O‘zbekistonda milliy siyosat (XX asr 80-yillar misolida) - Tarix - Diplom ishlar

O‘zbekistonda milliy siyosat (XX asr 80-yillar misolida)

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

200 KB

Ko'chirib olish

O‘zbekistonda milliy siyosat (XX asr 80-yillar misolida) mavzusida yozgan 1

MUNDARIJA Kirish.............................................................................................................. 3 I Bob . Sovet davlati milliy siyosatining o‘ziga xos xususiyatlari va uning oqibatlari… ……. ..................................................................................................... 7 1.1. Sovet hokimiyati milliy siyosatining O‘zbekistonda amalga oshirilishi jarayoni................................................................................................... 7 1.2. O‘zbekiston ma’naviy hayotida milliy urf-odat va diniy qadriyatlarga munosabat. .................................................................................... 16 1.3. Milliy tillar masalasi va uning mohiyati............................................. 28 II Bob . XX asrning 80- yillarida O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar va ularning ko‘rinishi......... .. ............................... .........................39 2.1.O‘zbekistonda istiqomat qilgan millatlarning o‘z huquqlari uchun kurashlari va uning ahamiyati............................................................................. 39 2.2.O‘zbekistonda etnik munosabatlar va ularning oqibatlari............... 49 Xulosa...........................................................................................................59 Tavsiyalar.....................................................................................................61 Adabiyotlar ro’yxati……………………………........................................62 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi : O‘zbekiston XX asrning oxirida o‘z milliy mustaqilligini qo‘lga kiritib ijtimoiy-siyosiy, madaniy, ma’naviy-ma’rifiy sohalarda juda katta yutuqlar va katta imkoniyatlar bilan uchinchi ming yillikka jadal kirib bordi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng qamrovli istilohotlar ichida ma’naviy-ma’rifiy poklanish juda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Zero, Prezidentimiz Karimov I. A. ta’kidlaganidek, “Bugun bosib o‘tgan yo‘limizga o‘z-o‘zini tanqid ruhida nazar tashlab, shuni ro‘yi-rost tan olishimiz kerakki, biz madaniyat muammolariga kechirib bo‘lmaydigan tarzda kam e’tibor bergan ekanmiz. Nutqlar va ma’ruzalarda jamiyatning ma’naviy taraqqiyotida madaniyatning tutgan o‘rni haqida juda balandparvoz gaplarni ko‘p aytdik” 1 . Darhaqiqat, istiqlol yillarida jamiyat hayotida sodir bo‘layotgan kuchli ma’naviy-axloqiy poklanish xalqimizning tarixiy xotirasini, tarixiy haqiqatni tiklash asnosida yuz bermoqda. Mamlakat Prezidentining O‘zbekiston tarixi to‘g‘risidagi nihoyatda dolzarb fikrlari, ko‘rsatmalari, Prezidentimiz tashabbusi bilan 1996 yil sentabr oyida “O‘zbekistonning yangi tarixi markaz”ining tashkil etilishi, ayniqsa O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil iyul oyida qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasining Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarorida hozirgi o‘zbek milliy davlatchilik tarixi, xususan, ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’naviy hayoti masalalarini o‘rganishdan iborat jiddiy vazifalarning qo‘yilishi O‘zbekiston tarixi fanining ijtimoiy ahamiyatini yanada oshirdi. 1 Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: “O‘zbekiston”, 2011.- B.216.3

Rivojlanishning hozirgi bosqichsida O‘zbekiston tarixining barcha sahifalarini jiddiy ilmiy tahlil etish, ularni yangi nazariy-metodologik asosda o‘rganish, xolis xulosalar chiqarish juda zarur bo‘lmoqda. Ana shunday masalalar sirasida XX asr 80- yillarida O‘zbekistonning milliy siyosati, madaniy-ma’naviy hayoti masalalarini alohida tahlil etish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Sovetlar mustabid tuzumining yuqorida ta’kidlab o‘tilgan davriy doirasida O‘zbekistondagi milliy siyosat, urf-odat, diniy qadriyat, millatlararo munosabatlar kabi masalalar kompleks tarzda, yangi nazariy-metodologik asosda, mafkuraviy yakkahokimlik tazyiqlarisiz, xolisona ravishda ilmiy tahlil etish muhim hisoblanadi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi : Tanlangan mavzuning tarixshunoslik tahlili shundan dalolat beradiki, mazkur muammoni ilmiy jihatdan o‘rganish borasida qator ijobiy ishlar bajarildi. Hozirgi davrga kelib, ushbu yo‘nalish bo‘yicha ijtimoiy-gumanitar fan olimlari izlanishlari turli nashrlarda e’lon qilindi, umumlashtiruvchi asarlar, monografiya, risolalar chop etildi. Mavjud adabiyotlarni konseptual-metodologik nuqtai-nazaridan ikki guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi guruhga mansub qatorga sovetlar mustabid tuzumi davrida yaratilgan asarlar kirgan bo‘lsa, ikkinchi guruhni istiqlol davrida yozilgan, chop etilgan monografiya, risola, kitob, maqolalar tashkil etadi. Sovetlar mustabid tuzumi davrida O‘zbekiston madaniyati, uning nazariyasi, milliy siyosat tarixiga oid juda ko‘plab asarlar yaratildi. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston milliy siyosati, madaniyati tarixi, nazariyasiga oid qator ilmiy tadqiqot olib borildi va ko’plab asarlar chop ettirildi. Xususan, C. Атамуратов , A. Jalolov, D. Bobojonova, M. Imomnazarov, M. Bo‘riyeva, Ата - Мирзаев О ., V. Гентшке , R. Муртазаева , A. Bekmurodov,4

U. G‘afurov, Sh. Mustafaqulov, N.Kattayev sovetlar mustabid tuzumi davrida milliy siyosat va madaniyatga nisbatan imperiyacha munosabat jiddiy yangi metodologiya asosida tahlil etilgan 1 . BMIning maqsad va vazifalari : Tadqiqotning asosiy maqsadi XX asrning 80 yillarida O‘zbekistondagi milliy siyosat, madaniyat rivojlanishining o’ziga xos xususiyatlari va muammolarini o‘rganishdan iborat. Maqsadga muvofiq quyidagi vazifalar belgilandi: - Sovet davlati milliy siyosatining o‘ziga xos xususiyatlari va uning oqibatlari ni yoritish; - Sovet hokimiyati milliy siyosatining O‘zbekistonda amalga oshirilishi jarayoni ni aks ettirish; - O‘zbekiston ma’naviy hayotida milliy urf-odat va diniy qadriyatlarga munosabat ini o’rganish; - Milliy tillar masalasi va uning mohiyati ni ochib berish; - XX asrning 80- yillarida O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar va ularning ko‘rinishi ni tahlil etish; - O‘zbekistonda istiqomat qilgan millatlarning o‘z huquqlari uchun kurashlari va uning ahamiyati ni bayon etish; - O‘zbekistonda etnik munosabatlar va ularning oqibatlari ni yoritish. BMIning nazariy metodologik asosi ni tafakkurning umumbashariy tamoyillari, milliy istiqlol g’oyasi, shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining tarix fanini rivojlantirishga oid qabul qilgan 1 Атамуратов С. Национальное самосознание и интернациональное воспитание. – Тошкент, 1991 ; Jalolov A. O‘zbekiston: mustaqillik, ma’naviyat, mafkura. – Toshkent: O‘zbekiston, 1994 ; Bobojonova D.B. O‘zbekistonda demografik jarayonlar va ularning xususiyati. – Toshkent: Fan, 1995 ; Imomnazarov M. Milliy ma’naviyatimizning takomil bosqichlari. – Toshkent: Sharq, 1996 ; B o‘riyeva M.R. O‘zbekistonda oila demografiyasi. – Toshkent: Universitet, 1997 ; O‘zbekistonning yangi tarixi. Konseptual-metodologik muammolar. – Toshkent: Akademiya, 1998 ; Ата-Мирзаев О., Гентшке В., Муртазаева Р. Узбекистан многонациональный: историко демографический аспект. – Ташкент: Абу Али Ибн Сино, 1998 ; Ата-Мирзаев О., Гентшке В., Муртазаева Р. Историко-демографические очерки урбанизации Узбекистана. – Ташкент: Университет, 2002 ; Jabborov I. O‘zbeklar: turmush tarzi va madaniyati: etnotarixiy lavhalar. – Toshkent: O‘qituvchi, 2003 ; Ата-Мирзаев О., Гентшке В., Муртазаева Р. Межнациональная толерантность в Узбекистане: история современность. – Ташкент: Узбекистан, 2004 ; Barkamol avlod tarbiyasi. – Toshkent: Akademiya, 2005 ; Bekmurodov A., G‘afurov U., Mustafaqulov Sh., Kattayev N. Bu muqaddas vatanda azizdir inson. – Toshkent: G‘afur G‘ulom, 2010 va boshqalar.5

qarorlarida bayon qilingan tarixiy haqiqatni yoritishda xolislik va haqqoniylik kabi tamoyillari tashkil etadi. BMIning nazariy-uslubiy asosi va kontseptsiyasini ishlab chiqishda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlarida bayon qilingan g’oya, qoidalar alohida ahamiyatga egadir. BMIning davriy doirasi : Tadqiqot XX asrning 80 yillarini qamrab olib, O‘zbekistondagi milliy siyosat, madaniyatning rivojlanishi va muammolarini o‘rganishdan iborat. BMIning ilmiy yangiligi : Ishda XX asrning 80- yillaridagi O‘zbekistondagi milliy siyosat, madaniyatga bo’ldan munosabat muammolari mustabid tuzum sharoitida O‘zbekistonning milliy siyosiy hayotida sodir bo‘lgan muammo va oqibatlar asoslab berilgan. BMIning amaliy ahamiyati : Ishning yakuniy xulosalaridan O’zbekiston tarixi fanini o’qitishda, o’quv qo’llanmalar yaratishda foydalanish mumkin. Bundan tashqari BMIda keltirilgan tarixiy ma‘lumotlardan iqtisod fani tarixini o’qitishda ham foydalanish mumkin. Ishning aprobatsiyasi : BMI Qarshi Davlat universiteti “O‘zbekiston tarixi” kafedrasining 2012 yil “___”_______dagi №___ sonli yig‘ilishida muhokama etilib, himoyaga tavsiya etilgan. Ishning tuzilishi . Kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati hamda ilovadan iborat. 6

I BOB. SOVET DAVLATI MILLIY SIYOSATINING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI VA UNING OQIBATLARI 1.1. Sovet hokimiyati milliy siyosatining O‘zbekistonda amalga oshirilishi jarayoni XX asr 80-yillariga kelib ro‘y bergan ulkan siyosiy voqealar jahon taraqqiyotini keskin o‘zgartirib yubordi. Xalqaro maydonda qarama-qarshilikka, sinfiy ziddiyatga, o‘zaro kamsitishlarga va zo‘ravonlikka asoslangan, besamar «sotsialistik taraqqiyot» yo‘lini mahkam ushlagan, dunyoning oltidan birida umumbashariy g‘oyalarni rad etib, faqat kuch ishlatish va xalqlarni qaramliqda saqlab turish yo‘lini amalga oshirib kelgan yirik imperiyalardan biri bo‘lgan SSSRning parchalanib ketishi dunyoda yangicha siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy ahamiyat kasb etdi 1 . XX asrning 80-yillari sovet davlati hukmronlik qilgan yillarning eng murakkab, mas’uliyatli burilish davri bo‘ldi. Bu yillarda ichki ziddiyatlarning keskinlashishi natijasida muqarrar halokatga yuz tutadi, deb hisoblanilgan davlatlar (kapitalizm) tobora rivojlanib, o‘z taraqqiyotining yangi bosqichiga ko‘tarildi. Bu davlatlarda ijtimoiy ziddiyatlar keskinlashmadi, aksincha, eng «inqilobiy kuch» hisoblangan ishchilar sinfi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniyma’naviy talablarini amalga oshirishga imkon ham topa oldi. Sharqiy Yevropadagi «sotsialistik hamdo‘stlik» deb atalgan mamlakatlar o‘z e’tiborini G‘arbga qaratib, rivojlangan demokratik davlatlar bilan aloqalarni mustahkamlashga harakat qila boshladi. Osiyo, Afrika mamlakatlari, «sotsialistik taraqqiyot» yo‘liga o‘tgan yoki o‘tishga intilayotgan davlatlar ham keskin iqtisodiy inqirozlar va ijtimoiy, siyosiy bo‘hronlar girdobida qolib, o‘z taraqqiyotida mustamlakachilik davridagidan ham og‘ir ahvolga tushib qoldilar. Sovet hukumatida esa dastlabki o‘n yillar davomida shakllangan boshqaruvning ma’muriy-buyruqbozlik usuli ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi ahvolni 1 Yunusova X. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy jarayonlar. Toshkent, “Abu Matbuot-Konsalt”, 2009.-B. 23. 7

ma’lum darajada saqlab turib, «sotsialistik jamiyat» imkoniyatlariga haddan tashqari urg‘u berildi, erkin bozor munosabatlaridan voz kechilib, sotsialistik iqgisodiyotning ekstensiv rivojlanish yo‘li tanlandi. Natijada xalq xo‘jaligi tarmoqlari ma’muriy-buyruqbozlik boshqaruvi asosida biryoqlama rivojlantirildi, ma’naviy bo‘shliq yuzaga kelib, salbiy illatlar — ko‘zbo‘yamachilik, poraxo‘rlik kabilar avj oldi va jamiyat tanazzul yoqasiga kelib qoldi. Rejali iqtisodiyot «rejali taraqqiyot yo‘lidagi» jiddiy to‘siqqa aylandi. Ma’lumki, sovet davlati siyosatida ham milliy masala uzilkesil hal qilinganligi, barcha xalqlar ixtiyoriy ravishda yagona teng huquqli oilaga birlashgani, milliy madaniyatlar va tillar rivoji o‘zining «yuqori cho‘qqisiga ko‘tarilganligi» haqida ta’riflar berilsada, buning zamirida payqab olish qiyin bo‘lmagan murakkab va ziddiyatli maqsadlar yotgan. Chunonchi, respublikalarda ishlab chiqarish kuchlarini birtomonlama rinojlantirib, ularning Markazga qaramligini kuchaytirish ana shuiday niyatlardan bo‘lib, bundan ko‘zlangan maqsad respublikalar yagona umumittifoq xalq xo‘jalik majmuiga mahkam bog‘lab qo‘yish bo‘lgan edi. SSSRda kommunistik mafkuraning eng muhim maqsadi, — degan edi I. A. Karimov, — aholini baynalmilallashtirish hamda «markaz»ning «so vet xalqi» degan o‘ziga xos sotsial birlikni shakllantirish g‘oyasini amalga oshirish chog‘ida barcha milliy xususiyatlar asosiy to‘siq hisoblangani sir emas edi 1 . Sovet davlati milliy masalaga proletarcha ruhda yondashib, jamiyatni ezuvchi va eziluvchiga, boylar va kambag‘allarga ajratdi, milliy manfaatlarning va milliy muammolarning murakkab va xilmaxil ekanligini unutib, uning muttasil rivojlanib va chuqurlashib borishini e’tiborga olmadi, natijada tor milliy manfaatlar atrofida o‘ralashib qolish holatlari yuzaga keldi. Sovet dav latining «sotsializm qurishning sharti» bo‘lgan milliy avtonomlashtirish siyosatiga qarshi chiqqanlar «xalq dushmanlari», deb e’tirof etildi. Shu tariqa «proletar internatsionalizmi» g‘oyasi yuzaga keldi. Sovet davlatining nazariy asoslari qurilayotgan vaqtda 1 Yunusova X. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy jarayonlar. Toshkent, “Abu Matbuot-Konsalt”, 2009.-B. 26. 8

proletariat diktaturasining asoschisi V.Lenin chizib bergan yo‘ldan borildi. V. Lenin millatga tegishli har qanday jiddiy masalani milliylik jihatidan emas, balki sinfiylik jihatidan hal qilish kerakligini uqtirib, sotsialistik tuzumga xos bo‘lgan yakka partiyaning milliy imtiyozlarga qarshi siyosatini yoqlab chiqqan edi. Ushbu g‘oyalar majmuida qurilajak «sog‘lom kommunistik jamiyat» kishilari nafaqat o‘z fikri, tuyg‘usi bilan, balki kiyinish madaniyati bilan ham ajralib turishi lozim edi. XX asrning 60-yillariga kelib «rivojlangan sotsialistik jamiyat» qurish g‘oyasi ilgari surildi. 1959 yilda KPSS XXI syezdi ko‘tarinki ruhda «SSSRda sotsializmning tantana qilgan»ligini e’lon qildi» va u «sotsialistik millat»larning shakllanishi va ravnaq topishi bilan bog‘liq bo‘lib, go‘yoki taraqqiy ettirishning muhim yadrosi hisoblandi. Bu jamiyatda har bir millat va elat, ishchilar sinfi, kolxozchi dehqonlar va mehnatkash ziyolilar bir xil ijtimoiy tuzilishga eta bo‘lib, «sovet xalqi»ning vujudga kelishi esa bu jarayonlarning muhim belgisi edi. Ayni paytda sovet davlatining ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga «rivojlangan sotsializm»da yangi bir millatni yaratishga intilish, yani «sovet xalqi»ning shakllanishi haqidagi turli qarashlar qorishmasidan iborat bo‘lgan «sotsiali stik millat», «sotsialistik jamiyat», «sotsialistik madaniyat», «sotsialistik hayot tarzi» kabi ko‘plab tushunchalar zo‘rma-zo‘rakilik bilan tiqishtirildi. Keyinchalik kishilarning yangi tarixiy birligi sifatida «yagona sovet xalqi» shakllanganligi KPSS XXIV syezdi rezolyutsiyasida belgilab berildi. «Bizda, degan edi KPSS MQ Bosh kotibi L.Brejnev 1974 yil 14 iyunda Moskva shahar Bau man saylov okruti saylovchilari bilan uchrashuvida so‘zlagan nutqida, — odamlarning yangi tarixiy birligi — sovet xalqi tarkib topdi. Buning ma’nosi shuki, sovet kishilari hulqatvori, xarakteri, dunyoqarashining sotsial va milliy tafovutlarga tobe bo‘lmagan umumiy belgilari tobora ko‘proq saqlanadigan bo‘lib qoldi». «Sovet xalqi» haqida VKP XVIII syezdi rezolyutsiyasi matnida, shu syezd tasdiqlagan partiya Ustavining kirish qismida shunday deb uqtirildi: «Partiya ishchilar sinfining diktaturasini mustahkamlash uchun, sotsialistik tuzumni mustahkamlash va rivojlantirish uchun, 9

kommunizm g‘alabasi uchun kurashda ishchilar sinfiga, dehqonlarga, ziyolilarga — butun sovet xalqiga rahbarlik qiladi». Shuni alohida ta’kidlash joizki, sotsializmga xos bo‘lgan milliy masalaning mohiyatida sotsialistik mil lat, elat va etnik guruhlarning har taraflama rivojlanib, tobora o‘zaro yaqinlashib, kelajakda barcha milliy ayirmalarni tutatish uchun zarur bo‘lgan sharoitlarni vujudga keltirish, eng avvalo sotsialistik kollektivlarni shakllantirish va partiya tomonidan ilmiy asosda ishlangan dasturni yaratish va amalga oshirish lozim bo‘lar edi48. Ana shunday jarayonda o‘zbek sotsialistik millati ham sotsiali stik rivojlanish yo‘liga kirar va milliy sovet sotsialis tik respublikalarini tashkil etardi. Bu o‘rinda «ko‘p jihatdan partiyaning mehnatkashlar orasida ideologiya sohasida olib borgan ishi muhim» bo‘lib, sovet davlatida «millatlar» ishchilar sinfi sonining oshishi va dehqonlar ularning atrofida birlashishi bilan xarakterlanardi. Biroq, ishchilar sinfi haqidagi qarashlar ko‘pincha hayotiy haqiqatga to‘g‘ri kelmas edi. Sovet davlatida shakllangan ishchilar sinfi dunyodagi global muammolardan yiroq, rivojlan gan davlatlar ishlab chiqarishi tajribasidan bexabar bo‘lib, bu sovet jamiyatida asosiy to‘g‘ri yo‘l deya ta’kidlanardi 1 . 1989 yilda o‘tkazilgan butunittifoq aholi ro‘yxati ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonda 120 dan ortiq millat vakillari istiqomat qilgan. Respublika aholi si 1979 yilda SSSR aholisining 5,9 foizini, 1989 yilda esa 6,9 foizini tashkil etgan. Shu yillar ichida RSFSR, Ukraina, Belorussiya aholisi o‘rta hisobda bir foizdan kamaygan56. Alohida ta’kidlash lozimki, aholining o‘sish sur’atlariga o‘zbek xonadonlaridagi urf-odat, an’analar, xalqimizning bolajonlik va ko‘p farzandlilik xususiyatlari ham ta’sir ko‘rsatgan. Mahalliy millat yigitlarining Ros siya, Ukraina, Belorus, Tatariston va boshqa o‘lkalarga borib harbiy xizmatdan oilali bo‘lib kelishlari ham bu jarayonga ta’sir etgan edi. 1989 yil aholi ro‘yxati ma’lumotlarida ko‘rsatilishicha, turli millat vakillariga mansub oilalar soni 1979 yildagi 233,7 mingdan 435,1 mingga yetgan 1 Yunusova X. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy jarayonlar. Toshkent, “Abu Matbuot-Konsalt”, 2009.-B. 28. 10

yoki 186,2 foizga ko‘paygan va ularning sal mog‘i respublikadagi jami oilalar miqdorida 10,9 fo izdan 12,7 foizga yetgan. Aralash nikohli oilalar, ayniqsa, shaharlarda ko‘proq bo‘lgan. Tadqiqotchi M. Bo‘riyevaning ma’lumotlariga ko‘ra, bunday oilalar salmog‘i O‘zbekiston shahar oilalarining 20,1 foizini tashkil etsa, qishloq oilalarida bu ko‘rsatkich 6,5 foizni tash kil etgan. Garchi bularning barchasi aholining milliy tarkibi o‘zgarishiga va asosan mahalliy millat vakillarining qishloqlarda joylashib qolishiga sabab bo‘lsada, demografik vaziyatni faqat bu bilan izohlab bo‘lmaydi. O‘zbekiston sanoati oddiga qo‘yilayotgan katta talablar, paxtachilikka ixtisoslashuv ham respublika sanoat tarkibining buzilishiga olib kelgan. Mintaqaviy bo‘linishga ko‘ra O‘zbe kistonda ishlab chiqarishning «paxta sanoati kompleksi» atrofida birlashgani respublikada yangi shaharlarni, zavod, fabrikalarni tashkil etishni taqozo kilgan. Natijada sanoat asosiy potensialining 65 foizi Toshkent, Toshkent viloyati, Fargona vodiysiga to‘g‘ri kelgani holda bu korxonalarni ishchi kuchi bilan to‘ldirish maqsadida O‘zbekistonga yuborilgan mutaxassislar (1966 yil Toshkent zilzilasida shaharni tiklash uchun kelib, shu yerda qolib ketganlardan tashqari) sifatida mamlakatning markaziy rayonlaridan aholining ko‘chirib kel tirilshpi respublika shaharlarida boshqa millat vakillari qishloqlardagi nisbatan ko‘payib borishiga sabab bo‘ldi. Respublika kishloq yerlarida esa «paxtachilikning ustasi» hisoblangan mahalliy aholining soni ortib bordi. Ko‘rinib turibdiki, aholining milliy tarkibi o‘zgarib, mahalliy mil lat vakillari asosan kishlokdarda joylashib qolishi kuzatilardi. Natijada kishloq aholisining soni shahar aholisiga nis batan oshib bordi. 1984 yil 23 iyunda bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti XVI plenumi partiya milliy siyosatini belgilashda muhim ahamiyat kasb etdi. Plenumda respublikada partiya, sovet, profsoyuz, komsomol, ma’muriy va xo‘jalik tashkilotlarida qat’iyatsizlik, sustkashlik, sotsialistik ulkni talon-toroj qilish, poraxo‘rlik, chayqovchilik, ko‘zbo‘yamachilik, qo‘shib yozish kabi holatlar mavjudligi ta’kidlandi. Plenumda ma’ruza qilgan O‘zbekiston Kompar tiyasi MQ birinchi kotibi I. Usmonxo‘jayev iqtisodiy inqirozning sabablari «sotsialistik 11

boshqaruv» ekanligini ochiq aytmadi, aksincha, u o‘zini gipnoz holatida bo‘lib, barcha qiyinchiliklardan bexabar qolgan kishidek tutdi va «respublikadagi iqtisodiy qiyinchiliklar O‘zbekistonga xos bo‘lgan xususiyat ekanligini, bunday vaziyatga ta’sir etishning asosiy yo‘li esa kadrlar bilan ishlash, ularning faoliyatidan «to‘g‘ri» foydalanishdan iboratligini, bu masalaga «sinfiy yondashish urush yillaridagidek zarurligini» ta’kidladi. I. Usmonxo‘jayevning kadrlarga nisbatan bunday munosabati O‘zbekiston Kompartiyasi MQ mafkura kotibi R. Q. Abdullayevaning ma’ruzasida ham yaqqol ko‘zga tashlandi. U sanoat korxo- nalari, kolxozlar, sovxozlar, boshqa tashkilotlarda rahbarlik lavozimida ishlayotganlarning 70—90 foizi bevosita «sinfiy kurashlar maktabini o‘tamagan» kishilar ekanligini ta’kidlab, respublika ijtimoiy, iqtisodiy hayotidagi barcha o‘pirilishlar mahalliy rahbarlarning aybi bilan yuzaga keldi, degan fikrga tayandi. O‘zbekistonga RSFSR va mamlakatning boshqa respublikalaridan rahbar kadrlarni yuborish to‘g‘risidagi taklif bilan chiqdi. O‘zbekiston KP MQ XVI plenumidan so‘ng respublikadagi «vaziyatni izga solish» maqsadida mas’ul lavozimlarga rusiy zabon millat vakillari tayinlana boshladi. Shu yillarda O‘zbekistonga avvalgi lavozimida ishlab turgan vaqtida biror marta ham o‘zini ko‘rsatmagan, o‘z ishining ustasi bo‘lmagan kadrlar yuborila boshlagan. Ular respublikaga kelgan vaqtdan boshlab mahalliy aholi tili, urf-odatlarini bilmasalarda, katta maosh to‘lanadigan yuqori lavozimlarga tayinlana boshlagan. Dala hovli, kvartiralar ularga navbatsiz berilgan. Ayni paytda 1983-1985 yillar oralig‘ida O‘zbekistonda 58.000 kishi ishlab turgan lavozimidan olib tashlandi. Mazkur holatlarga O‘zbekiston KP MQXX1 syezdida I. Usmonxo‘jayev baho berar ekan, shunday degan edi: «Respublikadagi haqiqiy ishlarning ahvolini ochish uchun O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining dadilligi va kuchi yetmadi. Faqat KPSS Markaziy Komiteti ning aralashuvi va yordami tufayligina shunday qilishga muvaffaq bo‘lindi». 12

Kommunistik mafkura o‘z hukmronligini ta’minlab borishida madaniy ishlar ham ayniqsa muhim bo‘lgan. Hukmron mafkura mahalliy ma’naviy-madaniy merosning tarbiyaviy ahamiyatini e’tiborga olmas edi. Davlat tomonidan qabul qilingan qator qaror va rejalar ham vaziyatni tushunmay, real imkoniyatlarni hisobga olmagan holda qabul qilinganligi uchun o‘zbek ma’naviy madaniyatida amalga oshirilgan ishlar ham o‘ziga xos yo‘nalishdan bordi. «Shaklan milliy, mazmunan sotsialistik» degan tushuncha asosida adabiyot, san’at, qo‘shiqchilik, rassomchilik, haykaltaroshlik ham siyosiylashtirildi. Xususan, KPSS MQning XXIV syezdidan so‘ng «Adabiy-badiiy tanqidchilik to‘g‘risida»gi, «Sovet kinematografiyasini yanada riiojlantirish tadbirlari to‘g‘risida»gi kabi qarorlar ham sovet badiiy madaniyatini rivojlantirish masalalariga qaratilgan edi. Bu qarorlardan kelib chiqqan holda «yaratishstgan asarlarning markazida vatanparvar va bunyodkor, kommunizm bunyodkori bo‘lgan sovet kishisining obrazi aks etishi lozim» edi. Natijada o‘zbek ma’naviy madani yatida amalga oshirilgan ishlar ham o‘ziga xos yo‘nalishdan bordi. Adabiyot, san’at, qo‘shiqchilik, rassomchilik, haykaltaroshlik siyosiylashgan madaniy yo‘lga moslashdi 1 . Ayni paytda ta’limda, madaniyatda kommunistik g‘oyalar ustunlik qilib, umumsovet madaniyatining me’yor va mezonlari keng targ‘ib etilgani sababli bu davrda o‘zbek madaniyati rivoji faqat tanazzullar va tushkunliklardan iborat bo‘ldi, deyish ham haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi. Madaniyat va san’at arboblari ijodidagi o‘zgarishlar jamiyatda yuz berayotgan o‘zgarishlar bilan birgalikda davom etdi. Teatr, rassomchilik, qo‘shiqchilik, xususan, milliy qo‘shiqchilik, ayniqsa maqom yo‘llarida ijod qiluvchi ko‘plab iste’dodli xonandalar yetishib chiqdi. O‘sha yillarda adabiyot maydoniga kirib kelgan iqtidorli ijodkorlar asarlarida nisbatan erkin fikrlar, yutuq va kam chiliklarni ko‘rsatib beruvchi ijodiy g‘oyalar paydo bo‘ldi. Xususan, A. Muxtorning «Ildizlar», P. Qodirovning «Olmos kamar», O‘. Umarbekovning «Bo‘ribosar», Sh. Xolmirzayevning «Tabassum», «Kimsasiz hovli», M. Muhammad Do‘stning «Iste’fo», T. Murodning «Oydinda yurgan 1 Ата-Мирзаев О., Гентшке В., Муртазаева Р. Межнациональная толерантность в Узбекистане: история современность. – Ташкент: Узбекистан, 2004 . 13

odamlar» kabi asarlarida, qisman bo‘lsada, davr mafkurasidan xoli bo‘lishga, jamiyatdagi ba’zi kamchiliklarni ochib tashlashga, milliy qadriyatlar qirralarini ko‘rsatishga harakat qilindi. X. G‘ulom «Qoradaryo» romanida XX asr 80 yillarining o‘rtalariga kelib jamiyatda yuzaga kelgan turli salbiy holatlarni Kampirravot darasidagi ulkan suv inshooti qurilishi misolida ko‘rsatib berdi. Mazkur asar o‘sha yillarda sovet mafkurasi bilan, O‘zbekiston SSR MQ XVI plenumidan so‘ng yuzaga kelgan vaziyat bi lan bog‘liq, deb tahlil etilgan bo‘lsada, lekin bu hol kishilarda jamiyatda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarga munosabat shakllanayotgani, hayotga yangicha qarash, inson omili degan tushunchalar birinchi navbatda turishi lozimligi anglab kelinayotganligidan dalolat berar edi. Tahlil etilayotgan yillarda E. Eshmuhamedov va kino dramaturg O. Agishevning «Dahoning yoshligi» filmi SSSR Davlat mukofotiga sazovor bo‘ldi. Q. Kamalovaning «Achchiq danak» filmi xalqaro Moskva kinofestivalida sovrin bilan taqsirlandi. D. Salimovning «Leningradliklar jigarbandlarim mening», A. Qobulovning «Bo‘ysunmas», R. Botirovning «Leytenant Nekrasovning xatosi», M. Abzalovning «Suyunchi», «Kelinlar qo‘zg‘oloni», A. Xamroyevning «Vodillik kelin», L. Fayziyevning hind kinochilari bilan hamkorlikda ishlagan «Sevgi afsonasi» kabi filmlari suratga olindi. Biroq bu erkin harakatlarga yanada keng o‘rin berish o‘rniga studiyalarda belgilangan rejani bajarish holatlari yuqori edi. Masalan, SSSR Kinematografiya Davlat Komitetining O‘rta Osiyo bo‘yicha muharriri I. Razdorskiy va A. Medvedevlar o‘zbek xalqining boy madaniy turmushi, qolaversa, ichki dunyosini tushunmagan holda markaziy studiyalar qabul qilmagan o‘rtamiyona va bo‘sh ssenariylarni «O‘zbekfilm»ga muntazam jo‘natib turdilar. Natijada N. Rojkov, A. Makarov, B. Saakov, A. Galiyev, Y. Filippov kabi bir qator kinodramaturglarning mahalliy xalq ma’naviyati va qadriyatlariga yot bo‘lgan jo‘n ssenariylariga keng o‘rin berildi. Mazkur oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida har yili o‘rta hisobda yuz mingdan ortiq mutaxassis tayyorlangan. 1984 yilga kelib O‘zbekistonda 1 million 300 ming na far oliy va o‘rta maxsus ma’lumotli mutaxassislar bo‘lgani holda, 14

ularning anchagina qismi o‘z mutaxassisliklari bo‘yicha ishlamadi. Sirtqi o‘quv tizimida chuqur bilimga intilishdan ko‘ra diplom olish uchun harakatlar kuchayib ketdi. Masalan, 1982 yili O‘zbekiston SSR Xalq Nazorat Qo‘mitasi va Respublika Prokuraturasi o‘tkazgan tekshiruvlardan ma’lum bo‘lishicha, Qashqadaryo viloyatidagi 251 hunar-texnika bilim yurtini bitirib chiqqan 117 nafar mutaxassis viloyatning Chiroqchi tumanidagi Moskva sovxozi va Oxunboboyev nomli kolxozlariga yuborilgan. Lekin ularning atigi 6 nafari o‘z sohasi bo‘yicha ishlagan, 73 nafari esa tayinlangan joyiga ishga kelmagan. Bunday ahvol sanoat shaharlarida ham mavjud bo‘lgan. O‘zbekiston SSR yengil sanoatining o‘zida dastgohlar va mashinalarga xizmat ko‘rsatishning tarmoqdagi normalarini o‘zlashtirish katta shaharlardagi yirik kombinatlarnikiga nisbatan ko‘p kuch talab qilgani holda, bu sohada ham master yordamchilari, elektriklar, santexniklar yetishmagan. Butun mamlakatda kuchayib kelayotgan milliy munosa batlar muammolariga KPSS MQning 1988 yil 28 iyun1 iyul kunlari bo‘lib o‘tgan XIX partiya konferensiyasida munosabat bildirildi. Konferensiya rezolyutsiyasida «Mamlakatda milliy egoizm, boqimandalik, mahalliychilik kayfiyatlari kuchayib borgani, milliy munosabatlardagi ziddiyatlar allaqachon paydo bo‘lgan bo‘lsa ham yashirib kelindi va natijada ko‘p yillar davomida milliy masalani hal etishga qaratilgan tadbirlar haddan tashqari bo‘rttirib ko‘rsatildi, milliy munosabatlar borasida hech qanday jiddiy muammo yo‘q, degan fikr ilgari surildi. Ayrim respublikalar, avtonom hududlar, milliy guruhlarning ijtimoiy, madaniy taraqqiyoti bilan bog‘ liq bo‘lgan masalalarga e’tibor berilmadi. Bu esa omma ning noroziliklariga sabab bo‘lib, milliy ixtiloflarni keltirib chiqardi»86, deya alohida ta’kidlandi. 1.2. O‘zbekiston ma’naviy hayotida milliy urf-odat va diniy qadriyatlarga munosabat Respublika mustaqillikka erishganidan so‘ng uch ming yillik davlatchilik tarixiga ega bo‘lgan o‘zbeklar ma’naviyatining asosiy bo‘lmish an’ana, qadriyat, 15

urf-odatlarni tiklash, ularning jamiyat hayotidagi o‘rnini yuksaltirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Holbuki, sovet davlatida xalqlarning milliy madaniyati va o‘zligiga qattiq zarba berilgan, urf-odat va an’analar toptalpgan edi. Mazkur siyosatni, uning salbiy voqeliklarini tah lil etish hamda xolis xulosalar chiqarish bugungi kunda ahamiyatlidir. Zero, bu masalaga chuqur yondashuv istiqlol yillarida ma’naviy yuksalishning qadrqimmati va mohiyatini tushunishga yaqindan yordam beradi. 70 yildan ziyod hukmronlik qilgan sovet tuzumi va Kommunistax partiya yakka hukmronligi davrida milliy urf-odatlar va an’analarga zarba berildi. KPSS mafku raviy siyosatining SSSR xalqlari ma’naviyatiga jiddiy salbiy ta’siri natijasida jamiyatda madaniyaxloqiy muhit zaiflashdi, ma’naviy qashshoqlik sovet jamiyatini tobora inqirozga yetaklovchi kuchga aylana bordi. Bu holat oxiroqibatda milliy tillarning jamiyat hayotidagi mavqei pasayishiga, uzoq yillar davomida shakllanib kelgan qadriyatlar, urf-odatlar, an’analar «o‘tmishning zararli sarqiti» sifatida ta’riflanishiga, ma’naviyatning uzviy qismi bo‘lgan din «xurofot va bid’at» deb talqin qilinishiga va shu asosda millatlarning qaramlik holatida sakdab turilishiga asos bo‘ldi. Bu yo‘l o‘z navbatida «yagona madaniyat» barpo etishga qaratilgan davlat siyosa tining asosiy yo‘nalishlaridan edi 1 . Tadqiq etilayotgan mazkur muammo sovet hukmronligi davrida kerakli mafkuraviy nuqtai nazardan taxlil qilindi. Bu yillarda chop etilgan adabiyotlarda kishilarni g‘oyaviy jihatdan tarbiyalash masalasi, yangi kishi — «kommunizmning faol quruvchisini shakllantirish muammolari» partiya mafkuraviy faoliyatining asosiy vazifasi sifatida talqin etildi. Tabiiyki, SSSRda istiqomat qilgan turli xalq va elatlarning madaniyati shakl jihatidan har xil edi. Shubhasiz, har bir xalqning zabardast madaniyat arboblari — atoqli olimlari, yozuvchilari, rassomlari, bastakorlari va h.k.larning umumiy jihatlari ko‘p edi. Ular o‘z navba tida jahon fani va madaniyatiga munosib hissa qo‘shib kelganlar. Garchi bu yutuqlarning aksariyati sotsialistax ruh ufurib 1 Ата-Мирзаев О., Гентшке В., Муртазаева Р. Межнациональная толерантность в Узбекистане: история современность. – Ташкент: Узбекистан, 2004 . 16

turuvchi baynalmilal madaniyat bo‘lsada, uning ko‘p jihatlari yuqori saviyaga mutlaq javob berar edi. Bu hol sovet mualliflarining asarlari «sotsialistik mazmun asosida yaqinlashib bormoqda» degan shioriga mos tushardi. E’tiborli tomoni shundaki, xorij matbuotida bunga «SSSRdagi kommunistlar rus madaniyatini sovet jamiyatining kelajak madaniyati sifatida tasavvur qiladilar va tasdiqlaydilar», deb ta’rif berilgan. Ta’kidlash joizki, sovet turmush tarzining ajralmas qismi bo‘lgan sovet qonunlari, an’ana va urf-odatlarini faol targ‘ib etishning salbiy oqibatini O‘rta Osiyo dagi eng yirik, aholisi ko‘p, iqtisodiy salohiyati kuchli bo‘lgan O‘zbekiston misolida ko‘rish mumkin edi. Bu masalaga yondashuv ayniqsa O‘zbekiston SSR MQ XXI syezdida yaqqol namoyon bo‘ldi. Syezd «sinfiy, partiyaviy pozitsiyalarda turib chinakam xalq an’analari va urf-odatlarini jamiki zararli va yot an’ana hamda urf-odatlardan farq qilish, g‘oyaviy dushmanlarimizning odamlarning milliy tuyg‘ularini qo‘zg‘atib, bundan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanishga urinishlariga zarba berish kerak», deb ta’kiddadi. Umuman, yagona sovet madaniyatini barpo etish maqsadida yangi urf- odatlarni va marosimlarni keng tashviqot qilish tadqiq etilayotgan yillarda chop etilgan qator asarlarda ham o‘z aksini topdi. Bu asarlarda yangicha urf-odatlar va marosimlarning ijtimoiy va ideologik mohiyati, ularning vazifasi, urf-odatlar, bayramlar va marosim larning ijtimoiy hodisa ekanligi, ularning o‘zaro munosabati, shakl va mazmuni, hatto ateistik ahamiyati tahlil etildi. Bu xususda, jumladan, O‘zbekistonning yangi tarixi ikkinchi kitobida quyidagi fikr bildiriladi: «...partiya «rivojlangan sotsializmga» erishish uchun o‘zining barcha imkoniyatlarini ishga soldi, ommaviy axborot, targ‘ibottashviqot vositalari xalq ommasi ongiga «rivojlangan sotsializm» bosqichida sotsializm o‘zining eng yuqori «fazasiga» erishadi, bu davrda sanoat, qishloq xo‘jaligi, fan va texnika, madaniyatma’rifat imkon darajada rivojlanadi, xalqning turmush darajasi muntazam oshib boradi, sovet kishilarining yangi «sotsialistik turmush tar!I» shakllanadi, degan soxta, amalga oshirib bo‘lmaydigan g‘oyalarni singdirishga 17

harakat qildi». Umuman, bu siyosat «shaklan milliy, mazmunan sotsialistik madaniyatni rus modellari bilan shafqatsizlarcha markazlashtirishdan iborat bo‘ldi». Natijada umumsovet marosimlari va bayramlari an’ana gusita aylana bordi. Kishilar turmush tarzi va ongida o‘zgarishlarga olib kelishi lozim bo‘lgan bu bayramlar xarakterining o‘zgarishi umumiy qonuniyat darajasiga ko‘tarila boshladi va bu sun’iy bayramlar darajalarga bo‘lindi. Masalan, umumxalq bayramlari — Oktabr davlat to‘ntarishi, 1 may Mehnatkashlar birdamligi kuni, SSSR Konstitutsiyasi kuni, V. Lenin tug‘ilgan kun, Sovet Armiyasi va harbiy dengiz floti, G‘alaba kuni mafkuraviy xarakterga ega bo‘lsa, kasb bayramlari, ilk maosh, tantanali pensiyaga uzatish, o‘roq va bolg‘a kabi tantanalar o‘ylab chiqarilgan bayramlar safidan o‘rin olgan edi. Shuni ham alohida ta’kidlash lozimki, jahon miqyosida nishonlanadigan Yangi yil, ko‘pchilik davlatlarda haqli ravishda tan olingan 9 may — G‘alaba bayrami hamda Xotin-qizlar xalqaro kuni 8 mart ham hamisha umuminsoniy xarakterga molik bo‘lgan bayramlar sifatida nishonlanib kelindi. Ammo shu bayramlarning nishonlanishida ham kommunistik g‘oyalar u yoki bu tarzda singdirilganligini ko‘ramiz. Ijtimoiy ishlab chiqarish an’analaridan balog‘at yoshiga yetganlikni nishonlash, ishchi va kolxozchilar safiga qabul qilish, yubileylar, pensiyaga uzatish, pasport, komsomol bi leti, yetuklik attestati topshirish, orden va medallar, mukofotlarni taqsim etish marosimlari ikkinchi darajaga, oilaviy-maishiy — farzand tug‘ilishi, to’y, tug‘ilgan kunni nishonlash va boshqalar uchinchi darajaga kiritilgan edi. Lekin xalqlarning yuz yillar davomida shakllanib kelgan, eng yaxshi insoniy hislarni o‘zida mujassamlashtirgan bu bayramlarga sinfiy-mafkuraviy nuqtai-nazardan qarash ko‘p holda odatiy holga aylanib qolgavdi. Aslida O‘zbekiston aholisining 60 foizdan kupi asosan qishloq joylarida istiqomat qilganligi bois, kishloq aholisi uchun ham o‘ylab topilgan mafkuraviy xarakterga ega bayramlar tashkil etilgan edi. Shu sababli Qurultoy, Urug‘ qadash marosimi, Yoshlarni paxtakorlar safiga tantanali qabul qilish, Birinchi gul bayrami, Ilk 18

maosh, Qizil karvon (Birinchi oq oltin karvoni), Paxta bayrami (hosil bayrami) kabi bayramlar, «Komsomolcha to‘ylar» ham kishloqhayotiga kirib keldi. Bular orasida «paxta bayrami» keng nishonlanib, XX asr 80-yillariga kelib eng katta bayramlardan biriga aylandi. Xullas, yangi urf-odatlarni joriy etish natijasida bog‘bon, polizchilar yetishtirgan hosilning ko‘rigi sifatida boshlangan tadbirlar yangi badiiy dasturlar bilan qo‘shib o‘tkaziladigan bayramlar tusini ola boshladi. Bu bayramlar dastlab tumanlar markazlarida tashkil etilib, so‘ngra viloyat miqyosiga o‘tgan. Yangicha to‘ylar deb talqin qilingan tuy marosimlari ham mahallalarda tuzilgan to‘y komissiyalari ishtirokida o‘tkazilardi. Bunday komissiyalar respublikaning bir qancha viloyatlarida tuzildi. Mazkur komissiyalar urf-odatga aylanib ketgan Eshik ochdi, Tugun qaytardi, Xordiq, Idish qaytdi, Fotiha to‘yi, Qormang marosimlari, To‘y berdi, Kuyov chaqirdi, Ota ko‘rdi kabi rasmrusumlarga barham berish borasida turli choratadbirlarni amalga oshirdi. Masalan, Namangan viloyatining shahar va qishloqlarida ham yangicha to‘ylarni o‘tkazish bo‘yicha komissiyalar tashkil etilgan bo‘lib, bu komissiyalarning kengashi va seminarlari klublarda, «Baxt uylari»da muntazam o‘tkazib turilardi. Ularda «To‘y o‘tkazish tartibi», «To‘y dasturxoni», «Mehmon kutish», «To‘y mablag‘i», «To‘ylarimiz — o‘ylarimiz» kabi mavzularda ma’ruzalar va suhbatlar o‘tkazilardi. Shu hol e’tiborga sazovorki, bu harakatlar aholi orasida «komsomolcha» to‘ylarning ko‘payib borishiga ham sabab bo‘layotgan edi. Birgina Namangan shahrining o‘zida komsomol to‘ylarini uyushtirish ishlari keng ko‘lamda amalga oshirildi. Bir necha ming yillik tarixga ega bo‘lgan, xalqimiz uzoq yillar davomida nishonlab kelgan «Navro‘z» ham aynan mana shu yillarda ta’qibga uchradi. Tarixdan ma’lumki, «Navro‘z» dehqonlar uchun yangi mehnat yili boshlanganini bildirar, an’anaga muvofiq bahorda kun va tun tenglashganida nishonlanar edi. «Navro‘z» asrlar davomi da kishilarda ona yerga, tabiatga muhabbat tuyg‘usini uyg‘otgan, kishilarni birbiriga nisbatan mehrmuruvvatli va oqibatli bo‘lishga 19

chorlagan. Biroq XX asrning 80-yillari o‘rtalarida «Navro‘z»ni O‘zbekistonda umumxalq bayrami sifatida nishonlash masalasida paydo bo‘lgan to‘siklar qattiq tortishuvlarga ham sabab bo‘ldi. «Navro‘z»ga qarshi harakatlar ham milliy madaniyatlarni qoralash va cheklashga qaratilgan tadbirlardan biri edi. O‘zbekistan SSR Kompartiyasi MQ XVI plenumi (1984)dan so‘ng yuzaga kelgan vaziyat, O‘zbekiston SSR Kompartiyasi birinchi kotibi I. Usmonxo‘jayev va O‘zbekiston SSR Kompartiyasi MQ mafkura bo‘yicha kotibi R. Abdullayevaning «mafkuraviy bo‘shliqni» yuzaga keltirmaslik borasidagi «sa’yharakatlari» natijasida 1986 yilga kelib «Navro‘z» bayrami butkul bekor etildi. Islom diniga aloqasi bo‘lmagan bayramga «diniy» degan tamga bosildi 1 . 1986 yilning 17 mart kuni viloyat partiya tashkilotlarining kotiblari, ommaviy axborot vositalari mas’ul xodimlari O‘zbekiston SSR Markaziy Qo‘mitasiga taklif etildi, — deb eslaydi keksa jurnalist, tarix fanlari nomzodi, o‘sha yig‘inning ishtirokchisi Nazirjon Tojiboyev, — yig‘ilishni MQ mafkura bo‘yicha kotibi R. Abdullayeva ochib, gapni dabdurustdan yaqinlashib kelayotgan «Navro‘z» bayramiga munosabatimizni belgilab olishimiz kerakligidan boshladi. Ungacha na matbuotda, na radiotelevideniyeda, na joylarda «Navro‘z» haqida hech qanday ran aytilmay, unga tayyorgarlik ko‘rilmay kelayotgan edi. U Markaziy Ko‘mitada «Navro‘z»ni bundan keyin xalq bayrami sifatida nishonlamaslikka qaror qilinganligini, bu haqda barcha partiya va sovet tashkilotlariga ko‘rsatma berilganligini alohida ta’kidladi. Shunda Samarqandda chiqadigan «Leninskiy put» gazetasining muharriri Boris Shchegolixin, Surxondaryo viloyati te levideniye va radio komitetining raisi, yozuvchi Ozod Avloqulovlar zaldan luqma tashlab, bir oydan beri qo‘shni Tojikistonning shahar va qishloqlarida karnaysurnay sadolari ostida «Navro‘z»ga zo‘r tayyorgarlik ko‘rilayotganligi, bu viloyatlarning aholisi har kuni mazkur tadbirlarning guvohi bo‘lib turganligini bildirishib, «bizda «Navro‘z» nishonlanmasa, xalqimizga buning sababini qanday tushuntiramiz», deb so‘rab qolishdi. «Bu sizlarning ishingiz emas, — deb dag‘dag‘a qildi R. Abdul- 1 Yunusova X. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy jarayonlar. Toshkent, “Abu Matbuot-Konsalt”, 2009.-B. 78. 20

layeva, — sizning vazifangiz Markaziy Qo‘mita topshirig‘ini bajarish». O‘zbekiston SSR Kompartiyasi MQ kotibi R. Ab dullayeva o‘ylab turib, keyingi yildan boshlab «Navro‘z» o‘rniga «Navbahor» bayramini joriy etish haqida va’da berdi. O‘sha yili qo‘shni respublikalarda «Navro‘z» keng umumxalq bayrami sifatida nishonlanib, bizda esa «21 mart — irqiy kamsitishni tugatish uchun xalqaro kurash kuni» bilan almashtirildi. Shundan so‘ng respublikada, xususan, Surxondaryo viloyatining Denov, Sariosiye tumanlarida istiqomat qiluvchi ayrim aholi Tojikiston tumanlariga borib bu bayramni nishonladilar». 1985—1986 yillarda respublika ommaviy axborot vosi talari ham bu bayramni o‘z sahifalarida yoritmadi. Garchi «Navro‘z» bayrami sovet hukumati tomonidan e’tiborga loyiq deya hech qachon rag‘batlantirilmagan bo‘lsada, lekin sovet hokimiyatining barcha davrlarida bu bayram xalq orasida yashab, an’anaviy tarzda nishonlanib kelingan. Dastlab bu bayram aprel oyining o‘rtalaridan sun’iy o‘ylab topilgan «Navbahor» nomli bayram bilan almashtirildi. Biroq milliy bayramlarning taqiqlab qo‘yilishi xalq noroziligiga sabab bo‘la boshlaganligi uchun mil liy an’analar, marosimlar va bayramlarni qayta tiklash jiddiy masalaga aylandi. «Navbahor» deb atalgan yangi bay ram moddiy zaminga ega bo‘lmaganligi sababli uzoq yashay olmadi. Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, o‘sha yillarda respub lika rahbariyati turli yig‘inlarda bu bayram va uning «zararli» tomonlari haqida ma’ruza qilib, yangi madaniyatni shakllantirishda asosiy to‘siq deb ta’riflab kelganlar. O‘rganilayotgan davrda matbuotda berilgan ma’lumotlar asosan «Navro‘z» bayramiga munosabat mazmuniga ega edi. XX asrning 80-yillari oxirlariga kelib Respublika mafkura komissiyasi «Navro‘z» bayramini nishonlash masalasini qayta ko‘rib chiqdi. Natijada, «Xalq bayramlarini tiklash muammolari» yuzasidan ishchi guruhi tashkil etildi. Ushbu ishchi guruhiga O‘zbekiston SSR Madaniyat vaziri, yozuvchi O‘. Umarbekov rais etib saylandi. Olib borilgan faol harakatlar natijasida ishchi guruhi tomo nidan 2121

martdan 21 aprelgacha bo‘lgan kunlarni «Navro‘z» emas (chunki ateistik va antigumanistik kommunistik g‘oyalar va tazyiq kuchli bo‘lgan), balki «Insoniylik va tabiatni e’zozlash oyligi», deb e’lon qilish tavsiya etil di. Shu muddat ichida «Xotira kuni», «Birinchi pushta», «Birinchi ekin», «Don, maysa va suv kuni», bolalarning «Boychechak» bayramini va boshqa marosimlarni o‘tkazish belgilandi103. E’tiborli tomoni shundaki, bu bayramlar ni tiklash uchun harakat juda murakkab ijtimoiy-siyosiy jarayonlar ichida kechdi. Chunki bayramlarning ta’qib ostida bo‘lishi xalq xotirasidan bayramlarda uyushtiriladigan «katta tomoshalar»ni, bayram oldidan qariyalarni, xastalar va nochorlarni borib ko‘rish kabi insoniy xislatlarni o‘chirib yuborayozgandi. Shunday bo‘lsada, bu bayramlarga O‘zbekiston SSR Kompartiyasi MQ qoshida xalq bayramlari va marosimlarini tiklash muammolari yuza sidan tuzilgan ishchi guruhi boshchilik qildi. Bu tadbirlar respublikada kuchaygan milliy uyg‘onish jarayenining muhim qadamlaridan biri edi. XX asrning 80-yillari, shuningdek, O‘zbekistonda dinga va diniy qadriyatlarga qarshi yangi harakatlar bo‘lganligi bilan ham xarakterlanadi. Shu yillarda mamlakatda diniy idoralarni qattiq nazorat qilish, ularning sonini kamaytirish va faoliyatini doimiy nazorat ostiga olish kuchaydi. O‘zbekiston Prezidenti I. A. Karimov dinning ma’naviy, ijtimoiy, tarixiy ildizlari, inson kamolotidagi o‘rni va ahamiyati ustida to‘xtalib, mustaqil taraqqiyotimizning ilk bosqichlaridayoq quyidagi teran fikrlarni aytgan edi: «Din inson poklanishi, ruxiy qudrat olishi, qalban uyg‘onishi manbaidir. Shu paytgacha bizga din afyundir, deb kelindi. Dindorlar quvg‘in qilindilar. Otaonasiga janoza o‘qiganlar jazoga tortildilar. Xullas, ne hunarlar ko‘rsatmasinlar islom yashashdan to‘xtamadi. Nega? Chunki u bizning ongimiz, shuurimiz, hayotimiz, borlig‘imizdir. Bugun ana shu din orqali vujudimizga musaffolik, dilimizga, inshoolloh, poklik kirib kelmoqda. Axloqodob, ma’rifat yana xonadonlarimiz fayziga, odamlar xislatiga aylanishida islomning o‘rni benihoya bo‘lmoqda» 1 . 1 Yunusova X. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy jarayonlar. Toshkent, “Abu Matbuot-Konsalt”, 2009.-B. 85. 22

Sovet davlatining ateistik tarbiyaga zo‘r berishi, kishilarni diniy e’tiqodi uchun jazolash siyosati xorijlik tadqiqotlarda ham o‘z aksini tottgandi. Ko‘pgina g‘arb va sharq mamlakatlaridagi sovetshunos olimlar sovet dav latining dinga nisbatan munosabatini o‘tgan asr 80-yillarining boshlaridayoq xolis baholaganlar. Bu o‘rinda Londonda chiqadigan «SSSR va musulmon dunyosi» nomli maqolalar to‘plami muharriri Yakov Rayning 1984 yilda bosilgan «70-yillar oxirida islom traditsionalizmining jonlanishi va uning sovetlarning dinga bo‘lgan munosabatiga ta’siri» nomli maqolasini misol keltirish mumkin. Muallifning fikricha, bu yillarda ayrim musul mon mamlakatlarida yuz bergan siyosiy o‘zgarishlar sovet hukumatining islom din iga bo‘lgan munosabatiga ta’sir etgan, lekin uning mohiyatini o‘zgartirib yubormagan. Ikkinchi jahon urushidan keyin din, jumladan, islom butunlay reaksion deb baholanib, «xalqlarni qul qilish vositasi» sifatida ta’riflab kelingan bo‘lsa, 1970 yillarga kelib ayrim sharq xalqdari islom bayrog‘i ostida imperializmga qarshi olib borgan kurashi «progressiv harakat» sifatida baholandi. Bizningcha, bu sovet davla tining tashki siyosatida katta o‘rin olgan edi. Lekin «mamlakat ichida islom, agar ateistik tarbiya zaiflashtirilsa, mamlakatni ichichidan qo‘porib tashlaydigan kuch» sifa tida baholandi. Xorijdagi mamlakatlar tomonidan so vet davlatining bu boradagi siyosati tanqid qilinishi «burjua propagandasi», «sovet tuzumiga qilingan tuhmat» deb baholandi. Darhaqiqat, sobiq SSSRda XX asr 80-yillarida dinga qarshi kurash yangicha va ancha kuchli shakllarda olib borildi. Bu davrda diniy idoralar faoliyatini cheklash, dindorlar va ruhoniylarni ta’qib etish, masjidlarni xarob holga keltirish, muqaddas ziyoratgohlarni buzib tashlash, diniy marosimlarda ishtirok etganlarni ta’qib ostiga olish, hatto yoshlarning milliy kiyimlarni kiyib yurishi ham ochiqdanochiq qoralandi. Bunday beboshliklarning sabablari ustida to‘xtab, akademik E. Yusupov quyidagi fikrlarni aytgan edi: «Kishilarning hali kuchli bo‘lgan e’tiqodlariga munosabatda ma’muriy usullarni qo‘llashga o‘tib olish ma’naviy ojizlik va ilojsizlikning oqibatidir. Omma o‘rtasida ishonchini yo‘qotgan, xalqning qalbiga to‘g‘ri yo‘l topa olmaydigan, uning talab va ehtiyojlarini, 23

jamoatchilik fikrini bilmaydigan va bilishni istamaydigan kishilargina shu yo‘ldan borishi mumkin. Jamiyatning ma’naviy kamoloti, ehtiyojlariga nisbatan zo‘ravonlik usullarini qo‘llash har doim ham tanazzul oldidagi og‘ir talvasaning ifodasi bo‘lgan». 1981 yili SSSR Ministrlar Soveti qoshidagi Diniy ishlar bo‘yicha bo‘lim tomonidan partiyaning dinga nisbatan olib borayotgan siyosatini ifodalovchi «Mahalliy sovetlar tomonidan din va diniy marosimlar haqidagi qonunga amal qilinishini nazorat etishning ba’zi masalalari» nomli maxsus qo‘llanma tayyorlanib, ittifoqdosh respublikalarning barcha Markaziy Ko‘mitalariga yuborildi. Ushbu qo‘llan mada mahalliy sovetlarning asosiy vazifalari Konstitutsiyada belgalab berilgan vijdon erkinligi huquqini himoyalash, diniy tashkilotlar va ruhoniylar din haqidagi qonunlarga rioya etishini nazorat qilish, kishilarning diniy uyushmalarga birlashish «huquqini himoya etish», dinga ishonuvchilarning ariza va shikoyatlariga e’tibor bilan qarashdan iborat» ekanligi ko‘rsatib o‘tildi. Shuningdek, mazkur qo‘llanmada «dindorlarning diniy ehtiyojlarini qondirishga to‘sqinlik qilish, dinga e’tiqod qilish erkinligini cheklash sotsialistik demokratiya talablariga butunlay zid» ekanligi ham ko‘rsatib o‘tildi. Qaqiqatda bu hujjat yuzaki bir ko‘rinish bo‘lib, dinga va dindorlarga munosabat mohiyatini yashirishga qaratilgan edi. Chunonchi, bu qo‘llanmada barcha respublikalar mahal liy sovetlarida din va dindorlar bilan bo‘lgan munosabatlar masalasini hal etuvchi komissiyalar tuzish lozimligi ham ko‘rsatib o‘tilgan. Ushbu komissiyalar aslida partiyaning din va dindorlarga munosabatini belgilab berishi kerak edi. Jumladan, mazkur komissiyalar zimmasiga «din haqidagi davlat qonunlarini tan olmaydigan, ro‘yxatdan o‘tishdan bosh tortayotgan, norasmiy yig‘inlar o‘tkazayotgan, diniy adabiyotlarni nashr etayotgan, yosh bolalarni to‘plab diniy ta’lim berayotganlarga qarshi murosasiz kurashish» vazifasi yuklatildi. Bu dindor larga qarshi ma’muriy yo‘l bilan kurashish yana dolzarb vazifa sifatida kun tartibiga qo‘yilayotganligidan darak berar edi. 24

KPSS MKning 1981 yil 22 sentabrdagi «Ateistik propagandani kuchaytirish» to‘g‘risidagi qarori, SSSR Ministrlar Soveti qoshidagi diniy ishlar bo‘yicha qumitaning qarorlarini amalga oshirish maqsadida V O‘zbekiston SSR partiya va davlat idoralari tomonidan ham dindorlar va diniy muassasalar o‘z faoliyatida hukumat qabul qilgan qonunlarga rioya qilishini nazorat qiluvchi komissiyalarning faoliyatini yanada kuchayti rish tadbirlari belgilandi. O‘zbekiston SSR Kompar tiyam MKda bu masala bo‘yicha alohida qaror qabul qilindi. Ushbu qarorda barcha partiya va sovet tashkilot lari din va diniy idoralar faoliyatiga munosabatda kommunistik mafkura g‘oyalariga rioya qilishi shart ekani ko‘rsatib o‘tildi. Ushbu komissiyalarni tashkil etish, faoliyatini takomillashtirishda komissiya a’zoligiga ko‘proq partiya a’zolarini, jamoat tashkilotla ri, mehnat jamoalari vakillarini jalb etish lozimligi ham alohida ta’kidlandi. Komissiyalar doimiy ravishda ruhoniylar o‘z ishini qonun doirasida olib borishlarini, sunnat to‘ylari, nikoh o‘qish, janozada kishilar ishtirok etishini doimiy nazorat qilib turishi kerak edi. Bu hujjatlar respublikadagi barcha viloyatlarda, korxonalarda muhokamaga qo‘yilib, ular oldidagi asosiy vazifalar belgilab olindi. Respublikada tarkibiga jami 6.500 nafar kishini birlashtirgan 587 nafar ana shunday komissiya ish olib bordi114. Xar bir viloyatda tashkil etilgan doimiy komissiya lar tarkibiga jamoat tashkilotlari vakillari muntazam ravishda jalb qilindi. Natijada 1980 yil boshida Farg‘ona viloyatida 150 ta, Qashqadaryo viloyatida 137 ta, Surxondaryo viloyatida 60 ta, Toshkent viloyatida 23 ta, Buxoro viloyatida 20 ta, Qoraqalpog‘iston ASSRda 24 ta ko missiya tashkil etildi 1 . 1982 yil 26 yanvarda O‘zbekiston SSR Ministrlar Sovetida bu masala yuzasidan yana maxsus qaror qabul qilinib, unda joylardagi komissiyalarning faoliyatini jonlantirish bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirlar belgilandi. Bu qarordan avval ham respublikada tashkil etilgan komis siyalarning faoliyati har tomonlama o‘rganib chiqilgan edi. 1 Yunusova X. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy jarayonlar. Toshkent, “Abu Matbuot-Konsalt”, 2009.-B. 88. 25

Qarorda belgilangan vazifalarni bajarish masalasi Qoraqalpog‘iston ASSR Ministrlar Sovetida, Toshkent shahar ijroiya qo‘mitasida ham maxsus muhokama etildi. Komissiya nizomi ham 2000 nusxada o‘zbek va rus tillarida nashr etilib, tezda xalq deputatlari mahalliy sovetlari ijroiya qo‘mitalariga, mutasaddi vazirliklar va boshqa idoralarga yuborildi. Shuningdek, yuqoridagi ni zom qoraqalpoq tilida ham qo‘shimcha tarzda 200 nusxada nashr etildi. Yuqoridagi qarordan so‘ng Respublikaning bir qancha viloyatlarida qarorni bajarishga bag‘ishlangan seminarkengashlar bo‘lib o‘tdi. Partiya tashkilotlari viloyatlarda tuzilgan komissiyalarga katta vakolatlar berdi. Komissiyalar diniy tashkilotlarda asosan partiya olib borayotgan siyosatni targ‘ib qilishi, SSSR Konstitutsiyasiga asosan ularga vazifalarini tushuntirib borishi lozim edi. O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti Diniy ishlar qo‘mitasi bergan ma’lumotlarga ko‘ra, bu tadbirlar natijasida «shahar va qishloqlarda yashovchi aholi o‘rtasida din na diniy muassasalarning ta’siri kamayib, qurbonlikka mol so‘yish, ro‘yxatdan o‘tmagan masjidlarda namoz o‘qish hollari kamaygan». Ta’kidlash lozimki, ushbu ma’lumotlarda respublika da bu sohadagi vaziyat ancha yumshatib ko‘rsatilgan. Rasmiy ma’lumotlarga qaraganda, birgina 1982 yilning o‘zida Ramazon hayiti namozida ro‘yxatdan o‘tgan masjidlarda 139 ming kishi ishtirok etgan. Tushgan xayriya mablag‘lari esa 158 ming rublni tashkil etgan. Qurbonlik qilish maqsadida so‘yilgan qo‘ylarning soni 2290 tani tashkil et - gan. hayit namozida qatnashganlar Namanganda 900 kishiga, Buxoroda 550 kishiga, Jizzaxda 300 kishiga, Tosh kent viloyatida 800 kishiga, Surxondaryoda 530 kishiga kamaygan121. O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti qoshidagi Diniy ishlar qo‘mitasi Qurbon hayiti kunlarida o‘tkazilgan tadbirlar va ularning natijalari haqida markazga yozgan hisobotlarida «partiya va sovet tashkilotlari rahbarligi ostida joylarda o‘tkazilgan ogohlantirish tadbirlari shahar va qishlokdarda yashovchi aholining diniy e’tiqodi biroz pasayishiga, «soxta ruhoniylarning ta’ siri kamaiishiga, ro‘yxatdan o‘tmagan masjidlarda namoz o‘qish hollari ozayishiga 26

olib keldi. Ayrim joylarda qur bonlikka so‘yilayotgan qo‘y va mollarning soni ham kamaydi», deb ko‘rsatilgan. 27

1.3. Milliy tillar masalasi va uning mohiyati O‘zbekistonning kelajakdagi poydevori hozirgi kunda davlat mustaqilligini ta’minlovchi ijtimoiy-iqtisodiy, mafkuraviy jarayonlarning qay darajada rivojlanishi va uning xalq ongiga singib borishi bilan bevosita bog‘liqdir. Ayni paytda mafkura sohasidagi vazifalar qatoriga ma’naviy qadriyat va an’analarni tiklash bilan bir vaqtda o‘zbek tilining davlat maqomi sifatidagi o‘rnini yanada kuchaytirish ham kiradi. Zero, o‘zbek tili xalq ma’naviyatining asosiy zaminidir. 1980-yillarning ikkinchi yarmida o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilishi mustaqillik sari yo‘lning dastlabki yutuqlaridan biri edi. O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilib, qonun bilan mustahkamlanganidan so‘ng respublikada ishlab chiqilgan Davlat dasturi asosida hukumat til komissiyasi tashkil etildi hamda uning a’zolari barcha korxona va tashkilotlarga biriktirib qo‘yildi. Ular davlat tilining qay darajada amalga oshirilishini nazorat qilib, vaqtivaqti bilan komissiya majlislarida hisobot berib turdilar. Til masalasi KPSS dasturlari, syezd qarorlarida ham o‘z aksini topgan edi. Masalan, KPSS XXII syezdida «yagona sovet xalqi» yuzaga kelishi xususidagi konsepsiya ilgari surilgan bo‘lib, shubhasiz, bu yagona xalqning muomala vositasi rus tili bo‘lgan edi140. Anjumanlarda belgilangan vazifalarga ko‘ra rus tilini maktablarda o‘qitish kuchaytirilgan, «rus tili — ikkinchi ona tili» kabi shiorlar ilgari surilgan, «millatlar va elatlarning ulug‘ tarixiy baxti, butun jahon diqqatini o‘ziga tortgan rus tili umumiy fikr almashish vositasiga aylangandi», rus tili «butunittifoq til» sifatida SSSR xalqlarini birlashtiruvchi kuchga aylanib bo‘lgan edi 1 . XX asrning 50—60 yillaridan boshlab o‘zbek tili davlat idoralarida, yig‘ilish va majlislarda muomaladan deyarli chiqib ketdi. Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida esa uning mavqei ancha tushdi. O‘zbek tilida chop etiladigan darsliklar, o‘zbek va sovet adabiyoti namoyandalari, hatto Navoiy asarlarining nusxasi tobora 1 Yunusova X. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy jarayonlar. Toshkent, “Abu Matbuot-Konsalt”, 2009.-B. 92. 28

kamayib bordi. Muassasa va korxonalarda mahalliy aholi aksariyat ko‘pchilikni tashkil etgani holda turli doiradagi yig‘ilish va majlislar faqat rus tilida o‘tkaziladigan bo‘ddi. Milliy kadrlarning ma’lum qismi esa, ba’zi sabablarga ko‘ra, ona tilida yozish va so‘zlashdan mahrum edilar. O‘zbek tiliga bo‘lgan e’tiborsizlik shu darajaga borib yetgan ediki, hatto poytaxtdagi Madaniyat instituta hamda Teatr va rassomchilik institutidagi O‘zbek tili kafedralari ham tugatilib, ba’zi oliy o‘quv yurtlaridagi O‘zbek tili kafedralari «O‘zbek tili kafedrasi» deb atalmay, «Tillar klfedrasi» deb yuritila boshlandi. Mahalliy ziyolilarni pirlashtiruvchi ijodiy uyushmalarda ham ish asosan rus I ilida olib borilar edi. O‘zbek tilida kitoblar chop etish mushkul ahvolga tushib qolgandi, Respublika fani markazi bo‘lmish Fanlar Akademiyasida ham ilmiy asarlar asosan rus tilida chop etilardi. Masalan, O‘zbekiston SSR FA Tarix institutida tayyorlangan ilmiy asarlarning 80 foizi rus tilida, 16 foizi xorijiy tillarda, 4 foizi esa o‘zbek tilida nashr etildi. 1983 yil 20 mayda Samarqandda rus tilini o‘rganishga bag‘ishlangan respublika ilmiyamaliy anjumani bo‘lib o‘tdi. Unda respublika o‘quv yurtlarida rus tilini o‘rgatishni takomillashtirish, buning uchun maktabgacha yoshdagi bolalar, maktab, hunar-texnika bilim yurtlari, harbiy xizmat yoshiga yetmagan va harbiy xizmatga chaqirilgan yoshlar o‘rtasida bu ishlarni yaxshilash masalalari ko‘rib chiqildi. Umuman, anjumanda rus tili «insoniyat tarixida odamlarning yangi birligi — sovet xalqi birligini mustahkamlovchi qudratli kuchlardan biri ekanligi ta’kidlandi». Buning uchun rus tilini tashviqot qilpshda ommaviy axborot vositalaridan foydalanish masalalariga e’tibor qaratish lozimligiga urg‘u berildi. Mazkur sohadagi xatoliklar eng avvalo ijtimoiy hayotda o‘zbek tilidan foydalanishning astasekin torayib borishi bilan izohlanardi. Sovet davlati milliy siyosatida tilga bunday munosabat milliy madaniyatlar rivojlanishi yo‘lidagi jiddiy to‘siklardan biri edi. Shuni ta’kidlash lozimki, respublikada yillar davomida istiqomat qilib kelgan turli millat vakillari O‘zbek o‘z aksini topgan edi. Masalan, KPSS XXII 29

syezdida «yagona sovet xalqi» yuzaga kelishi xususidagi konsepsiya ilgari surilgan bo‘lib, shubhasiz, bu yagona xalqning muomala vositasi rus tili bo‘lgan edi. Anjumanlarda belgilangan vazifalarga ko‘ra rus tilini maktablarda o‘qitish kuchaytirilgan, «rus tili — ikkinchi ona tili» kabi shiorlar ilgari surilgan, «millatlar va elatlarning ulug‘ tarixiy baxti, butun jahon diqqatini o‘ziga tortgan rus tili umumiy fikr almashish vositasiga aylangandi», rus tili «butunittifoq til» sifatida SSSR xalqlarini birlashtiruvchi kuchga aylanib bo‘lgan edi. XX asrning 50—60yillaridan boshlab o‘zbek tili davlat idoralarida, yig‘ilish va majlislarda muomaladan deyarli chiqib ketdi. Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida esa uning mavqei ancha tushdi. O‘zbek tilida chop etiladigan darsliklar, o‘zbek va sovet adabiyoti namoyandalari, hatto Navoiy asarlarining nusxasi tobora kamayib bordi. Muassasa va korxonalarda mahalliy aholi aksariyat ko‘pchilikni tashkil etgani holda turli doiradagi yig‘ilish va majlislar faqat rus tilida o‘tkaziladigan bo‘ldi. Mil liy kadrlarning ma’lum qismi esa, ba’zi sabablarga ko‘ra, ona tilida yozish va so‘zlashdan mahrum edilar. O‘zbek tiliga bo‘lgan e’tiborsizlik shu darajaga borib yetgan ediki, hatto poytaxtdagi Madaniyat instituta hamda Teatr va rassomchilik institutidagi O‘zbek tili kafedralari ham tugatilib, ba’zi oliy o‘quv yurtlaridagi O‘zbek tili kafedralari «O‘zbek tili kafedrasi» deb atalmay, «Tillar kafedrasi» deb yuritila boshlandi. Mahalliy ziyolilarni iirlashtiruvchi ijodiy uyushmalarda ham ish asosan rus tilida olib borilar edi. O‘zbek tilida kitoblar chop etish mushkul ahvolga tushib qolgandi, Respublika fani mar ka sh bo‘lmish Fanlar Akademiyasida ham ilmiy asarlar asosan rus tilida chop etilardi. Masalan, O‘zbekiston SSR FA Tarix institutida tayyorlangan ilmiy asarlarning 80 foizi rus tilida, 16 foizi xorijiy tillarda, 4 foizi esa o‘zbek tilida nashr etildi. 1983 yil 20 mayda Samarqandda rus tilini o‘rganishga bag‘ishlangan respublika ilmiyamaliy anjumani bo‘lib o‘tdi. Unda respublika o‘quv yurtlarida rus tilini o‘rgatishni takomillashtirish, buning uchun maktabgacha yoshdagi bolalar, maktab, hunar-texnika bilim yurtlari, harbiy xizmat yoshiga yetmagan va harbiy xizmatga chakirilgan yoshlar o‘rtasida bu ishlarni yaxshilash masalalari ko‘rib 30

chiqildi. Umuman, anjumanda rus tili «insoniyat tarixida odamlarning yangi birligi — sovet xalqi birligini mustahkamlovchi qudratli kuchlardan biri ekanligi145 ta’kidlandi». Buning uchun rus tilini tashviqot qilishda ommaviy axborot vositalaridan foydalanish masalalariga e’tibor qaratish lozimligiga urg‘u berildi. Mazkur sohadagi xatoliklar eng avvalo ijtimoiy hayotda o‘zbek tilidan foydalanishning astasekin torayib borishi bilan izohlanardi. Sovet davlati milliy siyosatida tilga bunday munosabat milliy madaniyatlar rivojlanishi yo‘lidagi jiddiy to‘siqlardan biri edi 1 . Shuni ta’kidlash lozimki, respublikada yillar davomida istiqomat qilib kelgan turli millat vakillari O‘zbek tiliga o‘zgacha hurmat bilan qaraganlar. O‘zbek tili barcha turkiy tillar bilan umumiy negizga ega bo‘lganligi sababli, ularni O‘zbekistonda istiqomat qilib kelgan qozoqlar, qirg‘izlar, qoraqalpokdar, tatarlar, turkmanlar yaxshi tushungan. Shu bilan birga tojiklar va Buxoro yahudiylari orasida ham bu tilni bilmaydiganlar kam bo‘lgan. O‘zbekis tonda necha yillar davomida istiqomat qilib kelgan koreyslar, armani, ruslarning ma’lum qismi ham mahalliy aholi bilan yaqinlashib, hurmat yuzasidan o‘zbek tilini o‘rganishga harakat qilganlar. Ayniqsa, qishloq joylarda yashagan slavyan millatiga mansub kishilar orasida ham o‘zbek tilini yaxshi bilib, elyurt hurmatiga sazovor bo‘lganlar ko‘p edi. 1959 yilgi butunittifoq aholini ro‘yxatga olish ma’lumotlarida ko‘rsatilishicha, O‘zbekistonda istiqomat qiladigan turkmanlardan 166,6 ming nafar, qozoqlardan 263,4 ming nafar, qirg‘izlardan 298,6 ming nafar, uyg‘urlardan 347,0 ming nafar, tojiklardan 690,7 ming nafar kishi o‘zbek tilini yaxshi bilganlar. 1989 yil ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonda yashab, o‘zbek tilida erkin muloqot qiladigan qozoqlar 11,8 foizni, uyg‘urlar 20,4 foizni, turkmanlar 22,8 foizni, qirg‘izlar 30,7 foizni, to jiklar 36,6 foizni tashkil etgan. Demak, yuqoridagi dalillarni e’tiborga olsak, 1980-yillarning oxirida O‘zbekistonda yashovchi aholining deyarli 90 foizi o‘zbek tilida gapirish va bu tilni tushunish imkoniga ega bo‘lgan. Lekin o‘zbek tilini o‘rganishga ehtiyojning 1 Yunusova X. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy jarayonlar. Toshkent, “Abu Matbuot-Konsalt”, 2009.-B. 115. 31

kamligi ayniqsa markaziy shaharlarda uni o‘rganuvchilar sonining keskin kamayishi sabablaridan biri edi. Barcha viloyatlarda yashovchi ruslar o‘rtasida ham mahal liy tillarni bilganlar soni nisbatan kam bo‘lgan. Qashqadaryo, Xorazm viloyatlarida yashovchi ruslar orasida faqat ona tilida so‘zlasha oladiganlar ularning 99,8—99,9 foizini tashkil etgan148. Shu o‘rinda Farg‘ona viloyatida istiqomat qilgan L Xodyakovaning fikrlarini keltirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Maqolada, jumladan, shunday deyiladi: «O‘zbeklar ruscha gapirishadi, bizga o‘zbekcha gapirishning hojati bormikan», deyuvchilar ham topiladi. Biroq, ikki xalq birbirini yaxshiroq tushunishida eng yaqin yo‘l, bu ularning tilini o‘rganish demakdir. Xozirgi vaqtda Farg‘onada yashayotgan yevropaliklarning ko‘pchiligida o‘zbek tilini o‘rganishga ishtiyoq katta. Ular orasi da yoshlar ham, pensiya yoshiga yaqinlashib qolganlar ham bor. Kurslarda shug‘ullanayotganlar o‘zlari uchun ajoyib kashfiyotlar qilishmoqda. Ma’lum bo‘lishicha, rus tilida turkiy so‘zlar juda kup, o‘zbek tili esa yaxshi o‘zlashtirib olinadigan boy, ohangdor til ekan. Bu tilni bilish qozoq, qirg‘iz, turkman, qoraqalpoq va boshqa turkiy tillarga mansub xalqlar bilan gaplashish imkonini berar ekan. Axir hozir mamlakatning kattagina qismida xuddi mana shu tillarda gapiruvchi xalqlar yashaydida». 1980-yillarning o‘rtalaridan boshlab mamlakat hayotida qisman demokratlashuv, milliy tillarning qadrqimmati, jamiyat hayotidagi o‘rni va ahamiyatini oshirish uchun harakat barcha milliy, ijtimoiy-siyosiy harakatlardan o‘rin olgan asosiy g‘oyalardan biriga aylandi. Millatlararo munosabatlarning boshqa ko‘plab muammolari singari mamlakatda milliy tillar faoliyat ko‘rsatishi va o‘zaro munosabatlari masalasi alohida ajralib chiqsi. Buning oqibati o‘laroq, til siyosati masalalari o‘tkir munozara tusini oldi. Sovetlar mamlakatida milliy tillarga bo‘lgan munosabat masalasini chuqur o‘rgangan R. B. Xensi o‘zining 1984 yilda Londonda chop etilgan «Kuchayib borayotgan ikki tillilik va uning sovet musulmonlariga ta’siri» nomli maqolasida bu muammoni rus bo‘lmagan xalqdarning mil liy ongi o‘sishi bilan bog‘lab tahlil32

etgandi. Uning fikriga ko‘ra, «sovet davlati boshqa xalqlarni siyosiy va madaniy jihatdan ruslashtirish siyosatini olib bordi. Mil liy ong va e’tiqodiy birlik tuyg‘usi kuchayib borayotgan sharoitda bu yo‘l istiqbolsizdir. Sovet davlati milliy madaniyatlarga nisbatan kamsitish siyosatini olib borayotgan sharoitda rus bo‘lmagan xalqlar o‘z tili, madaniyatini ko‘proq qadrlash yo‘liga o‘tib olmoqdalar. Ular rus tilini bilishi, uni ikkinchi til sifatida e’tirof etishi rus lashtirish siyosatining oqibatidir. Kup millatli mamla katda yashaydigan xalqlarni yaqinlashtiruvchi ikkinchi umumiy til albatta bo‘lishi kerak. O‘rta Osiyoda ikkinchi tilni ko‘p hollarda o‘zbek tili o‘ynamoqsa. Ikki tilni bilish ruslashtirish siyosatining g‘alabasi emas. Rus ti lini bilgan boshqa millatlarga mansub kishilarda mil liy ong o‘sishi bilan o‘z tiliga hurmat ham ortib boradi». Uning fikricha, rus tilining o‘rni jamiyatda saqlanib qolishi, «haddan tashqari markazlashgan iqtisodiy hayot, murakkab ta’lim tizimi va ommaviy kommunikatsiya vositalari boshqa barcha mamlakatlardagiga nisbatan ko‘p sonli armiyaning mavjudliti bilan ham belgilangan»150. Shunday bo‘lsada, «SSSRda ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy tazyiq rus tilini o‘rganishga bo‘lgan ehtiyojlarni kuchaytirdi. Biroq rus tili xalqning bilimi, ongi, ma’lumoti ortishi, harakat va faoliyat doirasi kengayib borishiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli rus tilini bil gan musulmon xalqlarida aksariyat o‘z ona tiliga ham e’tiqod va hurmat to‘la saqlanib qolgan edi». Demak, bu harakatlar milliy ong o‘sishi imkoniyatlarini kengaytirgan asosiy omillardan biri bo‘lib qoldi. Respublikalarda bu masala bo‘yicha harakatlar ancha kengayib bordi. O‘zbek tiliga e’tibor masalasi 1988 yil 22—25 noyabr kunlari Toshkentda SSSR FA Til va adabiyot bo‘limi byurosining «Ko‘pmillatli sovet madaniyatida ikki tillilik va ko‘p tillilik» muammolariga bag‘ishlangan butu nittifoq ko‘chma majlisida ham ko‘rildi. Ushbu anjumanda ma’ruza qilgan O‘zSSR FA Til va adabiyot instituta ning direktori, prof. B. Nazarov o‘zbek tilini o‘qitishning saviyasi nihoyatda pastligini ta’kidlab, shunday degan edi: «Ko‘pincha oliy o‘quv yurtlarida, hattoki bo‘lajak o‘zbek aktyorlari, san’atkorlari va yuqori malakali madaniyat xodimlari saboq oladigan Teatr va rassomchilik san’ati va Madaniyat 33

institutlarida ham o‘zbek tili kafedrasi tugatilishini qanday baholash mumkin?»152 Mazkur yig‘ilishda notiq O‘zbekistonda o‘zbek tilini Davlat tili sifatida qonunlashtirishni ham taklif etgan edi153. 1989 yili KPSS MQning «Partiyaning hozirgi sharoitdagi milliy siyosati» platformasida «milliy tillar va milliy madaniyatlar muammosini birgaliqda qo‘shib hal etish alohida ahamiyat kasb etishi» va bu «zamonaviy siyosat» darajasiga ko‘tarilishi lozimligi ham ta’kidlangan, mamlakatda milliyrus, rusmilliy til muomalasini rivojlantirish har jihatdan maqsadga muvofiq deb ko‘rsatilgan bo‘lib, biroq «rus tilini butun mamlakat hududida foydalaniladigan va respublikalarning dav lat tillari bilan teng huquqli asosda ishlatiladigan umumdavlat tili sifatida qonun bilan mustahkamlab qo‘yish» ham bu harakat dasturida belgilab qo‘yilgandi. Unda tillarning tengligi, ularning birdek rivojlanishi uchun sharoit yaratish masalasi hali adolatli shaklda o‘rtaga qo‘yilmaganligi namoyon bo‘lgandi. Shuni ta’kidlash lozimki, bu yillarda o‘zbek tiliga davlat tili maqomini berish uchun olib borilgan harakatlarga nisbatan qarshiliklar, o‘sha davrdagi respubli ka rahbarlarining yetilib kelgan muammolarni hal etishga qodir bo‘lmaganligi, markaz siyosati oldida ijrochi bo‘lib gurganliklari, mafkuraviy qobiqdan chiqa olmaganliklari demokratik harakatlarning kuchayishi uchun katta to‘siqedi. Shunga qaramasdan, 1989 yili O‘zbekiston SSR Kompartiyasi MQ ideologiya bo‘limida til muammolarini o‘rganish bo‘yicha 24 kishidan iborat ishchi guruhi tuzildi. Komissiya tarkibiga ziyolilar bilan birga respublikada istiqomat qilayotgan boshqa millat vakillari ham kiritildi. Komissiyaning dastlabki faoliyati o‘zbek tiliga davlat maqomini berishga emas, balki respublikada tillar muammosini o‘rganish, o‘zbek tilining jami yatdagi mavqeini ko‘tarish masalalarini belgilashga qaratilgan edi. Ishchi guruhi esa o‘z faoliyatining dastlabki davridanoq o‘zbek tiliga davlat maqomini berish, O‘zbe kistonda istiqomat qiluvchi turli millatlar tillarini erkin rivojlantirish, ulardan foydalanish uchun shartsharoit yaratish masalalariga e’tibor qaratdi. O‘zbek tili ga davlat maqomini berish loyihasi O‘zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumining 1989 tgil 34

fevral oyida bo‘lib o‘tgan majlisida ko‘rib chiqildi. Shu yili O‘zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumining 1989 yil 19 may qarori bilan «O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining Tillar to‘g‘risidagi qonuni» loyihasi e’lon qilindi. Shu vaqtda O‘zbekiston SSR Oliy Soveti qoshida doimiy ko missiyalar ham tashkil etilgan bo‘lib, ular qonun loyihasi e’lon qilingan vaqtdan boshlab bu xususda bildirilgan fikr-mulohazalarni to‘plash, uni o‘rganish bilan shug‘ullana boshladilar. Olingan ma’lumotlardan xulosa qilib ta’kidlash lozimki, tillar haqidagi loyiha borasida bildirilgan eng muhim fikrlarning o‘zi turli qarash va oqimlarni yuzaga keltirgan edi 1 . Birinchi oqimdagilar o‘zbek tiliga davlat maqomi berilishi haqida fikr bildirdilar. Shuningdek, davlat maqomi berilishini faqat ushbu qonunda emas, balki O‘zbekiston SSR Konstitutsiyasida ham mustahkamlash, unga «O‘zbekistonda o‘zbek tili davlat tilidir» degan maxsus yangi modda kiritilishi, respublikada yashovchi boshqa millat va elat vakillarining tillari to‘g‘risidagi huquqiy kafolatlar maxsus bir modda bilan aniq ifodalab berilishi lozimligi haqidagi fikrlar bildirildi. Ikkinchi oqimdagilar o‘zbek tili va rus tiliga birdaniga davlat maqomi berilishini talab qildilar. Respub lika hududida ikki va undan ko‘proq tilni davlat tilla ri deb belgilash to‘g‘risidagi takliflar qo‘llabquvvatlanmasada, lekin muhokama va munozaralarda ishtirok etganlarning 0,3 foizi o‘zbek va rus tillariga davlat maqomini berish haqidagi takliflarni quvvatladi. Uchinchi oqimdagilar hech qanday tilga davlat maqomi berilmasin va har bir til o‘z yo‘nalishida rivojlanaversin, degan fikrni o‘rtaga tashladilar. Ba’zi maqolalarda esa o‘zbek tiliga davlat maqomi berilishiga keskin qarshi fikrlar bildirildi. Diqqatga sazovor tomoni shundaki, deyarli barcha vaqtli matbuot sahifalarida Tillar to‘g‘risidagi Qonun loyihasining o‘ta mas’uliyatsizlik bilan tayyerlanganligi ta’kidlangan, loyihani tayyorlovchi komissiya a’zolari, til 1 Yunusova X. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy jarayonlar. Toshkent, “Abu Matbuot-Konsalt”, 2009.-B. 121. 35

muammolarini o‘rganish bilan shug‘ullanuvchi ishchi guruhi a’zolari keskin tanqid ostiga olingandi. Loyiha matbuotda e’lon qilinishi bilan yangi qonun qanday atalishi haqidagi masala ham katta munozaralarga sabab bo‘ldi. Munozaralarda ishtirok etganlarning fikricha, loyiha «O‘zSSRning tillar to‘g‘risidagi qonuni» emas, balki «O‘zSSRning o‘zbek tili to‘g‘risidagi qonuni» deb atalishi lozim edi164. Loyihani «O‘zbekiston Respublikasining davlat tili to‘g‘risidagi qonuni», «O‘zbekiston Respubli kasining til haqidagi qonuni», «O‘zbekiston Respubli - kasining o‘zbek tilini rivojlantirish haqidagi qonu ni», «O‘zbek tiliga davlat maqomini berish to‘g‘risida O‘zbe kiston Respublikasining qonuni», «O‘zbekiston Respub likasining o‘zbek tili va yozuvi to‘g‘risidagi qonuni» deb atash haqidagi turli takliflar kiritilgan. «O‘zbekiston SSRning til to‘g‘risidagi qonuni» deb atashni talab qilganlar 0,2 foizni, «O‘zbekiston SSR territoriyasida tillarning amal qilishi to‘g‘risidagi qonun» deb ataganlar 0,3 foizni, «O‘zbekiston SSRning o‘zbek tili va yozuvi haqidagi qonuni» deb nomlash haqida tushgan takliflar 0,4 foizni tashkil etdi. Lekin takliflarning asosiy ko‘pchiligida, ya’ni 99,2 foizida «O‘zbekiston SSRning davlat tili haqidagi qonuni» deb atash taklif etilgandi. Qonunni «O‘zbekiston Respublikasining davlat tili to‘g‘risidagi qonuni» yoki «O‘zbekiston Respublikasining o‘zbek tiliga davlat tili maqomini berish to‘g‘risidagi qonuni» deb atash haqida ham ko‘p takliflar tushdi. Bunday holatlar ittifoqsosh respublikalarda ham kuchaygandi. Avtonom respublikalar, milliy territorial hududlar xalqlari ham ilmiymadaniy, ijtimoiy- siyosiy hayotda o‘z ahamiyatini deyarli yo‘qotgan ona tillarini himoya qilish uchun kurashish yo‘liga o‘tib oldilar. KPSS MK byurosi 1989 yil noyabr oyidagi plenumii,| milliy tillar taqdiri masalasini ko‘rib chiqdi. Shu mili 15—16 noyabrda SSSR Oliy Soveti Ittifoq Soveti il Millatlar Sovetining qo‘shma majlisida «Tillar haqidagi yangi qonun» loyihasi muhokamaga qo‘yildi. Bu mlsala bo‘yicha SSSR Oliy Sovetining millatlar soveti qoshidagi madaniyat, til, milliy va baynalmilal an’apllar, tarixiy yodgorliklarni saqlash komissiyasi raisi, deputat Ch. Aytmatov ma’ruza qildi. U 36

ma’ruzasining boshidanoq xalqlar do‘stligi haqidagi balandparvoz so‘zlar I l’siri ostida qolib, milliy munosabatlar borasida keskinlashgan ziddiyatlarni e’tibordan chetda qoldirish aslo mumkin emasligini ko‘rsatdi. Ch. Aytmatov milliy tillar muammosiga e’tibor berish katta ahamiyatga ega ekani haqida to‘xtab, «Biz, uzoq yillar davomida chetlab o‘tish mumkin bo‘lmagan muhim masalaga e’tibor bermay keldik. Ko‘p yaxshi maqsadlarni hayotda amalga oshirish yo‘llarini o‘ylamay quruq deklaratsiya sifatida kun tartibiga qo‘ydik. Biz ko‘p millatlar dan tashkil topgan ulkan, ko‘p millatli mamlakatda yashamoqdamiz. Til masalasi davlat va par lament e’tibor berishi kerak bo‘lgan eng muhim masalalardandir». XX asrning 80-yillaridagi eng muhim o‘zgarishlardan biri o‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi bo‘ldi. Bu davr mobaynida respublika rahbariyati nomiga davlat tili masalasida fikrmulohazalar bildirilgan jami to‘rt mingga yaqin maktub kelib tushgan, bu xatlarga jami 150 mingdan ortiq kishi imzo chekkan edi168. Ayni paytda O‘zbekistonning yangi saylangan, I. Karimov boshchiligidagi rahbariyati davlat tili masalasidagi muhokamalarda faol ishtirok etdi. Tillar masalasini o‘rganib chiquvchi komissiyaga ishlash uchun har tomonlama sharoit yaratib berildi. Komissiya esa milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda bu takliflarni o‘rganib chikdi va tezda qonun loyihasining yangi uch varianti yuzaga keldi. Bular komissiya loyihasi, yozuvchilar uyushmasi tuzgan loyiha, norasmiy tashkilotlar vakillari tuzgan loyihalardan iborat edi. Barcha loyihalar ochiq, xolis muhokama etildi va ularni o‘rganish, umumlashtirish asosida yangi loyiha tayyorlanib, u 1989 yil 11 oktabr kuni matbuotda e’lon qilindi. Ushbu loyiha O‘zbekiston SSR Oliy Sovetining birinchi chaqiriq o‘n birinchi sessiyasida muhokama etilib, unda «O‘zbekiston Respublikasining davlat tili haqidagi qonuni» qabul qilindi. Ko‘p asrlik tarixga ega bo‘lgan o‘zbek tilining hayotda amal qilishi va rivojlanishi uchun yangi imkoniyatlar yuzaga keldi. 37

II BOB. XX ASRNING 80- YILLARIDA O‘ZBEKISTONDA MILLATLARARO MUNOSABATLAR VA ULARNING KO‘RINISHI 2.1.O‘zbekistonda istiqomat qilgan millatlarning o‘z huquqlari uchun kurashlari va uning ahamiyati Sovet hukmronligi davrida O‘zbekiston hududida yashagan turli millatlar va ularning taqsiri KPSS XXII syezdida (1961) ilgari surilgan fikr, ya’ni «lenincha» mil lim siyosatning kelajak istiqboli oxiroqibatda barcha kichik xalq va elatlar «yagona sovet xalqi»ga birlashishiga olib keladi, degan siyosiy konsepsiyaga bog‘liq bo‘lib qolgan edi. «Rus tili — ikkinchi til», «umumsovet xalqi», «yagona sovet xalqi», degan atamalar ijtimoiy-siyosiy nashrlardan, «shaklan milliy, mazmunan sotsialistik» iborasi badiiy adabiyotdan chuqur joy oldi. Aslida balandparvoz g‘oya va shiorlar ortida xalq va elatlar manfaatlari, ularning madaniy-ma’rifiy hamda ma’naviy ehtiyojlariga bepisandlik bilan qarash, ularning ahamiyati bilan hisoblashmaslik kuchayib bordi 1 . Sovet davlatining ko‘chirilgan xalqlarga nisbatan olib borgan zo‘ravonlarcha qatag‘on siyosatidan qati nazar o‘zbek xalqi bu xalqlarga nisbatan hamisha o‘zining olijanob insonparvarlik fazilatlarini namoyon qilib, bir zaminda ular bilan uzoq yillar davomida do‘stlik va ahillikda yashab keldi. Xalq lar o‘rtasidagi hamjihatlik, o‘zaro hurmat yillar davo mida shakllandi, do‘stona munosabat ularni O‘zbekistonni o‘z Vatani deb anglashlariga sabab bo‘ldi. «Men koreys bo‘lsam ham o‘zbeklashib ketganman, — deydi koreyslarning Andijon viloyati milliy madaniy markazi rahbari. Shuni alohida ta’kidlash joizki, SSSRdagi ko‘chirish, migratsiya bilan bog‘liq jarayonlar, qatag‘onga uchragan xalqlar taqdiri tadqiqotchilarni qiziqtirib kelgan mavzulardan edi. Mazkur tadqiqotlarda yuqoridagi jarayonlar masalasida turli fikrmulohazalar, ilmiy qarashlar ham yuzaga kelgan. Masalan, sovet tadqiqotchisi S. I. Brukning «Naseleniye mira» deb nomlangan etnodemografik 1 Yunusova X. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy jarayonlar. Toshkent, “Abu Matbuot-Konsalt”, 2009.-B. 127. 39

ma’lumotnomasida «Millatlar kapitalizm yoki sotsializmda shakllanadi. Ular o‘zlarining kam sonli ekanliklari hisobiga milliy kadrlar orqali o‘z madaniyatlarini har tomonlama rivojlantira olmaydilar. Vaqt o‘tishi bilan ular o‘zlariga nisbatan ko‘proq rivojlangan etnoslar bilan mustahkam aloqa o‘rnatishlari hisobiga ularning madaniyati, tilini o‘zlashtiradi yoki ular bilan butunlay qo‘shilib ketadi», degan g‘oya keltirilgan. Garchi bunday g‘oya, fikrlar tarixiy taraqqiyot mazmun- mohiyatiga mutlaqo mos kelmasada, sovet davlatining so‘nggi o‘n yilligida unga ko‘p marotaba murojaat etilgan edi. XX asrning 80-yillari o‘rtalarida sovet jamiyatida boshlangan ma’lum o‘zgarishlar O‘zbekistonda istiqomat qilayotgan turli millatlar hayotiga ham kirib bora boshladi. Ular orasida avvalo Buxoro yahudiylari ona tili, madaniyati, urf- odatlarini saqlab qolish, rivojlantirish yo‘lidagi ommaviy harakatlarni boshlab yubordilar. 1988 yildan boshlab respublika poytaxtida yashab kelayotgan yahudiylar ijgimoiy madaniyat markazi qoshida turli yo‘nalishdagi klublarda faoliyat ko‘rsata boshladilar. Xaftaning har yakshanbasida mazkur klublarda yahudiylar tarixi va madaniyatiga bag‘ishlangan turli ma’ruza va yig‘inlar ham o‘tkazib kelindi. Ta’kidlash joizki, O‘zbekistonda yashagan turli millat vakillari barcha muammolarni mavjud tuzum sharoitida hal etishga qaratdi. Lekin «qayta qurish» va «oshkoralik» bu xalqlarning o‘z vataniga qaytishini tashkillashtirgani bilan to SSSR tarqalib ketguniga qadar uch xalq vakillariga, ya’ni nemis, qrim tatarlari, mesxeti turklariga vatanlariga qaytish uchun ruxsat berilmagan edi. Umuman, 1980 yilda O‘zbekistonga yashash uchun 88,6 ming kishi ko‘chib kelgan bo‘lsa, 94,6 ming kishi chiqib ketgan, 1985 yilda esa bu raqam tegishincha 113,9 ming va 114,4 ming kishini, 1986 yilda 132,2 ming va 143,1 ming kishini tashkil etgan. Natijada manfiy migratsion saldo ko‘rsatilgan yillarda tegishincha 6,0 ming kishini, 0,5 ming kishini va 10,9 ming kishini tashkil etgan. Yuqoridagilarga asoslanib shuni ta’kidlash lozimki, XX asr 80-yillari oxiriga qadar boshqa respublikalar bilan O‘zbekistan o‘rtasidagi migratsion aloqalar normal holatda kechgan. 40

Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, sovet davlati milliy siyesatining eng ayanchli nuqtalaridan biri xalqlarning o‘z ona tilini bilmasligi edi. Ma’lum bo‘lishicha, 1989 yilga kelib O‘zbekistonda istiqomat qilgan 183140 nafar koreyslarning 99 foizi o‘z ona tillarida o‘qishni ham, yozishni ham bilmaganlar, 39809 nafar nemislarning 70 foizi ona tillarini bilmaganlar. 1987 yili nemislarning Butunittifoq miqyosida siyosiy yo‘naltirilgan, ularning milliy manfaatlarini ifodalovchi harakatlari boshlandi208. Sovet nemislarining «Neues Leben» (Yangi hayot) gazetasida nemislarning fojiali tarixini aks ettiruvchi maqolalar chop etila boshladi. 1989 yili «Tiklanish» (Vozrojdeniye) nomini olgan tashkilot o‘z nizomini qabul qilib, nemis xalqi milliy manfaatlarini himoya qiluvchi harakatni boshladi. O‘z navbatida nemislar ham boshqa millatlar singari KPSS MQga bir necha bor maktub yo‘lladilar. 1989 yil 12 iyulda SSSR xalq deputatlari 1 syezdida sovet nemislari masalasi bilan shug‘ullanuvchi G. N. Kiselev rahbarligida davlat komissiyasi tashkil etildi211. Komissiyaga nemis xalqini ko‘chirish masalasi bilan bog‘liq ishlarni ko‘rib chiqish topshirildi. Lekin bu komissiya ish jarayoni axborot vositalaridan tushib qoldi. Bu vaqtga kelib, ularning o‘z vataniga ko‘chishlarini ifoda etuvchi turli mitinglar bo‘lib o‘tdi. Volgabo‘yida joylashgan kup shahar va qishloqlarning aholisi esa «Volgabo‘yida nemis avtonomiyasi tiklanishiga yo‘l qo‘ymaymiz» degan shiorlar ostida ommaviy namoyishlar o‘tkazdi. Bu, albatta, O‘zbe kistonda yashab kelayottan nemislar takdiriga ham o‘zgarish kiritgandi. XX asr 80- yillarining ikkinchi yarmidan O‘rta Osiyo va Qozog‘istondagi nemislar Volgabo‘yiga kela olmay. Germaniyaga ko‘chib ketdilar. Shunday qilib, 1989 yildan 1998 yilga qadar O‘zbekisto?shan jami 40575 nemis chiqib ketdi. O‘zbekistondan ko‘chib ketish holatlari koreys xalqi orasida ham ko‘zga tashlanadi. Agar 1989 yil boshiga kelib respublikada 183 ming koreys yashagan bo‘lsa, 1989 yildan 1999 yilga qadar 83338 koreys chiqib ketgan. Shu yillarda ular ning ko‘chib kelishi 64003 kishini tashkil etgan. Natijada koreyslar orasida ham koreys madaniy markazini tash kil etish uchun harakatlar 1988 yili Toshkent 41

shahri va Toshkent viloyatida koreyslar jamiyatining 100 dan ortiq vakili to‘plangan yig‘ilishlaridan boshlandi. Yig‘ilishdatashkiliy qo‘mita tuzilib, uni professor S. M. Xan boshqardi. Ushbu markaz dastlabki vaqtdanoq koreyslar istiqomat qiladigan joylarda koreys tilini o‘rgatuvchi markaz va koreys madaniy markazini tuzishga harakat boshladi. Natijada M. Xan rahbarligida 25 kishidan iborat «Kore» deb nomlangan o‘yinchilar guruhi Assotsiatsiya a’zosi bo‘ldi. 1980 yilning boshiga kelib esa tarkibida 20 kishidan iborat S. Ten rahbarligidagi «Chinsen» folklor ansambli tashkil etildi. O‘zbekistonda vataniga qaytish uchun ko‘proq faol harakat olib borganlardan biri qrim tatarlari edi. Saqlanayotgan hujjatlardan ma’lum bo‘lishicha, ularning harakatlari ayniqsa «qayta qurish» yillarida faollashib ketgan. Ular Stalin tamg‘asi bilan begunohayblanib ko‘chirilgan xalqtardan biri bo‘lganligi sababli ko‘chirib keltirilgan vaqtdanoq nihoyatda og‘ir sharoitda yashaganlar. Namangan viloyati qrim tatar xalqi harakati vakillarining KPSS MQga yo‘llagan maktublarida yozilishicha, «ular yashagan lagerlarda elementar sharoitlar ham bo‘lmagan, natijada qrim tatarlari ko‘chirib keltirilgan birinchi yilning o‘zidayoq ular orasidan 195.000 kishi vafot etgan». Siyosiy huquqsizlik, iqtisodiy qiyinchiliklardan tashqari, ko‘chirib keltirilgan qrim tatarlarining milliy mansubligini kamsitish hollari ham bo‘lgan. Davlat arxivida saqlanayotgan ayrim hujjatlarda «qrim tatarla ri istiqomat qiladigan yerlardagi aholi ro‘yxatini qayd qiluvchi ma’lumotlarda agar biror kishi qrim tatar millatiga mansub bo‘lsa, unga nisbatan «qrim tatari» degan so‘z qo‘llanilmay, «tatar» degan atama ishlatildi» deb ko‘rsatiladi. Ma’lum bo‘lishicha, qrim tatarlarining milliy mansubligini tatar yoki o‘zbek deb yozishga majburlash holatlari ham bo‘lgan. Xalqlarni kamsitish hollari sovet tuzumi siyosatining asosiy maqsadi bo‘lganligini qrim tatarlariga ayblar qo‘yilishidan ham ko‘rish mumkin. Bu xalqning milliy mansubligini kamsitish hollari bilan birga ularning sonini kamaytirib ko‘rsatishga ham urinishlar bo‘lgan. Faqat 1989 yilgi Butunittifoq 42

aholini ro‘yxatga olish vaqtida qrim tatarlari vakillari bu ishlarning oldini olishga muvaffaq bo‘ldilar. Shuni aytish lozimki, bu harakatlar ham xalqdarni birbiriga qaramaqarshi qilib qo‘yishga qaratilgan siyosat natijasi edi. Ammo kishilarning milliy ruhiyatiga zid bo‘lgan bu soxta tashviqotlar mahalliy xalqlar orasida singmadi. Qrim tatarlarini mahalliy xalqlar bilan assimilyatsiya qilib yuborish yo‘li «Xalqlar otasi» Stalinning vafoti «ishonchsiz» hisoblangan xalqlarga nisbatan bir oz «iliklik»ni paydo qilgan edi. Lekin bu aynan qrim tatarlariga nisbatan qo‘llanilmadi. Aksincha, markaz buyruqlariga binoan respub lika, viloyat, shahar rahbarlari qrim tatarlari orasida «vatanparvarlik» kayfiyatini kuchaytirishga qaratilgan tashviqot va targ‘ibot ishlarini davom ettirdilar. O‘zbekistan Markaziy davlat arxividagi ma’lumotlarda ko‘rsatilishicha, qrim tatarlarining o‘z vatanlariga qaytish uchun tuxtovsiz harakatlari mamlakatdagi ilg‘or kuchlarning e’tiborini tortgan. Matbuotda bu harakatlar hamma vaqt separatchilik, ashaddiy millatchilik sifatida baholandi. Buning ustiga, XX asr 80-yillarga kelib kuchayib ketgan bu harakatlarda yana O‘zbekistan asosiy aybdor qilib ko‘rsatildi. 1988 yil sentabr oyida «Sovetskaya Kuban» gazetasida «So‘qir yo‘lboshlovchi qayoqqa yetaklayapti» nomli maqola e’lon qilindi. Bu maqola markaz tashabbusi bilan sobiq ittifoqsosh respublikalardagi barcha gazetalar sahifalarida bosilib chiqdi. Maqolada qrim tatarlari butun mamlakatdagi vaziyatni keskinlashtirayotgan «ashad diy millatchi ekstremistlar» sifatida ta’riflandi. Ma qolada aytilgan quyidagi fikrlar aynan shu ma’noni ifoda etadi: «So‘nggi yillarda qrim tatarlari gavjum bo‘lib yashaydigan yerlarda ekstremistik kayfiyatdagi shaxslar o‘z vatandoshlari o‘rtasida ommaviy harakat — «Tamandan Qrimga marshpoxod» o‘tkazish uchun tashviqotni kuchaytirib yubordilar. Rejalashtirilgan ishning ig‘vogarlik xarakterini uni o‘tkazish muljallangan vaqtdan ham bilib olish mumkin. Bu 7 noyabr va SSSR Konstitutsiyasi kunidir. Shu kuni qrim tatarlarining ekstremistik kuchlari Taman stansiyasida namoyish va miting o‘tka zib, so‘ngra «Qrim sari piyoda yurish»ga otlanish niyatidalar. Bu voqealarning ildizi O‘zbekistondir». 43

Bu yerda yana bir masalaga e’tibor bermoq lozim. Qrim tatarlari o‘z yerlaridan ko‘chirilgan vaqtda ular avval istiqomat qilgan uylarga va ularning yerlariga Rossiyaning markaziy viloyatlaridan, Ukrainadan aholi ko‘chirib keltirilgan bo‘lib, «ular o‘rnashib olgunga qadar muntazam mablag‘ bilan ham ta’minlab turilgan». To‘plangan hujjatlardan ma’lum bo‘lishicha, Qrimda 2 million kishiga yaqin turli millat vakillari istiqomat qilganlar. Ikkinchi jahon urushidan avval Qrimdagi milliy tarkibga ko‘ra ukrainaliklar 13 foizni, ruslar 49 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 1980 yillarga kelib ukrainaliklar 26 foizni, rus lar 68 foizni tashkil etgan. Shuning uchun ham markaz rahbariyati Qrimda yashab kelayotgan aholini ko‘chirishdan manfaatdor emas edi. Qrimda yashayotgan ruslar va ukrainlar mamlakatning chegaraga yaqin hududidagi asosiy tayanch sifatida qaralgan. Yuqorida keltirilgan maqola muallifi ham bu masala ustida to‘xtalib, «qirq yidsan buyen Qrimda yashab kelayotgan boshqa xalqlarni ko‘chirish hisobiga qrim tatarlariga nisbatan «adolatni tiklash» kerak emas», deb xulosa qilgan. Masalaning asosiy mohiyati aynan shu yerda edi 1 . 1987 yil iyul-sentabr oylarida Krasnodar o‘lkasida istiqomat qilayotgan qrim tatarlari vakillari bilan so vet hukumati vakillari o‘rtasida bo‘lgan uchrashuv ham keskin bahsmunozara tarzida o‘tdi. Qukumat vakillari qrim tatarlarining tarixiy vatanlariga qaytishi uchun muayyan vaqt kerak bo‘lishidan boshqa hech narsani va’da qilolmadilar. Bu o‘rinda ularning haq-huquklari masalasini ko‘rib chiqish o‘rniga markaz o‘z qaramaqarshi harakatla rini boshlab yubordi. 1987 yil 27 dekabrda jamoat xavfsizligini saqlash, aholi sog‘lig‘ini mustahkamlash bahonasi ostida, vaqtincha tadbir sifatida, nomi ro‘yxatda e’lon qilingan shaharlar va qishloqlarda doimiy yashash uchun ko‘chib kelayotgan kishilarni ro‘yxatga olish to‘xtatilishi to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Qarorga ilova ham mavjud bo‘lib, unda mahalliy tashkilotlarga istisno tariqasida, ma’lum zaruriyat bilan ko‘chib kelayotgan kishi larni ro‘yxatga olish va ishga joylashtirish huquqi berildi. Ammo shuni ta’kidlash joizki, bu ilova aksariyat Rossiyaning turli viloyatlaridan Qrim va 1 Yunusova X. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy jarayonlar. Toshkent, “Abu Matbuot-Konsalt”, 2009.-B. 132. 44

Krasnodar o‘lkasiga ko‘chib kelayotganlar uchun qo‘llanildi. Ko‘chib kelayotganlarni ro‘yxatga olish taqiqlangan joylar asosan qrim tatarlari tarixan yashab kelgan va aynan ular borib joylashish uchun intilayotgan yerlar edi. Alushta, Yevpatoriya, Kerch, Sevastopol, Simferopol, Feodosiya, Yalta shaharlari shular jumlasidandir. Markazning ushbu qarorlaridan ko‘zlangan maqsad naqadar adolatsizligi Namangan viloyatida yashovchi bir guruh qrim tatarlarining KPSS MQ Siyosiy byurosi, SSSR Ministrlar Soveti, Davlat statistika qo‘mitasi, matbuot tashkilotlariga yozgan xatlarida ham fosh etilgan edi. Jumladan, xatda shunday deyilgandi: «Qrim tatarlariga bo‘lgan munosabat mustamlakachilik siyosatining davomidir. Rossiya podsholari, imperatorlari ham asrlar davo mida shunday siyosatni amalga oshirgan. Sovet davlati ham bu siyosatni izchillik bilan amalga oshirmoqda ..., butun bir millatni o‘z yurtidan badarg‘a qilish, jismoniy azoblash va yo‘q qilish, turli joylarga tarqatib yuborib, boshqa xalqlar bilan assimilyatsiyalashtirish, tili, milliy madaniyati rivojlanishi imkoniyatlarini cheklash mil liy adolatsizlikning yorqin ko‘rinishidir. SSSR Mi nistrlar Sovetining qarorlari butun bir millatga qarshi bo‘lgan jinoyatni yashirish uchun chiqarilgan». 1987 yilga kelib mamlakatning asosiy marosimlar maydonida Qrim avtonom respublikasini tiklashni talab qilib borgan qrim tatarlarining harakati bo‘lib o‘tdi. Vaziyatning og‘irlashib borishi natijasida 1987 yilda KPSS MQ Siyosiy byurosida qrim tatarlari muammosi masalasi ko‘rib chiqildi. Siyosiy byuroda qrim tatarlarini Qrimga ko‘chirish masalasi «Markaziy qo‘mitaga ortiqcha ekanligi» ta’kidlandi. Majlisda ma’ruza qilgan M. S. Gorbachyov bu masala xususida shunday dedi: «Qrim avtonomiyasini tiklash Lenin g‘oyalari bo‘yicha umuman haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi. O‘tgan 45 yil davomida Qrimda juda ko‘p narsalar o‘zgardi. Krimning rivojlanishi uchun boshqa xalqlar, ayniqsa ruslar, ukrainlar juda katta hissa qo‘shdilar. Shuning uchun Qrimni tatarlar qo‘liga topshirishning iloji yo‘q. Ammo Qrimga ko‘chib kelayotganlarga janubiy qirg‘oqlarni berkitib, 15—20 yillar 45

davomida Krimning boshqa, o‘zlari istagan qismlarida joylashishlari uchun yordam berish mumkin». KPSS MQ Siyosiy byurosi O‘zbekistonda ham qrim ta tarlari harakatini to‘xtatish uchun resggublikada barcha tadbirlarni amalga oshirish, ommaviy axborot vositalari orqali turli ko‘rsatuvlar uyushtirish lozimligini ta’kidladi. Bu ishlarni nazorat qilib turish uchun A. A. Gromiko, V. V. Shcherbitskiy, V. I. Vo- rotnikov, I. B. Usmonxo‘jayev, P. N. Demichev, V. M. Chebrikov, A. I. Lukyanov, G. P. Razumovskiy, A. N. Yakovlevdan iborat komissiya tuzilib, ularga qrim tatarlari vakillari bilan uchrashish, omma viy axborot vositalari orqali turli chiqishlar uyushti rish kabi vazifalar yuklatildi. Shunga qaramay, 1987 yil 25—27 iyul kunlari qrim tatarlarining ommaviy chiqishlari bo‘lib o‘tdi. O‘zbekistonda ham qrim tatarlari milliy harakati muammolari bilan shug‘ullanuvchi komissiyalar respublikaning sakkiz viloyatida tashkil etilgandi. Komissiyalarning asosiy vazifalari qrim tatar tilida nashr etilayotrart adabiyotlar hajmini kengaytirish, tegishli o‘quv dasturlari va darsliklarni yaratish, O‘zbekistonda qrim ta tarlari madaniyat va san’atini yanada rivojlantirishdan iborat bo‘ldi. Komissiyalar tarkibiga qrim tatarlari va killari, ikkinchi jahon urushi ishtirokchilari ham kiritildi. Bu komissiyalar qrim tatarlari vakillari bilan jami 80 ga yaqin uchrashuvlar o‘tkazib, 12 mingdan ko‘proq kishi bilan suhbatlar qildi. Shuningdek, komissiyalar asosan qrim tatarlaridan kelib tushgan shikoyat va takliflarni markazning tegishli tashkilotlariga yuborish bilan ham shug‘ullandilar. O‘zbekistondan Ukrainaning Qrim va Xerson viloyatlariga, Krasnodar o‘lkasiga qrim tatar tilidagi kitoblar jo‘natib turildi. Shubhasiz, madaniy-ma’rifiy sohadagi bu kabi tadbirlar qrim tatar lari aslida o‘z oldilariga qo‘ygan tarixiy vatanga qaytish talabidan yiroq edi 1 . «Tashabbus» guruhi qrim tatarlari o‘z vatanlariga ko‘chib borishi bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni tezroq hal etish maqsadida bir qator tadbirlarni amalga oshirdi. Tuzil gan komissiyalar respublika viloyatlarida qrim tatar xalqi vakillari 1 Yunusova X. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy jarayonlar. Toshkent, “Abu Matbuot-Konsalt”, 2009.-B. 139. 46

bilan uchrashuvlar o‘tkazib, ularning fikrlarini o‘rganib chiqsi. Masalan, Toshkent viloyatida tuzilgan komissiya 1987 yil 31 avgustdan 17 sentabrga qadar 17 ta mehnat jamoasida uchrashuvlar o‘tkazdi. Shu davr ichida komissiyaga 9096 kishi murojat qilib, 1590 ta ariza ko‘rib chiqildi. Farg‘ona viloyatida tuzilgan komissiya fuqarolarni muntazam qabul qilib, ularning fikrlarini o‘rgandi, joylardan kelgan jami 3005 ariza ko‘rib chiqildi. Bu arizalarga o‘z navbatida 15 ming kishi imzo qo‘ygan edi. Ko missiya, shuningdek, 34 mehnat jamoasida turli uchrashuv lar o‘tkazdi. Qashqadaryoda tuzilgan shunday komissiya 7316 kishi ning arizasini ko‘rib, joylarda turli uchrashuvlar o‘tkazdi. Namangan viloyatidagi komissiya ham 1987 yilning sen tabroktabr oylarida 2246 nafar kishini qabul qilib, 5355 kishi imzo qo‘ygan jami 1020 ta xat va telefon orqali 1408 ta taklif oldi. 1988 yil 24 aprelda Chinoz tumanining Olmazor qishlog‘ida O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston respublikalari, Krasnodar o‘lkasi, Ukrainaning Xer son viloyati hamda Qrim va Moskvadan kelgan 112 vakil ishtirokida «Tashabbus» guruhining uchrashuvi bo‘lib o‘tdi. Bu uchrashuvda «Qrim tatarlari milliy harakatining yaqin davrlardagi faoliyati haqida» qaror qabul qilindi234. Mustafo Jemilov Markaziy ijroiya qo‘mitasi raisi etib saylandi. Shuningdek, uchrashuvda qabul qilingan qarorni tezda KPSS MQ Bosh kotibi M. S. Gorbachyovga yuborish masalasi to‘g‘risida kelishib olindi. M. Gorbachyov nomiga yuborilgan xatda qrim tatarlarining o‘z tarixiy vatanlariga qaytish uchun o‘tkazayotgan miting va namoyishlarini qonuniy deb hisoblash, ularning Qrimga ommaviy ko‘chib borishini qo‘llabquvvatlash, qrim tatarlari badarg‘a qilingan kun — 18 mayni milliy fojia kuni deb e’lon kilish va igu kuni namoiishlar utkazish, qrim tatarlari milliy harakatida boshqa xalqlar vakillari ham ishtirok etishini ta’minlash, milliy harakat faoliyatini yorituvchi nashrni tayyorlash va bu ishdagi xarajatlarni ta’minlash uchun milliy fond tashkil etish kabi talablar qayd etilgan edi. Ammo markaz bu tinch xarakterdagi tadbirlarni «ekstremistik harakat» deb 47

baholab, bunga javoban SSSR Oliy Soveta Prezidiumi 1988 yil 28 iyulda «SSSRda yig‘ilishlar, mitinglar, kucha yurishlari va namoyishlarni uyushtirish hamda o‘tkazishning tartibi to‘g‘risida» qaror qabul qildi. Ushbu qarorga muvofiq, tadbirlar utkazish uchun hududda bu tadbirlar o‘tkazilayotgan mahalliy sovet, ijroiya qo‘mitalarning yozma ruxsatini olish lozim edi. Ikki va undan ko‘p mahalliy sovetlar territoriyasida ommaviy tadbirlar o‘tkaziladigan bo‘lsa, ulardan yuqori turgan idoralarning ruxsati olinishi shart qilib qo‘yildi. Ruxsat so‘rab yozilgan ariza mo‘ljallanayotgan tadbir o‘tkaziladigan kundan kamida 7 kun avval tegishli mahalliy sovet ijroiya qo‘mitasiga berilishi va ijroiya qo‘mitasi uni uch kun ichida ko‘rib chiqib, javob berishi kerak edi. Arizada shu tadbirni o‘tkazadigan tashkilotning aniq nomi, tadbirning maqsadi, tarzi, joyi va o‘tkazilish vaqgi, shuningdek, qatnashchilarning taxminiy soni ko‘rsatilmog‘i ham lozim edi. Bunday yo‘l esa o‘z navbatida bironbir tadbir utkazish uchun ruxsat olishni nihoyatda qiyinlashtirardi. 48

2.2.O‘zbekistonda etnik munosabatlar va ularning oqibatlari Sovet davlatining «lenincha» milliy siyosati ittifoqda yashovchi kichik xalqlarning taqdirini aslida fojiali tarzda «hal qilgan» edi. Nohaq stalincha qatag‘onga uchragan, mamlakatda boshlangan «oshkoralik» va «qayta qurish»ga umid tikib o‘z tarixiy vatanlariga qaytish taraddudiga tushgan xalqlardan biri 1944 yili Gruziyaning janubig‘arbiy Mesxetiya o‘lkasidan O‘zbe kistonga zo‘rlab ko‘chirib keltirilgan mesxeti turklari edi. Ma’lumotlarga ko‘ra, ko‘chirib keltirilgan mesxeti turklarining O‘zbekistondagi umumiy soni 110 ming kishini tashkil etgan. Ular asosan Farg‘ona viloyatining Qo‘qon, Quvasoy, Marg‘ilon kabi shaharlariga va vodiyning boshqa yerlariga joylashtirilgan. Shuningdek, ular qisman Toshkent viloyatining ba’zi tumanlariga ham o‘rnashgan edilar. Ta’kidlash joizki, garchi M. S. Gorbachyov hokimiyati davrida (1985— 1991) qatag‘onga uchragan, zo‘rlab ko‘chirilgan xalqlar taqdiri masalalari yuzasidan bir qator komissiyalar tashkil etilgan bo‘lsada, aslida vaziyat deyarli o‘zgarishsiz qolaverdi. Bir necha o‘n yillar davomida yechilmay, turg‘un hodsa qolib kelgan muammolar millatlararo munosabatlar zamirida ham o‘z aksini topdi. O‘zbekistonda bu holatni «Farg‘ona voqealari» va boshqa voqealar jarayonida ko‘rish mumkin bo‘ladi 1 . O‘zbekiston Prezidenti I. A. Karimov Farg‘ona fojialari haqida shunday degan edi: «Farg‘onadagi voqealar va undan keyingilar turli millat kishilari o‘rtasida ishonchsizlik tug‘dirdi. Bularning hammasini kimlar boshladi? Imonim komilki, ushbu voqeahodisalarning markazi respublikadan tashqaridadir. Bozor munosabatlariga o‘tish davrida ittifoqdosh respublikalarning ahvoli tang bo‘lishi kimlargadir juda zarur. Ana shunday vaziyatda istalgan payt da ularning ichki ishlariga aralashish va masalani xoxlagan tarafga qarab hal etish mumkin bo‘ladi». 1 Yunusova X. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy jarayonlar. Toshkent, “Abu Matbuot-Konsalt”, 2009.-B. 142. 49

Farg‘ona voqealarining guvohi bo‘lgan isroillik jur nalist M. Lurye Isroilda chiqadigan «Vesti» gazetasiga bergan intervyusida quyidagilarni ta’kidlagan edi: «Birinchidan, hammasi o‘zbeklar bilan mesxeti turklari o‘rta sidagi to‘polondan boshlandi va bunda bir o‘zbek yigiti halok bo‘ldi. Buning oxiri nima bilan tugashini o‘sha vaqtda hech kim bilmadi. Ikkinchidan, o‘sha vaqgda mesxeti turklarining o‘rnida boshqa millat vakillari ham bo‘li shi mumkin edi. To‘polonni boshlagan kishiga faqat o‘z kuchini ko‘rsatib qo‘yishigina kerak edi, xolos. Turklar esa «urishish uchun juda mos tushar edilar», chunki ularning orqasida ruslarni himoya qilib turgan kuchlar singari katta tayanch yo‘q edi. Umuman, mesxeti turklarining o‘rnida himoya qilib turuvchisi bo‘lmagan boshqa xalqlar ham bo‘lishi mumkin edi». Muallifning fikrlaridan ma’lum bo‘lishicha, «bu avvaldan o‘ylab qo‘yilgan reja edi». Ommaviy to‘sto‘polonlar dastlab Farg‘onada, oradan ikki kun o‘tib Marg‘ilonda, so‘ngra Qo‘qonda tarqalgani254 ham muallifning fikri to‘g‘ri ekanligidan dalolat beradi. Buxorolik paxtakor Saodat Gulahmedova Farg‘onadagi voqealardan so‘ng quyidagi so‘zlarni aytgan edi: «Besh yoshimda O‘zbekistonga kelib qolganman. O‘zbek xalqining bizga o‘z go‘shalaridan joy bergani, bir burda non nasibalarini biz bilan baham ko‘rgani hali ko‘z o‘ngimdan ketmaydi. O‘shandan buyen qancha vaqtlar o‘tdi. Lekin oramizda samimiy mehroqibat, boshqa insoniy fazilatlar mustahkamlansa mustahkamlandiki, pasaymadi». Mazkur voqealarning guvohi bo‘lgan va mojarolarning oldini olish komissiyasi tarkibida bo‘lgan Sh. Ziyamov va P. Abdurahmonov O‘zbekistan KP MQning «Fargona viloyatining Quvasoy shahrida milliy asoslarda yuzaga kelgan salbiy voqealar haqida» maxsus axborot tayyorladilar. Unda mualliflar sodir bo‘lgan voqealarning asl mohiyatini aholiga to‘g‘ri tushuntirish lozimligi, Fargona viloyatidagi dolzarb ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni zudlik bilan hal etish choratadbirlarini, bu voqealarning boshqa hududlarda yuz berishi oldini olish uchun harakat qilishni taklif etganlar. 50

Chuqur ildizlarga ega bo‘lgan ushbu voqealarning tub negizlarini respublikaning o‘sha davrdagi layoqatsiz rahbariyati «bozorda qulupnay sotishdan kelib chiqqan»259 mojaro deya baholadi. O‘sha kunlari SSSR Oliy Sovetining sessiyasi ish boshlagan bo‘lib, O‘zbekiston KP MQ birinchi kotibi R. N. Nishonovning bu mojaroga o‘ta darajada mas’uliyatsiz va bepisandlik bilan yondashgani ba’zi deputatlarda norozilik tug‘dirdi. Jumladan, armanistonlik deputat G. S. Yegityan R. Nishonovga qarab: «Rafiq Nishonovich, bir necha kundan beri men nihoyatda hayajonlanib yuribman. Shu sababli sizga tanbeh bermay ilojim yo‘q. Muxbirlar bergan ma’lumotlarga qaraganda, hozir O‘zbekistonda vaziyat nihoyatda keskinlashgan 1 . Shuni alohida ta’kidlash joizki, mesxeti turklari asosan savdotijorat, maishiy xizmat va boshqa sohalarda ishlaganlar, mahalliy xalq aksariyatini tashkil qilgan kol xoz a’zolarining sermashaqqat mehnatlari evaziga ish haklari juda oz miqsorni tashkil etgani holda, savdo va xizmat ko‘rsatish sohalarida ishlash ancha imtiyozli hisoblanar edi. Garchi mesxeti turklari o‘zlari yashayotgan joylarda ma’lum imtiyozlarga eta bo‘lib, asosiy daromadli lavozimlar ham ularga tegishli bo‘lsada, XX asrning 80-yillaridan boshlangan «oshkoralik» ularning ham vatanlariga qaytish uchun bo‘lgan harakatlariga turtki bergan. Mesxeti turklari bosh qa nohaq qatag‘on qilingan xalqlar kabi bir necha marotaba turli idoralar, mahalliy tashkilotlar rahbarlariga murojaat etib, o‘z tarixiy vatanlariga qaytarishni talab qilganlar. Keyinchalik bu talab yangi saylangan SSSR xalq deputatlari e’tiboriga ham havola etilgan. Lekin , «yuqori tash kilotlar quloq solmagach, SSSR xalq deputatlari birinchi syezdining ochilishi kunlarida bu ziddiyatlarni ataylab kuchaytirib yuborishga muvaffaq bo‘lingan». KPSS va sovet davlati rahbariyati mesxeti turklari ning hakdi talablari hal etilishidan manfaatdor bo‘lmagan. Gruziya SSR rahbariyati ham mesxeti turklarining o‘z tarixiy vatanlariga qaytish xohishistagini inobatga olmadi. Gruzin yozuvchisi Ch. Amiredjibi mesxeti turklari ning vatanlariga qaytishi to‘g‘risida 1 Yunusova X. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy jarayonlar. Toshkent, “Abu Matbuot-Konsalt”, 2009.-B. 144. 51

shunday deydi: «Ruslar mesxeti turklarining vatanlariga qaytishlari xususida boshqacha fikrga egalar. Gap shundaki, agar ular Kavkazda joylashtirilsa, u holda islom dini o‘z pozitsiyasi ni bu yerda yanada mustahkamlaydi. Agar bu mintaqani musulmonlar ko‘p yashaydigan yer qilinsa, u holda bu mintaqa ruslar uchun butunlay qo‘ldan ketadi»263. Farg‘ona fojialarini tahlil etishda «janjal dastlab bir rus va bir tatar yigiti o‘rtasida kelib chiqqani, rus yigitini o‘zbek yigitlari himoya qilgani, tatar yigitini esa mesxeti turklari himoya qilgani, natijada bu to‘polon to‘satdan kuchayib ketgani264» haqida vaqtli matbuot sahifalarida chiqqan xabarlar ham markazda O‘zbekistondagi vaziyatni jilovlab turishga, mesxeti turklarini vatanlariga qaytish uchun harakatlaridan chalg‘itishga intilish bo‘lganligidan dalolat beradi. O‘zbekistonda bu fojialarni tekshirish uchun 1989 yil 23 iyunda tashkil etilgan komissiya xulosalarida esa Farg‘onada yuz bergan voqealar yoshlar o‘rtasida kelib chiqqan mojarolarning tasodifiy natijasi emas, balki ijtimoiy, iqtisodiy ildizlarga ega bo‘lganligi ta’kidlandi, uning sabablari qatorida partiya tashkilotlarining aholi o‘rtasida keng ko‘lamda tarbiyaviy, tashkiliy ishlar olib bormagani, xalqlar do‘stligini mustahkamlashga e’tibor bermagani, ma’muriy organlar xodimlari esa sarosimaga tushib, mojaro boshlangan birinchi kundanoq janjalning oddini olish uchun choratadbirlar ko‘rmagani ko‘rsatildi. Shuningdek, nizolar mahalliy millat o‘rtasida kuchaygan «ashaddiy millatchilik» kayfiyatining natijasi bo‘lib, bu respublikada yashayotgan xalqlarni birbiriga qaramaqarshi qo‘yishga qaratilgani ham qayd qilib o‘tilgani holda, «vodiyda turk mesxetilari xattiharakatlariga nisbatan ancha befarkdiklar bo‘lgani, ular orasidagi ayrim shaxslar Gruziya SSRning janubiy raionlariga tezroq qaytish muammosini hal etish maqsadida vaziyatni keskinlashtirishga uringani, bu esa vaziyatni ancha chigallashtirib yuborgani» ko‘rsatib o‘tiladi. Shubhasiz, bu xulosa tarixiy haqiqatga birmuncha mos kelsada, mesxeti turklari o‘z talablaridan «kelib chiqqan mojarolar»da O‘zbekiston rahbariyati, O‘zbekiston SSR Prokuraturasi, Ichki ishlar 52

vazirligini mo jarolarning oldini ololmaganliqda ayblash markazning yordami hamma vaqt kerak bo‘lishini «isbotlab» qo‘yish uchun qulay imkoniyat ham edi. 1989 yil 15 iyunda respublika partiya xo‘jaligi faollari yig‘ilishida harbiy mashq zonasiga joylashgan mes xeti turklarini boshqa yerlarga ko‘chirish masalasi ko‘rib chiqildi. SSSR Ministrlar Sovetining Raisi N. I. Rijkov ma’ruzasida «Farg‘ona yaqinidagi qochoqlar lagerida yashayotgan turk millatiga mansub grajdanlarga, ularning oila a’zolariga agar ixtiyor qilsalar, Rossiyaning noqoratuproq raionlariga jo‘nab ketish imkoniyati berilganligi» va bu «vaqtincha tadbir» ekanligi, ko‘chirish uchun zarur bo‘lgan barcha choralar boshlangani ta’kidlab o‘tiddi. Ma’lumki, XX asrning 70 yillaridayoq Rossiya qishloqlarida demografik vaziyat og‘irlashib ketgan edi. Na tijada, 1959 yildan to 1979 yilga qadar bu yerlarda qishloq aholisi 13 mln. kishiga qisqargan. Ko‘plab qishloqlar bo‘shab, serhosil yerlar kamayib, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish infrastrukturasi ishdan chiqqan. 1987 yilgi ma’lumotlarga ko‘ra, Rossiyaning chekka viloyatlaridagi qishloqlarda bo‘shab qolgan, xarobaga aylangan uyjoylarning soni 900 mingga yetgan edi. Bunday viloyatlar qatoriga Pskov, Bryansk, Oryol, Smolensk, Yaroslavl, Kirov va boshqalar kirar edi. Bu yerlarda yashagan aholi og‘ir iqtisodiy, ijtimoiy ahvolga chiday olmay yirik shaharlarga, jumladan, O‘rta Osiyo mintaqasiga ko‘chib ketgan. Tashlab ketilgan qishloqlardagi vaziyatni tiklash uchun qiyinchiliklarga bardosh beradigan, sabrtoqatli, ishning ko‘zini biladigan mehnatsevar kishilar kerak edi. Farg‘ona voqealaridan so‘ng «qishloq xo‘jaligini ko‘taruvchi mehnatsevar turk xalqi» ana shunday joylarga joylandi. Usha yillari markazdan ko‘chirish bilan shug‘ullanuvchi maxsus komissiya ham keldi. Ammo bu bilan bog‘liq xarajatlar Farg‘ona viloyati budjeta hisobidan ajratildi. 1989 yil 10 iyungacha Belgorod shahrining Karocha, Noviy Oskol, Proxorovka, Krasnogvardeyskoye, Borisovka tumanlariga 2839 kishi, Kalinin shahrining Zubsov, Rjev, Olenino tumanlariga 500 kishi, Oryol shahriga 1875 kishi ko‘chirildi. Ko‘chib borganlarga «va’da» qilingan tayyor joylarning yo‘kligi sababli ular asosan klublarga, maktablarga, bo‘sh qolgan uylarga joylashtirildi. 53

Iyun oyining oxirlariga kelib, Farg‘ona viloyatidan Rossiyaning Smolensk, Oryol, Kursk, Belgorod, Voronej viloyatlariga 16282 kishi ko‘chirildi. Yuqorida ta’kidlanganidek, mesxeti turklarining qonuniy haqhuquqlari markaz hukumati tomonidan tan olinmagach, 1989 yil 23 may kuni Quvasoyda mahalliy millatga mansub yoshlar bilan mesxeti turklari yoshlari o‘rtasida «mojaro kelib chiqdi». Buning oqibatida 56 kishi nobud bo‘ldi, 400 dan ortiq uy, 116 transport vositasi, 8 sanoat korxonasi va bir necha maktabga o‘t qo‘yildi, 650 dan ortiq kishi jarohatlandi. Janjal boshlangan kundanoq mesxeti turklari o‘z vatanlariga qaytish uchun talablarini yana kuchaytirdilar. Ular milliy manfaatlarini himoya etib, Gruziyaning Adigin, Askizin, Axalsika rayonlariga qaytishlariga imkon berilishini talab qildilar276. Bu ishlarda mesxeti tur klari yo‘lboshchilari Tashtan Aslanov, Abbos Xaxutadze, Dursun Ismoilovlar faol bo‘ldilar. Bir vaqtning o‘zida sabr kosasi to‘lgan mahalliy aholi ham respublikadagi og‘ir ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatdan chiqish, turmush sharoitlarini yaxshilash, yoshlarni ish bilan ta’minlash, milliy munosabatlardagi adolatsizlikka chek qo‘yish masalalarini hal etishni jiddiyroq talab qilib chiqdi. Viloyatdagi og‘ir ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat hissiyotga berilgan yoshlar bi lan bir qatorda katta yoshdagi kishilarni ham bu norozilik harakatlarida ishtirok qilishga majbur etdi. Ular o‘z talablarini «Paxtaning narxi oshirilsin!» degan shiorlar bilan ifodalashga harakat qildilar. Ushbu to‘polonlar ishtirokchilaridan biri o‘z noroziliklarining sabablari haqida shunday degan edi: «Farg‘onada ko‘p millat vakillari yashaydi, turklar, qrim tatarlari, yahudiylar, nemislar va hokazo. Ammo shunisi ajablanarliki, ularning hammasi o‘zbeklarga qaraganda to‘q, farovon. Kishloqda yashaganimiz, paxta ekkanimiz bizning aybimizmi?» Mahalliy yoshlar va mesxeti turklari o‘rtasidagi nizolar Quvasoydagi voqealardan so‘ng Toshloq, Marg‘ilon, Farg‘ona shaharlariga ham tarqaldi. Jumladan, 3 iyun kuni Toshloqda bo‘lgan tartibsizliklarda 3000 ga yaqin yoshlar qatnashdi. Mesxeti turklariga qarashli bir qancha uylar yoqib yuborildi. 54

To‘plangan ma’lumotlardan aniqlanishicha, Toshloqsa bo‘lgan to‘qnashuvlarda 16 kishi halok bo‘ldi, ulardan 11 tasi mesxeti turklari, 5 tasi o‘zbeklar edi. Toshloq posyolkasida yashagan 192 mesxeti turklarining uylaridan 171 tasi jiddiy moddiy zarar ko‘rdi. Mushkul ahvolda qolgan mesxeti turklari 4 iyun kuni o‘zlarini himoya qilishni so‘rab viloyat partiya komiteti binosi oldiga to‘plandilar. Turk millatiga mansub ko‘p kishilarning uylari yondirib yuborilgani, hayoti xavf ostida qolganligi sababli viloyatga keltirilgan qo‘shinlar mahalliy aholi yordamida ularni shahar yaqinidagi harbiy mashq bazasiga joylashtirdi. 3 iyundan 12 iyungacha harbiy lagerga 4981 erkak va ayol, igu jumladan, 1765 nafar bolalar ko‘chirildi. Shu kuni Farg‘onaga 13 ming kishidan iborat ichki ishlar qo‘shinlarining bo‘limlari keltirildi. Markazdan mazkur to‘qnashuvni bostirish maqsadida SSSR ichki ishlar vazirligining ichki qo‘shinlar bosh boshqarmasi boshligi Y. V. Shata- lin, Kiyev, Boku, Yerevan, Leningrad, Xarkov, Saratov, Perm, Ordjonikidze shaharlaridan ichki ishlar qo‘shinlari yetib keldi. 5 iyunga kelib ularning soni 6000 kishini tashkil etdi. Ammo bu kuchlar na O‘zbekiston hukumatiga, na muammolarni hal etish uchun tuzilgan komissiya rahbariyatiga itoat qilar edi. Butun Farg‘ona vodiysi bo‘ylab vaziyat og‘irlashib borishi natijasida 4 iyun kuni O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi qarori bilan viloyatda kech soat 22 dan ertalab 6 gacha komendantlik soati joriy etildi. Vodiyda favqulodda vaziyat yuz berishi munosabati bilan Farg‘ona viloyati ko mendanta buyrug‘iga binoan namoyishlar, mitinglar o‘tkazish, manifestatsiyalar uyushtirish, kishilarning ommaviy ravishda to‘planib turishi taqiqlandi. 16 yoshdan yuqori bo‘lgan shaxslarni uylarga ijaraga qo‘yish, sovuq qurollar saqlash, kech soat 22 dan so‘ng maxsus ruxsatnomasiz Farg‘ona viloyati hududida yurganlarga nisbatan qattiq choralar ko‘rilishi belgilandi. To‘polon va beboshliklarni uyushtirganlardan 12 kishi hibsga olindi. Bunday harakatlar vodiyning chekka qishloqlariga ham tarqalmasligi uchun joylarda ko‘ngillilar drujinasi tashkil etildi. Birinchi bo‘lib Oltiariq rayonida 900 kishidan iborat ana shunday drujina tuzildi. 55

Voqealar Qo‘qonga ko‘chganida shaharga Rishton, Tosh loq, O‘zbekiston rayonlaridan turli sovuq qurollar bi lan qurollangan yoshlar yetib kela boshladi. 4 iyun soat 11 larga yaqin to‘planganlar soni mingdan oshib ketdi. Ularning ikki qismdan iborat talablari quyidagilar edi: 1. Ushlanganlar ozod qilinsin; 2. Mesxeti turklari zudlik bilan ko‘chirilsin 1 . Ular ijobiy javob ololmagach, viloyat partiya qo‘mitasi binosiga hujum qilganlarida 40 nafar militsiya xodimi o‘q uzib, to‘planganlarni chekinishga majbur etdi. To‘planganlar o‘z talablari amalga oshirilishiga kirishilmaganini ko‘rib, to‘polonni yana avj oldirdilar. Shundan so‘ng rayon ichki ishlar bo‘limi rahbarlaridan birining buyrug‘i bilan ommaga qarata avtomatlardan o‘t ochildi284. Qo‘qondagi fojialar davomida 5 kishi o‘ldi, 93 kishi turli jarohatlar oldi, 60 kishi kasalxonalarga yotqizildi285. Qo‘qonda bo‘lib o‘tgan to‘sto‘polonlar davomida harakat ishtirokchilari Qo‘qon kimyo zavodini, Qo‘qon yog‘moy kombinatini, avtobaza, temiryo‘l vokzali va boshqa bir necha obyektlarni egallab oldilar. Vaziyat og‘ir bo‘lgani sababli ichki ishlar xodimlari Qo‘qonda faqat bank va aloqapochta muassasalarini qo‘riqdadilar. 1989 yil 7 iyun kuni Rishton tumani ijroqo‘mi oldida ham 2—3 mingga yaqin kishi to‘plandi. Bu yerda bo‘lib o‘tgan voqealarga oid ma’lumotlarda ko‘rsatilishicha, to‘planganlar Farg‘ona va Qo‘qondagi voqealarda ishtirok etgani uchun qamalganlarni ozod etishni, shu bilan birgalikda paxta, pilla va boshqa qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxini oshirishni, aholini ish bilan ta’minlashni, uyjoy muammolarini hal etishni talab qilganlar. Qo‘qonda bo‘lib o‘tgan voqealarda ishtirok etgan yoshlar ommaviy tartibsizliklar natijasida qamoqqa olingan 69 nafar kishini ozod qildilar. 12 iyun kuni Namanganning Kurashxona mahallasida ham xuddi shunday harakatlar bo‘lib, unda 400 dan ortiq kishi qatnashdi. Bu fojialarning sabablarini zudlik bilan aniqlash maqsadida markazdan O‘zbekistonga Armaniston, Ozarboyjondagi milliy ziddiyatlarni o‘rganib, katta «tajriba» orttirgan 200 dan ortiq tergovchi yuborildi. 1 Yunusova X. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy jarayonlar. Toshkent, “Abu Matbuot-Konsalt”, 2009.-B. 148. 56

Bularning ishtirokida 6 iyundan boshlangan qotillik va o‘t qo‘yishlar bo‘yicha 56 ta jinoiy ish aniqlandi, 2500 dan ortiq mojaroli hodisalar tekshiruvdan o‘tkazildi. 21 iyundan boshlab om maviy tartibsizliklarda qatnashganlar ustidan 40 ta ji noiy ish qo‘zg‘atildi. Shu vaqt ichida 30 dan ortiq qotillik ishi ochildi. Bu harakatda ishtirok etganlardan turli sovuq va o‘tochar qurollar tortib olindi. Umuman, Farg‘ona fojialari natijasida 103 kishi halok bo‘lib, ulardan 52 tasi mesxeti turklari, 36 tasi o‘zbeklar edi, 1011 kishi jarohatlandi. SSSR Ichki Ish lar ministrligi ichki qo‘shinlari harbiy xizmatchilaridan 137 kishi, militsiya xodimlaridan PO kishi yarador bo‘ldi. 757 ta uy, 27 ta davlat obyekti, 275 ta avtotrans porta o‘t qo‘yildi. SSSR Ichki Ishlar vazirligi bergan ma’lumotlarga ko‘ra, Farg‘ona fojialarida 8 iyunga qadar 56 kishi olgan tan jarohatlaridan vafot etgan. Ulardan 43 kishi mesxeti turklari, 7 nafari o‘zbek, 1 tojik, 1 rus edi. Qolganlarining shaxsi va millati aniqlanmagan. Farg‘onada bo‘lib o‘tgan o‘zaro to‘qnashuvlardan jabr kurgan kishilarga, birinchi navbatda mesxeti turklariga yordam berish uchun mutasaddi mahalliy idora va tashkilotlar barcha choratadbirlarni belgiladi. Bu tadbirlarda ma halliy aholi vakillari ham faol bo‘ldilar. Qishloq aholisi jabrlangan mesxeti turklariga qarashli bo‘lgan qoramollarni to‘plab, ular kimga tegishli ekanini aniqlab, vaqtincha bokish uchun kolxoz molxonalariga topshirdilar. Xalq deputatlari Farg‘ona viloyati ijroiya Qo‘mitasi harbiy mashq bazasiga ko‘chirilgan turklarning moddiy va maishiy ta’minlanishini yo‘lga qo‘yish uchun yevropa millatiga mansub kishilardan iborat ikkita komissiya tuzdi. Jabrlanganlarning ehtiyoji va mulkiga taallukli masalalarni hal etish viloyat ijroqo‘mi raisi o‘rinbosari V. N. Fomichyov, viloyat sog‘liqni saqlash bo‘limi boshlig‘i o‘rin bosari T. G. Tokmakova, viloyat sanepidemstansiyasi bosh lig‘i E. V. Kryuchenko, viloyat savdo boshqarmasi boshlig‘i o‘rinbosari V. B. Parshikovlarga topshirildi. 57

O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti Farg‘onadagi favqulodda vaziyatdan kelib chiqib 1989 yil 5 iyuldagi 218 raqamli farmoyishi bilan viloyat xalq deputatlari ij roiya qo‘mitasi oldiga vayron bo‘lgan uylarni ta’mirlash uchun kerak bo‘ladigan qurilish materiallarini yetkazish, mesxeti turklariga yetkazilgan zarar miqdorini belgilash va qoplash kabi vazifalar yuklatildi. Ushbu qarorga binoan, zarar kurgan shaxslarning uyjoylari, molqo‘ylari sug‘urta qilinmagan bo‘lsa, yolg‘iz fuqarolarga 1200 so‘m, ikki kishidan iborat oilalarga 2000 so‘m, oilaning boshqa a’zolariga 500 so‘mdan pul to‘lash belgilandi298. Ko‘chib ketganlarning uyjoylari mahalliy hokimiyatlar nazorati ostida qoldirildi. Viloyat ijroiya qo‘mitasining farmoni bilan ko‘chib ketayotgan mesxeti turklarining uyjoylarini ta’mirlab, avvalgi holatiga keltirib, uy egalari bergan ishonch qogozlariga binoan sotish lozimligi ko‘rsatildi. 58

XULOSA O‘zbekistonda milliy siyosat (XX asr 80-yillar misolida) mavzusini tadqiq etib, o’rganib quyidagi xulosalarga kelindi: Birinchidan , O‘zbekistan mustaqillikni qo‘lga kiritgan davrdan boshlab yangicha ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni shakllantirish va rivojlantirish, milliy davlatchilikni, uning siyosiy va huquqiy asoslarini mustahkamlash, komil insonni tarbiyalash borasidagi tarixiy an’analar va qadriyatlarni tiklash, jahondagi rivojlangan va rivojlanayotgan demokratik davlatlarning tajribasini o‘rgaiish, ularni yangi davr ehtiyojlari, respublikamizdagi sharoitlar, xalqimizning mentaliteti bilan bog‘lab, ijodiy rivojlantirishdan iborat taraqqiyot yo‘lini tanlab oldi; Ikkinchidan , Mustaqillikning o‘tgan qisqa davrida o‘zbek xalqi ozod va obod Vatan, kelajak istiqboli erkin va demokratik jamiyat qurish bo‘lgan yurt egasiga aylandi. Vatanparvarlik va milliy g‘urur kishilar ma’naviy kamolotining asosiy mezonlaridan biri bo‘lib qoldi; Uchinchidan, KPSS va sovet davlatining 74 yillik mustabid hukmronligi davrida o‘zbek xalqiga xos qadriyatlar poymol etildi, xalq hayotiga zo‘ravonlik bilan singdirilgan «sotsialistik» turmush tarzi millatlar va elatlarning o‘zligidan mahrum bo‘la boshlashiga, ijtimoiy-iqtisodiy hayotda nohaqlikning yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi; To’rtinchidan, iqtisod va xo‘jalik hayotida vujudga kelgan holat, ya’ni markazdan turib ma’muriy-buyruqbozlik usulida boshqarish, ekstensiv rivojlanish yo‘lining tanlab olinishi mamlakatni tanazzul yoqasiga olib keldi; Beshinchidan, inqiroziy jarayonlarning asosida mavjud siyosiy tuzum, iqtisodiy munosabatlarning deformatsiyasi, ishlab chiqarishni tashkil etishning ma’muriy-buyruqbozlik usullari, mehnatni tashkil etishda manfaatdorlik omillariga e’tibor berilmaganligi, kishilarning manfaati va individual iste’dodi hisobga olinmasligi, buning natijasida kishilarda mulkka, mehnat qurollari va mahsulotga 59

befarqlikning o‘sib borishi yotardi. Milliy o‘lka xalqlari aslida sovetlar imperiyasining ishlab chiqaruvchi kuchlar yetkazib beruvchi hamda Markazning xom ashyo bazasiga aylantirildi; Oltunchidan, sovet mamlakati davlat boshqaruvining partiyaviy, sinfiy diktatura qonunqoidalariga asoslangan mezonlari, shovinistik munosabat, buyuk davlatchilik g‘oyalari mazkur davr milliy siyosatining asosiy tamoyillari edi. Shubhasiz, yuqoridagi tamoyillar, o‘z navbatida, o‘sib kelayotgan yosh avlodning e’tiqodi, dunyoqarashi, aqliy ongi shakllanishiga ma’lum darajada ta’sir etdi. Bu esa «katta og‘a» deb nom olgan xalqlar tili, madaniyati, tarixiga taqlidning kuchayishiga sabab bo‘ldi; Yettinchidan, XX asr 80-yillari o‘rtalaridan M. S. Gorbachyov tashabbusi bilan boshlangan «qayta qurish» va «oshkoralik» siyosati butun mamlakatda milliy manfaatlarny himoya qilish, o‘zlikni anglashga bo‘lgan harakatlarning kucha yishiga, milliy va diniy qadriyatlarni tiklashga qaratilgan harakatlar boshlanib ketishiga turtki bo‘ldi; Sakkizinchidan, s o vet davlatining yillar davomida «yagona sovet xalqi»ning shakllanganligi haqidagi soxta g‘oyalari mana shu yillarga kelib hech qanday negizga eta emasligi, SSSRda «mil liy mansubligidan qat’i nazar, sinfiy manfaatlari va maqsadlarining umumiyligi bilan birlashgan mehnat ahlining buyuk qardoshligi vujudga kelganliti» haqida gi nazariya asossiz ekanligi yaqqol namoyon bo‘ldi; To’qqizinchidan, Mil liy manfaatlar toptalib, ta’qib va tazyiqqa asoslangan, muammo va tanazzul domiga tushib qolgan ushbu tuzum falajlik holatidan chiqish uchun yana qatag‘onlar siyesatiga zo‘r berdi. SSSRning xom ashyo zaxira bazasi bo‘lmish O‘zbekistan ushbu siyosatning tajriba maydoniga aylantirildi. «Paxta ishi», «o‘zbeklar ishi» nomini olgan, bo‘htondan iborat ishlar natijasida minglab mehnatkash o‘zbek xalqi vakillari nohaq azoblarga mubtalo etildi; O’ninchidan, yer sharining oltidan bir qismini yetmish yildan ziyod vaqt davomida o‘z izmida ushlab turgan kommunistik mafkuraga asoslangan sovet 60

davlatining barham topishi aslida XX asr siyosiy hayotida, shubhasiz, eng katta siyosiy voqelik bo‘ldi. O’n birinchidan , jamiyat taraqqiyoti va rivojiga mutlaqo xilof bo‘lgan, markschalenincha deb nom olgan «kommu nistik g‘oya» zo‘rmazo‘raki birlashtirilgan, «sovet xalqlari»ni o‘z ichiga olgan imperiyaning XX asr 80- yillarida tanazzulga uchrashiga bosh sabab bo‘ldi. O’n ikkinchidan, XX asrning 80-yillarida O‘zbekistonda sovet totalitar tuzumi keltirib chiqargan oqibatlar respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotiga salbiy ta’sir etdi. Biroq zafarli o‘tmish, boy tarix, o‘troq madaniy turmush tarziga ega bo‘lgan, o‘z yuksak ma’naviyati va madaniyati bilan ajralib turgan o‘zbek xalqi hamisha o‘zligini saqlab qolishga muvaffaq bo‘ldi. Ushbu xulosalardan kelib chiqib quyidagi taklif va tavsiya larni kiritishni lozim topdik. 1. XX asrning 80-yillarida O‘zbekistonda sovet totalitar tuzumi keltirib chiqargan oqibatlar respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotiga salbiy ta’sir et ganligini, b iroq o’zbek xalqi o’zining zafarli o‘tmish i , boy tarix ini aks ettiruvchi risolalar yaratish; 2. XX asrning 80-yillarida O‘zbekistonda sovet totalitar tuzumi keltirib chiqargan salbiy oqibatlar ga qaramasdan o‘z ining yuksak ma’naviyati va madaniyati ni saqlab qolishga muvaffaq bo‘l ganligini aks ettiruvchi fotoal’bomlar yaratish; 3. Ushbu mavzu bilan bog’liq maqolalar chop ettirish. 61

ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Rasmiy adabiyotlar: 1.1.Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent: “O’zbekiston”, 2011. 1. 2 . Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1- jild. – Toshkent: O‘zbekiston, 1996. – 364 b. 1. 3 . Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild. – Toshkent: O‘zbekiston, 1996. – 380 b. 1. 4 . Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild. – Toshkent: O‘zbekiston, 1996. – 366 b. 1. 5 . Karimov I.A. Bunyodkorlik yo‘lidan. 4-jild. – Toshkent: O‘zbekiston, 1996. – 349 b. 1. 6 . Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. 5-jild. – Toshkent: O‘zbekiston, 1997. – 384 b. 1. 7 . Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. – Toshkent: Sharq, 1998. – 31 b. 1. 8 . Karimov I.A. Biz tanlagan yo‘l demokratik taraqqiyot va ma’rifiy dunyo bilan hamkorlik yo‘li. 11- jild. – Toshkent: O‘zbekiston, 2003. – 320 b. 1. 9 . Karimov I.A. Tinchlik va havfsizligimiz o‘z kuch-qudratimizga, hamjihatligimiz va qat’iy irodamizga bog‘liq. 12-jild. – Toshkent: O‘zbekiston, 2004. – 400 b. 1.1 0 . Karimov I.A. O‘zbek xalqi hech kimga, hech qachon qaram bo‘lmaydi. 13-jild. – Toshkent: O‘zbekiston, 2005. – 448 b. 1.1 1 . Karimov I.A. Jahon inqirozining oqibatlarini yengish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish va taraqqiy topgan davlatlar darajasiga ko‘tarilish sari. 18- jild. – Toshkent: O‘zbekiston, 2010. – 262 b. 1.1 2 . Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – 176 b. 1. 13 . Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada 62

chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2010. – B. 5 II. Asosiy adabiyotlar: 2.1. Ата-Мирзаев О., Гентшке В., Муртазаева Р. Узбекистан многонациональный: историко демографический аспект. – Ташкент: Абу Али Ибн Сино, 1998. – 160 с. 2.2. Ата-Мирзаев О., Гентшке В., Муртазаева Р. Историко- демографические очерки урбанизации Узбекистана. – Ташкент: Университет, 2002. –125 с. 2.3. Атамуратов С. Национальное самосознание и интернациональное воспитание. – Тошкент, 1991. – 166 с. 2.4. Barkamol avlod tarbiyasi. – Toshkent: Akademiya, 2005. – 28 b. 2.5. Bo‘riyeva M.R. O‘zbekistonda oila demografiyasi. – Toshkent: Universitet, 1997. – 183 b. 2.6. Bo‘riyeva M.R. Demografiya asoslari. – Toshkent: Universitet, 2001. – 166 b. 2.7. Bekmurodov A., G‘afurov U., Mustafaqulov Sh., Kattayev N. Bu muqaddas vatanda azizdir inson. – Toshkent: G‘afur G‘ulom, 2010. – 146 b. 2.8. Bobojonova D.B. O‘zbekistonda demografik jarayonlar va ularning xususiyati. – Toshkent: Fan, 1995. – 94 b. 2.9. Erkayev A. Ma’naviyat-millat nishoni. – Toshkent: Ma’naviyat, 1999. - 239 b. 2.10. Jo`raev N. O`zbekiston tarixi. Milliy istiqlol davri. – Toshkent: SHar q, 2006. 2.11. Jabborov I. O‘zbeklar: turmush tarzi va madaniyati: etnotarixiy lavhalar. – Toshkent: O‘qituvchi, 2003. – 208 b. 2.12. Jalolov A. O‘zbekiston: mustaqillik, ma’naviyat, mafkura. – Toshkent: O‘zbekiston, 1994. – 96 b. 63

2.13. Ziyomuhammadov B., Ismoilov F. Barkamol avlodni voyaga yetkazish sirlari. – Toshkent: Sano-standard, 2011. – 439 b. 2.14. Ibrohimov A. Bizkim o‘zbeklar..: milliy davlatchiligimiz asoslari haqida mulohazalar. – Toshkent: Sharq, 1999. – 400 b. 2.15. Imomnazarov M. Milliy ma’naviyatimizning takomil bosqichlari. – Toshkent: Sharq, 1996. – 144 b. 2.16. Inson taraqqiyoti to‘g‘risida ma’ruza. – Toshkent, 1999. – 83 b. 2.17. O‘zbekistonning yangi tarixi. Konseptual-metodologik muammolar. – Toshkent: Akademiya,1998. – 360 b. III. Internet saytlari: 3.1. http:// www. stat.uz 3..2. http://www.gov.uz 64

O'xshashlar

XX asr birinchi yarmida Xitoy

XX – asrning 50 – 80 – yillarda O’zbekistonda madaniy hayot

XIX asr oxiri - XX asr boshlarida jahonda siyosiy ziddiyatlarning keskinlashuvi

Qashqadaryo vohasida Yakkabog‘ tumanining tarixi (XIX asr oxiri XX asr boshlarida)

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiyaning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzumi