logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Tarix
  4. Mustaqillik yillarida O’zbekiston-Xitoy munosabatlari

Mustaqillik yillarida O’zbekiston-Xitoy munosabatlari

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

225.5 KB
Ko'chirib olish
Mustaqillik yillarida O’zbekiston-Xitoy munosabatlari mavzusida yozgan 1 Mundarija Kirish……………………………………………………………………..… I. O’zbekiston va Xitoy Xalq Respublikasi o’zaro munosabatlari huquqiy asoslarining shakllanishi va iqtisodiy hamkorlik…… 1.1 Ikki davlat o’rtasidagi o’zaro hamkorlikning vujudga kelishi, mustaqillik yillaridagi holati…………………………………………. 2.2 Iqtisodiy sohada amalga oshirilgan hamkorlik uning o’ziga xos jihatlari. ………………………………………………………………….. II. O’zbekiston va Xitoy Xalq Respublikasining ilmiy va madaniy sohadagi hamkorligi……………………………………………………… 2.1. Fan va ta’lim sohasidagi hamkorlik uning asosiy yo’nalish- lari.……………………………………………………………………....... 2.2. Ikki mamlakat o’rtasidagi madaniy hamkorlik aloqalari uning o’ziga xos xususiyatlari.….………..……………………………………………… Xulosa……………………………………………………………………….. Foydalanilgan adabiyotlar r о ’yxati………………………………….……..... Ilovalar……………………………………………………………………….. 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasining jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvi, xalqaro munosabatlar tizimida munosib o’rin egallashi o’z manfaatlarini siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, ijtimoiy sohalarda samarali amalga oshirishi bilan belgilanadi. O’zbekistan Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov hakli ravishda ta’kidlaganidek: "Biz istiqbolimizni taraqqiy topgan davlatlar tajribasidan foydalanib, davlat va jamiyat boshqaruvini erkinlashtirish, inson huquq va erkinliklarini. fikrlar rang-barangligini o’z hayotimizga yanada kengroq joriy qilishda ko’ramiz. Biz butun ma’rifatli dunyo, xalqaro hamjamiyat bilan tinch- totuv, erkin va farovon hayot kechirish, o’zaro manfaatli hamkorlik qilish tarafdorimiz" 1 . O’zbekiston Respublikasi mustaqil davlat sifatida dunyo mamlakatlari orasida o’zining mustahkam o’rnini egalladi va tashqi siyosatning xalqaro xukuq meyorlariga asoslangan va jahon hamjamiyatiga asta-sekin integratsiyalashuv strategiyasiga moc keladigan xuquqiy tizimini yarata boshladi. O’zbekiton o’zining tashqi siyosatida Osiyoning taraqqiy topgan mamlakatlari, xususan Osiyo -Tinch okeani mintaqasidagi Janubi-Sharq"iy va Janubiy Osiyo mamlakatlari bilan hamkorlik qilishga katta ahamiyat bermoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov bu xususda: "Sharqiy va Janubi- Sharqiy Osiyo mamlakatlari - Yaponiya, Janubiy Koreya, Xitoy, Vyetnam, Malayziya, Hindiston, Indoneziya va boshqa mamlakatlar bilan aloqalarimiz mustahkamlanib borayotganligini alohida mamnuniyat bilan ta’kidlab o’tmoqchiman", - degan fikrni bildirgan edi. 2 Hozirgi davrda Xitoy Xalq Respublikasi bilan keng miqyosli aloqalarni amalga oshirish O’zbekiston tashqi siyosatidagi ustuvor yo’nalishlardan biridir. Shu bilan birga, Xitoy tashqi siyosiy strategiyasida Markaziy Osiyo davlatlari, 1 Karimov I.A Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. Toshkent : Ma’naviat, 2008. – B. 114 2 Karimov I.A Jaxon h amjamiyati bilan hamkorlik // Havfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida. 6-jild – Toshkent, O‘zbekiston, 1998 – B 250. 3 xususan, O’zbekiston bilan hamkorlik eng asosiy va muhim yo’nalishlardan biri hisoblanadi. Bugungi kunda zamonaviy tarix fani oldida turgan dolzarb vazifalardan biri - mustaqil rivojlanish jarayoni, mamlakat ichki va tashqi siyosiy faoliyatini chuqur tadqiq etish va har tomonlama xolis yoritishdan iborat. Shuning uchun ham respublika tashqi siyosatining shakllanishi, asosiy tamoyillari, jahon mamlakatlari bilan ikki tomonlama hamkorlik aloqalari tarixi va tadrijini o’rganish muhim ahamiyatga ega. O’zbekiston - Xitoy hamkorligini ilmiy jihatdan chuqur o’rganish zamonaviy tarix fanida alohida ahamiyat kasb etgani holda, O’zbekistonning yangi tarixini yaratishda respublikaning jahon hamjamiyati bilan aloqalari masalalarini har tomonlama qamrab olishga yordam beradi. Malakaviy ishning o’rganilganlik darajasi. O’zbekistonning mustaqil tashqi siyosati va xalqaro munosabatlardagi ishtiroki masalasi mamlakat tarixini o’rganishdagi yangi yo’nalishlardan biri hisoblanadi. Mazkur mavzuga aloqador bo’lgan adabiyotlarni ikki guruhga bo’lib o’rganish maqsadga muvofikdir. Birinchi guruhga sovet davrida yaratilgan asarlarni; Ikkinchi guruhga mustaqillik yillarida yaratilgan ishlarni kiritish mumkin. Birinchi guruhga sovet davrida yaratilgan va SSSRning xalqaro munosabatlarida O’zbekistonning tutgan o’rniga bag’ishlangan tadqiqotlarni kiritish mumkin. Bu davrda ham bir qancha asrlar yozilgan bo’lib ularda Markaziy Osiyo va Xitoy o’rtasidagi qadimgi aloqalar tarixi mahalliy va xitoy manbalari asosida o’rganilgan va tahlil etilgan. Ch.A.Abutalipov, I.To’xtaxo’jayeva, X. Ziyayev, B.Mannopov va boshqalarning asarlarida 1 O’zbekistonning tashqi dunyo bilan aloqalarini o’rganishga harakat qilingan. Jumladan, Ch.A.Abutalipov asarida O’zbekistonning xalqaro aloqalari asarida mustabid tuzum hukmronligi yillarida bu jarayondagi ahvol xususida umumiy fikr yuritilgan. O’zbekiston Xitoy aloqalari xususida qisman to’xtalib o’tilgan. I.To’xtaxo’jayeva asarida ham O’zbekistonning xalqaro 1 C h .A.Abutalipov, O‘zbekistonning xalqaro aloqalari. – Toshkent. Uzdavnvshr. 1964. – 175 b; To‘xtaxo‘jayeva I. Sovet O‘zbekistonining xalqaro aloqalari.-Toshkent, O‘zbekiston, 1985.-24 b; Ziyayev X. Ozbekistonning xorijiy mamlakatlar bilan iitisodiy va madaniy aloqalari. (1980-1985yy ) –Toshkent. Fan, 1956. -56 b; Mannopov B.S. Qayta qurish va O‘zbekistonning tashqi aloqalari. Toshkent, 1991. -24b. 4 aloqalari haqida fikr yuritilgan, ammo O’zbekiston Xitoy aloqalari o’rganilmagan. X. Ziyayev asarida O’zbekistonning Xitoy bilan amalga oshirgan iqtisodiy va madaniy aloqalari xususida ba’zi fikrlar bayon qilingan. Aynan ana shunday fikrni B.S. Mannopov asari xususida ham aytish mumkin. Lekin, mazkur tadqiqotlarda O’zbekiston va Xitoy o’rtasidagi aloqalarni to’laqonli yoritishga erisha olinmagan, ayrim manbalarda esa bu masala umuman chetlab o’tilgan. Mazkur guruhga kiritilgan adabiyotlar o’z davri talablaridan kelib chiqqan holda hukmron mafkura, markscha-lenincha g’oyalar, SSSRning tashqi siyosat tamoyillari ta’sirida yaratilganligiga qaramay, ularda keltirilgan materiallarni o’rganish va tahlil qilish davomida O’zbekistonning halqaro aloqalarining cheklanganlik xarakterini kuzatish mumkin. Mualliflar mavjud manbalardan foydalangan holda, mafkuraviy cheklovlarga qaramay O’zbekistonning jahon hamjamiyati safiga kirib borishga intilganligini ko’rsatib bera olganlar. Shuning uchun ham mavzuni yoritish davomida mazkur guruhga mansub adabiyotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Ikkinchi guruhga O’zbekiston Respublikasining mustaqil taraqqiyoti davrida yaratilgan asarlar, matbuot materiallari kiritilgan. Jumladan, A.Askarov, A.Xo’jayev, O’.M.Mavlonov, E.Z.Nuriddinov, A.K. Qirg’izboyev 1 asarlarida o’zbek-xitoy aloqalarining qadimiyligi xususidagi fikrlar asoslab berilgan. Xususan, A.Xo’jayevning asarida ikki mamlakat o’rtasidagi alokalar tarixi qadimiy xitoy manbalari va tadqiqotlar asosida o’rganilib chuqur tahlil qilingan hamda hamkorlikning bugungi darajasi va asosiy xususiyatlariga xolis baho berilgan. Shuningdek O’zbekiston tashqi siyosatining shakllanishi, uning muhim tamoyillari, tashqi siyosatning huquqiy asoslari va asosiy yo’nalishlari kabi masalalar o’z aksini topgan. Xitoy Xalq Respublikasining Markaziy Osiyodagi tishqi siyosatining o’ziga xos xususiyatlari, hamkorlikni samarali rivojlantirishga 1 Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenizi va etnik tarixi. –Toshkent, Universitet, 2007.-340 b; Xodjayev.A Buyuk Ipak yo‘li: munosabatlar va taqdirlar. – Toshkent: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyot, 2007 – 280 b;.Mavlonov O‘.M. Markaziy Osiyoning qadimgi yo‘llari: shakllanishi va rivojlanish bosqichlari. – Toshkent. Akademiya, 2008. -432b ;Nuriddinov E.Z O‘zbekiston Respublikasining Yevropa mamlakatlari bilan xalqaro hamkorligi. –Toshkent, Cho‘lpon. 2002. -216b; Qirg‘izboyev A.K. O‘zbekiston Respublikasining Osiyo mamlakatlari bilan xalqaro hamkorligi.-Toshkent, Fan, 2004. -280 b. 5 to’sqinlik qiluvchi omillar. Markaziy Osiyo masalasidagi Rossiya-Xitoy va Xitoy- AQSH munosabatlari muammolari o’rganilgan . O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga kirib borishi, tashqi siyosatning huquqiy, iqtisodiy, ma’naviy asoslarning vujudga kelishi, mustaqil tashqi siyosat institutlarining shakllanishi kabi masalalarni o’rganishda E.Z.Nuriddinovning monografiyasi muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, "O’zbekiston Respublikasining Yevropa mamlakatlari bilan xalqaro hamkorligi" nomli monografiyasida respublikaning Yevropa mamlakatlari bilan ko’p tomonlama hamkorligini keng ko’lamli ravishda yoritilishi bilan birga O’zbekiston tashqi siyosiy faoliyatining tarixiy ildizlari, sovet davridagi xalqaro aloqalar, istiqlol davrida tashqi siyosat huquqiy asoslarining shakllanishi, mustaqil tishqi siyesatni amalga oshiruvchi muassasalarning shakllanishi jarayoni batafsil yoritib berilgan. A.K.Qirg’izboyevning "O’zbekiston Respublikasining Osiyo mamlakatlari bilan xalqaro hamkorligi" nomli monografiyasida O’zbekistonning Buyuk Ipak yo’lini tiklash borasida Osiyo mamlakatlari bilan hamkorligi, zamonaviy integratsion jarayonlarning asosiy xususiyatlari, bu hamkorlikning huquqiy asoslari, O’zbekistonning Markaziy Osiyo mintaqasi mamlakatlari, Osiyodagi xalqaro tishqilotlar va yetakchi davlatlar bilan aloqalari chukur tahlil qilib berilgan. Shuningdek, mustaqillik yillarida chop etilgan bir qator maqolalarda O’zbekiston bilan Xitoy o’rtasidagi siyosiy, iqtisodiy hamda madaniy sohalardagi hamkorlikning ayrim jihatlari o’z aksini topgan. Jumladan, O’.Mavlonov va D.Mahkamova, AXudoyqulov va N.Nurullayev, A.Isajonov, Vai Shuylin, A.Razzoqov, I.Bekturatov, A.Tulyaganov, O.Limanov 1 1 Mavlonov O‘., Mahkamova D. O‘zbekiston va Xitoy qadimiy aloqalari // Jamiyat va boshqaruv. -Toshkent, 2003. №4. - B. 67-68 ; Xudoyqulov A., Nurullayev N. O‘zbekiston- Xitoy hamkorlikning yangi bosqichi // Ilm sarchashmalari -Urganch, 2006. №2. - B. 20-22.; Isajonov A. Davlat va tashqi iqtisodiy faoliyat // Bozor, pul va kredit. - Toshkent, 1999. №3. - B. 49-51.; Van Shuylin. Xitoy islo\otlar yo‘lida // Bozor. pul va kredit. -Toshkent, 1999.№3. - B. 45-47.; Razzoqov A. Xitoyda transmilliy korporatsiya lar taraqqiyot lokomotivlaridir // Bozor, pul va kredit. - Toshkent, 1999. №3. - B. 47^48.; Bekmurotov I. O‘zbekiston Xitoy manfaatlar mushtarakligi // Jamiyat va boshqaruv. - Toshkent, 2004. №4. - B. 65-66; Tulyaganov A. O‘zbekiston Resgtublikasi zamonaviy xalqaro munosabatlarining o‘ziga xos xususiyatlari // Ijtimoiy fikr. Inson xuquklari. - Toshkent, 2007. №2. - B. 27-35.; Limanov O. Xitoyning Markaziy Osiyodagi strategiyasi //Ijtimoiy fikr. Inson xukuklari - Toshkent, 1999, № 3-4. - B. 16-21, 6 maqolalarida ikki mamlakat o’rtasidagi qadimiy aloqalar, o’zaro tajriba almashuv, hamkorlikni yanada yuksaltirishga qaratilgan ayrim fikr-mulohazalar o’z aksini topgan. O’zbekistonning xalqaro aloqalari tarixi, jahon hamjamiyatiga kirib borishi, mustaqil tashqi siyosatining shakllanishi muammolari, Xitoy taraqqiyotining asosiy xususiyatlari va hamkorlik istiqbollari, O’zbekistonning jahon hamjamiyati bilan aloqalarining falsafiy, siyosiy, huquqiy va geografik xususiyatlari kabi masalalar ochib berilgan. Ammo, mustaqillik yillarida O’zbekiston Xitoy munosabatlari bitiruv malakaviy ish mavzusi sifatida o’rganilmagan, bu holat esa ushbu mavzuni o’rganish imkonini beradi. Bitiruv malakaviy ishning davriy doirasi. Tadqiqot uchun davriy chegara sifatida 1991-2011 yillar olindi. Ushbu davr O’zbekiston Respublikasi va Xitoy Xalq Respublikasi o’rtasidagi hamkorlikning rivojlanishida alohida o’rin tutadi. O’z istiqloliga erishgan O’zbekistonda tez fursatda mustaqil tashqi siyosat tamoyillari ishlab chiqildi va tashqi siyosiy hamda iqtisodiy faoliyatning huquqiy bazasi yaratildi. Aynan mana shu davrda O’zbekiston-Xitoy hamkorligining asosiy tamoyillari, ustuvor yo’nalishlari belgilab olindi, davlat rahbarlarining o’zaro tashriflari davomida munosabatlarni tartibga soluvchi shartnoma va bitimlar tizimi vujudga keldi. Bitiruv malakaviy ishning ma q sad va vazifalari. O’zbekiston Respublikasi va Xitoy Xalq Respublikasi o’rtasidagi hamkorlik masalasini o’rganish va tahlil qilish bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadi hisoblanadi. Mazkur mavzuni o’rganish O’zbekistonning Xalqaro munosabatlardagi ishtiroki va jahon hamjamiyatiga to’laqonli a’zo sifatida kirib borishini, uning jahon hamjamiyatida tutgan o’rni va nufo’zini ko’rsatishga ko’maklashadi. Ushbu maqsadga erishish yo’lida quyidagi vazifalar belgilab olindi: - hamkorlik aloqalarining tarixiy ildizlarini, qadim zamonlardan shakllanib kelgan aloqalarning o’ziga xos xususiyatlarini ko’rib chiqish; 7 - ikki mamlakat o’rtasidagi hamkorlik misolida O’zbekiston Respublikasining xalqaro munosabatlar jarayonidagi ishtirokini ko’rsatib berish; - O’zbekiston va Xitoy o’rtasidagi munosabatlar huquqiy asoslarining shakllanish jarayonini yoritish; - iqtisodiy munosabatlarning asosiy shakllari rivojlanishini tahlil qilish; - madaniy hamkorlikning asosiy shakllari va yo ’ nalishlarini ko’rib chiqish. Davlatlararo munosabatlarni mustahkamlashda xalq diplomatiyasining turli shakllaridan foydalanishning ahamiyatini anglash; - fan va ta’lim sohasidagi hamkorlikning asosiy yo’nalishlarini ko’rsatib berish, mavjud muammolar va istiqboldagi vazifalarni aniqlab olish; - ijtimoiy va ma’naviy masalalarni hal qilishda turizm va sport sohalaridagi hamkorlikning ahamiyatini ko’rsatib berish. Mazkur sohalardagi hamkorlikning Xalqlarni ma’naviy jihatdan bir-biriga yaqinlashtirishdagi ahamiyatini yoritib berish; - O’zbekiston Respublikasi va Xitoy Xalq Respublikasi o’rtasida ko’p tomonlama hamkorlikni rivojlantirish istiqbollari bo’yicha fikr mulohoza, taklif va tavsiyalarni bayon etish. Bitiruv malakaviy ishning nazariy metodologik asosi . O’zbekiston Respublikasi taraqqiyotining asosi bo’lgan milliy g’oyaning umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligi e’lon qilingan tamoyillari, shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 16 dekabrdagi "O’zbekiston Respublikasining yangi tarixini yaratish to’g’risida" va 1997 yil 27 iyuldagi "O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix institutining faoliyatini takomillashtirish to’grisida"‘gi qarorlari bitiruv malakaviy ishning nazariy - uslubiy asosi hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenta I.A.Karimovning asarlari, nutqlari va xalqaro anjumanlardagi chiqishlarida O’zbekistonning xalqaro hamjamiyatga integratsiyalashuvi, tashqi aloqalarni milliy manfaatlar asosida amalga oshirish siyosati nazariy-metodologik jihatdan asoslangan, tashqi siyosatning ustuvor yo’nalishlari, O’zbekistonning xalqaro miqyosda katta muvafaqiyatlarga erishish 8 strategiyasi belgilab berilgan. Shuningdek, tarixshunoslikning haqqoniylik, xolislik, tarixiylik, o’zaro aloqadorlik, o’zaro qiyoslash kabi metodologik tamoyillari bitiruv malakaviy ishning nazariy va uslubiy asoslari qatoriga kiradi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi: Tadqiqotda O’zbekiston Respublikasi va Xitoy Xalq Respublikasining o’zaro manfaatli hamkorligi jarayonlari ilk bora bitiruv malakaviy ish mavzusi sifatida o’rganilgan va tahlil etilgan. Shuningdek, quyidagi asosiy omillar mavzuning ilmiy yangiligini belgilab beradi: - O’zbekiston-Xitoy hamkorligi misolida xalqaro hamkorlik aloqalarining yo’lga qo’yilishi hamda O’zbekiston Respublikasining xalqaro munosabatlarning yangi tizimini shakllantirishdagi bevosita ishtiroki yangi dalillar asosida ifodalangan; -O’zbekiston va Xitoy Xalq Respublikasining ko’p tomonlama hamkorligining ilmiy jihatdan o’rganilishi mamlakat tarixshunosligidagi xalqaro munosabatlar yo’nalishini yangi tadqiqot bilan boyitadi; - ikki mamlakatning tishqi siyosatida, xalqaro miqyosdagi muammoli masalalarga qarashlarida umumiylikning mavjudligi, hamkorlikni o’rnatishdan va rivojlantirishdan har ikki tomon ham manfaatdor ekanligi aniqlangan; - O’zbekiston va Xitoy o’rtasidagi iqtisodiy, ilmiy va madaniy hamkorlik jarayonini o’rganish va tahlil qilish davomida erishilgan yutuqlar bilan birga, bir qator kamchiliklar mavjudligi aniqlandi va ularni bartaraf etishga doir taklif va mulohazalar bildirildi; Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati: shu bilan belgilanadiki, u milliy g’oyani mustahkamlashga, jahondagi mamlakatlar bilan integratsiyalashuvga yo’l ochgan tashqi siyosat tamoyillarining hayotiyligini ochib berishga. respublikaning xalqaro maydondagi obro’-e’tiborini mustahkamlashga ko’maklashadi. Bitiruv malakaviy ishda keltirilgan materiallardan mustaqil O’zbekistonning eng yangi tarixini o’rganishda, oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari tizimida ma’ro’za, seminar mashg’ulotlarini uyushtirish va o’tkazishda hamda maxsus kurslarni olib borishda foydalanish mumkin. 9 Bitiruv malakaviy ish: Kirish, ikkita bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat. 10 1. O’zbekiston va Xitoy Xalq Respublikasi o’zaro munosabatlari huquqiy asoslarining shakllanishi va iqtisodiy hamkorlik. 1.1. Ikki davlat o’rtasidagi o’zaro hamkorlikning vujudga kelishi, mustaqillik yillaridagi holati. Mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasi jahonning ko’plab mamlakatlari bilan do’stona aloqalar o’rnatib, samarali hamkorlikni yo’lga qo’ydi. Xitoy Xalq Respublikasi O’zbek xalqining ana shunday qadimiy hamkorlaridan biri hisoblanadi. Xitoy Xalq Respublikasi (xitoycha Chjanxua jenmin gunxego), XXR – Markaziy va Sharqiy Osiyoda joylashgan davlat bo’lib, dunyoda aholisi eng ko’p va maydoni jihatidan eng yirik davlatlardan biridir. Sharqda Tinch okeanining Sariq, Sharqiy Xitoy va janubiy Xitoy dengizlari bilan o’ralgan. Maydoni 9,6 mln km 2 bo’lib, aholisi 1 mlrd. 292 mln. 750 ming kishidir (2003). Poytaxti- Pekin shahri bo’lib, ma’muriy jihatdan 23 provinsiya (Xitoy Taypeyi ham shu hisobga kiradi), 5 muxtor rayon va markazga bo’ysunuvchi 4 shahar (Pekin, Shanxay, Tyanszin, Chunsin) ga bo’linadi. Xitoy davlat tuzumiga ko’ra –xalq respublikasidir. Amaldagi konstitutsiyasi 1988 yil 9- dekabrda qabul qilingan; 1988, 1993, 1999 yillarda ayrim tuzilishlar kiritilgan. Konstitutsiyaga ko’ra, Xalq vakillari Umumxitoy majlisi ( XVUM) davlat hokimyatining oliy organi hisoblanadi. XVUM davlat boshlig’i- XXR raisi (2003 yildan Xu Szintao ) va uning o’rinbosarlarini saylaydi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni XVUM amalga oshiradi. XVUM provensiya, muxtor rayon, markazga bo’ysunuvchi shaharlar va qurolli kuchlar tomonidan saylanadigan deputatlardan iborat. XVUMning doimiy ishlovchi organi Doimiy qo’mitadir. XVUM vakolat muddati 5 yil. Ijroiya hokimyatni Davlat kengashi (hukumat) amalga oshiradi. U XVUM va uning doimiy qo’mitasi oldida hisob berib turadi. Davlat kengashining vakolat muddati 5 yil. Xitoy ko’p millatli davlat hisoblanadi. Jami aholining 95 % ni xitoylar, qolgan qismini turli til guruhi va oilalalariga mansub bo’lgan 56 xalqdan iborat. 11 Xitoylarning ko’pi mamlakatning sharqiy qismida yashaydi. Xueylar (7 mlnga yaqin) ham xitoy tilida so’zlashadi. Xitoyning shimoli-g’arbida turkiy tillar guruhiga mansub xalqlar –uyg’urlar, qozoqlar, qirg’izlar, salorlar va boshqalar, shimoliy va shimoliy-sharqidagi dasht va chala cho’llarda mongol guruhiga kiruvchi xalqlardan mongollar, dunsyanlar, tular, shimoli-sharqida tungus-manjur xalqlari, g’arbi (Tibet) va janubi g’arbida tai tillarida so’zlashuvchi xalqlar va boshqalar yashaydi. Sinszyanning janubi-g’arbida pomir tojiklari ham bor. Dindor xitoylar buddizim (shimoliy tarmog’i), daosizm va konfutsiychilikka e’tiqod qiladi. Tibetlar va mongollarning dini –buddizm-lamaizm Xueylar va turkiy guruhga kiruvchi xalqlarning ko’pchiligi islom dinining sunna mazhabiga e’tiqod qiladi (pomir tojiklari ismoiliya mazhabida). Davlatning rasmiy tili –xitoy tili hisoblanadi. Yirik shaharlari Shanxay, Pekin, Tyanszin, Lyuyda, Uxan, Chunsin va boshqalar 1 . O’zbekiston-Xitoy munosabatlari yillar sinovidan o’tgan, ko’p ming yillik o’zaro manfaatli aloqalarning o’zviy davomidir. Bunday do’stona aloqalar Buyuk Ipak yo’li bo’ylab qadimdan rivojlanib kelgan. Xan sulolasi imperatori U Di ko’chmanchi xunlarga qarshi harbiy-siyosiy ittifoq to’zish maqsadida "G’arbiy o’lkalar" bilan aloqalar o’rnatishga alohida e’tibor qaratgan va Chjan Szyanni elchi sifatida jo’natgan. Xitoy elchisi Chjan Syanning qadimgi Farg’ona (Davan, Dayyuan) davlatiga kelishi mil. av 128 yilda yuz bergan 2 . Ushbu voqeani ikki davlat o’rtasidagi diplomatik aloqaning boshlanishi deb hisoblash mumkun. Elchi vataniga qaytib borgandan so’ng, xitoyliklar nafaqat Farg’ona, balki butun O’rta Osiyo haqidagi ma’lumotlariga ega bo’lgan. Shuning uchun ular elchini g’arbga boradigan Buyuk ipak yo’lini ochgan shaxs deb bilishadi. Chjan Syandan keyin hozirgi O’zbekiston hududiga kelib ketgan elchilar va budda rohiblarining soni ko’paygan. Qadim zamonlardan beri O’zbekiston va Xitoy o’rtasida ijobiy ahamiyatga ega bo’lgan savdo va boshqa munosabatlar rivojlangan. Shu bilan birga ikki mamlakat o’rtasida noxush damlar ham bo’lib o’tgan. Masalan, Xitoyda 1 O ’ zbekiston milliy ensiklopediyasi . 9-jild. –T .: «O’zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, 2005. B 437. 2 O’sha joyda. 12 tezlik vositasi va boylik mezoni hisoblangan Farg’ona tulporlarini qo’lga kiritish maqsadida Xan imperiyasi qo’shinlarining Farg’onaga qilgan urushi (mil. av. 104- 100) va Tan imperiyasi armiyasining Toshkentga qilgan harbiy yurishi (658) bunga misoldir. Aloqalarni rivojlanishi bilan birga uzum, shaftoli, mosh, piyoz, oshqovoq kabi meva – sabzavotlar va tandir noni, somsa kabi oziq – ovqatlarning yurtimiz va qo’shni davlatlardan Xitoyga tarqalishi kuzatilgan. O’tgan o’rta va qadimgi asrlarda hozirgi O’zbekiston hududida yashagan ko’p kishilar Xitoyga borib faoliyat ko’rsatganlar. Ular nafaqat savdo ishlarida, baliki qurilish, fan va texnika sohasida ham nom chiqarishgan. Xitoy Eron va Vizantiyaga o’tuvchi asosiy savdo yo’llarini o’z nazoratiga olgan qudratli Eftaliylar davlati bilan diplomatik aloqalarni o’rnatishga alohida e’tibor qaratgan. Shimoliy Vey sulolasi hukmdorlari Markaziy Osiyoga 3 ta elchilik missiyasini jo’natganlar. Ayniqsa, Xitoyda tashkil topgan va Yuan deb nomlangan mo’gullar sulolasi davri (1279 – 1368) da Mahmud Yalavoch, Umar Shamsiddin va boshqalar davlat ishlarida, Jamoliddin Buxoriy, Kamoliddin, Muhammad Buxoriy, xorazmlik Ahmad Fanakatiy kabilar matematika va astronomiya sohasida ulkan ishlar qilib, Xitoyda mashhur bo’lganlar 1 . 13–14 asrlarda bir qator tabiblar Xitoyda faoliyat ko’rsatgan, ular yordamida Ibin Sinoning «Tib qonunlari» xitoy tiliga tarjima qilingan va u xitoy tabobati durdonasi hisoblangan «Xueyxuey yaofan» («Musulmon dorivorlari») hamda «Bensao ganmu» («Giyoh dorivorlar qonuni») asarlarning yaratilishiga asos bo’lgan. O’zbekistonliklar Xitoyda islomning tarqalishiga ham katta hissa qo’shishgan. Shu zamonlarda Samarqanddan borgan va o’g’uz qabilasining solor urug’i avlodidan bo’lgan 40 dan ortiq oila Sinxay viloyatiga borib joylashgan 2 . Ularning avlodi ko’payib hozir XXRda mavjud bo’lgan 56 xalq (millat) ning birini tashkil qiladi. 1368 yil hokimiyat tepasiga kelgan Min sulolasi davrida buyuk ipak yo’li orqali amalga oshiriladigan Xitoy va Turkiston o’rtasidagi aloqalar biroz susaydi. Ammo Temuriylar davrida bu aloqalar yana jonlandi. Amir Temur va temuriylar davri o’zaro diplomatik munosabatlar taraqqiyotning yangi bosqichini boshlab 1 Karimov Sh., Shamsuddinov R. Vatan tarixi. –T.: O’qituvchi, 1997. B.95. 2 O’sha joyda. 13 bergan. 1387-1397 yillar oralig’ida Amir Temur Xitoyga olti marotaba elchilar jo’natgan. 1387 yilda mavlono Xofiz boshchilik qilgan birinchi elchilik orqali imperatorga 800 ot sovg’a qilingan. Shohrux Mirzo hukmronligi yillarida 1409- 1420 yillar oralig’ida Hirotga Xitoy elchilari kelgan, o’z navbatida bunga javob tariqasida Xitoyga bir necha bor temuriy hukmdorlarning elchiliklari jo’natilgan . Buyuk geografik kashfiyotlar natijasida xalqaro dengiz yo’llarining ochilishi Buyuk Ipak yo’li faoliyatiga ma’lum darajada salbiy ta’sir o’tkazgan. Lekin, mavjud qiyinchiliklarga karamasdan, Markaziy Osiyo va Xitoy alokalari butunlay to’xtab qolmagan. Sobiq SSSR davrida ham O’zbekiston va Xitoy o’rtasida hamkorlik aloqalari amalga oshirilgan. Jumladan, 1987 yili O’zbekistonga XXR ning birinchi rasmiy delegasiya tashrif buyurdi. Ammo O’zbekiston har tomonlama hamkorlik o’rnatish imkoniyatiga ega emas edi. O’zbekiston ham boshqa ittifoqdosh respublikalar singari rasman suveren respublika sifatida xalqaro aloqalarni o’rnatish va rivojlantirish xuquqiga ega bo’lgan. Biroq, ushbu huquq deklarativ xususiyatga ega bo’lib, faqat qog’ozdagina mavjud edi. 1990 yil noyabrda Sinszyan – Uyg’ur muxtor rayoni raisi Temur Davomat Toshkentga keldi. 1991 yil iyunda ilk bor O’zbekistonning rasmiy delegasiyasi Urumchiga bordi. Mana shu davrdan boshlab ikki davlat o’rtasida savdo va turistik aloqalar jonlandi. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan keyingina ko’p asrlar mobaynida shakllanib kelgan O’zbek va xitoy xalqlari o’rtasidagi do’stlik, hamkorlik aloqalarni qaytadan tiklash, umuman, ko’p tomonlama faol tashqi siyosat yuritish imkoniyati paydo bo’ldi. Xitoy O’zbekiston Respublikasining mustaqilligini tan olgan dastlabki davlatlardan biri hisoblanadi. Xitoy 1991 yilning 27 dekabrida O’zbekiston Respublikasining mustaqilligini tan oldi. 1992 yilning 2 yanvarda XXR tashqi savdo va iqtisodiy hamkorlik vaziri Li Lyansinning O’zbekistonga tashrifi davomida ikki mamlakat o’rtasida diplomatik munosabatlarni o’rnatish to’g’risida b ayonnoma imzolandi. 14 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov 1992, 1994, 1999, 2005 va 2011 yillarda Xitoy Xalq Respublikasiga tashrif buyurdi. 2001 va 2006 yillarda SHHT doirasida Shanxay shahrida o’tgan sammitda va 2008 yil avgust oyida Pekin shahrida bo’lib o’tgan 29-Olimpiyasa o’yinlarining ochilish marosimiida ishtirok etdilar 1 . Javob tariqasida XXR rahbarlari Szyan Szemin (1996 y) va (2004 va 2010 y) O’zbekistonga tashrif buyurdi 2 . O’zbekiston Respublikasi Prezidenti 2011 yil 19-20 aprel kunlari Xitoyga amalgam oshirgan davlat tashrifi o’zbek-xitoy munosabatlarini sifat jihatidan yangi darajaga olib chiqishda muhim shamiyat kasb etdi 3 . 1992 yil 12-14 mart kunlari O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov boshchiligidagi hukumat delegatsiyasi Xitoy Xalq Respublikasi raisi Yan Shankunning taklifiga binoan Xitoy Xalq Respublikasiga tashrif buyurdi. Tashrif davomida XXR va O’zbekiston Respublikasi o’rtasidagi hamkorlik to’g’risidagi yigirmaga yaqin muhim hujjatlar imzolandi. Prezidentimiz I.A.Karimov muzokaralar natijasini yuqori baholab, «Biz Xitoy bilan yaxshi, teng huquqli munosabat o’rnatmoqchimiz, buyuk qo’shnimiz bilan hamjihatlikka erishmoq niyatidamiz. Uning foydali tajribasini o’rganib, qabul qilmoqchimiz. Xitoy bilan o’zaro munosabatlarimiz tarixida yangi sahifa ochildi. Mazkur buyuk mamlakat bilan o’zaro manfaatli aloqalarni yanada rivojlantirish uchun yaxshi asos solindi», - deb aytidilar. 4 O’zbekiston Respublikasi va Xitoy Xalq Respublikasi o’rtasida imzolangan o’zaro munosabatlarning tamoyillari to’g’risidagi Shartnoma, O’zbekiston Respublikasi va Xitoy Xalq Respublikasi qishloq xo’jaligi vazirliklari o’rtasidagi hamkorlik to’g’risidagi Bitim, O’zbekiston Respublikasi va Xitoy Xalq Respublikasi tishqi ishlar vazirliklari o’rtasida konsultatsiyalar o’tkazish to’g’risidagi Bayonnomalar o’zaro hamkorlikni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega bo’ldi. 1992 yilning 15 oktabrida Toshkent shahrida Xitoy Xalq 1 www. Google.uz 2 www.ziyonet.uz 3 www . google . uz 4 «Ўзбекистон овози» газетаси, 1992 йил, 15 март. 15 Respublikasi elchixonasi ochildi. Bu esa ikki mamlakat o’rtasida hamkorlikning yanada kengayishida muhim ahamiyat kasb etdi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning taklifiga binoan XXR Davlat Kengash rahbari Li Pen 1994 yil 8 – 20 aprel kunlarida rasmiy tashrif bilan O’zbekiston Respublikasida bo’ldi. Davlat Kengashi rahbari Li Pen O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov bilan muzakara olib bordi. Ikki mamlakat rahbarlari hamjihatlik va muhitida ikki tomonlama munosabatlarni rivojlantirish ikki tomonni ham qiziqtirgan mintaqaviy va xavfsizlik muammolari yuzasidan batafsil fikrlar bildirdilar, o’z mamlakatlarining ijtimoiy – siyosiy iqtisodiy ahvoli to’g’risida bir – birlariga axborot berdilar. Tomonlar rahbarlari muzokaralar yakunida ikkala mamlakat o’rtasidagi diplomatiya munosabatlarini yanada kengaytirish, bundan buyon ham siyosiy, iqtisodiy, madaniy va boshqa sohalardagi hamjihatlikni rivojlantirishga kelishib olindi. Ikkala tomon ham Osiyo–Tinch okeani mintaqasidagi vaziyat keskinlikning kamayishi va barqarorlik sari bormoqda, deb hisoblaydi. Osiyoda tinchlik va barqarorlikni saqlab turish mazkur mintaqadagi va butun dunyodagi mamlakatlarning umumiy manfaatlariga mos keladi. Ikkala tomon ham Osiyodagi vaziyat va o’ziga xos xususiyatlarni hisobga olgan holda, mazkur mintaqadagi tinchlik va barqarorlikni saqlashga tayyor ekanliklarini tasdiqladilar. Tomonlar Osiyo mintaqasidagi ko’p tomonlama iqtisodiy hamkorlikka ijobiy munosabatda bo’ldilar. Tomonlar Markaziy Osiyo mamlakatlarida siyosiy barqarorlikni va iqtisodiy yuksalishni qo’llab – quvvatlash mazkur mintaqa xalqlarning tub manfaatlarigi mos kelibgina qolmay, Osiyoda va butun dunyoda tinchlikni saqlab turish uchun ham muhim ahamiyatga ega ekanligini ta’kidladilar. Xitoy davlati Prezident Islom Karimov bayon etgan Markaziy Osiyoda tinchlik va barqarorlikni mustahkamlashda ezgu istaklarini ma’qullashini, hukumatlarning o’z mamlakatlarida va mintaqa ahvolni barqarorlashtirishga, shuningdek milliy iqitsodiyotni rivojlantirishga qaratilgan sa’y – harakatlarini qo’llab – quvvatlashini bildirdi. 16 Xitoy Xalq Respublikasi Davlat Kengashi rahbari Li Pen o’zi va hamkorlarini samimiy kutib olgani va mehmondo’stlik uchun O’zbekiston Respublikasi hukumati va xalqiga chuqur minnadorchilik bildirdi. Xitoy Xalq Respublikasi Davlat Kengashi rahbari Li Pen Xitoy Xalq Respublikasi Raisi Szyan Szemin nomidan O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovga minnadorchilik bildirdi. Li Penning O’zbekistonga qilgan tashrifi Xitoy darvozalarining keng ochilishida muhim omil bo’ldi. Imzolangan bitim va shartnomalar orqali ikki davlat munosabatlariga huquqiy asos solindi. Shuningdek, O’zbekiston va Xitoy rahbarlari uzoq muddatga mo’ljallangan, foydali hamda ikki mamlakat xalqlari manfaatlariga mos keladigan hamkorlikni yanada mustahkamlash xususida ham kelishib oldilar. Muzokoralar so’ngida hujjatlarni imzolash marosimi bo’lib o’tdi. O’zbekiston bilan Xitoy davlatlari o’rtasida kredit, xvlqaro iqtisodiy hamkorlik hamda ikki mamlakat o’rtasida havo transporti aloqalarini yo’lga qo’yish bo’yicha hukumatlararo bitimlar imzolandi. Xitoy Xalq Respublikasi Davlat Kengashi rahbari Li Penning O’zbekistonga qilgan rasmiy tashrifi samarali bo’ldi. Ikki davlat o’rtasidagi hamkorlik aloqalari keyingi yillarda ham kengayib bordi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov shu yilning 24-26 oktabr kunlari Xitoyga rasmiy tashrif bilan bordi 1 . Tashrif davomida imzolangan O’zbekiston Respublikasi bilan Xitoy Xalq Respublikasi o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning asosiy prinsiplari, o’zaro manfaatli hamkorlikni rivojlantirish va chuqurlashtirish to’g’risidagi Bayonnoma o’zaro munosabatlar tarixidagi yangi sahifani ochib berdi 2 . Prezident Islom Karimov rahbarligidagi O’zbekiston Respublikasi rasmiy delegatsiyasi kunning ikkinchi yarmida Xitoy Xalq Respublikasining sanoati gurkirab rivojlanayotgan yirik shaharlaridan biri Shanxayga tashrif buyurdi. Shanxay Xitoyning yirik shaharlaridan biri bo’lib, unda Pekindagidan ham ko’proq, ya’ni salkam 13 million aholi istiqomat qiladi. 3 1 Kecha Xitoy Xalq Respublikasi Davlat Kengashi Raisi Li Penning mamlakatimizga rasmiy tashrifi boshlandi.// Xalq so’zi. 1994 yil, 21 aprel. 2 O’sha joyda. 3 Shanxaydagi uchrashuvlar. // Xalq so‘zi. 1994. 25 oktabr 17 Shanxay va Toshkent ikki qadimiy va buyuk shaharlar, mamlakatimizning yirik sanoat, madaniyat, fan va madaniyat markazlaridir, dedi Islom Karimov shahar rahbarlari bilan bo’lgan tantanali uchrashuvda.2 Mamlakatimiz rahbari shaharning dilkusho joylarini borib ko’rdi. Shanxayliklar bilan suhbatda bo’ldi. Prezidenti I. A. Karimovning Xitoyga qilgan rasmiy tashrifi samarali yakun topdi. 1995 yilning 6 mayida Pekinda O’zbekiston elchixonasi o’z faoliyatini boshladi. 1996 yilning 2-3 iyul kunlari Xitoy Xalq Respublikasi Raisi Szyan Szemin rasmiy tashrif bilan O’zbekistonga kelayotganligi bois, Xitoy Xalq Respublikasining mamlakatimizdagi Favqulodda va Muxtor elchisi Guan Xenguan janoblari bilan suhbat o’tkazildi. Suhbat chog’ida Guan Xenguan Xitoy davlati Markaziy Osiyodagi siyosatida O’zbekistonga alohida ahamiyat berayotganligini ta’kidlab, mamlakatimiz siyosiy, iqtisodiy va boshqa sohalarida O’zbekiston bilan hamkorlikni keng rivojlantirish tarafdori ekanligini bildirdi. 1996 yilning 2-3 iyul kunlari Xitoy Xalq Respublikasi Szyan Szemin rasmiy tashrif bilan O’zbekistonga keldi. O’zbekistonda amalga oshirilayotgan o’zgarishlar bilaan tanishdi. Ikki mamlakat o’rtasidagi hamkorlik aloqalarini yanada kengaytirish tarafdori ekanligini bildirdi. Ikki mamlakat o’rtasidagi hamkorlik aloqalarining rivojlanishida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning 1999 yil 8-10 noyabr kunlari Xitoy Xalq Respublikasiga rasmiy tashrifi davomida imzolangan XXR va O’zbekiston Respublikasi o’rtasida ekstraditsiya to’g’risidagi va telekommunikatsiya sohasidagi hamkorlik to’g’risidagi bitimlar, O’zbekiston Respublikasi Tishqi ishlar vazirligi Jahon iqtisodiyoti va diplomatiyasi universiteti va Xitoy diplomatiya universiteti o’rtasida, "O’zbekturizm" Milliy kompaniyasi va Xitoyning turizm bo’yicha davlat boshqarmasi, O’zbekiston Ichki ishlar vazirligi va Xitoy jamoatchilik xavfsizligi vazirliklari o’rtasida o’zaro hamkorlik to’g’risida hujjatlar hamda O’zbekiston XXR o’rtasidagi do’stona hamkorlikni yanada rivojlantirish to’g’risidagi qo’shma bayonot muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Bu davlatimiz rahbarining Xitoyga uchinchi tashrifi edi. Ushbu tashrif davomida 18 davlatlar o’rtasida 9 ta hujjat imzolardi 1 . Bu hujjatlarlar siyosat va iqtisodiyotdan to madaniyat, pochta va telekomunikatsiyagacha bo’lgan juda ko’p sohalarni qamrab olgan edi. Xitoy tashqi siyosati borasida gap ketganda, uning O’zbekiston hukumati ilgari surgan talay, taklif va tashabbuslarni qullab-quvvatlaganini ta’kidlamoq kerak. Masalan, Prezidentimizning “Markaziy Osiyoni yadro qurolidan xoli zona” deb e’lon qilish va Afg’oniston muammosini hal qilish bo’yicha “Afg’onistonning qo’shinlari va do’stlari”dan iborat “6+2” guruhini tuzish tashabbuslarini aytish mumkin. “Yadrodan xoli zona” g’oyasi Xitoy tomonidan to’la qo’llab- quvvatlanmoqda 2 . Ikki davlat o’rtasidagi hamkorlik aloqalari yildan-yilga kengayib bormoqda. 2004 yilning 14 iyun kuni Xitoy Xalq Respublikasi Raisi Xu Szintao davlat tashrifi bilan O’zbekistonga keldi. O’zbekiston tashqi siyosatida Xitoy bilan munosabatlar alohida o’rin tutadi. BMT Xavfsizlik kengashining doimiy a’zosi, iqtisodi jadal rivojlanayotgan bu davlat bilan hamkorlik qilish iqtisodiy rivojlanishda, milliy va mintaqaviy xavfsizlikni mustahkamlashda, globallashuv jarayoni chuqurlashayotgan va turli siyosiy o’zgarishlar davri bo’lgan hozirgi sharoitda xalqaro siyosat maydonidan munosib o’rin egallashda katta ahamiyat kasb etadi. Xalqaro muammolarni yechishda tobora faol qatnashayotgan, dunyoda e’tirof etilgan “ Xitoy modeli” tufayli yalpi ichki mahsulot bir necha yildan buyon 7-8 foiz miqdorida barqaror o’sib kelayotgan bu davlat dunyoning yetakchi mamlakatlari qatoridan joy olgan. Xitoy O’zbekiston bilan hamkorlikni yuksak qadrlaydi. Zero, tashqi dunyo bilan aloqalarni keng ko’lamda rivojlantirish yo’lidan borayotgan mamlakatimiz o’z mintaqasida xavfsizlikning asosiy tayanchi vazifasini o’tayotgani, uning yuksak siyosiy nufuzi va iqtisodiy salohiyati xalqaro miqyosda e’torof etilmoqda. O’zbekiston- Xitoy munosabatlarini rivojlantirish Buyuk ipak yo’li orqali o’rnatilgan va ravnaq topgan tarixiy aloqalarni tiklash va hozirgi zamonaviy 1 O’zbekistonning yangi tarixi. –T. : Sharq, 2000. B. 517. 2 O’sha joyda. 19 hamkorlikni kengaytirish nuqtai nazaridan ham dolzarbdir. 2004-yilning 15 iyun kuni “Do’rmon” qarorgohida XXR Raisi Xu Szintaoni rasmiy kutib olish marosimi bo’ldi. Islom Karimov va Xu Szintaoning yakkama – yakka suhbatida O’zbekiston – Xitoy munosabatlariga doir masalalar muhokama qilindi. Mamlakatlarimiz siyosiy, savdo – iqtisodiy, ijtimoiy sohalarda samarali hamkorlik qilib kellayotgani, xavfsizlik masalalari borasidagi aloqalar faollashayotgani mamnuniyat bilan qayd etildi. Darhaqiqat, tomonlar e’tirof etganlaridek, ayni paytda O’zbekiston – Xitoy munosabatlari o’z tarixidagi eng yuqori pog’onaga ko’tarilgan. Buning eng muhim omili hamjihatlikdir. Dunyodagi vaziyat qanday yo’nalishda o’zgarmasin, O’zbekiston va Xitoy yaqin qo’shnichilikni, do’stlik va o’zaro manfaatli hamkorlikni izchil rivojlantiraveradi. Zotan, mamlakatlarimizning qator xalqaro muammolarga munosabat va yondashuvlari o’xshash yoxud yaqin. Ayniqsa, terrorchilik, ayirmachilik, ekstremizm va narkobiznes kabi xavfsizlikka tahdid soluvchi illatlarga qarsahi kurashda murosasizlik tamoyiliga har ikki davlat birdek qat’iy tayanadi. Tomonlarning Shanxay hamkorlik tashkiloti doirasidagi hamkorligida ham xavfsizlikni ta’minlash masalasi ustuvor yo’nalishlaridandir. O’zbekiston rahbari ko’p yillardan buyon jahon hamjamiyatini bu illatlariga qarshi kurashda birlashishga da’vat etib kelmoqda. Xitoy tomoni esa xalqaro doiraga terrorchilik, ekstremizm va ayirmachilikni anglatuvchi “uch yozuv kuch” atamasini kiritdi. O’zbekiston Xitoyning “xavfsizlik kamari” tamoyili – qo’shni davlatlar bilan aloqalarini har tomonlama rivojlantirish orqali xavfsizlikni ta’minlash va taraqqiyotni jadallashtirishga asoslangan tashqi siyosatini qo’llab – quvvatlaydi. O’zbekiston va Xitoy delegatsiyalarning kengaytirilgan tartibdagi muzokarasida hamkorlikning amliy jihatlariga ko’proq e’tibor qaratildi. Ikki mamlakat to’qimachilik, qishloq xo’jaligi, mashinasozlik, kimyo, kommunikatsiya sohalarida hamkorlik aloqalarini o’rnatgan. Prezident Islom Karimov zaxiradagi 20 imkoniyatlar ko’pligini takidlar ekan O’zbekiston Xitoy bilan neft-gaz va menirallar konlarini o’zlashtirish, volfram va boshqa qimmatli metallarni qazib olish, kimyo sanoati, elektronika mahsulotlari va kompyuter texnikasi ishlab chiqarishda tayyor ekanligini aytdi. Muzokaralar yakunida Islom Karimov va Xu Szintao O’zbekiston bilan Xitoy o’rtasida sheriklik munosabatlari ,do’stlik va hamkorlikni yanada rivojlantirish va mustahkamlash to’g’risidagi Qo’shma deklaratsiyani imzoladilar. Ikki mamlakat hukumatlari o’rtasida narkotik vositalarining, psixotrop moddalarning noqonuniy aylanishi va su’istemol etilishiga qarshi kurashda hamkorlik qilishga, texnikaviy-iqtisodiy hamkorlikga oid bitimlar imzolandi. Ushbu muzokaralarda muhim hujjatlar imzolandi va Xu Szintaoning O’zbekistonga qilgan rasmiy tashrifi samarali yakun topdi. 2011 yilning 19 aprel kuni O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov Xitoy Xalq Respublikasi Raisi Xu Szintaoning taklifiga binoan davlat tashrifi bilan Pekin shahriga bordi 1 . Pekin markazidagi Xalq vakillari majlislar saroyida O’zbekiston Respublikasi Prezidentini rasmiy kutib olish marosimi bo’lib o’tdi. Marosimdan so’ng Islom Karimov va Xu Szintao o’rtasida uchrashuv bo’lib o’tdi. Muloqat chog’ida O’zbekiston va Xitoy munosabatlarining bugungi holati va istiqboli, tomonlarni qiziqtirgan mintaqaviy va xalqaro ahamiyatga molik masalalar yuzasidan atroflicha fikr yuritildi. Tashrifning ikkinchi kuni O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov XXR Davlat Kengashi Bosh vaziri Ven Szyabao balan uchrashdi. Muloqat chog’ida ikki davlat rahbarlarining muzokarasida savdo-iqtisodiy va sarmoyaviy hamkorlikni yaqin yillarda tubdan kengaytirish bo’yicha erishilgan kelishuvlarni amaliyotga joriy etish masalalari muhokama qilindi. O’zbekiston rahbari Butunxitoy xalq vakillari kengashi Raisi U Bango bilan uchrashdi. Muloqt chog’ida davlatlararo hamkorlik va parlamentlararo aloqani rivojlantirish masalalari yuzasidan fikr almashindi. 1 Islom Karimov va Xu Szintao uchrashuvi// Xalq so’zi. 2011 yil. 19 aprel. 21 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov o’zi joylashgan qarorgohda XXR tashqi ishlar vaziri Yan Szichini qabul qildi. Konstruktiv va o’zaro manfaatdorlik ruhida o’tgan suhbat asnosida O’zbekiston va Xitoyning siyosiy-diplomatik sohadagi hamkorligiga doir g’oyat muhim masalalar mintaqaviy va xalqaro siyosatga oid dolzarb muammolar yuzasidan fikr almashinildi. Umuman tashrif asnosida davlatlararo, hukumatlararo va idoralararo darajadagi 25 dan ziyod hujjat imzolandi. Erishilgan kelushuvlar doirasida bir qator sarmoyaviy loyihalarni amalga oshirish ko’zda tutilmoqda. Ularning umumiy qiymati 5 milliard AQSH dollaridan oshadi. Shuningdek, ransport kommunikatsiya tarmoqlarini rivojlantirish O’zbekiston va Xitoyni bog’laydigan ishonchli koridorlar barpo etish masalalariga alohida e’tibor qaratildi. Sharqiy Xitoy- Navoiy airoporti- Yevropa xavo yo’lini ochish hamda O’zbekiston va Xitoyni eng qisqa yo’llar bilan bog’laydigan temiryo’l magistralini barpo etish masalalari muhokama qilindi. Xullas, qadimdan O’zbekiston- Xitoy munosabatlari shakllanib kelgan. Ikki o’rtada elchilik aloqalari yo’lga qo’yilgan. Ayniqsa Amir Temur va Temuriylar davrida hamkorlik aloqalari yaxshi rivojlangan. Mustaqillik yillarida O’zbekiston boshqa davlarlar singari Xitoy bilan ham hamkorlik aloqalarini yo’lga qo’ydi. Ikki davlat o’rtasida siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy sohalarga oid ko’plab hujjatlar imzolandi. 1. 2 . Iqtisodiy sohada amalga oshirilgan hamkorlik uning o’ziga xos jihatlari. 22 Jahon amaliyotidan ma’lumki, har bir mustaqil davlat, ayniqsa mustaqil taraqqiyot yo’liga kirgan mamlakatlar, hech qachon o’z qobig’iga o’ralib rivojlanmagan. Ayniqsa, mustaqil rivojlanish yo’lini tanlashi bilanoq jahon hamjamiyatiga qo’shilishi orqali o’z taqdirini belgilagan. Shuning uchun ham O’zbekiston mustaqil davlat maqomiga ega bo’lishi bilanoq jahon hamjamiyatiga qo’shilish yo’lini tutdi. O’zbekiston respublikasi bir qator iqtisoslashgan hufuzli xalqaro iqtisodiy, ilmiy-texnika va madaniy tashkilotlar- Jahon iqtisodiy hamkorlik tashkiloti, jahon Banki, Xalqaro valyuta jamg’armasi, Yevropada tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro mehnat tashkiloti, Xalqaro pochta ittifoqi, Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti, Xalqaro Olimpia Qo’mitasi, Osiyo va Tinch okeani havzasi bo’yicha iqtisodiy va ijtimoiy komissiya, Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy hamkorlik tashkiloti, Bojxonalar hamkorligi Kengashi, BMTning ta’lim, fan va madaniyat bo’yicha Qo’mitasi (YUNESKO) va boshqa tashkilotlar a’zosidir. O’zbekiston va Xitoy Xalq Respublikasi hamkorligida ham iqtisodiy soha muhim o’rin tutadi. 1992 yilning 2- yanvarida XXR tashqi savdo va iqtisodiy hamkorlik vaziri Li Sznsinning O’zbekistonga tashrifi ikki mamlakat o’rtasidagi iqtisodiy hamkorlikning boshlanishiga sabab bo’ldi. Shuningdek, ikki mamlakat savdo- iqtisodiy aloqalarining rivojlanishida O’zbekiston Respublikasi va Xitoy Xalq Respublikasi o’rtasida savdo-iqtisodiy hamkorlik bo’yicha hukumatlararo qo’shma komissiyaning tuzilishi muhim ahamiyat kasb etdi. 1994 yilda ikki mamlakat o’rtasida savdo-iqtisodiy hamkorlik bo’yicha hukumatlararo komissiya tuzildi 1 . Uning faoliyati uchun keng imkoniyatlar yaratildi. Mazkur komissiya 1995 yildan boshlab doimiy ravishda o’z yig’ilishlarini o’tkazib kelmokda va ularda savdo investitsiyaviy faoliyat, qo’shma korxonalar to’zish, sanoat korxonalarini ilg’or xorijiy texnologiyalar bilan ta’minlash sohalaridagi hamkorlik shakllari va usullarini yanada takomillashtirish masalalari keng muhokama qilinmoqda. O’zbekiston bilan Xitoy o’rtasida 1 O’zbekiston milliy ensiklopediyasi 9-jild. – T.: “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”. Davlat ilmiy nashriyoti,. 2005. 437 bet. 23 savdo-iqtisodiy hamkorlikni samarali amalga oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi qoshida bir qator yirik Xitoy kompaniyalarining vakolatxonalari akkreditatsiya qilindi. Xunan provinsial eksport-import korporatsiyasi, choy importi va eksporti bo’yicha Anxoy korporatsiyasi, Shinjon Tishqi iqtisodiy va savdo kompaniyasi, don, yog’ va oziq-ovqat mahsulotlari importi va eksport qilish Xitoy kompaniyasi, "Teksuna Interneyshnl Limited" kompaniyasi, "Xuavey Texnolodjis kompani, LTD" kompaniyasi, "Chaynateks" kompaniyasi, Xitoy geoinjeneriya korporatsiyasi kabilar shular jumlasidandir . O’zbekistonning Xitoy Xalq Respublikasi bilan savdo aloqalarining rivojlanish yildan yilga kengayib bordi. Ikki mamlakat o’rtasidagi savdo aylanmasi 1993 yilda 71,9 million AQSH dollarini tashkil etdi 1 . O’zbekistondan Xitoy Xalq Respublikasiga umumiy qiymati 36,6 mln. AQSH dollari bo’lgan mahsulotlar eksport qilingan bo’lsa, Xitoydan O’zbekistonga keltirilgan import mahsulotlari 35,3 mln AQSH dollariga tashkil etdi. O’zaro savdo aylanmasidagi ijobiy saldo 1,3 mln AQSH dollariga teng bo’ldi 2 . 1994 yil 18-20 aprel kunlari XXR davlat Kengashining raisi Li Penning O’zbekistonga davlat tashrifi paytida O’zbekiston bilan Xitoy o’rtasida kredit, Xalqaro iqtisodiy hamkorlik, havo transporti aloqalarini yo’lga qo’yish bo’yicha hukumatlararo bitimlar imzolandi. XXR davlat kengashi raisi Li Penning ushbu tashrifi chog’ida ya’ni 20 aprel kuni Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov hamrohligida Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasiga tashrif buyurdi. Islom Karimov va Li Pen zavodning ishlab chiqarish sexlari bilan tanishdilar. Samolyotlarni yig’ish jarayonining guvohi bo’ldilar. Korxona hovlisidagi hali bo’yog’i qurib ulgurmagan Il-76 TD hamda IL-114 samoliyotlari Li Pen janoblarida ham, delegatsiya a’zolari va Xitoylik jurnalislarda ham katta qiziqish uyg’otdi 3 . Xitoy tomoni O’zbekistonda tayyorlanayotgan IL-76 va IL-114 samoliyotlarini xarid qiladigan bo’ldi 4 . Shu davrdan boshlab O’zbekiston va Xitoy 1 Rasmiy tashrif davom etmoqda. // Xalq so’zi. 1994. 21 aprel. 2 O’sha joyda. 3 Samoliyotsozlik zavodi bilan tanishuv.// Xalq so’zi 1994 yil 21 aprel. 4 O’sha joyda. 24 davlatlari samoliyotsozlari o’rtasida hamkorlik yo’lga qo’yildi. Hujjatlarni imzolash marosimidan so’ng Islom Karimov va Li Pen jurnalistlar bilan suhbatlashdi. -Xitoyda ham, O’zbekistonda ham iqtisodiy islohatlar o’tkazilayapti, dedi Li Pen. Shu nuqtai nazardan qaraganda bizda umumiy jihatlar ko’p. Ammo bu hol ikkala mamlakat ham taraqqiyotning bir xil yo’lidan boradi degan ma’noni bildirmaydi. Chunki O’zbekistonning o’ziga xos xususiyati bor, Xitoyda ham xuddi shunday. Lekin biz bir-birimizni o’rganishimiz kerak. O’tmishda “ Buyuk ipak yo’li” mamlakatlarimiz xalqlarini bir-biriga bog’lab turgan. Endilikda biz yangi ipak yo’lini barpo etishimiz lozim. Bizning do’stlik aloqalarimiz ajdodlarimiznikidan ham mustahkamroq bo’ladi deb umid qilaman. Xitoy-buyuk mamlakat dedi – O’zbekiston Prezidenti. Biz bu mamlakatdagi katta ijobiy o’zgarishlarni diqqat bilan kuzatib turibmiz. Xitoyda amalga oshirilayotgan islohatlar faqat biznigina emas, balki butun dunyoning diqqat e’tiborini jalb etmoqda chunki yer yuzi aholisining 4 dan bir qismini oziq-ovqat bilan ta’minlgan, ularning farovonligi uchun kurashayotgan yuksak iqtisodiy o’sish sur’atlariga erishayotgan davlat yuksak ehtiromga sazovor. 1994 yilda ikki mamlakat o’rtasidagi savdo aylanmasi, deyarli ikki baravarga oshdi va 165 mln AQSH dollarini tashkil etdi. Jumladan, eksport 76,9 mln AQSH dollarini, import esa 88,1 mln AQSH dollarini tashkil etdi. O’zaro savdo aylanmasida 11.2 mln AQSH dollari mikdorida salbiy saldo q ayd etildi. Mamlakatimiz Prezidenti ikkinchi rasmiy tashrif bilan Xitoy davlatiga borganda Xitoyning yirik shaharlaridan biri Shanxayga ham tashrif buyurdi. Ma’lumki Xitoyning iqtisodiy yuksalishida Shanxayning alohida ahamiyati bor. Negaki hozirda mazkur shahrda shunday qo’shma korxona va xolidinglar borki, chet el sarmoyadorlari o’z vatanidan xom-ashyo keltirib, mahsulot tayyor bo’lgach uni jahon bozoriga chiqarmoqda. Xu Szintaoning 2004 yil iyundagi O’zbekiston Respublikasiga tashrifi chog’ida O’zbekiston bilan Xitoy o’rtasida sheriklik munosabatlai, do’stlik va hamkorlikni yanada rivojlantirish va mustahkamlash to’g’risida qo’shma 25 deklaratsiya, shuningdek, narkotik vositalarning, psixotrop modedalarning noqonuniy aylanishi va suistemol etilishiga qarshi kurashda hamkorlik qilishga, texnikaviy-iqtisodiy hamkorlikka oid bitimlar imzolandi 1 . 2003 yil ikki tomon Tovar ayirboshlash halmi 216 mln. AQSH dollariga teng bo’ldi. Shundan O’zbekistonning XXRga qilgan eksporti 53 mln, importi 163 mln AQSH dollarini tashkil etdi. So’ngi yillarda O’zbekiston bozorlarida Xitoy mollarning ko’payganligini kuzatish mumkin. Xitoydan O’zbekistonga texnika, elektronika, elektr jihozlari, kofe, xalq istemol mollari, choy va ziravor, op-tika priborlari va aparatlari, transport vositalari, to’qimachilik mahsulotlari, kiyik-kechak, poyabzal va boshqalar keltiriladi 2 . O’zbekiston Xitoyga rangli metallar va ulardan tayyorlangan buyumlar, mineral yonilg’i, neft va neft mahsulotlari, paxta va ipak tolasi, plastmassa va boshqa yuboriladi. Ayni vaqtda O’zbekistonda Xitoy investorlari ishtirokida tuzilgan 122 korxona ro’yxatdan o’tgan. Shulardan 102 tasi qo’shma korxona, 20 tasi 100 foiz Xitoy sarmoyasi hisobidagi korxonalardir 3 . Respublikada Xitoyning savdo hamda Xitoy kompaniyalarining 23 vakolatxonasi faoliyat ko’rsatmoqda. Xitoyning O’zbekistonga kiritgan sarmoyasi hajmi 435 mln AQSH dollarini tashkil etdi. Ikki mamlakat o’rtasidagi savdo alokalari keyingi yillarda ham rivojlanib bordi va 1995 - 1996 yillarda o’zaro savdo aylanmasi 218.6 mln. AQSH dollarini tishkil etdi3. O’zbekiston va XXR o’rtasidagi o’zaro savdo aylanmasi 1997 yilda 168,2 mln AQSH dollarini tishkil etdi. Jumladan, eksport 86,4 mln import esa 81,8 mln AQSH dollariga teng bo’ldi. 1998 - 2000 yillarda ikki mamlakat o’rtasidagi o’zaro savdo aylanmasida ma’lum darajada pasayish ko’zatildi. O’zaro savdo aylanmasi 1998 yilda 86 mln, 1999 yilda 80.3 mln , 2000 yilda 95,5 mln AQSH dollarini tashkil etdi. O’zbekiston Xitoyga asosan ipak, mineral o’g’itlar, xizmatlar, noorganik kimyo mahsulotlari, ruda, sabzavotlar, paxta tolasi, jun, chorva mahsulotlarini eksport qilgan bo’lsa, Xitoydan kofe, choy, ziravorlar, to’qimachilik mahsulotlari, 1 O’zbekiston va Xitoy : Yangi asrda yangicha hamkorlik. //Xalq so’zi. 2004, 16 iyun. 2 O’sha joyda. 3 O’sha joyda. 26 plastmassa, mexanik va elektr jihozlari, chorva mahsulotlari, poyafzal, sun’iy tola, maxsus kiyimlar, tamaki kabi mahsulotlarni sotib olgan . Mamlakat iqtisodiyotining bozor infrato’zilmasi shakllanishi muhimligini ta’kidlagan holda, iqtisodiy islohotlarning boshlang’ich bosqichida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov shunday muhim fikrni bildirgan edi: "Eksport tarkibida chukur o’zgartirishlarni amalga oshirish lozim. Xom ashyoni eksport kilishdan ko’ra, O’zbekiston uchun ko’proq naf keltiradigan yo’nalishlarga o’tish zarur. Bular jumlasiga yengil sanoatning, qayta ishlash sohalarining, mashinasozlikning ilm-fanga asoslangan tarmoqlari tayyor mahsulotlarini chet ellarga sotish, chet el turizmini rivojlantirish kiradi". Shu munosabat bilan keyingi yillarda respublika iqtisodiyotiga xorijiy texnologiyalarni jalb etish, eng yangi texnologiyalarni qo’llagan holda kompleks, harakatchan zamonaviy ishlab chikarishni bunyod etish borasida ijobiy ishlar amalga oshirildi. Bu esa ilg’or xorijiy firmalar va kompaniyalar bilan yaqin sheriklik aloqalarini o’rnatishni taqozo etar edi. O’zbekistonning Osiyo mamlakatlari bilan iktisodiy hamkorligining muhim yo’nalishlaridan biri - qo’shma korxonalar hamda xorijiy sarmoyalarni jalb etish evaziga korxonalar tishqil etish sohasidagi hamkorligidir. O’zbekistonda mustaqillik yilarida Prezident Islom Karimov ta’kidlaganidek: "Iqtisodiy o’sishni taminlash, yangi ish o’rinlarini tishkil qilish, bandlik muammosini hal etish, aholining daromadlari va farovonligini oshirishda tobora muhim o’rin tutayotgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish, rag’batlantirish va qo’llab-quvvatlashga alohida etibor qaratildi. Shuning uchun ham xorijiy hamkorlar bilan qo’shma korxonalarning tishkil etilishi muhim ahamiyatga ega bo’ldi. O’zbekistonda 1992-2000 yillar oralig’ida 20 ga yaqin o’zbek-xitoy qo’shma korxonalari barpo etilgan bo’lsa, 2000 yil oxiriga kelib xitoylik investorlar ishtirokidagi 49 korxona tishqi iktisodiy faoliyat ishtirokchisi 27 sifatida faoliyat ko’rsatdi. Bu ko’rsatkich 2001 yilda - 67, 2002 yilda - 70, 2003 yilda - 79, 2004 yilda - 96, 2005 yilda - 107 tani tishkil etgan 1 . Qo’shma korxonalar asosan chakana va ulgurji savdo, vositachilik xizmati, yengil sanoat mahsulotlari, radioelektron texnika va jihozlar, oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, maishiy xizmatlar ko’rsatish, xalq iste’moli mollarini ishlab chiqarish bilan shug’ullanadilar. Jumladan, 1995 yilda ustav fondi 510 ming AQSH dollari bo’lgan "Suvjihozgaz" qo’shma korxonasi tishqil etildi . Gaz hisoblagichlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan mazkur korxona 2005 yilga kelib 1.5 million dona gaz hisoblagichlar ishlab chiqardi va o’rnatdi. Bugungi kunga kelib qo’shma korxonaning yillik aylanmasi 10 mln. dollarga yetdi. "Suv jihozgaz" qo’shma korxonasining faoliyati natijasida katta mikdordagi valyuta mablag’larini tejashga, hamda gaz yoqilg’isidan samarali foydalanishga erishildi 2 . Andijon viloyatida 1997 yilda tishkil etilgan "Rivoj-Tyanjin" qo’shma korxonasi ham samarali faoliyat ko’rsatib kelmokda. Ustav fondi 1 mln. dollarni tishkil etgan mazkur korxona respublika xo’jaligi uchun zarur bo’lgan payvandlash uskunalari va elektrodlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan . Korxonaning shaxobchalarida tola o’rash uchun konuslar, o’n xil nomdagi mineral suvlar ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan. Qo’shma korxona aholini ish bilan ta’minlash masalasiga ham o’zining munosib hissasini qo’shdi. Tishkil etilgan davrda ko’shma korxonada 10 kishi ishlagan bo’lsa, 2005 yilga kelib ularning soni 400 nafardan oshib ketdi 3 . O’zbekiston tashqi savdosi infrastrukturasini rivojlantirish, Xitoy va Janubiy-Sharkiy Osiyo mamlakatlari bozorlariga eksport hajmini oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 6 noyabrdagi qaroriga binoan Xitoy Xalq Respublikasining Shanxay shahrida "O’zbekiston yarmarkasi" qo’shma korxonasi tishkil etildi . 1 «Suvjihozgaz» QK: Tabiiy resurslarni asrashda ishonchli sherik. // Xalq so’zi, 1996 yil 2 oktyabr. 2 3 Tyurikov V., Shog’ulomov R. O’zbekiston Respublikasi. «100 savolga 100 javob» 2-kitob.-T.: O’qituvchi, 2001.- B. 145. 28 "O’zbekiston yarmarkasi" qo’shma korxonasi mas’uliyati cheklangan jamiyat shaklida tishkil etilib, nizom fondi 500 ming AQSH dollaridan iborat bo’ldi, bunda O’zbekistonning hissasi 51 foizni, Xitoy Xalq Respublikasi tomonining hissasi 49 foizni tishkil etdi 1 . O’zbekiston tomondan respublika tovar- xom ashyo birjasi, "O’zbek ipagi" assotsiatsiyasi, "O’zavtosanoat" assotsiatsiyasi, "O’zximsanoat" assotsiatsiyasi, "Algoritm" hissadorlik jamiyati, "Qurilish material sanoat butlash hissadorlik jamiyatlari, Xitoy tomondan esa "SHenli grupp" kompaniyasi ko’shma korxonaning ta’sischilari bo’lishdi. Qo’shma korxona Xitoyda va Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida O’zbekistonda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning yarmarka va ko’rgazmalarini o’tkazish, Xitoy kompaniyalari bilan shartnomalar to’zishga ko’maklashish, marketing tadqiqotlarini o’tkazish kabi vazifalarni bajaradi. O’zbekistonning xorijiy davlatlar, shu jumladan, Xitoy bilan iqtisodiy hamkorligida savdo-iqtisodiy va ilmiy-texnik ko’rgazmalarni tishkil etish muhim ahamiyatga ega. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning ko’p yillik tajribasiga asoslangan holda ta’kidlash mumkinki, savdo-iqtisodiy va ilmiy-texnik ko’rgazmalarni tishkil etish va o’tkazish ishbilarmon doiralar vakillari o’rtasida aloqalarning noan’anaviy shakllari o’rnatilishi va rivojlanishiga yordam beradi. 1992 yil aprelda Samarkandda "Inter Aziya - 92" Xalqaro ko’rgazmasi bo’lib o’tdi, unda Afg’oniston, Koreya, Xitoy, Yaponiya, MDH respublikalarining 30 ga yaqin davlat, ko’shma va xususiy korxona hamda firmalari o’z mahsulotlarini namoyish qildilar . Ikki mamlakat o’rtasidagi iktisodiy hamkorlikni rivojlantirishda XXR viloyatlari tovarlarining ko’rgazmalari alohida o’rin tutadi. Jumladan, 1992 yil may va iyul oylarida Toshkentda Xalq xo’jaligi yutuqlari ko’rgazmasida o’tkazilgan Xeylunszyan provinsiyasining tovarlari va Xitoyning xalq iste’moli tovarlari ko’rgazmasi savdo-iqtisodiy aloqalarning mustahkamlanishiga sabab bo’ldi. Ko’rgazmada Xitoyning 15 viloyatidagi 60 dan ortiq firmalar va 1 O’sha joyda. 29 kompaniyalar tomonidan tayyorlangan o’n mingdan ko’proq nomdagi tovarlar namoyish qilindi . O’zbekistonda nafaqat Xitoy mahsulotlari, balki yuksak texnologiyalari ham namoyish etildi. 1993 yil mayida Toshkent Aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi hududida "Politexnolodji" kompaniyasi tomonidan Xitoy mahsulotlarining ko’rgazmasi o’tkazildi. 1994 yil 5-7 iyul kunlari "O’zekspomarkaz"da XXR Shinjon-Uyg’ur muxtor rayoni mahsulotlarining ko’rgazmasi bo’lib o’tdi. 1997 yil sentabrida Shinjon-Uyg’ur muxtor rayonini Urumchi shahrida o’tkazilgan 6- Xalqaro savdo-iqtisodiy yarmarkasida O’zbekiston ilk bor o’zining intellektual mahsulotlari - yangi texnologiyalar, injiniring va nou-xaulari bilan ishtirok etdi. Yarmarkada 14 mamlakatdan mingdan ortiq firma va kompaniyalar o’z ko’rgazmalari bilan ishtirok etdilar. Iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlash va rivojlanishida savdo-iqtisodiy ko’rgazmalarning o’tkazilishi muhim rol o’ynadi. Shunday tadbirlarning o’tkazilishi natijasida bir tomondan ikki mamlakat savdo munosabatlarining jiddiy kengayishi, ikkinchi tomondan respublika sanoatining ustuvor sohalarida ko’shma korxonalar tishkil etish uchun yangi imkoniyatlarning paydo bo’lishi kabi ijobiy holatlar ko’zatilmoqda. Yuqorida keltirilgan fakt va dalillar O’zbekiston-Xitoy hamkorligi samarali rivojlanayotganligidan dalolat beradi. Ikki mamlakat tovar aylanmasining muttasil oshib borayotganligi, xitoylik tadbirkorlar tomonidan respublikada kichik va o’rta tadbirkorlikning shakllanishi va rivojlanishiga katta hissa qo’shilayotganligi buning yaqqol misolidir. 2004 yilga kelib hamkorlik aloqalari yanada kengaydi. Mazkur yilning 14 iyun kuni Xitoy Xalq Respublikasi Raisi Xu Azintao davlat tashrifi bilan O’zbekistonga keldi. Ikki davlat o’rtasidagi savdo-iqtisodiy hamkorlik katta sur’at bilan rivojlanmoqda. Joriy yilning yanvar-aprel oylarida o’zaro savdo hajmi o’tgan yilning shu davriga nisbatan 134 foiz oshib 220 million AQSH dollariga yetdi. O’zbekiston Respublikasi Davlat statistikasi qumitasi ma’lumotlariga ko’ra, 2010 yil ikki tomonlama Tovar ayriboshlash 2085,3 mln etgan bo’lsa, shundan 30 899,9 min eksportni va 1185,4 importni tashkil etdi 1 . O’zbekiston hududida Xitoy sarmoyasi asosida jami 347 ta korxona faoliyat yuritayotgan bo’lib, ulardan 57 tasi 100 % Xitoy kapitali asosida tashkil qilingan 2 . Tashqi iqtisodiy aloqalar va savdo vazirligida 64 ta Xitoy kompaniyasi akreditatsiya qilingan. Iqtisodiy hamkorlikning asosiy sohalari sifatida ikkitomonlama savdo, yengil sanoat, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, information texnologiyalar tashkil etadi. Preziden Islom Karimov 2011 yilning aprel oyida Xitoyga qilgan tashrifida iqtisodiy sohaga oid hamkorlik masalalari ham hal etildi. Xitoy tomoni O’zbekistondagi iqtisodiy rivojlanish dinamikasi va keng ko’lamli tuzulmaviy yangilanishlarga yuksak baho berdi va yuqori texnologiyalar sohasida jumladan sanoat va texnologiya parklari yaratish orqali hamkorlikni rivojlantirishdan manfaatdor ekanligi bildirdi. Tashrif dasturiga muvofiq O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov XXR savdo vaziri Chin Dimin hamda Xitoyning yetakchi kompaniya va banklari rahbarlari bilan uchrashdi. O’zbekiston iqtisodiyotining ustuvor tarmoqlariga Xitoy sarmoyasini jalb etish masalalari atroflicha muhokama qilindi. Xitoyning yetakchi banklari O’zbekistonning 4 bankiga umumiy qiymati bir yarim milliard AQSH dollariga teng yangi kredit liniyalari ochilganligini ma’lum qildi. Shuningdek, Xitoy xalq banki bilan O’zbekiston Markaziy banki o’rtasida so’m va yuan ayriboshlash to’g’risida bitim imzolandi. XXR raisi Xu Szintao O’zbekiston Reapublikasi Prezidenti Islom Karimovga Xitoy iqtisodiyatining tez o’sib borayotgan ehtiyojlarini qoplash uchun O’zbekistondan strategic xom-ashyo tovarlarini yetkazib berish sezilarli darajada kengaytirilganligi uchun minnatdorlik bildirildi. Ikki tomonlama Tovar ayriboshlash hajmi so’ngi besh yilda 4 barobardan ziyodroq oshdi. Bu borada Xitoyga uzoq muddatli va muttasil ravishda paxta tolasi, tabiiy gaz, 1 www. Google.uz 2 www. Google.uz 31 uran konsentrati, rangli metallar, nodir va kamyob elementlar , mineral o’g’itlar kabi yetkazib berishni yanada kengaytirish muhimligi ta’kidlandi. Ushbu holatga ko’ra hukumatlararo bitimning amal qilish mudattini 2020 yilgacha uzaytirishga kelishib olindi. XXR rahbaryati tashrif asnosida “‘zbekiston –Xitoy” gaz quvirining tarmog’ini barpo etish to’g’risidagi bitim imzolanganligi muhim ahamiyatga ega ekanligini ta’kidladi. Shu tariqa quvurning gaz uzatish quvvati yiliga 25 milliard kub metrga yetkaziladi. Tashrif doirasida kimyo, neft-gaz, energetika, transport sohalarida yirik sarmoyaviy loyihalarni amalga oshirish to’g’risidagi bitimlar imzolandi. Bu hujjatlar jumladan, Dehqonobod kaliyli o’g’itlar zavodining ikkinchi navbatini barpo etish, Angren shahrida avtomobillar va qishloq xo’jaligi texnikasi uchun shinalar ishlab chiqarishni tashkil qilish, konvier lintasini ishga tushurish, Shuningdek, butadion kouchuk suyulturilgan tabiiy gaz,metanol, monoxloruksusli kislota ishlab chiqarish, issiqlik elektr stansiyalarida yangi energiya blklari qurush ko’mir sanoatini modernizatsiya qilish va rivojlantirish, zamonaviy elektrovozlar yetkazib berish kabi yo’nalishlarga qaratilgan. XX asrning yetakchi telekommunikatsiya kompaniyalari- “Xuaviy” va “ZTY” bilan qo’shma sarmoyaviy loyihalarni amalga oshirish yuzasidan kelishuvlarga erishildi. Xulosa sifatida shuni qayd etish mumkinki, O’zbekiston Xitoy munosabatlari mustaqillik yillarida yuqori pag’onaga ko’tarildi. Iqtisodiy sohaga oid bir qancha yirik shartnomalar imzolandi. O’zbekistonda Xitoy tadbirkorlari ishtirokida tishkil etilgan qo’shma korxonalar O’zbekiston oldida turgan muhim ijtimoiy-iqtisodiy masalalarni hal etishga muayyan hissa qo’shmokdalar. 32 II . O’zbekiston va Xitoy Xalq Respublikasining ilmiy va madaniy sohadagi hamkorligi. 2.1. Fan va ta’lim sohasidagi hamkorlik uning asosiy yo’nalishlari. Ikki davlat o’rtasidagi hamkorlik aloqalarida ilmiy va madaniy sohalarda amalga oshirilgan hamkorlik aloqalari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Har ikki davlat ham qadimiy madaniyatga ega xalqlardan hisoblanishadi. O’zbekiston va Xitoy davlatlari o’rtasidagi ilmiy va madaniy sohadagi hamkorlik buyuk ipak yo’li 33 orqali amalga oshirib kelingan. Xitoy Xalq Respublikasi tashkil topgunga qadar (1949 yilga) aholining 80 % savodsiz bo’lgan. Xalq hokimiyati o’rnatilgandan keyin maorif tizimida tub o’zgarishdar ro’y berdi. Lekin “madaniy inqilob” yillarida mavrif tizimi ham tanglikka uchradi. “Madaniy inqilob” ning amalga oshirilish vaqtida deyarli barcha o’quv yurtlari yopildi, savodsizlikni tugatish, bo’yicha olib borilayotgan ishlar to’xtatildi. Xalq maorifi tizimida 1985 yildan boshlangan islohatlar asosida mamlakatda 9 yillik majburiy ta’lim joriy etildi. U boshlang’ich ( o’qish muddati 5 yil) va o’rta umumiy ta’lim maktablaridan iborat bo’ldi. O’z navbatida o’rta umumiy ta’lim maktabi birinchi va ikkinchi bosqichli bo’lib , ularda o’qish muddati 5 yoki 6 yil qilib belgilandi. Shuningdek mamlakatda o’rta maxsus o’quv yurtlari va kasb-hunar texnika bilim yurtlari ham mavjuddir. Xitoydagi eng yirik oliy o’quv yurtlari qatoriga Pekin universiteti, Nankin universiteti, Shanxaydagi Tunszi va Fudam universitetlari, Pekindagi “Sinxua” poletexnika unstituti, Pekin aviatsiya, mashinasozlik unstitutlari, o’lka va muxtor rayon markazlaridagi universitetlarni kiritish mumkin. Xitoy oliy o’quv yurtlarida 4,13 million talaba ta’lim oladi. Xitoyda madaniy-ma’rifiy muassasalar faoliyati ham yaxshi yo’lga quyilgan. Mamlakat huauaida bir nechta yirik kutubxonalar mavjud. Ulardan eng yiriklari Pekin milliy kutubxonasi hisoblanadi. Ushbu kutubxona fondida 4,5 million turli xil fan sohalariga oid asarlar mavjuddir. Xitoy Fanlar Akademiyasining markaziy kutubxonasida esa 2,6 million asar, shuningdek Nankin kutubxonasida 2,4 million asar, Shanxay kutubxonasida 7,1 million asar mavjuddir. Xitoy Xalq Respublikasida madaniy –ma’rifiy muassasalarning yana bir turi bo’lgan muzeylar faoliyatiga ham alohida e’tibor qaratilgan. Mamlakat hududida bir nechta yirik muzeylar ham mavjuddir. Jumladan, Pekindagi saroy muzeyi, Xitoy muzeyi, Xitoy tarixiy muzeyi, Shanxaydagi tibbiyot tarix muzeyi, Shanxay muzeyi, Pekindagi geologiya muzeyi, o’lka va 34 muxtor rayonlardagi muzeylar shular jumlasidandir 1 . Muzeylarda turli davrlarga oid eksponatlar o’rin olgan. Xitoy ilm-fani rivojida ilmiy tadqiqot muassasalarining ham o’rni yuqoridir. 1949 yilda Xitoy Fanlar Akademiyasi, 1956 yilda Tibbiyot Fanlar Akademiyasi va Qishloq xo’jalik fanlar akademiyasi o’z faoliyatini boshladi. Jumladan, Xitoy Xalq Respublikasi Fanlar Akademiyasi Xitoyning oliy ilmiy muassasasi hisoblanadi 2 . Fanning barcha sohalari bo’yicha tadqiqotlarni muvofiqlashtiradi, va ilmiy tadqiqot muassasalariga rahbarlik qiladi. Xitoy Fanlar Akademiyasi Nankindagi Markaziy ilmiy tadqiqot akademiyasi negizida 1949 yilning hoyabr oyida Pekin sharida tashkil etilgan bo’lib, Akademiya tarkibida fizika-matematika va kimyo fanlari, biologiya fanlari, geologiya va geografiya fanlari, texnika fanlari, falsafa va ijtimoiy fanlar bo’limlari, 80 ga yaqin ilmiy tadqiqot muassasalari mavjuddir. Ushbu ilmiy-tadqiqot institutlarida ilmiy jarayonga oid tadqiqoqt ishlari olib boriladi. Shuningdek, mamlakatda O’rmonchilik Akademiyasi, Xitoy an’anaviy tibbiyoti ilmiy tekshirish instituti, Geologiya Fanlari Akademiyasi, Cho’yan va po’lat markaziy instituti, Rangli metallar markaziy akademiyasi, Neft qidiruv va qazish ilmiy tadqiqot instituti, to’qimachilik ilmiy tadqiqot institutlari ham faoliyat ko’rsatadi. 1999 yildagi ma’lumotga ko’ra Xitoyda 2,71 million kishi ilmiy taqdqiqot ishlari bilan shug’ullangan. 1981 yildan tadqiqotchilarga bakalavr, magistr va fan do’ktori kabi ilmiy darajalarni berish tizimi joriy etildi. Barcha ilmiy tadqiqotlar Xitoy Xalq Reapublikasi davlat kengashi huzuridagi fan va texnika davlat qo’mitasi tomonidan muvofiqlashtirib turiladi. O’zbekiston va Xitoyning ilm fan sohasidagi hamkorlik aloqalari qadim davrlardan boshlangan. Mustabid tuzum hukmronligi yillarida ham bu aloqalar mavjud edi. Jumladan, 1950 yildan O’zbekiston Xitoyning Sinszyan-Uyg’ur muxtor r ayoniga kadrlar tayyorlash, mahaliy ahol i ni uyg’ur, qozoq tillaridagi adabiyot va o’quv kitoblari bilan ta’minlash, tibbiy yordam ko’rsatish, yer osti 1 G’ofurov N.O. Manfaatli hamkorlik // Jamiyat va boshqaruv. –Toshkent, 2008. –N 3.-B. 39-41. 2 O’sha joyda. 35 boyliklarni aniqlash, irrigasiya tizimini yaxshilash bo’yicha katta yordam ko’rsatdi. Adabiyotlarni nashr qilish uchun Toshkentda maxsus tahririyat, kadlar tayyorlash uchun O’rta Osiyo davlat universiteti (hozirgi O’zbekiston milliy universiteti) da kafedra tashkil etildi. Shuningdek, 1978 yildan boshlab esa O’zbekiston talablari Xitoyga til o’rganish uchun yuborildi. Mustaqillik yillarida O’zbekiston va Xitoy Xalq Respublikasi davlatlari o’rtasida ilm-fan sohasidagi hamkorlik masalalariga ham alohida e’tibor qaratildi va bu jarayondagi aloqalar kengaytirildi. Ushbu yo’nalishda huquqiy asoslarni yaratilishiga alohida e’tibor qaratildi. Jumladan, 1992 yilning 13 martida O’zbekiston Respublikasi va Xitoy Xalq Respublikasi hukumatlari o’rtasida to’zilgan "Ilmiy-texnik hamkorlik to’g’risidagi Bitim" ikki mamlakat o’rtasidagi ilmiy-texnik hamkorlikning qonuniy asosi sifatida e’tirof etildi 1 . O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov Xitoy Xalq Respublikasiga tashrifi davrida imzolagan “O’zbekiston va Xitoy Respublikasiga tashrifi davrida imzolagan “O’zbekiston va Xitoy Xalq Respublikasi o’rtasidagi madaniyat, ta’lim, sog’liqni saqlash, turizmi va sport sohalarida hamkorlik to’g’risida” gi bitim bu ikki mamlakat ilmu toliblari uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Bu shartnoma o’qituvchi- stajyorlar, talabalar almashishga ham keng yo’l ochib berdi. Masalan, mazkur davrda Pekin tillar unstituti bilan O’zbekiston Milliy universiteti va Toshkent Sharqshunoslik instituti, Siyan tillar pedagogika instituti bilan O’zbekiston davlat Jahon tillari instituti hamda Samarqand davlat universiteti kabi jamoalar o’rtasida o’qituvchilar va talabalar, stajyorlar hamda darsliklar, adabiyotlar almashinuvi yaxshi yo’lga qo’yildi 2 . Prezidentimiz Islom Karimovning Xitoyga safari va Li Penning O’zbekistonga kelishi Xitoy darvozalarining keng ochilishiga imkon yaratdi hamda ikki do’st mamlakat o’rtasidagi madaniy aloqalarni yangi pog’onaga ko’tardi 3 1 G’ofurov N.O. O’zbekiston va Xitoy hamkorligining ayrim huquqiy asoslari.// Ilmiy to’plam. Namangan, 2009. – N 3. –B. 67-69. 2 G’afforov Ya. X ., Xolliyev A. “O’zbekiston va jahon hamjamiyati”.- T, Universitet. 2003. 90 bet. 3 O’sha joyda . 36 1994 yilning bahorida O’zbekiston Respublikasi Xalqaro madaniy- ma’rifiy aloqalar milliy assotsasiyasi deligatsiyasi Xitoy Xalq Respublikasida bo’ldi. Delegatsiya tarkibida assotsasiyasi raisi N. G’oipov, Jahon tillar universiteti rektori, “O’zbekiston - Xitoy do’stlik jamiyati” ning raisi N. Bo’ronov, assotsasiyaning Hindi- Xitoy , Tinch okesni mintaqasi va Sharqiy Yevropa mamlakatlari bo’lim boshlig’i B. Pozboqiyev va O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi T. Obidovlar bor edi. Deklaratsiyaning Pekinga borishdan asosiy maqsadi O’zbekiston bilan Xitoy xalqlari o’rtasida do’stona munosabatlarni mustahkamlash, Xitoy- O’zbekiston jamiyatini tuzish va kelajak dasturini tasdiqlashdan iborat edi. O’zbekistonliklarning Xitoyga safari chog’ida muhim hujjat Xityo xorijiy mamlakatlar bilan do’stlik jamiyati raisining muovini Chen Xao Su va professor Naim G’oipovlar boshchiligida 1994-1998 yilga mo’ljallangan dastur imzolangan edi. Albatta bu hujjat ikki xalq o’rtasida do’stlik aloqalarining yanada rivojlanishi uchun xizmat qilmoqda. 1996 yil Pekinda O’zR Fanlar Akademiyasi bilan Xitoy Xalq Respublikasi Fanlar Akademiyasi o’rtasida imzolangan o’zaro hamkorlik to’g’risida bitim, Xitoy Xalq Respublikasi Fanlar Akademiyasi Sinszyan filiali bilan 1999 yilda imzolangan hamkorlik to’g’risidagi bitimlar ilmiy sohadagi samarali hamkorlik uchun mustahkam huquqiy asos bo’ldi. Xitoy Xalq Respublikasining ilmiy markazlari bilan hamkorlikda turli yo’nalishlarda izlanishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, O’zR FA Elektronika instituti elektr yoritqichlarni ishlab chiqarish, O’zR FA Kibernetika instituti ma’lumot va boshqarish sohasida hamkorlik qilmoqdalar. O’zR FA Geologiya va geofizika instituti olimlari xitoylik hamkasblari bilan Janubiy Tyan- Shan rudasining tashkil topishi va metallga aylanish jarayonlarini hamkorlikda o’rganmokdalar . O’zR FA Seysmologiya instituti Xitoy Xalq Respublikasi Davlat Seysmologiya Byurosi bilan alokdlar o’rnatgan. Bu ikki muassasa tomonidan 1991 yil may oyida o’zaro anglashuv protokoli imzolangan. Xitoy Xalq Respublikasi 37 FAning Seysmologiya Byurosi mutaxassislari tomonidan O’zbekistondagi uchta seysmik stansiyani kayta jihozlash to’g’risida shartnoma to’zildi. Hamkorlikda seysmologik laboratoriya tashkil etishga kelishib olindi. 2001 yil iyul oyida qo’shma stansiya tishkil qilish to’g’risidagi bitim imzolandi. Mazkur bitim doirasida Xitoy Seysmologiya Byurosi tomonidan 400 ming AQSH dollari hajmida zarur asbob-uskunalar ajratildi. 2002 yilda esa O’zR FA Seysmologiya institutiga 5 ta kompleks raqamli seysmik stansiyalar beg’araz yordam sifatida taqdim etildi . Ta’lim va kadrlar tayyorlash sohasidagi hamkorlik davlatlar madaniy- ma’naviy hamkorligining muhim va o’zviy qismi hisoblanadi. 1994 yilda 32 nafar O’zbekistonlik talabalar Xitoyda ta’lim oldi. Mustaqillik yillarida respublika oliy o’kuv yurtlarida 200 ga yaqin xitoylik aspirant, stajyor va talabalar tahsil oldilar 1 . 1999 yil 8 noyabrda “ O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi bilan Xitoy Xalq Respublikasi Ta’lim vazirligi o’rtasidagi ta’lim sohasidagi hamkorlik to’g’risida Bitim ” imzolandi. Mazkur bitimga asosan, har yili tomonlar 20 nafar talaba. o’qituvchi, stajer va tadqiqotchilarni o’zaro almashinish jarayonlari amalga oshirilmoqda. Respublikaning qator nufo’zli oliy o’kuv yurtlari talabalari, professor - o’qituvchilari, stajer va tadqiqotchilari XXRning yetakchi oliy o’quv yurtlariga jo’natilmokda. Ular Pekin til va madaniyat universiteti, Sinxua universiteti, Xarbindagi texnologiya universiteti, Xuajundagi ilmiy-texnologiya universiteti, Shanxay universiteti, Nankay universiteti, Tyanszin universiteti, Vuxan universiteti va boshqa oliy o’kuv yurtlarida o’qimoqdalar. 1996 yuida Pekinda O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi bilan Xitoy Xalq Respublikasi Fanlar Akademiyasi o’rtasida o’zaro hamkorlik to’g’risida, 2000 yilda Toshkentda O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasida Xitoy Xlaq Respublikasi Ijtimoiy Fanlar Akademiyasi o’rtasida bitim imzolandi. 1 G’ofurov N.O. O’zbekiston va Xitoy o’rtasidagi madaniy hamkorlik. //Sharqshunoslik. –Toshkent, 2008.- N 1-2. – B.130-133. 38 1997 yilda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning “O’zbekisron XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” asari Xitoyda xitoy tiliga tarjima qilinib chop etildi. Shuningdek, mazkur yilda O’zbekistonga bag’ishlangan maxsus jurnal va 2004 yilda kitob nashirdan chiqdi. Toshkent bilan Shanxay shaharlari, Buxoro viloyati bilan Xubey provensiyasi , Toshkent viloyati bilan Shanxay provensiyasi o’rtasida o’zaro hamkorlik munosabatlari o’rnatildi. 2000 yilda ilmiy-texnika hamkorligi bo’yicha maxsus qo’mita tashkil etildi 1 . 2001 yilda Toshkentda Xitoy madaniy markazi tashkil topdi. Ushbu madaniy markaz ikki davlat xalqlari o’rtasida turli xildagi ma’naviy- marifiy targ’ibot ishlarini olib bormoqda. 2002 yilda Toshkent shahrida “Xitoy Xalq Respublikasi fani va texnikasi kunlari” deb nomlangan ko’rgazma bo’lib o’tdi 2 . Ushbu ko’rgazmada Xitoy fani va bugungi kundagi texnikalari namoyish etildi. 2003 yilda esa Chan Chun (Szilin o’lkasi) shahrida buyuk musavvir Komoliddin Behzodning haykali o’rnatildi. 2004 yilda Pekinda O’zbekiston-Xitoy Xalq Respublikasi munosabatlariga ba’g’ishlagn ilmiy anjuman bo’lib o’tdi. Ushbu anjumanda O’zbekiston va Xitoy davlatlarining qadimgi davrdan boshlab to bugungi kungacha bo’lgan xalqaro munosabatlari iqtisodiy ijtimoiy madaniy sohalardagi hamkorligi xususida fikrlar yuritildi. Shu munosabat bilan Toshkent shahrida Xitoy madaniyati kunlari bo’lib o’tdi. O’tgan davrlardan boshlab davom etib kelayotgan ikki davlat o’rtasidagi talabalar almashinuvi mustaqillik yillarida ham keng holatda amalga oshirilmoqda Jumladan, 2004 yilning iyun oyida O’zbekiston Oliy va Orta Maxsus ta’lim vazirligi bilan Xitoy ta’lim vazirligi o’rtasida Toshkentda Xitoy tilini o’rganish bo’yicha Konfutsiy nomidagi institutni tashkil etish to’g’risida bitim imzoladi. Ikki 1 O’zbekiston milliy ensiklopediyasi 9-jild. – T.: “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”. Davlat ilmiy nashriyoti,. 2005. 438bet. 2 O’sha joyda. 39 tomonlama hamkorlikni rivojlanishiga 1998 yilning 1 dekabrida tuzilan “O’zbekiston - Xitoy “ do’stlik jamiyati munosib hissa qo’shib kelmoqda. O’zbekiston Respublikasi ning mustaqillik yo’lidan rivojlanishi milliy madaniyat jumladan milliy madaniy merosni o’rganishga qiziqishni nihoyatda kuchytirib yubordi. Bu esa boshqa chet malakatlarda O’rta Osiyo, avvalgi Turkiston xalqlarining umumiy me’rosini o’rganish bo’yicha olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlarning ahamiyatini oshirdi. Turkiya, Xitoy, Afg’oniston, Eron kabi mamlakatlarda qadimgi Turkiston xalqlari madaniy me’rosini o’rganish bo’yicha sharqshunos, adabiyotshunos, tarixchi olimlarimiz tomonidan qator tadqiqot ishlari amalga oshirildi. Ayniqsa hozirda O’zbekiston va boshqa Orta Osiyo Respublikalari mustaqillikga erishgan bir sharoitda chet el mamlakaptlari bilan turli aloqalarni jumladan, madaniy, ilmiy munosabatlarni keng rivojlantirish uchun katta sharoitlar yaratildi. Masalan, Xitoy Xalq Respublikasida Turkiy xalqlarning qadimgi Turkiston xalqlarning madaniy me’rosini o’rganish ishlari keng yo’lga qo’yildi. Ma’lumki, hozirgi Xitoy Xalq Respublikasining g’arbiy o’lkasi Shinjon Uyg’ur muxtor rayoni, ya’ni Sharqiy Turkistonda istiqomat qiluchi Uyg’ur xalqlarining qadimiy madaniy me’rosi umumturkiy xalqlari madaniyati taraqqiyotida muhim ro’l o’ynaydi. Bu sohada Xitoy Xalq Respublikasi aniqrog’i Sharqiy Turkiston Shijon uyg’ur muxtor o’lkasida ko’p yillardan beri qadimgi turkiy xalqlari, ayniqsa Uyg’yr xalqining madaniy, falsafiy, estetik me’rosini o’rganish borasida ilmiy ishlar olib borayotgan professor Abdushukurov Muhammad ibnning faoliyati va tadqiqotlari e’tiborigan sazovordir. Abdsushukurov Muhammad ibn Shaqiy Turkiston va ichki Xitoy universitetida ta’lim olmagan, 1956 yildan beri oliy o’quv yurtlarida falsafa va estetikadan dars berib keladi 1 . Muhammad ibn haqida ko’pdan beri Buyuk Britaniya ma’muriyati ta’siri ostida bo’lib kelayotgan Gangkon ( janubiy Xitoy) da nashir etilgan 1 G’ofurov N.O. O’zbekiston va Xitoy o’rtasidagi madaniy hamkorlik. //Sharqshunoslik. –Toshkent, 2008.- N 1-2. – B.130-133. 40 “Hozirgi zamon Xitoyning msghur kishilari,” “bugungi Xitoy olinlari” kabi bibliografik to’plamlarda muhim ma’lumotlar keltiriladi. Abdushukurov Shinjon Uyg’ur muxtor o’lkasi ijtimoiy fanlar akademiyasining faxriy tadqiqotchisi, “ O’rinchi ipak yo’li tadqiqot markazi” ning raisi “Xitoy oz sonli millatlar falsafasi tarixini yozish” komissiyasining bosh muharriri, Uyg’urlardan chiqgan birinchi proofessor Shinjon universitetida dars beradi. Abdushukurov Muhammad ibnning Turkiy xalqlari madaniyati tarixiga oid asarlari Uyg’ur, Xitoy, Yapon tillarida nashr ettirilgan. U falsafa , eststika, tarix, adabiyot, musiqa, she’riyat kabi madaniy me’rosning turli sohalari bo’yicha yigirmadan ortiq kitoblar 150 ga yaqin ilmiy maqolalar muallifidir 1 . Bu ilmiy kitoblar ichida estetika, Uyg’ur falsafasi tarixi, Uyg’ur adabiyoti tarixiga oid yirik o’quv edarsliklari bilan bir qatorga, umum Turkiston O’rta Osiyo xalqlari madaniyatining yirik namoyondalari me’rosiga bag’ishlangan tadqiqotlar ham uchraydi. Xususan Farobiy, Ibn Sino, Yusuf Xos Xojib , Alisher Navoiy, Xorazmiy, Bahovuddin Naqshbanediy, Ahmad yassaviy, Xusraf Dexlaviy kabialr faoliyatiga ba g’ishlangan qator kitob va maqolalar muallifidir. Masalan, “Farobiy va falsafiy ilmi” (o’rimchi 1986) “Qutadg’u bilik” xazinasi o’rimchi 1989) , “ O’rta Osiyo xalqlarining ulug’ olimi Ibn Sino tug’ulganligining ming yilligi munosabati bilan “ , “ Farobiyning estetik qarashi haqida” (1985), “ Alisher Navoiy falsafiy qarashlari” (1987), “Muhammad Xorazmiy va muhabbatnoma” (1987), “ Amir Xusrav Dehlaviy” (1988), “Ho’ja Bohoviddin Naqshbandiy va Chig’atoy adabiyoti”(1988) va boshqa kitob maqolalar shular jumlasidandir. Muhammad Ibnning O’rta Osiyo xalqlari madaniy me’rosiga bag’ishlangan asarlari Sharqiy Turkiston va O’rta Osiyo jumladan O’zbekiston Respublikasi olimlarining ilmiy aloqalarini mustahkamlash, ularning ilmiy me’rosi bo’yicha birga ilmiy tadqiqotlar olib borishlarining uyushtirish qanchalik muhim zaruriy va dolzarb muammo ekanligini 1 O’sha joyda. 41 ko’rsatadi. Uning so’ngi yillarda nashr etilgan Xitoy Xalq Respublikasida maxsus mukofotga sazovor bo’lgan asarlaridan biri Yusuf Xos Xojibning (1019-1095) “ Qutadg’u bilik” dostoniga bag’ishlangan tadqiqoti “ O’rta asr Uyg’ur madaniyatining namunasi xisoblanadi. Qutadg’u bilik maqolasi 1990- 1991 yilari Uyg’ur, Xityo va Yapon tillarida bosib chiqarilgan bo’lib unda XI-XII asrlarda Sharqiy Turkistonda Qoraxoniylar davlati ravnaqi sharoitida madaniy hayot rivoji va uning yirik vakili Yusuf Xos Xojib asarining g’oyaviy, siyosiy, falsafiy, eststik tarixiy mohiyati haqida juda mohirlik va bilimdonlik bilan so’z yuboriladi. Mazkur asar bu davrda Turkiy tilda yozilgan eng yirik asarlardan bo’lib o’z davrining ma’naviy yutuqlarini o’zida ifodalaydi. Muallifning takidlashicha bu Qutadg’u bilik asari nafaqat Uyg’ur madaniyati balki umum Turkiy madaniyat tarixini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. O’rta Osiyo madaniyati tarixini o’rganmay turib esa G’arb va Sharq o’rtasidagi madaniy munosabatlar tarixini to’g’ri tadqiq qilish mumkin emasdir. «Qutadg’u bilik» ning muhim xislati shundaki, u Muhammad Iminning ta’rificha uning mdzmuni va tarixiy ahamiyati shundaki, u inson tafakkuri bayon qilingan buyk adabiy asar, o’rta asr sharoitida she’riy uslub bilan yozilgan qomusiy-falsafiy yozma merosdir. Abdishukur Muhammad Iminning «Qutadg’u bilik» haqidagi qator tadqiqotlari nafaqat uyg’ur adabiyoti, ijtimoiy fikri tarixini o’rganishdagina emas, balki O’rta Osiyo turkiy xalqlarning madaniyati tarixini tadqiq etishda, shuhbasiz muhim ahamiyat kasb etadi. 42 2. 2. Ikki mamlakat o’rtasidagi madaniy hamkorlik aloqalari uning o’ziga xos xususiyatlari. O’zbekiston Respublikasi hukumati va Xitoy Xalq Respublikasi hukumati o’rtasida 1992 yil 13 martda to’zilgai madaniyat, ta’lim, sog’liqni saqlash, turizm va sport sohalarida hamkorlik to’g’risidagi bitim, ikki mamlakat o’rtasidagi madaniy aloqalarning huquqiy asosi hisoblanadi. Mazkur bitimda madaniy hamkorlik shartlari va asosiy yo’nalishlari belgilab berildi. O’zbekiston san’at ustalarining Xitoydagi gastrollar davomidagi chiqishlari ikki mamlakat o’rtasidagi hamkorlik aloqalarini yanada mustahkamlashda muhim ahamiyat kasb etdi. 1994 yili "Shodlik" Davlat ashula va raqs ansambli Xitoy Xalq Respublikasida gastrolda bo’ldi. 20 kun mobaynida ansambl ijodiy guruhi 12 ta shaharda bo’lib, 16 ta konsert berdi. 43 2001 yil dekabr oyida "Tanovar" raqs ansambli Tayvanda o’tkazilgan xalqaro festivalda ishtirok etdi. Har bir konsert oldidan karnay, surnay, nog’ora hamohangligida ijro etiladigan "O’zbekiston samosi" raqsi tadbir ishtirokchilarida katta taassurot qoldirdi. Sozanda Abbos Qosimov uchta doira chalib chiqqanida davomli olqishlar yangradi. Ansambl dasturidan o’rin olgan "Temuriy malikalar", "Bibixonim", "Xalil Sulton" raqs spektakllaridan lavhalar, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan artist Hurriyat Isroilova ijrosidagi "Munojot", "Nihol" mukofoti sovrindori Nargiza Qarshiboyeva ijrosidagi "Farg’ona ruboiysi" qo’shiqlari, raqqosa qizlar ijrosidagi "Sumbula", "Dilxiroj", "Tanovor". "Tantana", Erkin Qahhorov ijrosidagi "Andijon polkasi", "Lagan o’yini" kabi raqslar festival ishtirokchilari va mutaxassislar tomonidan yuksak baholandi. Xitoylik sirk ustalari o’z san’at va mahoratlari bilan jahon miqyosida katta e’tirofga sazovor bo’lganlar. 1994 yilda Toshkentga xitoylik sirk artistlari 20 kunga gastrolga keldilar. Ularning chiqishlari muxlislar va soha mutaxassislarida katta qiziqish uyg’otdi. Xitoylik san’atkorlar Samarkand shahrida o’tkazib kelinayotgan "Sharq taronalari" xalqaro musiqa festivalida ham muvaffaqiyatli qatnashib келмоқдалар. 1997 yilda bo’lib o’tgan festivalda xitoylik san’atkor Se Liin 2- o’rin sohibi bo’ldi. O’zbekiston-Xitoy madaniy hamkorligini rivojlantirishda O’zbekiston Respublikasi xorijiy mamlakatlar bilan madaniy-ma’rifiy aloqalar bo’yicha do’stlik jamiyatlari Kengashining ahamiyati juda katta. O’zbekistonning xorijiy mamlakatlar bilan hamkorlik aloqalarini rivojlantirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1992 yil 25 martdagi qaroriga muvofiq Xalqaro madaniy-ma’rifiy aloqalar milliy assotsiatsiyasi tishqil etilgan. 1997 yil 15 maydan u O’zbekiston Respublikasi xorijiy mamlakatlar bilan madaniy-ma’rifiy aloqalar bo’yicha do’stlik jamiyatlari Kengashiga aylantirildi. O’zbekiston mustaqillikni qo’lga kiritgandan keyingi o’zoq tarixiy ildizlarga va mustahkam an’analarga ega bo’lgan do’stligi, O’zbek va xitoy xalqlarining do’stona aloqalari sifat jihatdan yangi darajaga chikdi va ma’naviy-madaniy almashinuvning ko’p qirrali shakllarini hayotga tatbiq etdi. 44 Mamlakatlar o’rtasidagi aloqalarda turizm va sport sohalarida ham keng ko’lamdagi hamkorlik ishlari olib borildi. Istiqlol yillarida O’zbekistondagi turistik muassasalar va Xitoy turistik firmalari o’rtasida hamkorlik aloqalari o’rnatildi va u samarali rivojlanib bormoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 1999 yili Xitoyga rasmiy tashrifi chog’ida imzolangan "O’zbekturizm" MK va XXR Milliy turizm ma’muriyati o’rtasida turizm sohasidagi hamkorlik to’g’risidagi bitim, “O’zbekturizm” MK bilan “Сhinа International Touristic Service” turizm kompaniyasining hamkorlik bitimlari ikki mamlakat o’rtasidagi turizm sohasidagi hamkorlikning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo’ldi. “Сhinа International Touristic Service” kompaniyasi xitoylik sayyoxlarni O’zbekistonga yuborish bo’yicha keng ko’lamdagi ishlarni amalga oshirmoqda . O’zbekistonlik turistlarning Xitoyga bo’lgan qiziqishlari ham ortib bormokda. "Aviatur", "Avto Olami", "Jannat Oromi", "Mika Planet", "Nafosat Tur", "Planeta Tur", "Sport Tur" kabi yirik turistik firmalar o’z faoliyatlarini O’zbekiston sayyohlarini Xitoy bilan yaqindan tanishtirishga yo’naltirdilar. Hozirgi kunda O’zbekistonning "Chevar Orli" va Xitoyning "Komfort" kompaniyalari o’rtasida Xitoy sayyohlarini O’zbekistonga jo’natish bo’yicha aloqalar o’rnatilgan va u muvaffaqiyatli rivojlanib bormokda. Xitoyning "Chjoa Shan" va "Shang - Tang" sayyohlik kompaniyalari bilan hamkorlikda ishlayotgan "Avia Tur" va "TTS - Bridj" sayyohlik firmalari ham shu yo’nalishda muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatmoqdalar. Tirizm sohasida yesa 2009 yilda O’zbekturizm va Xitoy milliy turizm ma’muriyati o’rtasida o’zaro anglashinuv memorandumi imzolandi 1 . 2010 yildan boshlab, O’zbekistonda guruh bo’lib sayohat qilish statusi taqdim etish masalasidagi dastlabki amaliy harakatlar boshlandi 2 . O’zbekiston va Xitoyda o’tkazilgan musobaqalarda har ikki mamlakat sportchilarining ishtiroki, ularning o’zaro bellashuvlariga doir ma’lumotlar keltirilgan. Xususan, 1996 yil 4-11 fevral kunlari Xitoyning Xarbin va Yabuli 1 www. Google.uz 2 www. Google.uz 45 shaharlarida III - qishgi Osiyo o’yinlari bo’lib o’tdi, unda fristayl bo’yicha olimpiada chempioni Lina Cheryazova boshchiligidagi o’n nafar sportchilar ishtirok etdi. Sportchilar jamoa hisobida beshinchi o’rinni egalladilar. Figurali uchish bo’yicha Tatyana Malinina va fristaylchi Sergey Brener kumush medallar bilan takdirlandilar. 1998 yil iyun oyida Xitoyning Chongding shahrida bo’lib o’tgan boks bo’yicha jahon kubogida Muhammadqodir Abdullayev va Lazizbek Zokirov oltin, To’lqin Turg’unov kumush, Narimon Otayev, Dilshod Yorbekov va Dilshod Yo’ldoshev bronza medallarni ko’lga kiritganlar. Xitoyda 1999 yilning sentabrida bo’lib o’tgan yoshlar va o’smirlar o’rtasida og’ir atletika bo’yicha Osiyo chempionatida O’zbekistonlik sportchilar yuksak mahorat ko’rsatib 9 ta oltin, 16 ta kumush, 6 ta bronza medallariga ega bo’lishdi. Ildar Gumirov, Botir Usmonov, Bahodir Ergashev, Mahmud Tog’ayev kabi sportchilar oltin medallarni qo’lga kiritib Osiyo chempioni bo’lsalar, Alisher Mambekov, Vyacheslav Kim, Azamat Nurmetov, Bahodir Ergashev va Turgun Davlatovlar kumush medallarga sazovor bo’ldilar. Ikki mamlakat xalqlarining ilm-fan va madaniyat sohalaridagi ko’p qirrali aloqalarining yil sayin rivojlanib borishi, ikki davlat o’rtasidagi munosabatlarni yanada mustahkamlashda muhim omil sifatida xizmat qilib kelmokda. 46 ХУЛОСА O’zbekiston va Xitoy davlatlari o’rtasidagi o’zaro hamkorlik masalalarini tadqiq va tahlil qilish natijasida quyidagi xulosalarga kelindi: 1. O’zbekiston mustaqillikni qo’lga kiritgach, uning oldida mustaqil tashqi siyosatni amalga oshirish bilan bog’liq bir qator murakkab vazifalar turar edi. O’zbekistonning jahon hamjamiyatining teng huquqli a’zosi bo’lishiga erishishi mamlakat oldida turgan eng asosiy strategik vazifa bo’lgan. Shuni hisobga olgan holda, O’zbekiston jahon hamjamiyatiga to’laqonli a’zo bo’lishga, mamlakat milliy manfaatlarini jahon miqyosida himoya qilishga yo’naltirilgan mustaqil tishqi siyosatni amalga oshira boshladi. 2. O’zbekiston uchun mustaqil tashqi siyosat tamoyillari va yo’nalishlarini belgilab olish jarayoni oson kechgani yo’q. Chunki, tashqi siyosat yosh mustaqil respublika uchun davlat faoliyatining yangi yo’nalishi edi. Mustabid to’zum hukmronligi davrida O’zbekiston boshqa ittifoqdosh respublikalar kabi xorijiy davlatlar bilan mustaqil aloqalar o’rnatish huquqiga ega suveren davlat hisoblansada, amalda to’g’ridan-to’g’ri xalqaro maydonga chiqish imkoniyatiga, mustaqil ravishda xalqaro munosabatlarni o’rnatish huquqiga mutlaqo ega bo’lmagan. O’zbekiston 47 mustaqillikka erishgandan so’ng ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan voz kechib, ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti va ochiq tashqi siyosatga asoslangan kuchli demokratik davlat va fuqarolik jamiyati barpo etishga kirishildi. Prezident Islom Karimov boshchiligida tishqi siyosat bo’yicha o’z modelini shakllantirish, tishqi aloqalar strategiyasi va tamoyillarini ishlab chiqish va O’zbekistonning jahon iktisodiy tizimiga integratsiyalashuv yo’lini mustaqil belgilash bo’yicha samarali faoliyat amalga oshirildi. 3. O’zbekiston o’z tashqi siyosatining ustuvor yo’nalishlarini belgilab oldi. Osiyo mamlakatlari bilan o’zaro hamkorlikni rivojlantirish eng asosiy ustuvor vazifalardan biri sifatida e’tirof etildi. Bu mamlakatning Osiyo mintaqasida joylashganligi, mintaqadagi xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlash, yagona iqtisodiy makonni shakllantirish, transport yo’llarining umumiyligi kabi masalalardagi qarashlarning bir-biriga yaqinligi bilan asoslanadi. 4. O’zbekiston tishqi siyosatida Osiyo mamlakatlari orasida Xitoy bilan ikki tomonlama hamkorlik alokdlarini rivojlantirishga alohida e’tibor berilishi aniqlandi. Bu ikki mamlakat bir necha ming yillik o’zaro hamkorlik rishtalari orqali bog’langan, madaniyati, ma’naviyati bir-biri bilan chambarchas bog’liq. O’zaro manfaatga asoslangan aloqalarning tarixiy ildizlari zamonaviy bosqichdagi hamkorlik taraqqiyotiga ham samarali ta’sir ko’rsatmokda. Shuni xam ta’kidlash joizki, Xitoyda amalga oshirilgan keng miqyosdagi iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy islohotlar tajribasi mustaqillikni qo’lga kiritgan O’zbekiston Respublikasi uchun nihoyatda muhim ahamiyat kasb etishi aniklandi. 5. O’zbekiston mustaqilligining ilk yillaridanoq ikki mamlakat o’rtasida o’zaro foydali hamkorlikni rivojlantirish maqsadida faol mo’zokaralar olib borildi. Davlat rahbarlarining bir qator rasmiy uchrashuvlarida har tomonlama hamkorlikni amalga oshirish uchun keng yo’l ochgan, iqtisodiy, fan-texnika va madaniy sohalardagi ko’p qirrali xalqaro aloqalarni yuksaltirishga mustahkam hukuqiy asos bo’lib xizmat qilgan shartnoma va bitimlarga kelishilgan. 6. Davlatlararo iqtisodiy hamkorlikda savdo aloqalari alohida ahamiyatga ega bo’ldi. Davlatlararo shartnomalar va hukumatlararo bitimlar tomonlarni o’zaro 48 manfaatli savdo hamkorligini amalga oshirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratdi, mazkur hamkorlik har ikki mamlakatning imkoniyatlari va ichki bozori ehtiyojlariga muvofiq amalga oshirildi. 7. Iqtisodiy islohotlar natijasida Xitoy iqtisodiyoti jadallik bilan rivojlanib bormokda, bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotni shakllantirayotgan O’zbekiston uchun Xitoy tajribasidan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Mamlakatni jahon xo’jalik tizimiga integratsiyalashuvida qo’shma korxonalarning ahamiyati katta ekanligini yaxshi anglagan holda O’zbekiston Xitoy tadbirkorlarini xalq xo’jaligining turli sohalarida qo’shma korxonalarni tishqil etishga faollik bilan jalb etmoqda. Xitoylik tadbirkorlar va ishbilarmonlar tomonidan tishqil etilgan qo’shma korxonalar keng iste’mol mahsulotlarini ishlab chiqarib, ichki bozor ehtiyojlarini qoplash, import o’rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarish bilan bir qatorda, dolzarb masalalardan biri - aholini ish bilan ta’minlash muammosini ijobiy hal qilishga yordam bermoqda. Biroq, ikki mamlakat o’rtasida aloqalarning izchil rivojlanishiga karamay, ayrim muammolar ham yo’q emas. Mavjud muammolar bartaraf etilsa ikki tomonlama hamkorlik imkoniyatlarining tuliq amalga oshishiga imkoniyat yaratilgan bo’lar edi. Ikki mamlakatning o’zaro munosabatlarini yanada samarali rivojlantirish maqsadida quyidagi taklif va tavsiyalar berildi. 1. Qo’shma korxonalarni tishqil etishda ularning hududlar bo’yicha mutanosib ravishda tishkil etilishiga jiddiy e’tibor qaratish, viloyatlarda xorijlik hamkorlar bilan shartnoma to’zayotgan ishbilarmon va tadbirkorlarni qo’lab-quvvatlashning yanada samarali choralarini ishlab chiqish maqsadga muvofiq bo’lar edi. 2. Ikki mamlakat xalqlari o’rtasidagi madaniy aloqalar xam qadimiy ildizlarga ega va uning zamonaviy imkoniyatlari ham katta. Shuni hisobga olgan holda O’zbekiston va Xitoy o’rtasidagi madaniy, ma’naviy hamkorlikning yanada samarali usullarini ishlab chiqish maqsadga muvofiq. 3. O’zbekistonning Xitoy bilan madaniy-ma’naviy hamkorligida turizmning alohida ahamiyatga ega ekanligini hisobga olib quyidagilarga e’tibor qaratish maqsadga muvofiq: 49 - xitoylik va xorijiy turistlar uchun Buyuk Ipak yo’li yo’nalishlari bo’ylab hamkorlikdagi sayyohlik xizmatlarini joriy etish; - Xitoy turistlarini O’zbekistonga ko’proq jalb etishni rag’batlantirish chora- tadbirlarini ishlab chiqish; 4. Sport Xalqlar o’rtasidagi do’stlik munosabatlarini mustahkamlashning samarali vositasi ekanligini hisobga olgan holda, O’zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligi va Milliy Olimpiya qo’mitasi O’zbekiston va Xitoy sportchilari ishtirokidagi musobaqalar, turnirlarni o’tkazish tadbirlarini ishlab chiqishi maqsadga muvofiq bo’lar edi. Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar ro’yxati. I. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari. 1.1.Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi. T.5. –T.: O’zbekiston, 1997. -384 b. 1.2.Karimov I.A.Ma’naviy yuksalish yo’lida. –T.: O’zbekiston,1998.–479 b. 1.3.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. –T.: Sharq, 1998. -31 b. 1.4.Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. T.7. –T.: O’zbekiston, 1999. – 153 b. 1.5.Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat yingilmas ko’ch. –T.: Ma’naviyat, 2009.- 171 b. 1.6.KarimovI.A. Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror rivojlani- shini ta’minlash-bizning oily maqsadimiz. -17. –T.: O’zbekiston, 2009.-280 b. 1.7 Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan qo’ramiz. T 7. –T.: O’zbekiston, 1999. b.67. 1.8. Жаҳон ҳамжамияти билан ҳамкорлик // Ҳавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. 6-жилд – Т.: Ўзбекистон, 1998 – Б 250. II. Monografiya va maqolalar. 50 2.1. Abutalipov Ch.A. O’zbekistonning xalqaro aloqalari. – T.: Uzdavnashr. 1964. – 175 b. 2.2.Asqarov A. O’zbek xalqining etnogenizi va etnik tarixi. –T.: Universitet, 2007.-340 b. 2.3.Bekmurotov I. O’zbekiston Xitoy manfaatlar mushtarakligi // Jamiyat va boshqaruv. - Toshkent, 2004. №4. - B. 65-66. 2.4. Van Shuylin. Xitoy islohotlar yo’lida // Bozor. pul va kredit. -Toshkent, 1999.№3. - B. 45-47. 2.5. Ziyayev X. O’zbekistonning xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy va madaniy aloqalari. (1980-1985yy ) –T.: Fan, 1956. -56 b 2.6. Islom Karimov va Xu Szintao uchrashuvi // Xalq so’zi. 2011 yil. 19 aprel. 2.7.Isajonov A. Davlat va tashqi iqtisodiy faoliyat // Bozor, pul va kredit. - Toshkent, 1999. №3. - B. 49-51. 2.8.Karimov Sh., Shamsuddinov R. Vatan tarixi. –T.: O’qituvchi, 1997. B.95. 2.9. Kecha Xitoy Xalq Respublikasi Davlat Kengashi Raisi Li Penning mamlakatimizga rasmiy tashrifi boshlandi.// Xalq so’zi. 1994 yil, 21 aprel. 2.10. Limanov O. Xitoyning Markaziy Osiyodagi strategiyasi //Ijtimoiy fikr. Inson xukuklari - Toshkent, 1999, № 3-4. - B. 16-21, 2.11.Mavlonov O’., Mahkamova D. O’zbekiston va Xitoy qadimiy aloqalari // Jamiyat va boshkaruv. -Toshkent, 2003. №4. - B. 67-68. 2.12.Mavlonov O’.M. Markaziy Osiyoning qadimgi yo’llari: shakllanishi va rivojlanish bosqichlari. –T.: Akademiya, 2008. -432b. 2.13.Mannopov B.S. Qayta qurish va O’zbekistonning tashqi aloqalari. Toshkent, 1991. -24b. 2.14.Nuriddinov E.Z O’zbekiston Respublikasining Yevropa mamlakatlari bilan xalqaro hamkorligi. –T.: Cho’lpon. 2002. -216b 2.15.Razzoqov A. Xitoyda transmilliy korporatsiya lar taraqqiyot lokomotivlaridir // Bozor, pul va kredit. - Toshkent, 1999. №3. - B. 47-48. 51 2.16.To’xtaxo’jayeva I. Sovet O’zbekistonining xalqaro aloqalari.-Toshkent, O’zbekiston, 1985.-24 b; 2.17.Tulyaganov A. O’zbekiston Resgtublikasi zamonaviy xalqaro munosabatlarining o’ziga xos xususiyatlari // Ijtimoiy fikr. Inson xuquklari. - Toshkent, 2007. №2. - B. 27-35. 2.18. Tyurikov V., Shog’ulomov R. O’zbekiston Respublikasi. «100 savolga 100 javob» 2-kitob.-T.: O’qituvchi, 2001.-B. 145. 2.19.O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. 9-jild. –T .: «O’zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, 2005. B 437. 2.20. O’zbekistonning yangi tarixi. –T. : Sharq, 2000. B. 517. 2.21. O’zbekiston va Xitoy : Yangi asrda yangicha hamkorlik. //Xalq so’zi. 2004, 16 iyun. 2.22.Xodjayev.A Buyuk Ipak yo’li: munosabatlar va taqdirlar. – T.: “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyot, 2007 – 280 b. 2.23..Xudoyqulov A., Nurullayev N. O’zbekiston- Xitoy hamxorlikning yangi bosqichi // Ilm sarchashmalari -Urganch, 2006. №2. - B. 20-22.; 2.24. Qirg’izboyev A.K. O’zbekiston Respublikasining Osiyo mamlakatlari bilan xalqaro hamkorligi.-Toshkent, Fan, 2004. -280 b. 2.25. Shanxaydagi uchrashuvlar. // Xalq so’zi. 1994. 25 oktabr 2.26.G’ofurov N.O. O’zbekiston va Xitoy o’rtasidagi madaniy hamkorlik. // Sharqshunoslik. –Toshkent, 2008.- N 1-2. –B.130-133. III. Matbuot materiallari. 3.1. Xalq so’zi. 1992 yil. 3.2. Xalq so’zi. 1994 yil. 3.3. Xalq so’zi. 1996 yil. 3.4.Xalq so’zi. 1999 yil. 3.5. Xalq so’zi. 2004 yil. 52 3.6. Xalq so’zi. 2005 yil. 3.7. Xalq so’zi. 2010 yil. 3.8. Xalq so’zi. 2011 yil. 3.9.O’zbekiston ovozi 1992 yil. IV. Internet sayitlari. 4.1. www. Google.uz 4.2. www. Doda.uz 4.3.www. Ziyonet.uz 53

O'xshashlar

Mustaqillik yillarida O’zbekiston-Rossiya munosabatlari
XX asr oxiri – XXI asr boshlarida xalqaro munosabatlar diplomatiya tarixini kompleks tarzda tadqiq etish
XX asr birinchi yarmida Xitoy
Ikkinchi jahon urushi arafasida Xitoy
Xitoy-Buyuk ipak yo’li vatani