va takliflami qo‘llab-quvvatlaydi 13 . O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning 2005-yil 10-martdagi Qarorida tasdiqlangan tashqi siyosiy va tashqi iqtisodiy sohadagi islohotlaming ustuvor yo‘nalishlarini amalga oshirish Konsepsi- yasiga binoan SHHT doirasida o‘zaro aloqalar faollashmoqda. Bu o‘rinda erishilgan natijalar qatorida faoliyati man qilingan terroristik, ayirmachilik va ekstremistik tashkilotlar ro‘yxati va shunday jinoyatlari uchun qidirilayotgan shaxslar ro‘yxatini tuzish to‘g‘risidagi O‘zbekiston tashabbusining amalga oshirila boshlangani, terrorizm, ekstremizm va separatizmga qarshi SHHT a'zo davlatlaming ham korlik Konsepsiyasining 12 G‘afforov Ya. Shanxay hamkorlik tashkiloti – xavfsizlik va iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlash yo‘lida. “Ijtimoiy fikr – inson huquqlari” jurnali, 2005 yil, №4, 35-bet. 13 G‘afforov Ya., Xolliev A. O‘zbekiston va jahon hamjamiyati.-T.: Universitet. 2003.-15 b . 54

tasdiqlanganini ta'kidlash mumkin. Ushbu tashkilot bilan munosabatlarda kompleks yondashuvni ta'minlash maqsadida O‘zbekiston da SHHT masalalari bo‘yicha idoralararo muvofiqlashtirish komissiyasini tashkil etish mo‘ljallanmoqda. Bundan tashqari, «Shanxay Hamkorlik tashkilotiga a'zo davlat laming terrorizm, separatizm va ekstremizmga qarshi 2007-2009- yillarga mo‘ljallangan hamkorlik Dasturi» qabul qilingan. A'zo davlatlaming «Sharq - antiterror 2006» terrorizmga qarshi birgalikdagi mashg‘ulotlari, terrorizmni moliyalashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan giyohvand moddalaming noqonuniy savdosiga qarshi simpoziumlar o‘tkazib kelinmoqda. Hozirgi vaqtda SHHT xalqaro hamkorlikning qudratli instituti, xavfsizlik va barqarorlikni ta'minlash, xalqaro terrorizm, separatizm va ekstremizm, giyohvand moddalami ishlab chiqarish va tarqatish kabi zamonaviy xavf-xatar va tahdidlarga qarshi kurashishning chinakam tayanchiga aylanib bormoqda. Ayni paytda mintaqaning boy zaxiralaridan foydalanishga qara tilgan yirik savdo-iqtisodiy, transport-kommunikatsion va gumanitar loyihalami amalga oshirish borasida mavjud barcha imkoniyatlar ishga solinmoqda. Shanhay Hamkorlik Tashkiloti tartib-qodalariga binoan, har yili a'zo mamlakatlardan biri unga rais bo‘ladi. 2009yil yekaterenburg sammitidan keyin ShHTga raislik O‘zbekiston Respublikasiga o‘tdi. Taomilga binoan, raislik qiluvchi davlat o‘z hududida navbatdagi sammitni tashkil qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Ko‘ksaroy qarorgohida 2010yil, 11-iyun kuni Shanhay Hamkor lik Tashkilotiga a'zo davlatlar rahbarlari kengashining navbatdagi, o‘ninchi majlisi bo‘lib o‘tdi. 14 SHHTtuzilganidan keyin ko‘plab davlatlar uning safidan joy olish istagini bildirdi. Ayni paytda Hindiston, Eron, Mo‘g‘uliston va Pokistonga SHHTda kuzatuvchi maqomi berilgan. SHHT davlatlari o‘zaro munosabatlarda «Shanhay ruhi»ga amal qiladi. Bu ibora qarorlami konsensus asosida qabul qilish, o‘zaro ishonch va manfaatdorlik, tenglik, maslahatlashuv, madaniy xilma- xillikka hurmat bilan yondashish, birgalikda taraqqiy etishga intilish tamoyillariga qat'iy amal qilish 14 ‘’ Xalq so ’ zi ” , 2010- yil 12- iyun . 55

demakdir. Davlat rahbarlari kengashining majlisida O‘zbekiston Respublikasining SHHT ga raislik davridagi faoliyatiga yuksak baho berildi. Bu vaqt mobaynida O‘zbekiston SHHT ning xalqaro aloqalarini ri vojlantirish, me'yoriy-huquqiy asosini mustahkamlash, SHHT Xartiyasidagi maqsadlar, vazifalar va tamoyillarga muvofiqlikni saqlagan holda, xavfsizlik va barqarorlikni ta'minlash bilan bog‘liq tashabbuslami ishlab chiqish va hayotga tatbiq etish orqali tashkilot faoli yati samaradorligini oshirishga alohida e'tibor qaratdi. Xususan, O‘zbekiston Prezidenti SHHT doirasida qarorlar qabul qilish mexanizmlarini, tashkilot va uning tuzilmalari faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan qator takliflami ilgari surdi. Toshkentda SHHT va BMT Kotibiyatlari o‘rtasida imzolangan Qo‘shma deklaratsiya Shanhay Hamkorlik Tashkiloti Mintaqaviy aksilterror tuzilmasi bilan Birlashgan Millatlar Tashkiloti Kontrterroristik qo‘mitasi o‘rtasidagi amaliy aloqalami rivojlantirishga yo‘l ochadi. 15 Bugungi kunda dunyodagi hyech bir muammoni alohida bir davlatning sa'y- harakati bilan yechib bo‘lmaydi. Jumladan, xavfsizlik va ekologiya muammolari kamida mintaqa miqyosidagi hamkor likni taqozo qiladi. Shu ma'noda, SHHT bilan BMT o‘rtasidagi hamkorlikning rasmiylashtirilishi ikki tomon uchun muhim ma - salalami yechishda bahamjihat harakat qilishga keng yo‘l ochadi. BMTning Osiyo va Tinch okeani uchun iqtisodiy va ijtimoiy komis- siyasi (ESKATO), Narkotiklar va jinoyatchilik bo‘yicha qo‘mitasi, Markaziy Osiyoda preventiv diplomatiya bo‘yicha mintaqaviy markazi kabi tuzilmalari SHHT bilan anchadan buyon hamkorlik qilib kelmoqda. Qabul qilingan Qo‘shma deklaratsiya bu hamkorlikning imkoniyat va salohiyatini yanada oshirishga xizmat qiladi. Ayni paytda ShHTning hamkor tashkilotlar bilan hamkorlik rejasi tasdiqlangan. O‘zaro anglashuv memorandumlariga asosan tuzilgan bu reja SHHT bilan ESKATO, ASeAN, MDH, yevrAzes ODKB kabi nufuzli xalqaro tashkilotlar bilan hamkorligini yanada mustahkamlashni nazarda tutadi. 15 Рахимов М.А. Международное сотрудничество Узбекистана в контексте обспечения стабильности и устойчивого развития в Центральной Азии.-Т., 2011.-204 с. 56

O‘zbekiston ShHTga a'zo davlatlarning 2020yilgacha mo‘ljallangan ko‘p tomonlama savdo-iqtisodiy hamkorlik dasturini ijro etish bo‘yicha chora-tadbirlar rejasini amalga oshirishga alohida e'tibor qaratmoqda. Xususan, SHHT uchun transport kommunikatsiyalarini rivojlantirish ustuvor masalalardan sanaladi. Y-40 xalqaro marshrutini rekonstruktsiya qilishni imkon qadar tez yakuniga yetkazish barcha a'zo davlatlar uchun muhim ahamiyatga ega ekanini inobatga olib, O‘zbekiston bu yo‘lning o‘z hududidagi qismi bo‘yicha majburiyatlarini to‘la bajarib bo‘ldi. Ayni paytda mamlakatimiz Y-40 xalqaro marshrutining markazida «Navoiy» erkin industrial iq tisodiy zonasini barpo etmoqda. Shubha yo‘qki, Markaziy Osiyo da yangi qo‘shma loyihalar amalga oshirilgani sayin, ya'ni ishlab chiqarish korxonalari va yo‘llar barpo etish ko‘paygani sari SHHT mamlakatlari uchun «Navoiy» erkin industrial iqtisodiy zonasining ahamiyati oshib boraveradi. Tashkilot a'zolari uni rivojlantirishda faol qatnashishi mumkin. 16 Davlat rahbarlari kengashining kengaytirilgan tarkibdagi majlisida ko‘p tomonlama va o‘zaro manfaatli hamkorlikni yanada ri vojlantirish, shuningdek, dolzarb mintaqaviy va xalqaro masalalar ko‘rib chiqildi. Unda SHHTga a'zo davlatlar rahbarlari bilan birga, kuzatuvchi maqomidagi mamlakatlar delegatsiyalari rahbar lari - Mo‘g‘uliston Prezidenti Saxiagiyn Elbegdoij, Pokiston Islom Respublikasi Prezidenti Osif Ali Zardoriy, Eron Islom Respublikasi Tashqi ishlar vaziri Manuchehr Muttaqiy, Hindiston Respublikasi Tashqi ishlar vaziri Somanaxalli Malayya Krishna hamda sammit mehmonlari — Afg‘oniston Islom Respublikasi Prezidenti Hamid Karzay, Turkmaniston Prezidenti Gurbanguli Berdimuhamedov ish tirok etdi. Shuningdek, majlisda SHHT Bosh kotibi Muratbek Imanaliev, SHHT MATT Ijrochi direktori Jenisbek Jumanbekov, BMT Bosh kotibining o‘rinbosari Yan Kubish, MDH Ijroi qo‘mitasi raisi Sergey Lebedev, ODKB Bosh kotibi Nikolay Bordyuja, yevrAzeS Bosh kotibining o‘rinbosari Murat Musataev, ASeAN Bosh kotibi ning o‘rinbosari Sayakan Sisovong qatnashdi. 2015 yil 9-10 iyul kulari Rossiya Fеdеratsiyasining Ufa shahrida Shanxay hamkorlik tashkilotiga a'zo 16 История становления и развития сотрудничества Республики Узбекистан с международнқми организациями. /Отв. ред. Абдуллаев Р., Алимова Д. – Т., 2011.- 150 с. 57

mamlakatlar( Qozog’iston, Xitoy, Qirg’izston, Rossiya, Tojikiston, O’zbеkiston ) Davlat raxbarlari kеngashining navbatdagi majlisi bo’ldi.Unda xalqaro va mintaqaviy ahamiyatga molik dolzarb masalalar,ShHTni yanada rivojlantirish istiqbollari yuzasidan fikr almashildi. Majlisda O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prеzidеnti Islom Karimov nutq so’zlab,toboro global tus olib borayotgan tahdid va xavf- xatarlarga qarshi kurashish, tashkilot faoliyatini kеngaytirish va takomillashtirish masalalari,Markaziy Osiyoda tinchlik barqarorlikni taminlashda birgalikda xarakat qilish masalalari yuzasidan o’z qarashlarini bayon qildi. Xullas Shanxay xamkorlik tashkilotiga a'zo davlatlar doirasidagi aloqalar orqali O’zbеkiston Markaziy Osiyo davlatlari bilan xar tomonlama aloqalarni kеngaytirish, mintaqada tinchlikni saqlashga erishish borasida faollik qilib kеlmoqda. 58

2.2. O‘zbekistonning Markaziy Osiyo davlatlari bilan qardoshlik munosabatlarining yanada rivojlanishi O‘zbekiston tashqi siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri Mar kaziy Osiyodagi yosh mustaqil davlatlar - Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston bilan hamkorlik va do‘stlik aloqalarini mustahkamlashga qaratildi. Bu, beshta davlatlar tarixi, madaniyati, tili va dilining birligidan, tomirlarining tutashib ketganligidan kelib chiquvchi jiddiy siyosat iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot yo‘li edi. Shuni alohida aytish kerakki, O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Kari mov keyingi besh yillar mobaynida bu mintaqadagi davlatlar, xalqlar o‘rtasida teng huquqli va o‘zaro manfaatli hamkorlik o‘matib uni mustahkamlash va rivojlantirish tadbirlarini qadam-baqadam amalga oshirib kelmoqda. 17 Ma'lumki, bir necha ming yilliklar mobaynida joni-joniga, qoni-qoniga payvand bo‘lib ketgan Markaziy Osiyo - qadimiy Turon xalqlari sobiq SSSR davrida turli millatlarga ajratib tashlandi. Qog‘ozdagina suveren, aslida esa markazga qaram so vet respublikalari barpo etildi. Bu soxta siyosat tufayli an'analari, turmush tarzlari, ruhiy va ma'naviy qadriyatlari bir bo‘lgan xalqlar o‘zbeg-u qozoqqa, tojig-u qirg‘iz, turkmanga bo‘lib yuborildi. Albatta, mazkur xalqlar o‘tgan 70 yildan ko‘proq vaqt mo baynida millat sifatida shakllandi. Ulaming o‘z tili, madaniyati bor. Endi ulami butunlay birlashtirib yuborish milliy qadriyatlarini toptash bilan barobar. Biroq, masalaning boshqa tomoni ham bor. Ya'ni, yagona Turkiston zaminida sobiq SSSR tarqalgach vujudga kelgan mustaqil davlatlar o‘z tarixiy kelib chiqishlari, xalqlarining boy o‘tmishi, ma'naviy va ruhiy ehtiyojlari nuqtayi nazaridan o‘zaro yaqinlashishga hayotiy zarurat sezishlari tabiiy holdir. Markaziy Osiyo xalqlari ruhiyati asrlar mobaynida bir-biriga tu tashib, ma'naviy, diniy va axloqiy munosabatlari uyg‘unlashib ket gan, yashash tarzlari va urf-odatlari mushtarak bo‘lib, yagona, ulkan va jonli vujudga aylangan edi. Shuning natijasida qondosh-u jondoshlik, bir butunlik an'analari tarkib topgan. Kishilik tarixida bimday ma'naviy, ruhiy va fikriy yaqinlik bu diyorda hamisha hamma 17 Islom Karimov . Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir . 3-jild. – T: O’zbekiston , 1996, -104 b 59

narsadan ustun kelgan. Shuning uchun ham Mavlono Rudakiy: «Dunyoning shodligi yig‘ilsa butun, Do‘stlar diydoridan bo‘lolmas ustun», deb bejiz aytmagan. Mustaqillik sharoitida millat, millatlararo munosabatlar, milliy madaniyat, yaqin qardosh xalqlaming mada niy merosi, etnik muammolari, jug‘rofiy va iqtisodiy birligi haqidagi tasawurlar o‘zgardi. Yangi tarixiy sharoitlarda vujudga kelayotgan ijtimoiy- siyosiy jarayonlar Markaziy Osiyo mamlakatlari xalqlarining kelib chiqishi, ulaming tarixi o‘ziga xos turmush tarzlari va yaqin qo‘shnichilik munosabatlariga har qachongidan boshqacharoq qarashni hayot taqozo eta boshladi. Zero, etnik jihatdan bir-biriga yaqin bo‘lgan, tarixan bir muhitda yashab, o‘tmish madaniyati bir zaminda vujudga kelgan, biroq, ayni paytda mustaqil davlat bo‘lib yashayotgan mamlakatlar o‘z tarixiy ildizlarini qidirib topishini, o‘zaro hamkorlik munosabatlarini qaytadan tiklashini hayotning o‘zi zarurat, deb hisoblamoqda. 18 1991-yilning yanvarida Islom Karimov tashabbusi bilan Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining Toshkent uchrashu vi tashkil etildi. Oliy darajadagi bu uchrashuvda Markaziy Osiyo Hamdo‘stligiga asos solindi. Besh davlat Qirg‘iziston, Qozog‘iston, O‘zbekiston , Tojikiston, Turkmaniston rahbarlari Hamdo‘stlik haqi dagi bitimga imzo chekishdi. Buni mintaqa xalqlari zo‘r mamnuniyat bilan qarshi oldilar va qo‘llab-quvvatladilar. 19 Shu tariqa jahon siyosiy so‘zligida «Markaziy Osiyo» degan yan gi atama paydo bo‘ldi. Albatta, bu hodisaga turli toifa va qarashdagi siyosatchilar, huquqshunoslar, iqtisodchilar turlicha baho berdilar. Ayrimlari hatto, mintaqadagi mamlakatlar birlashib, yagona davlat bo‘larmish, deyishgacha bordilar. Mintaqa rahbari kim bo‘ladi? Qaysi til davlat tili bo‘ladi, ko‘pmillatli mintaqa milliy madaniyatlari muammolari qay yo‘sinda hal etiladi, qabilidagi savollar tug‘ildi. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Pre zidenti Islom Karimov Markaziy Osiyo Hamdo‘stligini vujudga keltirish tashabbuskori sifatida uning maqsad va mohiyatini aniq-ravshan ko‘rsatib berdi. Ya'ni, Mustaqil Davlatlar suvereniteti daxlsizdir. Hamdo‘stlikka a'zo bo‘lgan mamlakatlar xalqaro huquq normalariga to‘la amal qilgan holda davlat tizimiga, boshqaruv usuliga va bir-birining ichki ishlariga aralashmaslik, 18 Islom Karimov . Tariximiz ham , kelajagimiz ham mushtarak . 2-jild. – T.: O’zbekiston, 1996, -233b . 19 Boboev A. Hamkorlikning yangi bosqichi // Xalq so‘zi -2006-yil 21-mart. 60

har bir davlat Konstitutsiyasini hurmat qilish va tan olish, faqat iqtisodiy va madaniy hamkorlik ni yo‘lga qo‘yish, yagona bozor, mol ayirboshlash imkoniyatlarini kengaytirish, bojxona va chegaralardagi sun'iy to‘siqlami bartaraf etish chora- tadbirlari ko‘rib chiqildi. Oradan ko‘p o‘tmay ana shu Hamdo‘stlikka amaliy poydevor qo‘yildi. 1995-yilning yanvar oyida Qozog‘iston Prezidenti Nursulton Nazarboev Toshkentga keldi. O‘zbekiston va Qozog‘iston o‘rtasidagi iqtisodiy hamkorlikka doir qator hujjatlarga imzo chekildi. Tez orada bu bitimga Qirg‘iziston ham qo‘shildi. Natijada uch mamlakat o‘rtasida yagona bozomi vu judga keltirish, mahsulot ayirboshlash imkoniyati yaratildi. 20 Markaziy Osiyo Hamdo‘stligi nafaqat bugungi o‘tish davri mahsuli, balki jug‘rofiy, tarixiy-etnik va ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojdir. Chunonchi, bu mamlakatlar jug‘rofiy jihatdan bir-biriga yaqin va zich joylashgan. Suv, elektr energetikasi va boshqa tabiiy omillar ham ulami bog‘lab turadi. Qariyb 50 millionli aholi tarixan yagona o‘tmishga, yagona taqdirga, bir-biriga uyg‘unlashib ketgan dunyoqarash va an'analarga ega. Ulaming har qanday siyosiy va iqtiso diy Hamdo‘stlikdan ham baland turadigan qadimiy qadriyatlari bor. Ming yilliklar mobaynida shakllangan ma'naviy, madaniy, axloqiy, diniy va lisoniy mushtaraklik ham mavjud. Dunyoviy muammolar, insoniyat taqdiriga daxldor masalalar yechimini topishda mamlakatlar va xalqlar, milliy manfaatlari ham da ehtiyojlaridan qat'i nazar, birgalikda o‘zaro hamkorlik yo‘llarini izlaydilar. Biroq, hech qanday hamkorlik, turmush tarzlari, urf- odatlari, ruhiyatlari uyg‘unlashib ketgan yaqin qo‘shni xalqlaming do‘stligiga teng kelolmaydi. Chunki bu yerda ajdodlar ruhi bilan kelajak avlodlar bog‘liqligi, bir butun zamin - Ona Vatan yaxlitligi kabi muqaddas tuyg‘u doimo barqarordir. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Pre zidenti Islom Karimov Markaziy Osiyo xalqlari birligini mustahkamlashning mintaqa maml akatlari o‘rtasidagi munosabatlami chuqurlashtirish siyosatining insonparvarlik mazmuni ana shunda, deb bildi. 21 20 Islom Karimov. Do‘stligimiz quyoshi ming yillar qaridan nur sochadi.-T. : O‘zbekiston, 1996, -105b. 61

Ayni paytda Markaziy Osiyo mintaqasida joylashgan davlatlarda o‘ziga xos tabiiy ishlab chiqarish imkoniyatlari mavjud. Sobiq SSSR davrida qazib olingan ko‘miming qariyb 20 foizi, gazning 18 foizi, oltinning 33 foizi, o‘simlik yog‘ining 26 foizi, paxtaning 92 foizi ana shu mintaqa hisobiga to‘g‘ri kelardi. Shu masalaning o‘zidanoq boy, dehqonchiligi taraqqiy topgan, ma'dan xazinalari behisob bo‘lgan mamlakatlaming o‘zaro hamkorligini yo‘lga qo‘yish qanchalik sa marali ekanligi ko‘zga yaqqol tashlanadi. Biroq, Markaziy Osiyo mamlakatlari hamkorligining samarali ishlashi uchun to‘siq bo‘layotganlar ham oz emas. Bular, birinchidan, yetmish yillik yaqin o‘tmishda shakllangan, soxta millatparvarlik hissiyoti, aholi bir qismi tushunchasi va dunyoqarashining ma'lum darajada cheklanganligi, mintaqaviy hamkorlik mazmun- mohiyatini to‘la va chuqur tushuna olmayotganligi bo‘lsa, ikkinchidan, mamlakatlarimizning o‘zaro yaqinlashuvidan tahlikaga tushayotgan kuchlaming mavjudligidir. Bu yo‘ldagi yutuq va kamchiliklarni, mavjud ziddiyatlarni o‘z vaqtida anglagan Islom Karimov masalaga real qaraydi va xolis baholaydi. 1993-yilning iyul oyida Qozog‘iston va O‘zbekiston o‘rtasida 1994-2000- yillarda iqtisodiy integratsiyani chuqurlashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida bitim imzolandi. 1994-yilning yanvarida yagona iqtisodiy hududni barpo qilish to‘g‘risidagi shartnoma imzolandi. Bu shartnomaga 1994-yil aprel oyida Qirg‘iziston Respub likasi qo‘shildi. Uch davlat o‘rtasidagi hamkorlikni muvofiqlashtirib turuvchi Ijroiya qo‘mita tuzildi, Markaziy Osiyo hamkorlik va taraqqiyot banki ta'sis etildi. Ana shu organlaming ishi natijasida Bishkekda Respublikalar Bosh vazirlari Kengashi qarori imzolandi. Unda tomonlar 2000-yilga qadar respublikalami iqtisodiy jihatdan bir-biriga yaqinlashtirishning yo‘nalishlari belgilandi 22 . 1993 - yil 8-iyulda Islom Karimov boshchiligidagi davlat delegatsiyasi O‘zbekiston , Qozog‘iston, Qirg‘iziston Respublikala- ri davlat va hukumat boshliqlari uchrashuvida ishtirok etish uchun Almatiga bordi. Qozog‘iston Prezidenti qarorgohida uch mamlakat rahbarlarining yakkama-yakka suhbati bo‘lib o‘tdi. So‘ng 21 Bekmurodov A. Bu muqaddas vatanda azizdir inson. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2010, 115 b. 22 Международная договоры Республики Узбекистана. 1 книга. Том 1. – Т ., 1998.- 128 с . 62

delegatsiyalarning kengaytirilgan tarkibdagi muzokaralari boshlandi. Muzokaralar nihoyasida Prezidentlar Islom Karimov, Nursulton Nazarboev va Asqar Akaev birgalikda bayonot hamda O‘zbekiston, Qozog‘iston va Qirg‘iziston xalqlariga Murojaatnoma qabul qildilar. Shuningdek, aholi migratsiyasi sohasida hamkorlik to‘g‘risida me morandum hamda uchala mamlakat o‘rtasida Markaziy Osiyo Ham - korlik va taraqqiyot bankini ta'sis etish to‘g‘risida bitim imzolandi. Hukumat rahbarlari esa davlatlar o‘rtasida harbiy-texnik hamkorlik to‘g‘risidagi, ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyot sohasidagi hukumatlararo bitim va shartnomalami, shuningdek, axborot bilan ta'minlash sohasidagi bitimlarni imzoladilar. 1993 yil Qozog‘iston Respublikasining Prezidenti Nursulton Nazarboev va O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimovning MDH davlatlarining boshliqlariga murojaatnoma sida shunday deyiladi: “Keyingi vaqtlarda MDH mamlakatlaridagi iqtisodiy islohotlarga, ulaming hamkorligini mustahkamlash va rivojlantirish ishiga behuda ziyon yetkazilmadi. Iqtisodiyotni birlashtirish sohasida kuch-g‘ayrat sarflash, MDH doirasidagi o‘zaro aloqalarni muvofiqlashtiruvchi davlatlararo tuzilmalami barpo etish sohasida amaliy ishlar qilish o‘miga, ayrim davlatlaming mintaqaviy ayirmachiligi, yakkalanishi tobora avj olib bormoqda. Ular qo‘shni davlatlaming iqtisodiy manfaatlariga ziyon yetkazib bo‘lsa ham tanglikdan mustaqil ravishda chiqib olishga intilmoqdalar. Ne mashaqqatlar bilan erishilgan ahdlashuvlar biryoqlama harakatlar bilan tez-tez buzilmoqda. Jumladan, davlatlararo bank tuzish to‘g‘risida bir qancha parlamentlar tomoni dan tasdiqlangan shartnomaga o‘rinsiz ravishda xalaqit berilmoqda va oqibatda bu shartnoma bajarilmay turibdi. Birgalikdagi xavfsizlikka oid shartnoma, moliya-kredit siyosatining kelishib olingan qoidalari pisand qilinmayapti. Mana shulaming hammasi MDH davlatlarining turli-tuman so- halaridagi bahamjihat harakat maydonini buzib, ularga bevosita iqti sodiy zarar yetkazmoqda, buning ustiga odamlaming xafsalasini pir qilmoqda, hokimiyatga ishonchsizlik tug‘dirmoqda, ijtimoiy keskinlikni xatarli ravishda kuchaytirmoqda. 63

Biz voqyealaming shu tarzda rivojlanib borishidan tashvishlanib, sizlarga Hamdo‘stlik davlatlari boshliqlarining yig‘ilishini hyech kechiktirmay o‘tkazishni, unda quyidagi masalalami muhokama etishni taklif qilamiz: 1. Muvofiqlashtiruvchi - maslahat komiteti tegishli shartnoma loyihasini uzil-kesil ishlab chiqqanini e'tiborga olib, iqtisodiy ittifoqni va uning muvofiqlashtiruvchi tashkilotlarini tuzishga oid qaror qanday amalga oshirilayotgani haqida; 2. Davlatlararo bank to‘g‘risidagi bitimni, eng awalo MDHning to‘lov ittifoqini yaratish asosida davlatlararo ko‘p tomonlama hisob- kitoblami darhol amalga kiritish haqida; 3. Birgalikdagi xavfsizlikka oid shartnomani amalda ro‘yobga chiqarish va MDHning strategik kuchlari to‘g‘risidagi bitimlaming bajarilishi haqida. Davlat boshliqlarining uchrashuvini avgust oyining boshlarida Moskva shahrida yoki boshqa shaharda o‘tkazish mumkin, deb hisoblaymiz. 23 Shu yillarda ijtimoiy hayotning ko‘pgina sohalari, xususan, ilm- fan, madaniyat sohasida O‘zbekiston - Qozog‘iston munosabatla ri yanada kengayganligini alohida uqtirish lozim. Xususan, 1996 yilgacha ilm-fan va texnologiyalaming 16 ta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha 107 ta qo‘shma loyiha tayyorlandi. 1991- yili O‘zbekiston da Qozog‘iston Respublikasi Kunlari o‘tkazildi va unda O‘zbekiston - Qozog‘iston Markazini tashkil qi lish xususida kelishib olindi. Tenglik asosida axborot va tahririyat materiallari almashadigan bo‘ldi. Xalq xo‘jaligining boshqa sohalarida ham O‘zbekiston - Qozog‘iston munosabatlari yanada kengaya bordi. Xususan, madaniy aloqalar an'anaviy tus oldi. Cho‘qon Valixonov, Abay, Jambul, Muxtor Avezov, Sobit Muqonov, Anvar Olimjonov, O‘ljas Suleymonov va boshqa qozoq ijodkorlarining asarlari o‘zbek va qoraqalpoq tiliga taijima qilindi. Ayni chog‘da Oybek, G‘afur G‘ulom, Mirtemir asarlari qozoq tilida ommaviy nusxalarda nashr qilinib, kitobxonlarga yetkazildi. Hozirda Qozog‘istonda bir million o‘zbek, O‘zbekiston da esa bir milliondan oshiq qozoq istiqomat qilayotganligi uchun ham ma daniy aloqalarga katta e'tibor 23 «O’zbekiston ovozi », 1993-yil 30-iyul. 64

berildi. O‘zbekiston da 605 ta qozoq maktabi bo‘lib, unda 15 ming bola o‘qiydi. Toshkent, Sirdaryo, Jizzax, Nukus va Navoiy pedagogika institutlarida qozoq tilida o‘qish olib boriladigan bo‘limlar ishlay boshladi. 24 O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi huzurida qozoq adabiyoti Kengashi, Jizzax viloyatida «Kok-tem» qozoq teatr studiyasi tashkil etildi. O‘zbekiston da 1992-yildan boshlab qozoq tilida «Nurli jol» respublika gazetasi nashr qilina boshlandi. Markaziy Osiyo davlatlari o‘z mustaqilligining dastlabki yillaridayoq iqtisodiy qiyinchiliklarga qaramay, Orol dengizini saqlab qolish, mintaqadagi ekologik va ziyatni barqarorlashtirish yo‘lida kuchlami birlashtirish, bahamjihat hamkorlikda faoliyat ko‘rsatish mumkinligini tushunib yetdilar. Mar kaziy Osiyo davlatlari rahbarlari 1993yil 26-martida Qozog‘iston Respublikasining Qizil O‘rda shahrida, 1994yil 11-yanvarda Nukus shahrida, 1995yil 3-martda Turkmaniston Respublikasining Toshhovuz shahrida, 1995yil 20-sentabrda yana Nukus shahrida Orol dengizi muammosiga bag‘ishlangan uchrashuvlar o‘tkazdilar va bu borada amaliy ishlar olib bora boshladilar. Ayniqsa, 1999yil 8-aprel kuni Turkmaniston Prezidentining saroyida bo‘lib o‘tgan Orolni qutqarish Xalqaro jamg‘armasining majlisi haqida to‘xtalib o‘tish o‘rinli bo‘ladi. Unda Jamg‘arma Pre zidenti - O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Pre - zidenti Islom Karimov Jamg‘armaning 1997-1998 yillardagi faoliyati haqida so‘zladi va kelgusida jamg‘armani rivojlantirish bo‘yicha o‘z takliflarini bayon qildi. Majlisda ekologik falokat mintaqasidagi vaziyatni barqarorlash tirish borasida hamkorlikni rivojlantirish masalalari muhokama qi lindi. Davlat rahbarlari o‘zaro hamkorlik, mintaqaviy xavfsizlik va xalqaro miqyosdagi masalalar yuzasidan ham fikr almashdilar. Mintaqamiz mamlakatlari davlat rahbarlarining Ashxabod sammiti, albatta, faqat bir mavzu bilan cheklanib qolgani yo‘q. Sammi tning birinchi kunidayoq kun tartibidan Orol muammolaridan tashqari, boshqa masalalar ham joy oldi. Bular orasida mintaqa miqyosidagi integratsiya jarayonlari, davlatlararo munosabatlar ham 24 Шарапова С.Ш. Внешняя политика Республики Узбекистан: культурно-исторический и социальные факторы. – Т., 2000, 23с. 65

ko‘rib chiqildi. Prezidentlar o‘zaro manfaatli hamkorlik rivojiga turtki beradigan, davlatlarimizning xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimiga integratsiyalashuvini faollashtiradigan mintaqaviy loyihalarini muhokama qildi. Ushbu loyihalar Kaspiy dengizi energetika zaxiralarini jahon bozoriga yetkazish, elektr energiyasi eksportini kengaytirish, telekommunikatsiya, temir yo‘l va avtomobil yo‘li aloqasiga taalluqlidir. Uchrashuvda mintaqaviy miqyosdagi va davlat lararo savdo-iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish masalasi ham ko‘rib chiqildi. 25 Sammitda O’zbekiston Respublikasi Birinchi Pre zidenti Islom Karimov - Orolni qutqarish Xalqaro jamg‘armasi Prezidenti Islom Karimov Jamg‘armaning 1997-1999- yillar davridagi faoliyati haqida so‘zlab, o‘tgan vaqt mobaynida Orol muammosi ijobiy tomonga o‘zgarayotganini kuzatish mumkinligini, masalan, Orolbo‘yida aholini ijtimoiy himoyalash yuzasidan ulkan ishlar amalga oshirilayotganligini, onalar va bolalar sog‘lig‘ini mu- hofaza qilish, aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatish, ichimlik suvi bilan ta'minlashning yaxshi yo‘lga qo‘yilganligini, Orol dengizi sathining pasayishi to‘xtatilganligini, xalqaro tashkilotlar tomonidan ham kat ta loyihalami moliyalashtirish qiyin kechayotganligini inobatga olib, kelgusida esa ko‘proq imkoniyatlar darajasidagi loyihalarga e'tibor qaratish lozimligini alohida ta'kidladi. Sammit kun tartibi doirasida Orolni qutqarish Xalqaro jamg‘ar- masining nizomiga o‘zgarish va qo‘shimchalar kiritish, Jamg‘arma va uning qoshida ochilgan tashkilotlar mavqyeyini belgilash masala lari ham ko‘rib chiqildi. Uchrashuv yakunida O‘rta Osiyo mamlakatlari va Qozog‘iston rahbarlarining Qo‘shma bayonoti hamda Orol muammolari bo‘yicha uchrashuv yakunlariga doir Ashxabod Deklaratsiyasi qabul qilindi. 26 Markaziy Osiyo davlatlari qardoshlik munosabatlarida O’zbekiston va Tojikiston munosabatlari muhim ahamiyatga ega. Chunki, tojik va o‘zbek xalqining o‘tmishi, ulaming o‘zaro bog‘liqligi va hozirgi munosabatlari turli davrlarda turlicha 25 Толипов Ф. Большая стратегия Узбекистана в условиях геополитической и идеологической трансформации Центральной Азии. – Т.: Фан, 2005,153с. 26 Qirg‘izboev A. O‘zbekiston Respublikasining Osiyo mamlakatlari bilan xalqaro hamkorligi.-T.:Fan, 2004.-280 b. 66

munozaralarga sabab bo‘lmoqda. Ayrim mafkurasi buzuq ig‘vogarlar ana shu har ikki millatning nozik jihatlaridan foydalanib, ulaming hissiyoti va sha'niga tegishmoqda. Har ikki millat o‘rtasiga nifoq solishga urinishlar bo‘ldi. Aslini olganda mintaqa xalqlarining shakllanish jarayoni asosan bir zamin va bir xil tarixiy sharoitda vujudga kelgan. Ular bir xil hayotiy, ruhiy kechinmalar jarayonini boshdan kechirishgan. Dunyoqarashlari, ong va tushunchalari ana shu umu miy yaxlitlik, umumiy uyg‘unlik doirasida paydo bo‘lgan. Tillaridagi turli lahjalar va shevalar ulaming bir butunligini, yaxlit va umumiyligini inkor etmaydi. Aksincha o‘zaro yaqinligini, qardosh va qarindoshligini tasdiqlaydi. Ular o‘rtasida kim qaysi tilda gaplashayotgani bilan emas, kim qanday umumiy manfaat, umumiy qadriyat xususida o‘ylayotgani va unga intilayotgani bilan muno sabatlarini baholashgan. Novatorlar esa tojiklar va o‘zbeklar o‘rtasida turli g‘araz fikr va mulohazalami tarqatishga harakat qilayotirlar. Istiqlol yillarida O‘zbekiston va Tojikiston munosabatlaridagi asosiy tamoyil bir- birlarining suverenitetini hurmat qilish, ichki ishlariga aralashmaslik, ayni chog‘da o‘zaro hurmat bo‘ldi. Shuning uchun ham keyingi 10 yilliklarda Tojikistonda yuz berayotgan notinch voqyealarga o‘zbek xalqi, O‘zbekiston rahbariyati befarq qaramadi. Tinchligi buzilgan tojik xalqiga o‘zbek xalqi muntazam insonparvarlik yordamini berib turdi. Prezident Islom Kari mov bir qator xalqaro minbarlarda, jumladan, BMT, YXHT va MDH davlat rahbarlari bilan uchrashuvda Tojikistonda vaziyatni normallashtirishga, uni tinch, siyosiy yo‘l bilan hal qilishga qaratilgan takliflami o‘rtaga tashladi. Markaziy Osiyoda xavfsizlik, barqarorlik va hamkorlik masalalari bo‘yicha BMTning Toshkentda doimiy ishlovchi seminarini chaqirish, Tojikiston va Afg‘oniston mojarolari, narkobiznesga qarshi kurashni kuchaytirish, Orol muammosini hal etish va boshqa masalalar bo‘yicha bir qator takliflami o‘rtaga qo‘ydi. Tojikiston muammosi yechimining besh muhim jihati: Almati shahrida oliy maqom uchrashuvidan so‘ng jumalistlar bilan bo‘lib o‘tgan uchrashuvda muxbirlar tojik-afg‘on chegarasida yuzaga kelgan tanglik va O‘zbekiston hamda Qozog‘iston rahbarlarining bu muammoga munosabati xususida 67

savollar berishdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov bu savollarga javob berarkan, muammoning besh jihatiga mufassal to‘xtalib o‘tdi. Birinchidan, dedi u, Tojikiston bilan Afg‘oniston chegarasida ro‘y berayotgan ziddiyatni hyech qachon katta kuch to‘plab, zo‘rlik yo‘li bilan hal qilib bo‘lmaydi. Zo‘rlik ishlatish ahvolni battar chigallashtirib yuborishi mumkin. Bu muammoni faqat tinch yo‘l bilan, muzokaralar vositasida hal etish zarur. Masalaning ikkinchi muhim jihati shuki, - dedi Islom Karimov, Tojikiston - mustaqil davlat, uning rahbariyati mamlakatning o‘ziga xos va o‘ziga mos bo‘lgan, o‘z xalqining tub manfaatlariga xizmat etuvchi siyosat yurgizishi tabiiy. Hozir Tojikiston rahbariyati mamla kat boshiga tushgan katta fojiadan chiqib olish yo‘llarini axtaryapti. Biz qo‘shni davlat vakillari, tojik xalqi tezroq o‘z diyorida, tinch va farovon hayot qurishini istaymiz. Tojikiston rahbariyatining o‘z yurtida tezroq tinchlik va totuvlik o‘matish yo‘lidagi mustaqil sa'y- harakatlarini qo‘llagan holda, ba'zi bir masalalarda tavsiya tarzida o‘z mulohazalarimizni bildirsak, ular to‘g‘ri qabul etiladi, deb umid qilamiz. Shu nuqtayi nazardan qarasak, muammoni, yana ta'kidlab aytaman, aslo zo‘rlik yo‘li bilan yechilmaydigan muammoni hal etishda Tojikiston tarafi birinchi navbatda Afg‘oniston rahbariyati bilan, agar kerak bo‘Isa, Pokiston, Eron va shu mintaqadagi boshqa qo‘shni davlatlar bilan muzokara yo‘liga o‘tsa, vaziyatni qay tarzda va qanchalik tez barqaror etish yo‘llari haqida o‘zaro fikr almashsa, ayni muddao bo‘lur edi. Muammoni hal etishga yordam beruvchi uchinchi jihat xususida gapirar ekan, O’zbekiston Respublikasi Birinchi Pre zidenti Islom Karimov shunday dedi: Tojikiston rahbariyati o‘z yurti kelajagini o‘ylaydigan, mamlakatda demokratik jamiyat qurish yo‘lini tanlagan sog‘lom kuchlar bilan tezroq mulo- qotga o‘tgani ma'qul bo‘lardi. Bugungi kunda sobiq SSSR hududida qad rostlayotgan mustaqil davlat o‘z Konstitutsiyasini, - jamiyatning, davlatchilikning huquqiy asoslarini qayta ko‘rib chiqayapti va demokratik me'yorlarga mosla- yapti. Chunonchi, demokratik saylov tizimini ishlab chiqish va joriy etish yuzasidan qonunlar tayyorlash hamda shu qonunlami hayot- ga tatbiq qilish bugungi zamon talabiga javob beradigan ish bo‘lur 68

edi. Agar shu nuqtayi nazardan yondashsak, Tojikistondagi ijtimoiy tanglikni bartaraf etishning to‘rtinchi jihatiga kelamiz. Buning mo- hiyati shuki, Tojikistondagi vaziyatni barqaror etish uchun kun sayin o‘zgarib borayotgan zamon talablariga javob bera oladigan qonunlar ishlab chiqishni tezlashtirish zarur. Yangi jamiyat qurish va yangi demokratik saylov o‘tkazish yo‘lida turli siyosiy kuchlaming boshini qovushtirish, jamoatchilikni ana shu olijanob maqsadlarga jalb etish, bizning fikrimizcha, g‘oyat ma'qul ish bo‘lur edi. Albatta, bizlar tojik-afg‘on chegarasiga ikki davlat o‘rtasidagi chegara deb emas, balki Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligining che- garasi sifatida qaraymiz, dedi O‘zbekiston Prezidenti. Muammo yechimining beshinchi jihati shundaki, yalpi Xavfsizlik shartno- masiga imzo chekkan mamlakatlar chegarani mustahkamlashga ko‘maklashishi kerak. Lekin har bir davlat, eng awalo, o‘zining ham moddiy, ham ma'naviy, ham siyosiy va ham diplomatik kuchlariga tayanib, muammoni hal etishga harakat qilgani ma'qul. Prezident Islom Karimov Tojikiston xalqi va rahbariyati vujudga kelgan muammolami bosiqlik va aql-zakovat bilan, tinchlik va adolat yo‘li bilan hal etishga qodir, deb ishonch bildirdi. 27 1992 yil 8-oktabrda Tojikiston Respublikasi Oliy Kengashi Raisi Imomali Rahmonov rahbarligidagi shu mamlakat delegatsi yasi rasmiy amaliy tashrif bilan Toshkentga keldi. Xalqlar Do‘stligi saroyida har ikki mamlakat rahbarlarining yakkama-yakka suhbati bo‘lib o‘tdi. So‘ng rasmiy delegatsiyalarning kengaytirilgan tarkibda muzokaralari bo‘ldi. Islom Karimov Tojikistondagi vaziyat xususida so‘zlar ekan, mamlakat mustaqilligi va ravnaqi uchun kurashuvchi barcha siyo siy kuchlaming 1994-yil noyabr oyida bo‘lib o‘tadigan Prezident saylovida teng ishtirokini ta'minlash va xalqning barcha qatlamlari bu dolzarb masalaga o‘z munosabatini xolis bildirishiga imkoniyat yaratish nohoyatda muhimligini ta'kidladi. Imomali Rahmo nov qardosh O‘zbekiston ning tojik xalqiga insonparvarlik yordamini O’zbekiston Respublikasi Birinchi Pre zidenti Islom Karimovning mintaqada tinchlik va osoyishtalikni 27 « O ’ zbekiston ovozi », 1993- yil 30- iyul . 69

ta'minlash borasidagi tashabbuslarini yuksak baholadi. Bu yilgi hosilni nes-nobud qilmay terib olish va kelgusi ish hosili uchun zamin yaratish hamda qishning talofatsiz o‘tishi uchun gaz va yoqilg‘i yet kazib berish haqidagi iltimosi qondirilgani uchun O‘zbekiston rahbariyatiga minnatdorchilik izhor etadi. 1991-1996 yillarda O‘zbekiston va Turkmaniston munosabatlarida ham o‘zaro qardoshlik, do‘stlik, birodarlik, iqtisodiy, ma'naviy sohalarda hamkorlik tamoyiliga amal qilindi. Qardosh xalqlar va qo‘shni mamlakatlar umumiy xonadonini tashkil etish, yagona zamin, yagona makonni qaror toptirish, belgilashning ma'naviy poydevori - bu olis o‘tmish mushtarakligini, shu asosda shakllangan urf-odatlar, an'analar va turmush tarzini chuqur o‘rganishdir. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Pre zidenti Islom Karimov tomonidan 1995- yil 5-mayda Oliy Majlis II sessiyasida «Turkiston - umumiy uyimiz» shiorini ilgari surilishi, uning mazmuni, ko‘zlangan maqsad va mintaqaviy barqarorlikni ta'minlashdir. 28 Markaziy Osiyo Hamdo‘stligi mamlakatlari jahonning boshqa ittifoqdosh va mintaqaviy hamkorlik mamlakatlaridan farqli o‘laroq ma'naviy va madaniy hamkorlikka ko‘proq asoslanadi. Chunki bu hududda asrlar mobaynida ma'naviyat, axloq, ta'lim-tarbiya va ma daniyat uyg‘un holda turmush tarziga aylangan. Ahloq har qanday sharoitda ham insoniylik va insoniy barkamollikning bosh prinsipi sifatida tan olingan. Qolgan barcha harakatlar va mezonlar, jumladan, iqtisodiy hamkorlik, o‘zaro yordam, bozor munosabatlari, savdo-sotiq, mol ayirboshlash ham qadimdan yuksak axloq va odobga tayangan madaniy munosabatlarninging bir qismi hisoblangan. Bu ming yillar mobaynida shakllanib, jahon sivilizatsiyasiga katta ta'sir ko‘rsatgan ulug‘ allomalar hayoti va ijodida, ulaming insoniyat tarixida burilish yasagan asarlarida ham o‘ziga xos tarzda ifodasini topgan. Shu bois Sharq allomalari dunyoviy fanlarning qaysi sohasida ijod qilishmasin, axloq kategoriyasiga qattiq suyanishgan, unga katta e'tibor bilan qarab, qomusiy xulosalari bilan boyitib borishgan. 29 28 Мачин Г.В. Асамблея культур народов стран Центральной Азии и ее деятельность. -Т.: 2002, -5с. 29 Islom Karimov . Turkiston umumiy uyimiz. T.: O‘zbekiston, 1995, -17b. 70

Yuqorida aytilganidek qadimiy Turonda axloqqa katta e'tibor bi lan qarashgan. Yuksak insoniy fazilat, insonni millatidan qat'i nazar barcha mavjudotlaming sarvari sifatida qadrlash, ma'naviy kamolot va yetuklik, adolat, insof, diyonat va imon kabi xususiyatlar tiriklikning bosh mazmuni sifatida tushunilgan. Xalqlarimiz dimyoqarashi, maqsad va intilishlarini ifoda etgan xalq og‘zaki ijodi namunalari ana shu zamin ahlining butun ruhiyatini qamrab olgan. Jumladan, o‘zbek, qozoq va qoraqalpoq xalqlarida «Alpomish», Turkmaniston, Ozarbayjon va O‘zbekiston da «Go‘ro‘g‘li» dostonlarining, qirg‘izlarda «Manas» xalq eposining vujudga kelishi, ularda qariyb bir xil - ezgulik bilan yovuzlik, yaxshilik bilan yomonlik kurashida to‘g‘rilik va adolatning tantanasi, donishmandlik, aql-idrok, xushxulq va xushfe'llik asosiy g‘oya qilib olinganligi ana shu xalqlar qarashlarining uyg‘unligidan dalo lat beradi. Yozma adabiyotda esa Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» asaridagi singari falsafiy-axloqiy g‘oyalar, forsiylarda Umar Xayyom, Firdavsiy, Xusrav Dehlaviy, Sa'diy Sheroziy, o‘zbeklarda Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Xorazmiy, Alisher Navoiy, qozoqlarda Abay, turkmanlarda Maxtumqulilaming buyuk asarlari vujudga keldi va dunyo madaniyati taraqqiyotiga katta ta'sir ko‘rsatdi. Ayniqsa, mazkur xalqlar ma'naviy o‘tmishi, tarixiy-etnik jihatlari tarixan birdir. 30 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Osiyo mamlakatlari hamkorligini vujudga keltirish, ularning suverenitetini hurmat qilgan holda, qadimdan hamkor-u hamfikr bo‘lib kelgan xalqlarni yaqinlashtirish va shu asosda o‘tish davri murakkabliklarini yengish eng hayotiy, eng ishonchli va eng samarali usuldir. Bu ayni paytda yuqorida tilga olingan ulug‘ ajdodlarimiz qarashlariga va mintaqa xalqlari maqsadlariga to‘la mos keladi. 31 O‘zbekistonning Markaziy Osiyodagi tashqi siyosiy yo‘li aniq. Bu yo‘l mintaqada yaxlit iqtisodiy hududni vujudga keltirish va rivojlantirishdan iborat. Prezidenti I. Karimov Oliy Majlisning 1995yil 23-fevlardagi 1 sessiyasida Markaziy Osiyo davlatlari bilan munosabatlarni belgilab shunday degan edi: 30 O'sha asar , -24b. 31 “Xalq so’zi ”, 1995, 21 va 22 may. 71

«Markaziy Osiyo davlatlari bilan har tomonlama o‘zaro hamkorlik milliy xavfsizlikning asosiy shartlaridan biridir. Xalqlarimiz tarixi, madaniyati, an'analari, diniy e'tiqodining mushtarakligi mamlakatlarimiz o‘rtasidagi amaliy hamkorlik va hamjihatlikning muhim poydevori hisoblanadi. Bizning maqsadlarimiz bir, taqdirimiz bir. Bizda milliy munosabatlarda keskinliklar yo‘q, hal qilib bo‘lmaydigan voqyealar ham yo‘q». O‘z fikrini davom ettirib Islom Kari mov - «...birgalikda yashashimiz kerak. Yanada ochiqroq aytganda, agar Tojikiston, Qirg‘iziston, Turkmaniston yoki Qozog‘istondan ham tashabbus chiqadigan bo‘lsa, men ularni qo‘llab-qushatlashga tayyorman. Men Markaziy Osiyo davlat lari orasida integratsiya barpo qilishning eng og‘ir va eng ojiz tomoni bu xalqlar orasiga sovuqlik soluvchi, ularni bir-biridan uzoqlashtiruvchi sun'iy to‘siqlar ekanini tushunaman». 32 Markaziy Osiyo xonadoni - qadimiy xonadon. U o‘z shonli tarixiga, buyuk an'analariga, dunyoviy madaniyatiga ega bo‘lgan ulkan va fayzli oila. Ana shu mintaqada mavjud bo‘lgan tarixiy an'analami davom ettirish, ularni yangi tarixiy sharoitlarda boyitib borish, kel- gusi avlodga har tomonlama yetuk, barkamol jamiyatni meros qoldirish hammamizning burchimiz. Shu ma'noda Prezidentimizning «Yosh avlodga biz ozod va obod Vatanni meros qoldirmog‘imiz kerakki, ular bobolarining ulug‘ niyatlari va ishlarini davom ettirsinlar. Chunki yoshlarning ma'naviy uvg‘oqligi g‘aflatdan asrovchi asosiy omillardan biridir» 33 , - degan so‘zlari bugun o‘zbek xalqi ko‘nglidagi fikrlar desak mubolag‘a bo‘lmas. 2001-2007 yillar Markaziy Osiyo taqdiri uchun alohida va tari xiy ahamiyatga ega bo‘lgan davr sifatida tarixga kirdi. Bu bevosita xalqaro terrorizm va diniy ekstremizmning tazyiqi kuchaygan bir paytda Markaziy Osiyoda O‘zbekistonning geosiyosiy ahamiyati tobora oshib borganini ko‘rsatadi. Jumladan, 2001yildagi terroristik harakatlar - Surxondaryo viloyatining Sariosiyo va Uzun tumanlari, Toshkent viloyatining Bo‘stonliq tumanida, undan so‘ng esa Toshkent shahrida va Buxoro viloyatida yuz bergan terroristik aktlar mintaqada tinchlik va barqarorlikni 32 Islom Karimov . O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari, 1996. -68b. 33 Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild.-T.: O‘zbekiston, 1996, -284b. 72

ta'minlashda o‘zaro hamkorlik va ishonchni taqozo etganini ko‘rsatadi. Ana shu ehtiyojdan kelib chiqib aytish mumkinki, O‘zbekiston bu borada yana bir bor tashab- buskor va yalovbardor bo‘ldi. O‘tgan davr mobaynida Almatida, Ostonada, Toshkentda va Markaziy Osiyoning boshqa shaharlarida mintaqa davlatlari rahbarlarining uchrashuvlarida ayni ana shu mintaqa muammolari va uning yechimlari mintaqa xalqlarining istiqboliga tegishli qator masalalar muhokama qilindi. 2005 yilning yanvar oyida O’zbekiston Respublikasi Birinchi Pre zidenti Islom Karimovning Qozog‘istonda bo‘lishi, xuddi shu yilning 19-20-mart va 3-noyabr kunlari Qozog‘iston Prezidentining O‘zbekistonga Davlat tashrifi har ikki mamlakat istiqboli yo‘lida qo‘yilgan muhim qadam bo‘ldi. 2006 yilning 3-4-oktabr kunlari esa Qirg‘iziston Respublikasi Prezidenti Q.Bakiev Toshkentda bo‘lib, tegishli masalalar bo‘yicha O‘zbekiston rahbari bilan muloqotda bo‘ldi. O‘zbekiston ning diqqatga sazovor joylarini, mustaqillik yillarida bunyod etilgan noyob inshootlami ko‘rib davlat qudratiga va xalq irodasiga yuksak baho berdi. Umuman olganda O‘zbekiston yaqin qo‘shni davlatlar bilan ham korlikni yanada chuqurlashtirish qardosh xalqlar o‘rtasidagi do‘stlik aloqalarini mustahkamlash yo‘lidan borishdek strategik maqsadlarini amalga oshirishda 2001- 2007-yillar mu him o‘rin tutadi. ShHTning dasturiy maqsadlariga erishish va uning nufuzini oshirishda mintaqada kommunikatsiya, yoqilg‘i energetika sahasida davlatlararo yirik loyihalarni amalga oshirish, suv va boy meneral resurslardan samarali va oqilona foydalanish asosiga qurilgan iqtisodiy hamkorlik ko‘lamini yanada kengaytirish va chuqurlashtirish asosiy ustuvor yo‘nalishlardan hisoblanadi. 34 Keyingi yillarda O‘zbekiston va Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasidagi hamkorlik SHHT va yevropa Ittifoqi doirasida hamda ikki davlat o‘rtasidagi rasmiy uchrashuvlar asosida rivojlanib bordi. Markaziy Osiyodagi davlatlar rahbarlari o‘rtasidagi rasmiy 34 O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning SHHT davlat rahbarlari kengashining kengaytirilgan tarkibdagi majlisida so‘zlagan nutqi. “Xalq so’zi” gazetasi, 2007 yil 17 avgust. 73

uchrashuvlarda iqtisodiy, siyosiy hamda madaniy masalalar, qolaversa, mintaqa xavfsizligi yuzasidan o‘zaro bitimlar imzolandi. 2008 yilning fevral oyida Qozog‘istonning Ostona shahrida strategik sheriklik to‘g‘risidagi shartnoma va Markaziy Osiyodagi xavfsizlik va bag‘rikenglik, diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashda o‘zaro hamkorlik masalalari yuzasidan shartnomalar imzolandi. Toshkent shahrida 2011 yil 7 aprelda tashqi ishlar vazirlari darajasidagi “yevropa Ittifoqi – Markaziy Osiyo” uchrashuvi bo‘lib o‘tdi. Markaziy Osiyo davlatlarining tashqi ishlar vazirlari bu yig‘inda ishtirok etib, unda yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyo bilan yangi sheriklik strategiyasini amalga oshirish doirasida va Markaziy Osiyo mintaqasi davlatlari o‘rtasidagi munosabatlarning bugungi ahvoli va uni rivojlantirish istiqbollariga doir savdo-iqtisodiy aloqalar hamda energetika, atrof-muhit, suv resurslaridan foydalanish, chegara xavfsizligini ta'minlash, narkotrafikka qarshi kurashish sohasida mintaqaviy hamkorlikka oid masalalar muhokama qilindi. 35 O’zbekiston Respublikasi Birinchi Pre zidenti Islom Karimov bozor iqtisodiyotini shakllantirish bo‘yicha strategik markaz tashkil qilishni taklif etdi. Markaziy iqtisodiy modullarini solishtirish, vujudga kelgan muammolarni hal etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish bilan shug‘ullanishi zarur. 35 Toshkentda tashqi ishlar vazirlari darajasida o’tkazilgan navbatdagi “ Yevropa Ittifoqi – Markaziy Osiyo” uchrashuviga doir // “Xalq so’zi” , 2011-y 7- aprel . 74

Xulosa Jahon amaliyotidan ma'lumki, har bir mustaqil davlat, ayniqsa, mustaqil taraqqiyot yo‘liga kirgan mamlakatlar, hyech qachon o‘z qobig‘iga o‘ralib rivojlanmagan. Aksincha, mustaqil rivojlanish yo‘lini tanlashi bilanoq jahon hamjamiyatiga qo‘shilish orqali o‘z taqdirini belgilagan. Shuning uchun ham O‘zbekiston mustaqil dav lat maqomiga ega bo‘lgach jahon hamjamiyatiga qo‘shilish yo‘lini tutdi. Bu borada mamlakatda olib borilgan amaliy ishlarni tasavvur qilishdan oldin XXI asr arafasidagi ijtimoiy-siyosiy jarayon va xal qaro vaziyatga qisqagina nazar tashlash lozim. O‘zbekistonning jahon hamjamiyatida munosib o‘rin egallashi uchun asosiy shart-sharoitlar bu - uning jug‘rofiy-siyosiy jihatdan qulay mintaqada ekanligidir. Ma'lumki, O‘zbekiston geosiyosiy jihatdan ancha murakkab va shu bilan birga qulay makonda joylashgan. Yani u, birinchidan, Markaziy Osiyo mintaqasining transport, boy hamda mustaqil energetika omillari markazida joylashgan. Ikkinchidan, O‘zbekiston aholi soni, ilmiy-texnikaviy va bosh qa imkoniyatlari jihatidan mintaqadagi qo‘shnilardan ma'lum dara jada ustun turadi. Uchinchi tarafdan, O‘zbekiston qulay tabiiy-iqlim sharoitiga ega. Bu yerda qadimiy dehqonchilik madaniyati va boy mineral- xomashyo resurslari bor. Respublika oziq-ovqat bilan o‘zini o‘zi ta'minlashga, texnika ekinlarining eng qimmatli turlarini, jumladan paxta tolasini yetishtirish va eksport qilishga imkoniyati katta. Shu ningdek, jahon bozoriga yuqori sifatli, ekologik jihatdan sof, raqobatga bardoshli meva-sabzavot mahsulotlarini ishlab chiqarishga hamda ularni qayta ishlangan holda yetkazib berishga qodir. To‘rtinchidan, davlatimiz nafaqat o‘zini o‘zi ta'minlaydigan, balki chetga chiqarishga neft, neft mahsulotlari, gaz va umuman, iqtisodiyotning asosi bo‘lmish muhim tarmoqlarga ega. O‘zbekistonda sanoatning eng zamonaviy tarmoqlari, deylik, mikroradioelektronika kabi murakkab sohani rivojlantirish imkoni bor. Beshinchidan, O‘zbekistonning insoniyat sivilizatsiyasida salmoqli o‘rni bor. Yurtimiz ma'naviy-tarixiy merosga boy. U oldindan nafaqat mintaqada, balki 75

dunyoda ham turli ma'naviy va siyosiy jarayonlarga, jahon sivilizatsiyasiga kuchli ta'sir o‘tkazib kelgan. Shu jihatlami hisobga olsak, O‘zbekiston o‘zining barcha ko‘rsatkichlari bo‘yicha jahondagi madaniy, ilmiy texnologiya va iqtisodiy yuksaklikka erishib, bemalol Markaziy Osiyoda integratsiya markaziga aylanishi mumkin. Bayon etilgan bu muammolami kuchaytirib va ma'lum darajada ko‘p ishlami ijobiy hal qilishga to‘siq bo‘lib turgan yana bir masala bor. Sho‘ro tizimidan qolgan meros - bu shu mintaqada Turkiston atalmish yagona zaminda yashayotgan millat va elatlami sun'iy ravishda bo‘lib tashlash va shundan foydalanib, o‘z siyosatini o‘tkazish, ularga hukmronlik qilish asoratlari haliberi yo‘qolmagan. XXI asr bo‘sag‘asida dunyo ijtimoiy-siyosiy jarayonlari tubdan o‘zgardi, inson va insoniyat, odam va olam taqdiriga daxldorlik hissi tobora kuchaydi. XX asming so‘nggi o‘n yilligi har qanday zo‘ravonliklar, tazyiqlar va g‘oyaviy xurujlami aql- idrok va ochiqdan ochiq munosabatlar orqali hal etish sari dadil qadam qo‘yilgan davr bo‘ldi. O‘zbekiston yosh mustaqil davlat sifatida o‘z ma'qyeyi va nufuzini mustahkamlash bilan birga dunyo ahlini jahon siyosatini isloh qilishga da'vat etgan davlatlardan biri bo‘lib maydonga chiqdi. Geografik-siyosiy o‘rni jihatdan O‘zbekiston Markaziy Osiyoning qoq o‘rtasida joylashganligi ayni ana shu mintaqada barqaror likni ta'minlash, o‘zaro hamkorlik va birodarlikni chuqurlashtirish uchun tayanch nuqta bo‘lib xizmat qildi. Mustaqillikning tarixan qisqa davrida u o‘zining siyosiy, iqtisodiy va ma'naviy qudratini to‘la-to‘kis ko‘rsata oldi. Ayni ana shu mintaqa taqdirini hal qilishga qodir bo‘lgan kuchli davlat sifatida o‘zini namoyon etdi ҳамда минтақадаги қардош халқлар билан ўзаро тинч қўшничилик алоқаларини тўғри йўлга қўйа олди . Birgina bu emas: O‘zbekiston Osiyo va yevropa qit'alari o‘rtasida munosabatlami muvofiqlashtiruvchi, siyosiy iqlimni mo‘tadillashtiruvchi G‘arbu Sharq o‘rtasidagi azaliy raqobatni aql-idrok, donolik, tafakkurga asoslangan munozaralar va muzokaralar orqa li uyg‘unlashtirishga da'vat etgan shu mintaqadagi yagona davlat bo‘lib maydonga chiqdi. 76

Darhaqiqat, bugun O‘zbekiston Pokiston, Hindiston, Eron, Afg‘oniston, Tojikiston, Qirg‘iziston va Qozog‘iston muammolari bi lan birga Rossiya va umuman yevropa mamlakatlari munosabatlarini ma'lum bir o‘zanga solishga da'vat qilayotgan, uni o‘zining amaliy faoliyati bilan yaxshilik sari burishga katta ta'sir ko‘rsatayotgan davlatdir.Bunda O’zb е kistonning Markaziy Osiyo davlatlari bilan o’zaro ishonch va tinch k е lishuvlar asosida olib borayotgan o’zaro hamkorlik aloqalari ham muhim o’rinni egallaydi. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov dunyo muammolarini hal qilishning eng insonparvar, eng adolatparvar tamoyillarini o‘rtaga tashlar ekan, u mintaqaviy mojarolar va qo‘shni mamlakatlami o‘zaro kelishmovchilik muammolaridan tortib butun yer shari va insoniyat taqdiriga daxldor bo‘lgan juda ulkan masalalarnii o‘rtaga tashlamoqda. Bu ayniqsa, xalqaro terrorizm va narkobiznes, diniy aqidaparastlik va ekstremizm bilan bog‘liq bo‘lgan muammolardir. Ayni ana shu muammolar bugun dunyo ahli hayotiga tahdid solayotgan eng og‘ir fojia ekanligini, u bilan murosa qilib bo‘lmasligini, bu illatlarni barbod qilishda juda katta qat'iyat, siyosiy iroda va ichki qudrat kerakligini O‘zbekiston o‘z timsolida ko‘rsatdi. Islom Karimovning «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» nomli kitobida va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi chaqiriq XIV sessiyasida qilgan «O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda» nomli ma'ruzasida xuddi ana shu muammolami keskin qilib qo‘ydi. Xalqaro terrorizm va narkobiznesning o‘zaro uzviyligi, bir-biriga bog‘liqligi, uning tarqalishiga ba'zan diniy niqoblardan foydalanilayotganligi, natijada diniy aqidaparastlik va ekstremizmning rivojlanib borayotganligi ilmiy jihatdan chuqur tahlil etilgan. O‘zbekiston rahbarining ana shu har ikki asari davlatimizning yangi yuz yillik va yangi ming yillikdagi siyosiy strategiyasini belgilaydi. Mazkur kitobning dunyoning bir necha o‘nlab mamlakatlarida taijima qilib bosilganligi, jahon siyosatdonlari va davlat arboblarining bu kitobda ko‘tarilgan masalalarga bergan yuksak baholari, jahon jamoatchiligining katta qiziqish bilan unga qarayotganligi fikrimizning dalilidir. 77

Tavsiyalar - birinchidan , O’zbekiston xalqaro va mintaqalararo Yevroosiyo hamkorligi tizimi mavzusi bo’yicha ijtimoiy gumanitar yo’nalishi talabalari uchun maxsus kurs tashkil qilish; - ikkinchidan , Mustaqil O‘zbekistonning jahon hamjamiyatidagi o‘ziga xos o‘rni yuzasidan amaliy ishlarni amalga oshirish; - uchinchidan , O‘zbekiston Respublikasining Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan o’zaro iqtisodiy hamda madaniy aloqalari bo’yicha brashuralar chop ettirish; - to’rtinchidan , Yevroosiyoda hozirgi davrda xavfsizlik masalalarini o’rganish va shu masala yuzasidan yangi ma’lumotlar to’plash. 78

Foydalanilgan adabiyotlar 1.Islom Karimov . O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li.-T.: O‘zbekiston, 1993-yil. 2. Islom Karimov . Istiqlol va ma'naviyat. –T.: O‘zbekiston, 1994-yil. 3. Islom Karimov . Hozirgi bosqichda demokratik islohatlarni muvofiqlashtirishning muhim vazifalari. – T.: O‘zbekiston, 1996-yil. 4. Islom Karimov . O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari.- T.: O‘zbekiston. 1995-yil. 5. Islom Karimov . Tinchlik va barqarorlikdan barchamiz manfaatdormiz. 10- jild.-T.: O‘zbekiston, 2002-yil. 6. Islom Karimov . Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas'ulmiz. -T.: O‘zbekiston, 2001 yil. 7. Islom Karimov . Tariximiz ham, kelajagimiz ham mushtarak. 2-jild. – T.: O‘zbekiston, 1996-yil. 8. Islom Karimov . Do‘stligimiz quyoshi ming yillar qaridan nur sochadi.-T. : O‘zbekiston, 1996-yil. 9. Islom Karimov . Turkiston umumiy uyimiz. T.: O‘zbekiston, 1995-yil. 10. Islom Karimov . O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari, 1996-yil. 11. Islom Karimov . Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild.-T.: O‘zbekiston, 1996-yil. 12. Islom Karimov . O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda.- T: O‘zbekiston, 1999-yil. 13. Islom Karimov . Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch. -T:Ma'naviyat. 2008-yil. 14. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T:O’zbekiston . 2003-yil. 15. O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi qonuni // Inson huquqlari. – T.: O‘zbekiston, 1997yil. 16."O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari to‘g‘risida"gi Qonuni. 1995-yil. 79

17.Bekmurodov A. Bu muqaddas vatanda azizdir inson. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2010-yil. 18.FarmonovR, K.Jo‘raev. Xalqaro munosabatlar tarixi. –T.: JIDU, 2011-yil. 19.G‘afforov Ya., Xolliev A. O‘zbekiston va jahon hamjamiyati.-T.: 2003-yil. 20.Jo‘raev N. O‘zbekiston tarixi: (Milliy istiqlol davri) 3-kitob. – T.: Sharq, 2011-yil. 21.Ko‘charov Ch.Sh. Markaziy Osiyoning mintaqaviy integratsion jarayoni muammolari.-T.: Fan, 2005-yil. 22.G‘afforov Ya., Xolliev A. O‘zbekiston va jahon hamjamiyati.-T.: 2003-yil. 23.Safoyev S. Markaziy Osiyo geopolitikasi.-T.: 2005-yil. 24.Taraqqiyot va hamkorlik yo‘llari: O‘zbekiston tashqi siyosati va diplomatiyasi. -Toshkent: O‘zbekiston, 1993-yil. 25.Алимов А. Внешнеекономическая деятелност Республики Узбекистан: взгляд в будушее. - Тошкент: Узбекистан, 1992. 26.История становления и развития сотрудничества Республики Узбекистан с международнқми организатсиями. /Отв. ред. Абдуллаев Р., Алимова Д. – Т., 2011. 27.Мачин Г.В. Асамблея култур народов стран Сентралной Азии и ее деятелност. Т., 2002. 28.Толипов Ф. Болшая стратегия Узбекистана в условиях геополитической и идеологической трансформатсии Сентралной Азии. – Т.: Фан, 2005, с.153. 29.Шарапова С.Ш. Внешняя политика Республики Узбекистан: културно- исторический и сотсиалные факторы. – Т., 2000, с.23. 30.Boboev A. Hamkorlikning yangi bosqichi // Xalq so‘zi -2006 -21 mart 31.O‘zbekiston ovozi, 1993-yil 30-iyul. 32.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning SHHT davlat rahbarlari kengashining kengaytirilgan tarkibdagi majlisida so‘zlagan nutqi. Xalq so’zi gazetasi, 2007 yil 17 avgust. 33.Xalq so’zi gazetasi, 1995 yil 8 noyabr. 80

34.Xalq so’zi gazetasi, 1995, 21 va 22 may. 35.G‘afforov Ya. Shanxay hamkorlik tashkiloti – xavfsizlik va iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlash yo‘lida. “Ijtimoiy fikr – inson huquqlari” jurnali, 2005 yil, №4, 35-bet. 36.O‘zbekiston Respublikasining xalqaro tashkilotlar bilan hamkorligi: //http:mfe.uz/uzb//xalqaro_munosabatlar/xalqaro_tashkilotlar/ 37.O‘zbekistonning xalqaro aloqalari //http://www.mfa.uz Uzbekistan ILOVALAR. Jaxondagi eng yirik Integratsion birlashmalarning ramzlar SHHT NAFTA Yevropa Ittifoqi ASEAN 81

Markaziy Osiyoning energetik salohyati Mamlakatla r Neft zaxiralari (mln.barrel) Tabiiy gaz zaxiralari (trln. kub. Fut) Ozarbayjon 4-12,000 11 Qozog`iston 10-17,000 53-83 Q rg `iziston 40 0.2 Tojikistan 12 0.2 Turkmanist an 1,700 98-155 Uzbekistan 600 74-88 Dunyo buyicha 1,033,200 5,142 82

O'xshashlar

Mustaqillik yillarida O’zbekiston-Rossiya munosabatlari

Mustaqillik yillarida O’zbekiston-Xitoy munosabatlari

XX asr oxiri – XXI asr boshlarida xalqaro munosabatlar diplomatiya tarixini kompleks tarzda tadqiq etish

Qashqadaryoda avto yo’llari qurulishi tarixi va istiqlol

O‘zbekistonda BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlariga erishishning istiqbollari va ijtimoiy ahamiyati