O’zbekistondan 20-30 yillarda Shimoliy Qozog’istonga surgun qilingan yurtdoshlarimiz qismati - Tarix - Diplom ishlar

O’zbekistondan 20-30 yillarda Shimoliy Qozog’istonga surgun qilingan yurtdoshlarimiz qismati

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

261 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA Kirish… …………………………………………………………………… ..3 I-bob. O’zbekistonda jamoalashtirish va quloqlashtirish jarayoni… ……… ..6 1.1.O’zbekistonda qatag’onlashtirish mavzusining o’rganilishi……………6 1.2.O’zbekistondagi jamoalashtirish va quloqlashtirishga doir manbalar…21 II-bob. O’zbekistonlik quloqlarning surgundagi turmush tarzi… ………… .33 2.1.O’zbekistonlik dehqonlarning maxsus posyolkalardagi mehnati va hayoti… ………………………………………………………………………… ...33 2.2.Ikkinchi jahon urushi yillarida qatag’on qilinganlarning g’alabaga qo’shgan hissasi………………………………………………………………….43 Xulosa… …………………………………………………………………… 53 F oydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati… ………………………… 562

KIRISH Mavzuning dolzarbligi : Mustaqillik yillarida O’zbekiston tarixining barcha sahifalarini chuqur tahlil qilish eng dolzarb masalalardan biriga aylandi. Sovet hukmronligi yillarida o’rganilmagan ko’plab tarixiy voqealar mavjud. Shu bois, ularni bugungi zamon talabidan kelib chiqib, yangi nazariy-metodologiya asosida tahlil etish katta ahamiyatga ega. “Har qaysi xalq-deb yozadi Islom Karimov,- milliy qadriyatlarini o’z maqsad-muddaolari, shu bilan birga, umumbashariy taraqqiyot yutuqlari asosida rivojlantirib, ma‘naviy dunyosini yuksaltirib borishga intilar ekan, bu borada tarixiy xotira masalasi alohida ahamiyat kasb etadi, ya‘ni, tarixiy xotira tuyg’usi to’laqonli ravishda tiklangan xalq, bosib o’tgan yo’l o’zining barcha muvaffaqiyat va zafarlari, yo’qotish va qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan holis va haqqoniy o’rganilgan taqdirdagina chinakam tarix bo’ladi” 1 . Tarixchilar oldiga tarixiy adolatni tiklash, xalqimiz o’tmishidagi yopiq sahifalarini to’la ochib berish, shu tarixdan saboq chiqarib, begunoh qurbon bo’lgan insonlar xotirasini abadiylashtirish kabi vazifalar ko’ndalang qo’yildi. “...mustamlakachilik va sovet davridagi ommaviy qatag’onlar paytida zulm va zo’ravonlik qurboni bo’lgan, istiqlol yo’lida jon fido etgan ajdodlarimizning hurmati va xotirasini joyiga qo’yish, ularning el-yurt ozodligi yo’lidagi ishlari, qoldirgan merosini izlash va o’rganishni aynan ana shunday ma‘naviy negizda yo’lga qo’yishimizni qayd etish zarur” 2 . O’zbekistonda ommaviy qatag’onlashtirishning eng yirigi 20-30 yillarda jamoalashtirish davrida yuz berdi. Qishloqlarda oddiy dehqonlar uy-joyidan, mol- holidan mahrum qilinib, quloqlashtirildi va boshqa o’zoq o’lkalarga surgun qilindi. Ular hayotini o’rganish dolzarb masalalardan biriga aylandi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi : Mustaqillik yillarida qatag’onlash- tirish mavzusi O’zbekiston tarixining dolzarb mavzularidan biriga aylandi. Sovet 1 Karimov I.A.Yuksak ma‘naviyat-engilmas kuch. T., Ma‘naviyat, 2008, B.97. 2 O’sha joyda. B.97. 3

hukmronligi davrida amalga oshirilgan qatag’onlashtiril siyosati tarixini keng o’rganishga kirishildi 1 . Taniqli olima R.X.Aminova O’zbekistonda amalga oshirilgan jamoalashtirish siyosati bo’yicha ko’plab tadqiqotlar olib bordi. Uning tadqiqotlarida jamoalashtirish davrida qatag’on qilingan dehqonlar taqdiri haqida ham ma‘lumotlar umumlashtiriladi. M.G’.Abdullaevning nomzodlik dissertatsiyasi esa O’zbekistonda sovetlarning quloq qilish siyosati va uning fojeali oqibatlariga bag’ishlanadi. Shuningdek, sovet davlatining quloqlashtirish, surgun siyosati moskvalik olimlar tomonidan ham o’rganildi. Masalan, V.N.Zemskov o’z asarida sobiq sovet davlatida qatag’on qilinganlar haqida umumiy ma‘lumot beradi. O’rta Osiyo respublikalarida amalga oshirilgan qatag’onlashtirish siyosati mavzusi ayniqsa R.SHamsutdinov asarlarida mukammal tadqiq etiladi. 2005 yil N.G’.Karimov mas‘ul muharrirligida “Репрессия: 1937-1938 год. Документ и материал ” kitobi nashr etildi 2 . Bu kitobda R.SHamsutdinov, E.Yusupov, A.Mamajonov, E.P.Dusmatov va boshqalar tomonidan to’plangan hujjatlar e‘lon qilinadi. Mustaqillik yillarida O’zbekiston tarixi bo’yicha nashr etilgan kitoblarda ham sovet davlatining qatag’on siyosati tahlil etiladi 3 . Qatag’onlik siyosati bo’yicha V.P.Gentshkening ham maqolalari e‘lon qilindi 4 . Yuqorida nomlari tilga olingan ilmiy maqola, risola va monografiyalarda O’zbekistonda amalga oshirilgan qatag’onlashtirish siyosatining u yoki bu jihatiga to’xtalib o’tiladi. BMIning davriy chegarasi : XX asrning 20-50 yillarini o’z ichiga oladi. Bu davrda O’zbekistonda jamoalashtirish siyosati amalga oshirilib, dehqonlarning 1 Aminova R.X. Kollektivlashtirish-qashshoqlashtirish demak.T., Sharq yuldo’zi. 1992, 12-son; O’sha muallif. Vozvraщayas k istorii kollektivizatsii v Uzbekistane. T., Fan, 1995; Abdullaev M.G’. O’zbekistonda sovetlarning quloq qilish siyosati va uning fojeali oqibatlari (1925-1945 yy.)T., 2002; Shamsutdinov R. O’zbekistonda sovetlarning quloqlashtirish siyosati va uning fojeali oqibatlari. T., Sharq, 2001; O’sha muallif. Istiqlol yo’lida shahid ketganlar. T., Sharq, 2001; Shamsutdinov R. Qishloq fojeasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun (O’rta Osiyo respublikalari misolida). T., Sharq, 2003; Zemlyakov V.N. Spetspereselents v SSSR 1930-1960.M.,Nauka, 2003; Ivitskiy N.A. Sudba raskulagennx v SSSR. M., 2004. 2 Repressiya: 1937-1938 god.Dokument i material. Vpusk1.T., Sharq, 2005, O’sha kitob. Vpusk 2.T., 2007, Vpusk 3, 2007, Vpusk 4, T., Shar, 2008. 3 O’zbekistonning yangi tarixi. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. T., Sharq, 2000. Karatelno- repressivnaya politika totalitarnogo rejima v Uzbekistane (20-e-80-e god XX veka) T., 2002 ; 4 Gentshke V.P. Iz istorii polskoy diaspor//O’zbekiston tarixi. 2001, №11; O’sha muallif. Deportatsiya narodov v period sovetskogo totalitarizma-gumanitarnaya katastrofa dlya obshestva// Vestnik UzMU. 2000; №4 va boshqalar. 4

ko’pchiligi jamoalashtirishga qarshi bo’lganliklari tufayli qatag’on qilinadi. 50 yillarda Stalin shaxsiga sig’inish fosh bo’lgach, qatag’on qilinganlar oqlanib, o’z uylariga qaytariladi. BMIning nazariy-metodologik asosi . Ishni bayon qilishda tarix fanining eng asosiy tamoyillari, ya‘ni haqqoniylik, holislik, ketma-ketlilik hamda uzviylik tamoyillaridan foydalanildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning o’z chiqishlari, ma‘ruzalari hamda asarlarida qatag’on qurbonlari xotirasini tiklash to’g’risida bildirgan fikr-mulohazalari muhim nazariy-metodologik asos bo’lib xizmat qildi. BMIning maqsad va vazifalari : Ishning asosiy maqsadi O’zbekistondan 20-30 yillarda Shimoliy Qozog’istonga surgun qilingan yurtdoshlarimiz qismatini o’rganish. Maqsadga muvofiq quyidagi vazifalar belgilandi: -O’zbekistonda jamoalashtirish siyosatining mohiyatini tahlil etish; -tarixchilar tomonidan qatag’onlashtirish mavzusining o’rganilishini asoslash; -quloqlarning Qozog’istonga surgun qilish bosqichlarini yoritib berish; -o’zbekistonlik quloq qilinganlarning hayoti va mehnat faoliyatini ochib berish; -ikkinchi jahon urushi yillarida qatag’on qilinganlarning g’alabaga qo’shgan hissasini asoslash. BMIning ilmiy yangiligi . Ishda O’zbekistondan jamoalashtirish davrida qatag’on qilinganlar hayoti va mehnat faoliyati ilmiy adabiyotlarga tayangan holda o’rganilishida namoyon bo’ladi. Shuningdek, O’zbekistonda Shimoliy Qozog’iston hududlariga surgun qilingan yurtdoshlarimiz taqdiri manbalar asosida tahlil etiladi. Qatag’on qilinganlarning ikkinchi jahon urushi yillaridagi fidokorona mehnati va ularni oqlash bilan bog’liq tarixiy voqealar ham asoslanadi. BMIning amaliy ahamiyati : Ishda keltirilgan tarixiy ma‘lumotlardan O’zbekiston tarixining Sovet davri qatag’on siyosati mavzusini o’tishda foydalanish mumkin. Shuningdek, jamoalashtirish va uning oqibatlari bo’yicha o’quv qo’llanmalar yaratishda, seminar mashg’ulotlarida foydalanish mumkin. 5

Ishning tuzilishi : Kirish, 2 ta bob, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati, ilovalardan iborat. 6

I-BOB. O’ZBEKISTONDA JAMOALASHTIRISH VA QULOQLASHTIRISH JARAYONI. 1.1.O’zbekistonda qatag’onlashtirish mavzusining o’rganilishi. Mazkur masalaning tarixshunosligi bir-biridan dimmetrial tarzida farq qiluvchi ikki bosqichdan iboratdir. Birinchi bosqich sovet tarixshunosligi, ikkinchi bosqich istiqlol arafasi va mustaqillik davridagi tarixshunoslik. Bu har ikki bosqichdagi tarixshunoslik mustaqil lik yillarida ma‘lum darajada tahlil qilib berilgan. Bu mavzuning sovet davridagi va mustaqillik yillaridagi tarixshunosligining ayrim sohalari O’rta Osiyo regionida agrar o’zgarishlar tarixining yirik mutaxassisi, akademik R.X. Aminova nomi bilan bog’liqdir. Olimaning asarlari o’zbek tarixshunosligiga katta hissa bo’lib qo’shildi. Akademik R.X. Aminova kollektivlashtirish va quloq qilish tarixining avvalgi markscha- lenincha, komfirqacha, noto’g’ri, soxtalashtirgan talqindan butunlay voz kechib, yangicha metodologiya, mustaqillik ruhida o’rganishning istiqbolli yo’nalish larini ko’rsatib berdi. U o’z asari va maqolalari bilan sovet davrida kollektivlashtirish, quloq qilish va surgun etish masalalari tamomila soxtalashtirilgani, buzilgani, bu mavzudagi adabiyotlar, dissertatsiyalar, maqolalar o’sha mustabid zamon, qattol davr ruhida yozilganini, tarixda ham adolatsizlik hukmron bo’lganini katta ilmiy jasorat, ilmiy diyonat, kamtarlik namoyish etib, o’zi va boshqa tarixchilarni bu boradagi xato va nuqsonlarini tuzatishga chorladi. Qizil imperiya hukmronligi davrida «quloq», «mushtumzo’r», «qishloq burjuaziyasi», «aksilinqilobchilar», «xalq dushmanlari», «kolxoz dushmanlari», «yot unsurlar», «kapitalistik unsurlar», «eng so’nggi ekspluatatorlar», «burjua millatchilari» kabi turfa nomlar bilan atalib kelingan milliy qishloqlarimizdagi dehqonlar ommasiga qarshi rasman genotsid qo’llanilgan edi. Tariximizning bunday alamli, achinarli, armonli saxifasini, haqiqiy ahvolni, shu haqiqatni aytish va yozishning imkoni bo’lmagandi. Bunday chin tarixni yaratish komfirqa va sovetlar uchun kerak emasdi. Aksincha, rejim tarixni soxtalashtirishni, buzishni istardi, imkon qadar o’zining xalqqa qarshi qaratilgan siyosati, amaliyotini xalqdan 7

yashirishga yoki uni soxtalashtirib maqtashga, reklama qilib targ’ib etishga uringandi. Shu bois bu davrda yaratilgan tarixiy adabiyotlarda kollek tivlashtirish va u bilan bog’liq barcha tadbirlar, uning oqibatlari boshdan-oyoq komfirqa, sotsializm, mark sizm-leninizm ruhida edi. Tadqiqotchilar zamona zayli, hukmron tuzum va uning mafkuraviy, g’oyaviy, siyosiy bosimi, tazyiqi bilan O’rta Osiyo va Qozog’istondagi, umuman SSSRdagi agrar o’zgarishlarni, kollektivlash tirish, quloq qilish va surgun etish jarayoni va mohiyatini to’la ochib bera olmaganlar, manbalarga tanqidiy yondasha bilmaganlar, voqelikni chinakam aks ettiruvchi hujjatlar maxfiylik tamg’asi bilan po’lat sandiqlarda saqlanayotgani tufayli ulardan foydalanish imkoniga ega bo’lmaganlar, haqiqiy dalillarni chetlab o’t-ganlar, hamma narsani ijobiy baholaganlar, salbiy, fojiali jihatlarni atayin tushirib qoldirganlar. Bu mavzudagi tadqiqot ishlari zamonaviylashtirilgan, siyosatlashtirilgan, mafkuralashtirilgan, sovetchasiga partiyaviylik, sinfiylik, baynalmilallik qolipiga solingan. Agrar o’zgarishlar totalitar tuzum talabi bi lan tahlil qilingan va tamomila boshdan-oyoq ijobiy baholangan. Oqibatda o’ziga to’q, o’z tirikchiligini bemalol o’tkazadigan, tadbirkor dehqon xo’jaliklarining tugatilishi, dehqonlarning mulkdan manfaatdorligidan mahrum qilinishi mudhish oqibatlarga olib kelganligi haqida tadqiqotchilar og’iz ochmay yurishga majbur bo’lganlar 1 . Mustabid tuzum va komfirqa mafkurasi, siyosati hukmron bo’lgan sharoitda kollektivlashtirish va u bilan bog’liq quloq qilish, quloq qilinganlarni qishloq aholisi orasidan yulib olib qamash, otish va surgun qilish, surgun azoblari kabi fojiali voqea, hodisalarni ro’y-rost ochib berish mutlaqo mumkin emasdi. Aksincha sovet davrining boshqa sohalardagi kabi bu kollektivlashtirish va u bilan bog’liq tarix va bolshevizmning agrar siyosati erishgan katta yutuq sifatida baholanib, hatto bu tajribani o’zga mamlakatlarda ham qo’llash zarurligi «isbotlab» berilgandi va ayrim «demokratik yo’l»dan borayotgan chet davlatlarga «eksperiment» tarzida tavsiya qilingan va ular tomonidan qabul qilingan ham edi. Bolsheviklar qo’llagan kollek tivlashtirish fojiasiga ular ham giriftor bo’lgandilar. 1 Shamsutdinov Rustambek. Qishloq fojiasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun (O’rta Osiyo respublikalari misolida). - T.: Shark, 2003. 8-6 . 8

Bu fojia va uning tarixi sovet tarixshunosligida sinfiylik, partiyaviylik, baynalminallik nuqtai nazaridan turib soxtalashtirildi, buzildi, nashr etilgan asarlarda, himoya qilingan dissertatsiya ishlarida va ulardagi yasama, to’qima, yolg’on fikrlar o’sha mustabid sovet rejimini himoyalashga, uni har jihatdan himoya qilishga xizmat qildi. Sovet tuzumi davrida nashr etilgan jamiyki adabiyot, xox tarixiy, xox badiiy bo’lsin, shuningdek ko’plab maqolalarda va nomzodlik, doktorlik dissertatsiyalarida O’zbekistonda o’tkazilgan yer-suv islohoti, ommaviy kollektivlashtirish, quloqlarni sinf sifatida tugatish bilan bog’liq barcha tadbirlar, voqealar, komfirqa va sovetlarning agrar siyosati ijobiy baholangan, hattoki o’zga mamlakatlarga namuna, andoza qilib tavsiya etilgan. O’rta Osiyo, jumladan O’zbekiston xalqining turmush tarziga, mentalitetiga, qalbi va ongiga mutlaqo singmagan kollektivlashtirishning zo’rlik bilan o’tka- zilishi partiyaning lenincha milliy siyosati tantana-si, sotsializm ko’rishning qishloq xujaligidagi gala-basi sifatida ijobiy baholanib kelindi. Sovet tarixshunosligining bunday maktovlari yuqorida ta‘kidlangan akademik R.X. Aminovaning asarlarida, R.T. Shamsutdinovning monografik tadqiqotlarida, uning shogirdlari M.G’. Abdullaev, A. Mamajonov, B.M. Rasulov, N. Xudoyorovlarning maqola, disser-tatsiyalarida tanqid ostiga olingan, sovet tarixshunosligi tanqidiy tahlil qilib berilgan 2 . Aslida sovet tarixshunosligida eng ko’p tadqiq etilgan mavzular qatorida kollektivlashtirish va u bilan bog’liq bir qancha tarixiy jarayonlar, voqealar katta o’rin tutgan edi. Bu degani Ittifoq miqyosida ham, respublikalar, hatto viloyatlar misolida ham kollek tivlashtirish tarixiga, komfirqa va sovet davlatining olib borgan kollektivlashtirish siyosati va amaliyotiga qiziqish behad ortib ketgandi. Ko’plab nomzodlik, doktorlik dissertatsiyalari, monografik tadqiqotlar, ommabop risolalar, arxiv hujjatlar to’plamlari, voqea-hodisalar shohidlarining esdaliklari 2 SHamsutdinov Rustambek. Kishlok fojiasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun (O’rta Osiyo Respublikalari misolida). Tosh kent: «SHark», 2003. Shamsutdinov R.T., Mamajonov A. Shimoliy Kav kaz surgunidagi yurtdoshlar kismati. — T.: Shark, 2005; Abdullaev M. O’zbekistonda sovetlarning «quloq» qilish siyosati va uning fojiali oqibatlari (1929-1945 yillar). Nomzodlik diss. avtoreferati. — T. 2002; Mamajonov A. Kollektivlashtirish jarayonida Uzbekistan qish-loklaridan Shimoliy Kavkazga surgun kilinganlar. Nomzodlik diss. avtoreferati. - Andijon, 2005 . 9

yetakchi o’rinni egallagan edi. Bunday holatni o’zbek badiiy adabiyotida ham ko’rish mumkin. O’zbek tarixshunosligida ilk bor «quloqlar» masalasi bo’yicha komfirqa va muxolifat talqinlari umumiy tarzda ochib berildi. Bu o’rinda Qizil imperiyaning eng yuqori eshelonlarida martabali mansabni egallab turgan, mafkuraviy-ma‘naviy hayotga boshchilik qilib turgan arbob, aka - demik, xozirda marhum A.I.Yakovlev o’zining «Bolshe vizm - XX asrning ijtimoiy kasali» maqolasida bolshevizmning insoniyat, sobiq Ittifoq xalqlari oldidagi jinoyatlarini 14 bandda ko’rsatib berganini es-lash zarur. Ikkinchi bandida «Bolshevizm Rossiya dehqonlarini yo’q qilgani uchun javobgarlikdan qochib qutulolmaydi. Dehqonlar Rossiyasining ma‘naviyatini, uning an‘ana va odatlarini oyoqosti qildi. Qishloqdagi ishlab chiqaruvchi kuchlarga shu qadar zarba berildiki, mamlakatni boqish uchun hozirda xorijdan oziq-ovqat sotib olishga majbur bo’linmoqda», deb kuyunib yoza olgan edi 3 . Ana shu fikr naqadar to’g’ri va haqqoniy ekanligini tasdiqlovchi ko’plab tadqiqotlar Rossiya Federatsiyasida e‘lon qilindi. Ulardan faqat V.N.Zemskov bilan N.A.Ivnitskiy asarlariga to’xtalib o’tishni lozim bildik. Rossiya Federatsiyasi Fanlar akademiyasi Rossiya Tarix institutining yetakchi ilmiy xodimi, tarix fanlari doktori V.N.Zemskov ko’p yillar mobaynida quloqlar surguni mavzuida tadqiqot ishlari olib bordi, ko’plab maqolalar e‘lon qildi. Uning zikr qilingan monografiyasida o’sha ilmiy maqolalar umumlashtirilgan, tizimga solingan. Kitob to’rt bobdan iborat bo’lib, birinchisida 1930 yillardagi quloqlar surguni, ikkinchisida urushgacha va urush yillaridagi deportatsiya va maxsus qishloqlar tizimi, uchinchisida urushdan keyingi vaqtdagi (1946-1953) maxsus ko’chkindilar, to’rtinchisida esa sobiq quloqlarning maxsus posyolkalardan, maxsus komendaturalardan ozod bo’lishi masalalari katta va keng ko’lamdagi arxiv manbalari asosida ochib berilgan. Unda O’rta Osiyo va Q ozog’istonga doir materiallar ham mavjud. 3 CHernaya kniga kommunizma. Prestupleniya, terror, repressii. Pe revod s frantso’zskogo. Moskva: Tri veka istorii, 2001. - S. 11-12. 10

O’sha Tarix institutining yetakchi ilmiy xodimi, tarix fanlari doktori N.A.Ivnitskiyning SSSRdagi kollektivlashtirish, quloqda tortish va surgun qilish masalalari bilan uzoq yillik tadqiqotlari samarasi sifatida uning «SSSRda quloq qilinganlar taqdiri» (Sudba raskulachennx v SSSR) nomli monogra fik asarining nashr qilinishi katta voqea bo’ldi. Quloqlar surguni masalasiga alohida bag’ishlangan bu kapital tadqiqot haligacha o’z yechimini topa olmagan ko’plab muammolarni o’z ichiga qamrab olgan. Buni kitobning mundarijasidan ham bilsa bo’ladi. Asarda kollektivlashtirish va quloq qilish, quloq qilinganlarni surgun etish, maxsus ko’chirib keltirilganlarni uy-joyga joylashtirish, ularni xo’jalik jihatdan joylashtirish, maxsus posyolkalarni ma‘muriy-xo’jalik jihatdan joylashtirish, maxsus ko’chkindilarning huquqiy holati, maxsus posyolkalar va maxsus ko’chkindilar to’g’risida normativ hujjatlarning ishlab chiqilishi, mehnat ko’chkindilarining huquqiy ahvoli va vazifalari, ulardan SSSRning Shimoliy va Sharqiy rayonlarida qishloq xo’jaligida, sanoat va qurilishda foydalanish, ularga tibbiy-sanitariya xizmati ko’rsatish, maxsus posyolkalardagi madaniy-oqartuv ish- lari kabi masalalar o’zining keng va batafsil ifodasini topgan. Xullas, V.N.Zemskov bilan N.A.Ivnitskiyning yuqorida zikr etilgan asarlari butun sobiq Ittifoq bo’yicha kollektivlashtirish bilan bog’liq quloqlashtirish, quloq xo’jaliklarning surgun qilinishi, maxsus ko’chkindi, maxsus ko’chirilganlar, surgundagilar kabi nomlar bilan atalgan sobiq dehqonlarning ayanchli, fojiali hayoti, taqdiri masalalari o’zining ilmiy ifodasini topgan. Bu har ikki asarda O’rta Osiyo va Qozog’istonga tegishli materiallar ham bor. Biz o’z ishimizda ulardan foydalandik O’rta Osiyo tarixshunosligida birinchi bor «quloqlar» masalasidagi komfirqa va muxolifatning talqinlari prof. R. Shamsutdinovning «O’zbekistonda so - vetlarning quloqlashtirish siyosati» asarida qisqacha bo’lsada aks ettirilgan. Kollektivlashtirish va uning fojialarining eng birinchi aybdorlari Lenin, undan so’ng Stalin, Trotskiylar ekani, muxolifatda esa Zi novev, Kamenev, Rikov, Buxarin va boshqalarning kollektivlashtirish va uning oqibatlari haqidagi fikr- 11

g’oyalari, qo’llagan amaliyotlari sharhlab berilgan. Asarda «quloqlar»ga birinchi bo’lib o’t ochgan Leninning o’zi bo’lgani, uning ishini Stalin davom ettirgani, biroq muxolifat kuch vakillaridan Buxarin, Tomskiy, Rikov va boshqalar kolxoz va sovxozlar tuzishni jadallashtirishga, quloqlarga keskin hujumga o’ti-lishiga qarshi bo’lganligi haqida fikrlar keltirilgan. «Hamma joyda, kolxoz va sovxozlar tuzish — bu aqlsizlikdir» deb chiqqan edi Aleksey Rikov, Nikolay Buxarin va uning izdoshlari. Sotsializm qurilishi davomida sinfiy kurash so’nib boradi, quloqlar tinch yo’l bilan sotsializmga keladi, shu bois ularga qarshi kurashmaslik kerak, o’rtahol dehqonlar kabi quloqlar bilan ham ittifoqda bo’lish zarur degan g’oyani ilgari surganlar. «Quloqlar» masalasida Buxarin, Rikov, Tomskiy va ularning maslakdoshlari «o’nglar» sifatida mag’lub qilingani, «o’ng» arboblarga qarshi boshlangan bu qatag’on O’rta Osiyoga ham tarqalgani, O’zbekistonning rahbarlari A. Ikromov, F. Xo’jaev, I.Ohunboboevlar va ularning atrofidagilar esa VKP(b) Markaziy Komite ti O’rta Osiyo byurosi ko’rsatmasidan chetga chiqa olmaganliklari asoslab berilgan. Mazkur asarda birinchi bor O’zbekistondan Ukrainaga surgun qilingan «quloqlar» qismati yoritilgan. Kolxozlashtirishda dehqonlarni, shahardagi hunarmand-kosiblarni, savdo- garlarni, ruhoniylarni quloq qilish siyosatiga qarshi turgan muxolifat kuchlar O’zbekistonda ham bo’lgan. V.A.CHaykin kolxozlashtirish amalini bunday qoralagan: «Bolsheviklar dehqonlarni zo’rlab, kaltak aso sida kollektivlashtirmoqdalar. Ana shunday tayoq tizimi natijasida mamlakatda hamma joyda ochlik, o’lim. Dehqonlar kolxozlardan qochib ketmoqdalar. Butun Ros siya hozir oyoqqa turgan. Agrar masala yuzasidan o’tkazilayotgan tadbirlarning to’la barbod qilinayotganligi yaqqol ko’rinib turibdi». 4 O’zbek muxolifatidagilardan I. Xidiraliev, U Eshonxo’jaev, R. Inog’omov va boshqalar qishloqda zo’rlik bilan kollektivlashtirishga qarshi chiqqanlar. 4 SHamsutdinov Rustambek. O’zbekistonda sovetlarning quloq lashtirish siyosati... 44—45-betlar .12

R.T. Shamsutdinovning «Qishloq fojiasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun» nomli monografik tadqiqotida O’rta Osiyo regionidagi kollektivlashti rish, quloqlashtirish va bu siyosiy kampaniyalarga qarshi harakatlar, qishloqdagi inqilobiy harakatlar, ayollar qo’zg’olonlari, 1930-1932 yillardagi «quloqlar» surguni, muxojirlikdagi «quloqlar», Ukrainaga, Shi moliy Kavkazga surgun qilingan yurtdoshlarimiz hayoti, O’rta Osiyodagi mehnat posyolkalari, «quloqlar»ning ona yurtlariga qaytishi masalalari keng va katta ko’lamda yoritilgan. O’rta Osiyo milliy qishloqlaridagi fojianing sababchilari, aybdorlari haqida to’xtalib, muallif o’zi ning salbiy, jirkanch faoliyati bilan mashhur bo’lib ketganlar va ularning nomlarini keltirishga jur‘at eta olgan. Ulardan L.N. Velskiy, Ye.K. Yevdokimov, V.A. Karutskiy, L.G. Mironov, G.P. Mayson, V.M. Kurukovskiy, N.M. Rayskiy, R.A. Pilyar, A.A. Slutskiy, K.Ya. Bauman, M.D. Berman, I.A. Zelinskiy, L.B. Zalin, N.A. Zagvozdin, N.Yu. Perkonlar O’rta Osiyoda kollek - tivlashtirish, quloq qilish va surgun etish kampaniyasining tepasida turib, mahalliy arbob va xodimlardan iborat katta tayanchga ega bo’lganliklari ko’rsatilgan. 5 R. Shamsutdinov bilan A. Mamajonovlarning mono grafik tadqiqotida 6 uchta katta masala yoritilgan. Bi rinchisida O’zbekistonda kollektivlashtirish, quloq qilish va surgun etish tarixining turli talqinlari, ikkinchisida kollektivlashtirish, quloqlashtirish, surgun va ularga qarshi dehqonlar kurashi va uchinchisida Shimoliy Kavkazga surgun qilinganlarning fo jiali hayoti katta, keng, xilma-xil manbalar asosida yoritilgan. Asarda avval e‘lon qilinmagan, O’zbekiston, Moskva, Stavropol o’lkasida maxfiylik tamg’asi bilan saqlangan arxiv hujjatlari hamda so’nggi vaqtda xorijda nashr yuzini ko’rgan hujjat va materiallardan keng foydalanilgan va ular birinchi bor ilmiy iste‘molga kiritilgan. 20-30-yillardagi qatag’on, ayniqsa 1937-1938 yil lardagi Katta terrorning asosiy zarblari eng avvalo «sobiq quloqlar»ga qaratilgan edi. 20-30-yillarda quloqka tortilgan, qamoqqa hukm etilgan, surgun qilingan «sobiq quloqlar» 1937- 5 5 SHamsutdinov Rustambek. Kishlok fojiasi..., 17-18-betlar . 6 SHamsutdinov Rustambek, Mamajonov Alisher. Shimoliy Kavkaz surgunidagi yurtdoshlar kismati. - T.: Shark, 2005. 335-6 . 13

1938 yillarda takroran qatag’on etilgan edi. Ularning bir qismi «Uchlik» («Troyka») qarorlari bilan otilib yuborilgan, yana bir qismi 8-10 yil muddat bilan mehnat tuzatuv lagerla-riga hukm etilganlar. Ana shu «sobiq quloqlar»ni nomma-nom aniqlash, ularning taqdirini aniqlash borasida O’zbekistonda salmoqli, ibratli ishlar amalga oshirilmoqda. Hozirning o’zida faqat 1937 yilda Uchlik qarori bilan qatag’on qilinganlar haqida 4 ta kitob nashr etildi 7 . Mavzu tarixshunosligi haqida ran ketganda «Istiklol va milliy tarix» ilmiy seminari material-larining chop etilgani va ularda kollektivlashtirish, quloqda tortish, surgun etish, «quloqlar qishlogi»dagi fojiali hayot, qayta qatag’on qilishga doir yangidan-yangi ilmiy maqolalar e‘lon qilinganini ta‘kidlash lozim. «Tarixning xasratli sahifalari» kitobining uchinchi bo’limi quloqlashtirish kampaniyasi tarixiga, to’rtinchi bo’limi siyosiy qatag’on qurbonlari tarixiga bag’ishlangan. Unda Shimoliy Kavkazga surgun qilinganlar (R. Shamsutdinov, A. Mamajonov), Shimoliy Qozog’istonga surgun qilinganlar (R. Shamsutdinov, M. Akbarova), qatag’on qilingan mulkdorlar fojiasi (R. Shamsutdinov, B. Rasulov, F.Xolnazarova), quloqlarning takroran qatag’on qilinishi (R. Shamsutdinov, B. Rasulov), muxojirlikdagi yurtdoshlar qismati (R. Shamsutdinov, F. Xolnazarova, M. Tanieva)ga oid maqolalari joy olgan bo’lib, mazkur mavzuning turli yo’nalishlari bo’yicha yangi materiallar, yangicha talqinlar kiritilgan. To’rtinchi bo’limda ham sobiq quloqlar ularning taqdiri, qismati Moskva, Qozog’iston, O’zbekiston arxivlaridan izlab topilgan arxiv hujjatlari asosida ochib berilgan. Ayniqsa, mahbus yurtdoshlar qismati (R. Shamsutdinov), Butovada dafn etilgan yurtdoshlar (R. Shamsutdinov, B. Rasulov, G’. Xolnazarova), Qozog’iston surgunidagi o’zbekistonliklarning qatag’on qilinishi (R. Shamsutdinov, M. Akbarova) bilan bog’liq maqolalar diqqatga loyiqdir. «Vatanimiz o’tmishidan» 8 to’plamida kollektivlash tirish qurbonlari haqida yangi ma‘lumotlar (R. Sham sutdinov), Marhamat tumanida kollektivlashtirish va «quloq» qilish tarixidan (M. Abdullaev), qatl etilgan andijonlik sobiq «quloq»lar 7 SHamsutdinov Rustambek. O’zbekistonda sovetlarning quloq lashtirish siyosati... 44—45-betlar . 8 Vatanimiz utmishidan. - Andijon: Andijon-nashriyot-matbaa, 2007. 14

(R. Shamsutdinov, N. So’fixo’jaeva), O’zbekiston «mehnat posyolkalari»dagi «quloqlar»ning takroran qatag’on qilinishi (R. Sham sutdinov, N. Xudoyorov) haqidagi maqolalar o’rin olgan. O’sha 1937-1938 yillardagi qirg’inda hammadan ko’ra ko’prok quloqlar azob tortganlar. O’sha Katta terror aybdorlarini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Rossiya Federatsiyasida mazkur mavzu keng va atroflicha yoritil gan. Bu mavzu bo’yicha mavjud bo’lgan turli qarashlar alohida risolada tahlil qilib berilgan. 9 Kitobda 1937-1938 yillardagi fojiada birgina Stalinni aybdor qilish, keng ko’lamdagi va o’ta og’ir, mudhish fojiani faqat Stalin nomi bilan bog’lash adolatdan emasligi, bunda trotskiychi-zinovevchi muxolifat bloki, xalqaro sionist va massonchilar, «beshinchi kolonna», ko’pdan beri rahbarlik lavozimlarini egallab kelayotgan mahalliy partiya rahnamolari asosiy rol o’ynaganligi ko’rsatilgan. Aynan shu partiya korchalonlari o’zlarining mavqelarini, rahbarlik lavozimlarini qo’lda saqlab qolish maqsadida «aksilinqilobchilar», «sovetlarga qarshi kuchlar», «sobiq quloqlar», «jinoyatchilar»ni sovet larga saylov o’tkazish jarayoniga qarshilik ko’rsatayotganlikda ayblab, ularga nisbatan keskin repressiv choralar ko’rishni Markazdan, Siyosiy byurodan, Stalindan so’rab murojaat qilganliklari ham kitobda ochib berilgan. Bu o’rinda O’zbekistonning birinchi rahbari Akmal Ikromov, Fayzulla Xo’jaev va u bilan birga bir guruh rahbar xodimlar ustidan Siyosiy byuroga xat yozib, ularni qatag’on qilish so’ralganini ham alohida ta‘kid lash lozim. Mazkur masala tarixshunosligining ayrim qirralari D. A. Alimova tahriri ostida nashr etilgan uch jildlik hujjatlar va materiallar to’plamida ochib berilgan. Ushbu to’plamning birinchi jildi Kirish qismida (D. A. Alimova, N. F. Karimov, R. T. Shamsut dinov) va uchala jildning 1-5 qismlari bo’yicha (R. T. Shamsut- dinov, D.A. Alimova) qisqacha tarixshu noslik masalalari talqin qilingan. Ularda zo’rlik bilan o’tkazilgan kollektivlashtirish va dehqonlar ommasining kolxozga qarshi harakati, quloqlashtirish nima va u qanday amalga oshirilgani, dehqon 9 Tarixning hasratli sahifalari. - T.: Shark, 2006. 15

oilalarining deportatsiya qilinishi, O’rta Osiyo, Ukraina, Shimoliy Kavkaz, Shimoliy Qozog’istondagi mehnat posyolkalari, surgun qilinganlarning taqdiri, «quloqlar»ning takroran qatag’on qilinishi, Ikkinchi jahon urushida mehnat ko’chkindilarining ishtiroki, «quloqlar»ning ozod qilinishi mavzularining o’rganilish holati va bundan keyin tadqiq qilinadigan masalalar ko’rsatib berilgan. Hali o’z yechimini topishi lozim bo’lgan yo’nalishlar, masalalarga urg’u berilgan. D. Ali mova bilan R. Shamsutdinovning e‘lon qilgan qishloq xo’jaligini kollektivlashtirish tarixi va tarixshunosligini o’rganishga doir maqolasi1 ham muhim ahamiyatga egadir. Unda mazkur mavzuning sobiq ittifoq miqyosida, jumladan O’rta Osiyo va Qozog’istonda o’rganilganlik holati qisqacha tahlil qilingan. Masalaga yangicha yondashuv O’rta Osiyo va Qozog’istonda 80- yillardayok boshlanganiga urg’u beriladi. 1988 yil 28-29 noyabrda Almati shahrida kollektivlashtirish tarixi bo’yicha mintaqaviy munozara bo’lib o’tadi. Uning materiallari 1990 yili kitob bo’lib nashr etilgan 10 va bu to’plam mohiyatan birinchi bor mazkur muammoni qaytadan fikrlab chiqish sari qo’yilgan dastlabki qadam bo’ldi. Ana shu anjumanda O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituta vakillaridan A. Yu. Ibrohimova 11 , M. M. Pulatova 12 , D. A. Alimova 13 lar o’z ilmiy maqolalari bilan ishtirok etdilar. Mustaqillik yillarida Qozog’iston tarixshunosligida ham mazkur mavzu bo’yicha yangicha yondashuv, yangicha talqinlar ilgari surilgan bir qancha tadqiqotlar nashr yuzini ko’rdi. Bu asarlarda kollektivlashtirish, quloq lashtirish va u bilan bog’liq surgunlarning fojiali oqibatlari ochib berilgan. Qozog’istonda kollektivlash tirish 1929 yil oxiridan boshlanib 1932 yil bahorida yakunlanishi kerak edi. Ammo, zo’rlik, ma‘muriy choralar qo’llanib bu jarayon sun‘iy tarzda jadallashtirilgan. 1930 yil 1 aprelgacha xo’jaliklarning 50,5 foizi, 1931 yil oktyabr- gacha esa 65 foizigacha kollektivlashtirilgan. Oqibatda g’alla ekiladigan yer maydoni 1928-1940 yillarda 1,5 barobarga ko’paygani holda xosildorlik 9,2 dan 10 Kollektivizatsiya selskogo xozyaystva v respublikax Sredney Azii i Kazaxstana: opt i problem. - Almat, 1998. 11 Ibragimova A.Yu. Kollektivizatsiya selskogo xozyaystva Uzbeki stana: problem i sujdeniya . 12 Pulatova M.M. Bele pyatna v istorii kollektivizatsii Uzbeki stana . 13 Alimova D.A. Kollektivizatsiya i jenskiy vopros v respublikax Sredney Azii: k istoriografii problem .16

4,3 tsentnerga tushib qolgan. Kollektivlashtirishdan chorva katta zarar ko’rgan. 1928 yilda 6509 ming bosh qoramol bo’lgani holda 1932 yilga kelib bu ko’rsatkich 965 mingga tushib qolgan. Shu davr ichida qo’ylar miqdori 18506 mingdan 1386 mingga, otlar 3616,1 mingdan 1941 yilga kelib 885 mingga tushib qolgan. 1928 yilgi 1042 ming bosh tuyadan 1935 yilga ke lib 63 ming bosh tuya qolgan. 1929- 1932 yillarda bu kollektivlashtirishga qarshi respublikada 80 ming kishi ishtirok etgan 372 ta qo’zg’olon kutarilgan. 1930 yil boshlaridan 1931 yil o’rtalarigacha 281230 dehqon xo’jaliklari ko’chib ketgan. Qo’zg’olonga qatnashganlardan 5551 kishi qamoqqa olingan, shundan 883 nafari otib yuborilgan. Qozog’istonda zo’rlik bilan o’tkazilgan kollektivlashtirish davrida 100 mingdan ziyod odam qatag’on qilingan, ocharchilikdan 1750 ming kishi halok bo’lgan. Faqat 1933 yilda OGPU organlari tomonidan Qozog’istonda 21 ming kishi qamoqqa olindi, 657 yirik boy surgun qilinib, 145 ming bosh qoramol musodara qilindi. 493 yili 87136 xo’jalik, 1933 yili 242208 xo’jalik ko’chmanchilikdan o’troq hayot kechirishga zo’rlandi. Bularning barchasi zo’rlik bilan o’tkazilgan kollektivlash tirish natijasi bo’lgan. Kollektivlashtirish va 1931-1933 yillardagi ocharchilik jarayonida qozoq xalqining deyarli yarmi va Qozog’istonda yashayotgan xalqlar vakillaridan 200 mingga yaqini halok bo’ldi. To’liq bo’lmagan ma‘lumotga qaraganda respublikadagi ocharchilikdan 2 million 200 mingdan ko’p kishi qurbon bo’lgan. «Kolxoz portlashi»ning sababi mutlaqo rasmiy targ’ibot organlari tushuntirganidek dehqonlar tashabbusi bilan bo’lgan emas. Bu joyda to’g’ridan-to’g’ri bosim, zo’rlik metodi qo’llanilgan. Ixtiyoriylik tamoyili, elementar konunchilikning buzilishi dastlabdanoq ommaviy tus olgan. Qish loq yig’inlarida «kim kolxozga kirishni xoxlaydi» degan savol o’rniga «kim kollektivlashtirishga qarshi» degan yovuzona, ig’vogarona savollar tashlangan. Kolxozga kirishni istamagan dehqonlarga «tarbiyaviy» choralar qo’llanilgan. Yig’in ahlining boshi ustidan o’q uzish bilan qo’rqitgan, otuvga, qamoqqa hukm qilish, sovuqda yechintirish, muzlik joylarda cho’mil-tirish kabi eng qabih choralar 17

qo’llanilgan. Saylov huquqidan mahrum qilish, ko’chirib, surgun qilib yuborish bilan majburlash, qo’rqitish metodlari keng tus olgandi. Qozog’iston hududida kollektivlashtirish, quloqka tortish va surgun qilish kampaniyasi tarixiga yangicha qarash Makash Kozbaev, Julduzbek Abilxojin, Kay dar Aldajumanov asarlarida birinchi bo’lib ochib be rilgan . GULAGning maxsus ko’chirilganlar bo’yicha bo’limining ma‘lumotiga qaraganda 1930-1931 yillarda Qozog’iston hududi doirasida 6765 xo’jalik deportatsiya qilingan. Qozog’istonning o’ziga esa faqat 1931 yili 12265 xo’jalik quloqqa tortilganlar surgun qilib keltirilgan. Bu degani kamida 60-70 ming kishi, jumladan qariyalar, bolalar, ayollar qatag’on qilingan edi. Qozog’istonga 56 ming quloq xo’jaligi surgun qilib keltirilgan. 1931 yil 6 iyulida O’rta Osiyodan Qozog’istonga 80 ta oila ko’chirilgan bo’lsa, 1932 yil 1 sentyabriga kelib komendaturalar hisobi bo’yicha 46031 oila, ya‘ni 180015 maxsus ko’chkindilar Quyi va O’rta Volga, Markaziy Qoratuproq, Moskva viloyati, Kavkazorti va O’rta Osiyodan keltirilgan edi. 1933 yili Qozog’istonga 55 mingdan ziyod kishi surgun qilinib keltirilgan. Q ozog’iston «Sibir» so’zining sinonimi bo’lib qolgan edi. Bu «quloq»larning ko’pi o’limga mahkum etilgandi. OGPUning ma‘lumotiga ko’ra 1932 va 1933 yillarda Qozog’iston maxsus posyolkalarida 55441 kishi vafot qilgan. 1933 yili Shimoliy Qozog’iston surgunidagilardan o’lganlar tug’ilganlarga nisbatan 19 barobar ko’p bo’lgan. Janubiy Qozog’istonda esa bu ko’rsatkich 13 barobar ortiq bo’lgan. Qozog’istondagi maxsus ko’chirilganlar va ularning taqdiri D. Charov ishlarida qisman yoritilgan. J.Abilxojin lagerlar iqtisodiyotini tadqiq etdi. Sobiq quloqlarning mehnat faoliyati umumlashtirildi. Q ozog’iston agro-GULAGi yaratildi. Chunki markazga g’alla yetkazib berishning og’ir yuki ayni sobiq quloq lar chekiga tushgan edi. Respublika ommaviy ocharchilik ka giriftor bo’lishga qaramay bu joydan g’alla, chorva mahsulotlari markaziy rayonlarga yuborilib turildi. 1930-1933 yillar mobaynida Qozog’iston 2 millionga yaqin, ya‘ni aholining 49 foizini yo’qotgan. 18

O’rta Osiyodagi dehqonlar oppozitsiyasining ko’lami OGPUnin Stalin uchun tayyorlagan operativ ma‘lumotida «bu regiondagi dehqonlar g’alayonlari bilan kuchli zaxarlangan» birinchi guruh rayonlariga taalluqligi ko’rsatilgan. Qozog’iston tarixshunosligida 1929-1940 yillarda dehqonlarga qarshi uyushtirilgan terror masalasi ham o’z ifodasini topgan. Abdijapar Abdakarimov asarida 1937-1938 yillar da sobiq quloqlarni Katta terror qurboni bo’lganliklari masalasiga alohida urg’u berilgan. Qarag’anda viloyatida 48 millat vakillari qatag’on qilingan, ular ning qismati ochib berilgan . O’sha Katta terrorning Qozog’istonda amalga oshirilishi haqida, xususan siyo siy qatag’on to’g’risida hujjatlar to’plami nashr etildi . Qozog’iston tarixshunosligida 30-40 yillar va 50-yillar boshlarida ommaviy siyosiy qatag’on qurbonlari xotira kitobini yaratish borasida ibratli ishlar amalga oshirilmoqda. Masalan, respublikaning 15 ta viloyatlari bo’yicha ana shu mavzuga doir kitoblar e‘lon qilingan. Ularda arxiv hujjatlari asosida qatag’on qilinganlar nomma-nom keltirilgan. Olmota viloyati bo’yicha 2 jilddan iborat Azali kitob (Azal kitap -Kniga skorbi) nashr etildi . Bu har ikki to’plamda 3665 nafar qatag’on qurbonlarining (otilganlarning) nomlari keltirilgan. Ularning ismi va sharifi, tug’ilgan yili, manzili, turar joyi, millati, mashg’ul bo’lgan kasbi, ish joyi, lavozimi, kim tomonidan va qachon otuvga hukm chiqarilgan, kim va qachon reabilitatsiya qilgan va shu kabi ma‘lumotlar kitobda o’z ifodasini topgan . Akmolinsk viloyati (Kokchetov shahri)da ham ikki qismdan iborat kitob nashr etilgan 1 . Bunda otuvga hukm etilgan 7015 kishining taqdiriga doir ma‘lumotlar keltirilgan. Ana shu qatag’on qurbonlari orasida 30-yillarda quloqka tortilib, u yoki bu hududga surgun qilinganlar, hatto O’rta Osiyodan, O’zbekistondan quloqka tortilib surgun qilinganlar to’g’risida ham ayrim ma‘lumotlar keltirilgan. Ma‘lumki, siyosiy qatag’on bo’lganlarning xotinlari, hatto bolalari ham u yoki bu shaklda qatag’on tig’iga uchragan, ular uchun alohida, maxsus lagerlar, bolalar uylari tashkil etilgan. Eri qatag’on bo’lgan ayollarga -«Vatan sotqinlarining xotinlari» degan nom berilgan. Undaylar uchun lager tashkil etilgan. ALJIR 19

(Akmo linskiy lager jyon izmennikov rodin) kontslageri Akmolinsk viloyati, xozirgi Tselinograd rayoni Mali novka qishlog’ida tashkil topgan. Ana shu lagerdagi mahbuslaridan 12542 ayol haqida II qismdan iborat kitob nashr etilgan. Unda jumladan, o’zbek, tojik, qirg’iz mahbus ayollari haqida ma‘lumotlar keltirilgan. Xozirda ALJIR muzeyidagi xotira lavhasida o’zbek ayol mahbuslarining nomlari ham bitilgan. Qarag’anda viloyati bo’yicha qatag’on qilinganlar hamda Qarag’anda lageridagi mahbuslarni takroran qatag’on qilinganlari haqidagi tarjimai hol ma‘lumotlari ham chop etilgan. Kitobda otilib ketgan 2300 dan ortiq insonlar nomlari keltirilgan. Qarag’anda lageridan takror qatag’on qilinib otilganlardan 660 dan ortiq nomlar keltirilgan. Qarag’anda viloyat prokuraturasi huzuridagi huquqiy statistika va axborot markazi 1999 yili «Deti Karlaga» («Qarag’anda lageri bolalari») kitobini nashr etdi. Unda 1507 nafar bolalarning tarjimai holiga oid ma‘lumotlar keltirilgan. Qarag’anda lageridagi mahbus ayollarning lagerda tuqqan bolalari ham nomma-nom keltirilgan. 2004 yilda Sankt-Peterburgda nashr etilgan « Книга памяти жертв политических репрессий в СССР Аннотированний указател » nomli kitobda Rossiya Federatsiyasi bo’yicha 90 ta viloyat, mintaqada siyosiy qatag’on qurbonlari xotira kitoblari yaratilgani va ularning har birining qisqacha annotatsiyasi berilgan. Bunday xotira kitoblaridan Ukrainada 26 ta, Qozog’istonda 15 ta, Belorusiyada 7 ta, Ozarbayjonda 1 ta, Armanistonda 1 ta, Qirg’izistonda 1 ta, Latviyada 4 ta, Litvada 2 ta, Moldovada 1 ta, O’zbekistonda 3 ta kitob nashr etilgani qayd etilgan. Gurjiston, Tojikiston, Turkmaniston respublikalarida bu mavzu bo’yicha kitoblar chiqqan-chiqmaganligi haqida hech qanday ma‘lumot keltirilmagan. Ana shu annotatsiyali kursatkich-kitobida O’zbekistonda fakat 3 ta kitob nashr etilgani va ular haqida ma‘lumot keltirgan 3 . Mazkur mavzuga doir bir qator kitoblar o’zbek tilida nashr etilgani uchun bulsa kerak, ular mazkur nashrdan joy olmagan. 20

O’rta Osiyodan, jumladan O’zbekistondan Qozog’istonga surgun qilingan «quloqlar» va ularning maxsus posyolkalardagi hayoti, turumushi, mehnat faoliyati na Qozog’iston va na O’rta Osiyoda tadqiqot ob‘ekti bo’lmay keldi. Mazkur mavzuning faqat ayrim kirralari 2006 2008 yillarda e‘lon qilingan bir qancha asar va maqolalarda o’z ifodasini topgan. Bu ishlarda yangi topilgan arxiv hujjatlari orqali 1930 yillarda O’rta Osiyoda o’tkazilgan kollektivlashtirish jarayonida Qozog’istonga surgun qilingan dehqonlar nomma-nom kel tirilgan, surgun jarayoni, maxsus ko’chkindilarning tashkil qilingan «quloqlar posyolkalari»ga joylashti-rilishi, 1933 yil iyulida Shimoliy Qozog’istonga surgun qilingan 500 oila (2000 kishi)ning bu begona yurtdagi og’ir mehnati, turmushi, ulardan ko’plarining o’lib ketgani, tirik qolganlarining O’zbekiston hukumatiga zorlanib yullagan xatlari, qanday qilib bo’lmasin vatanga olib ketishlari haqidagi iltimoslari, ammo bu yolvorishlar hech qanday natija bermaganligi bayon etilgan. Hatto 1931 yili Xersonga surgun qilin gan erkaklardan bir guruhi urush boshlanishi bilan Shimoliy Qozog’istonga surgun qilib olib kelinganligi, 1937-1938 yillardagi Katta terrorda qatag’on qilingan Qozog’istondagi o’zbekistonlik quloqlar qismatlari haqida ham batafsil ma‘lumot beriladi. Ushbu mavzuga bagishlangan dastlabki maqolalar endigina yuzaga kelmoqda. Biroq bu masalani butun bo’y-basti bilan, uning ko’p qirrali jihatlarining o’rganilishi lozim bo’lgan, maxsus tadqiqot ob‘ekta bo’lib xizmat qiladigan sohalari ham oz emasligi ma‘lum bo’ldi. Ayni shu muammoning kemtik, o’rganilmagan sohalarini tadqiq etish mazkur kitobning o’z oldiga qo’ygan asosiy vazifasidir va bu ish O’rta Osiyo va Qozog’iston tarixshunosligiga qo’shilgan kamtarona hissa hamdir . 21

1.2.O’zbekistondagi jamoalashtirish va quloqlashtirishga doir m anbalar . Kollektivlashtirish, quloqlashtirish va surgun qilish tarixi yuzasidan arxiv hujjatlari to’plamlarining nashr etilishi Rossiya Federatsiyasida yaxshi yo’lga qo’yilganini, sobiq Ittifoq davrida maxfiy saqlanib, tadqiqotchilar uchun man qilingan hujjatlarni ilmiy iste‘molga solishda olib borilayotgan ibratli ishlarni alohida qayd etish lozim. «Tragediya sovetskoy de revni. Kollektivizatsiya i raskulachivanie» nomli 5 jildlik (ayrim jildlar ikki kitobdan iborat) hujjatlar va materiallar to’plamining 1999-2007 yillar mobaynida nashr etilishi katta voqea bo’ldi. Rossiya Fanlar akademiyasi, Rossiya tarixi institu ti, Inson haqida fan uyi (Frantsiya), Rossiya Federa tsiyam Federal xavfsizlik Markaziy arxivi, Eng yangi davr tarixi instituti (Frantsiya) hamkorligida, A.Be-relovich (Frantsiya), V.Danilov (Rossiya) tahrirligida 4 jildlik (har bir jild 2 kitobdan iborat) «Советская деревня глазами ВЧК-ОГПУ-НКВД. 1918-1939 гг.» hujjatlar va materiallar to’plamining Moskvadagi ROSSPEN nashriyotida 1998-2005 yillarda bosib chiqarilishi ham bu yo’nalishda qilingan yirik ishlardan bo’ldi. To’plamda sobiq Ittifoqdagi qishloqlar fojia si, kuch ishlatish organlari - VCHK, OGPU va NKVDlar-ning dehqonlarga nisbatan tutgan qatag’on siyosati ochib berilgan. Bu to’plamlardan joy olgan hujjatlar va materiallar asosan Federal xavfsizlik xizmati Markazi arxividan olingan. Ularda VCHK, OGPU, NKVDlarning Markazda va joylardagi organlar tomonidan qishloqda olib borgan faoliyati yoritilgan. VCHKning axborot varakalari, byulletenlari, operativ ma‘lumotlari, OGPU va NKVDning informatsion materiallari keltirilganki, ular nixoyatda kimmatlidir va kollek - tivlashtirish, quloqka tortish, surgun qilish masalasini holisona yoritishga imkon beradi. S o’ nggi 5-jildning ikkinchi kitobi 2006 yili nashrdan chi q di. Unda 1938- 1939 yillardagi voqealar, ayniksa 1938 yilning birinchi yarmiga kalar Katta terror va undan sung esa bu terrorni yumshatish uchun qilingan chora-tadbirlar kel - tirilgan. 22

Rossiya Federatsiyasi madaniyat va ommaviy kommunikatsiyalar ministrligi, Federal arxiv agentligi, Ros siya Federatsiyasi davlat arxivi, urushlar, revolyutsiyalar va tinchlik Guver instituta 2004-2005 yil larda Moskvadagi ROSSPEN nashriyotidan «Istoriya Stalinskogo GULAGA. Konets 1920-x - pervaya polovina 1950-x godov» nomli 7 jilddan iborat hujjatlar to’plamini bosib chiqardilar1. Birinchi jildda SSSRdagi ommaviy qatag’onlar, ikkinchi jildda jazo tizimi, tuzilishi va kadrlar, uchinchi jildda GULAG iqtisodiyoti, to’rtinchi jildda GULAG aholisi, miqdori va ularni boqib turish sharoitlari, beshinchi jildda SSSRdagi maxsus ko’chkindilar, oltinchi jildda mahbuslarning qo’zg’olonlari, isyonlari va ish tashlashlari, yettinchi jildda sovet qatag’on-jazo siyosati va penitentsiar tizimi masalalariga doir shu vaqtgacha sir saqlangan maxfiy hujjatlar birinchi bor nashr yuzini ko’rgan. Bu to’plamlardagi hujjat va materiallar sovet rejimining 20-yillar oxiri va 50-yillar boshlaridagi qatag’on siyosatining tub mohiyatini, jarayonini ochib bergan birlamchi manbalar hisoblanadi. Ulardagi mate riallar qizil imperiyaning barcha mintaqalaridagi holatini aks ettiradi. Jumladan, ularga O’rta Osiyo va Qozog’istondagi kollektivlashtirish, quloqlashtirish, surgun, qatag’on jarayonini aks ettiradigan hujjatlar ham oz bo’lsa- da kirgan. 2002 yili Moskvadagi «Mejdunarodny fond demo kratii» nashriyotida akademik A.N.Yakovlevning umumiy tahriri ostida «Rossiya XX vek. Dokument GU LAG 1918-1960 gg.» nomli hujjatlar to’plamining chop etilishi ham mavzuni tadqiq etishda muhim ahamiyat kasb etdi. Shuningdek, Moskvada 2003 yili nashr etil gan «Lyubyanka. Stalin. VCHK-GPU-OGPU-NKVD. Yanvar 1922 - dekabr 1936» nomli arxiv hujjatlar to’plamida ham kollektivlashtirish, quloqlashtirish va surgun qilish chog’ida hamda surgun davomida sovet rejimi va uning jazo organlarining olib borgan qatag’on siyosati va amaliyoti qisman o’z aksini topgan. Bu to’plamlardagi hujjat va materiallar hozirgi MDX, davlatlarining yaqin o’tmishida, 30-40-yillarda sovet rejimining qishloq aholisiga, ayniqsa dehqonlarga qarshi fuqaro-lik urushi olib borganini yaqqol tasavvur qilish imkonini beradi hamda ular tadqiqotchilar uchun manbaviy asos bo’lib xizmat qiladi. 23

Bu to’plamlar tufayli partiya-davlat hamda o’lka, viloyat partiya komitetlari, OGPU, NKVD, Rossiya Federatsiyasi Davlat Xavfsizlik xizmati, sud, prokuratura arxivlaridagi maxfiy materiallar ilmiy iste‘molga kiritildi 1 . Muammoning manbaviy asoslaridan «Совершенно секретно: Люблянка- Сталину о положении в стране (1922-1934 гг.)» nomli 11 jildlik hujjatlar to’plamini ham nazarda tutish lozim. Uning hozirgacha 8 jildi bosmadan chiqdi. Bu nashr Rossiya Fanlar akademiyasi, Rossiya tarixi instituti, Rossiya Federatsiyasi Federal xavfsizligi xizmati Markaziy arxivi, Rossiya va G’inlandiya tarixchilari komissiyasi, G’inlandiya Fanlar akademiyasi, Toronto universitetining Stalin davri dagi arxivlar Markazi tomonidan tayyorlangan. To’plamda 1922-1934 yillardagi SSSRning siyosiy ahvoli sharhi yilma-yil, oyma-oy berilgan va bu sharh Ittifoqning barcha mintaqalarini qamrab olgan. Masalan, Sharq milliy respublikalari va avtonom oblastlari rukni ostida O’zbekiston, Qirg’iziston, Qozog’iston, Tojikiston, Turkmaniston respublikalaridagi holatlar berilgan. Masalan, OGPU raisi o’rinbosari Yagoda, OGPUning Informatsion bo’limi boshligi Alekseevning 1928 yil sentyabr oyi uchun bergan sharhida O’zbekistondagi soliq kampaniyasi, paxtachilik kampaniyasi, g’alla tayyorlov, sovetlarga qarshi chiqishlar, oktyabr oyida esa paxtani realizatsiya qilish kampaniyasi, solik kampaniyasi, yer-suv munosabatlari, dekabr oyi uchun obzorda O’zbekistondagi saylov kampaniyasidagi kamchiliklar, kambag’al, batrak va o’rtahollarning ishtirok etishi, antisovet elementlarning faolligi haqida faktik materiallar keltirilgan. Ayniqsa ushbu to’plamning keyingi 8, 9, 10, 11-jildlariga O’rta Osiyo va Qozog’istondagi kollektivlashtirishga oid ko’plab materiallar kirgan. O’rta Osiyodan quloqlar, mahbuslar 1932-1935 yillari Moskva—Volga kanali qurilishiga safarbar qilingan va ular eng katta va dahshatli Dmitrov lagerida bo’lib, kanal qurilishida ishtirok etganlar. Ammo, ka nal qurilib ishga tushgandan keyin 1937-1938 yillar dagi Katta terrorda ana shu lager mahbuslari, jumladan o’zbekistonliklar otuvga hukm qilingan. Ular ning bir qismining nomlari aniqlandi.24

Bu haqda ma‘ lumotlar to’plamdan joy olgan. Xullas, ana shu to’plam ham mavzu uchun manbalardan biri bo’lib xizmat qiladi. O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti, «SHahidlar xotirasi» xayriya jamg’armasi, Bobur nomidagi Andijon davlat universiteti tomonidan tayyorlanib nashrdan chiqqan uch jildlik hujjatlar va materiallar to’plami3 mazkur mavzuni tadqiq qilishda asosiy manbalardan biri bo’lib xizmat qildi. Bu to’plam O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasining O’zbe-kistonning yangi tarixi Markazi tomonidan nashr qilish uchun tavsiya qilingan. Bu asar nafaqat O’rta Osiyo da, hatto Rossiya Federatsiyasida ham ilmiy jamoatchilik tomonidan ijobiy baholandi, markaziy jurnallarda taqrizlar e‘lon qilindi1. Umumiy hajmi 1500 betdan ortiq bo’lgan ushbu kitoblarda (637 ta hujjat keltirilgan) «Tragediya sred neaziatskogo kishlaka...» kitobi 5 bo’limdan iborat bo’lib, 1-jildga O’rta Osiyo respublikalarida amalga oshirilgan majburiy kollektivlashtirish va dehqonlar ommasining kolxozlashtirishga qarshi harakatlari, quloqlashtirishning mohiyati va uning amalga oshirilishi ko’rsatilgan 243 ta hujjat kiritilgan. 2-jildda dehqonlarning surgun va deportatsiya qilinishi, shuningdek, O’rta Osiyo, Ukraina, Shimoliy Kavkaz va Shi moliy Qozog’istonda sovet rejimi tomonidan tashkil qilingan maxsus mehnat posyolkalari haqidagi 233 ta hujjat mavjud. Kitobning yakunlovchi 3-jildidan o’rin olgan beshinchi bo’lim materiallari «quloq» qilingan lar taqdiriga bag’ishlangan bo’lib, 168 ta hujjat «quloqlar»ning qayta qatag’on qilinishi, majburiy mehnat ko’chkindilarining Ikkinchi jaxon urushida qatnashuvi, «quloqlar»ning ozod qilinishi kabi uchta mavzuga ajratilgan. Taniqli tarixchi olim UzR G’A Tarix insti tuti yetakchi ilmiy xodimi, tarix fanlari doktori K- Rajabov va filologiya fanlari nomzodi D. Rajabovlar to’plamga baho berarkanlar, shunday xulosaga kelganlar: «R. Shamsutdinov va B. Rasulov tomonidan nashrga tayyorlangan ushbu 3 jildlik hujjatlar va materiallar to’plami kitobi O’rta Osiyo xalqlarining XX asr tarixini o’rganishning muhim manbasi ekanligini alohida ta‘kidlab o’tish lozim. XXI asrda tarix-chilar, adabiyotshunoslar, faylasuflar va siyosatshunoslar bu kitobda e‘lon 25

qilingan materiallar va arxiv hujjatlari asosida o’z tadqiqotlarini yangi ma‘lumot lar bilan to’ldiradilar». Kitobning 2-jildida Shimoliy Qozog’istonga oid bir turkum hujjatlar (454,455, 456, 458,460, 461,462, 463,464,465,467, 468, 469-sonli) e‘lon qilingan. Fan uchun nihoyatda qimmatli bo’lgan bu noyob hujjatlar Rossiya Federatsiyasi Xavfsizlik xizmati Markaziy arxividan, Rossiya Federatsiyasi davlat arxividan, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Devoni arxividan olingan bo’lib, birinchi bor e‘lon qilingan. Ulardan 1936 yil 19 fevralda Shimoliy Qozog’iston Shortandin rayoni 37-sonli mehnat posyolkasidagi 185 kishidan iborat o’zbeklar guruhi nomidan 28 o’zbekning O’zbekiston SSR Markaziy Ijroiya Komitetiga yullagan ilti-mosnomasini alohida kayd etish lozim. Xatda Shimo liy Q ozog’istonga ko’chirilgan 1523 kishidan 185 kishigina tirik qolgani aytilgan. Ushbu xatning asl nusxasi ilovada keltirilmokda. Ana shu 3 jildlik to’plamga uning davomi sifatida Kushimcha, tuldiruvchi sifatida yana bir to’plam nashr etildi. Unga 147 ta arxiv materiallari kiritilgan. Avvalgi 3 kitobdagi 637 ta hujjat bilan, jami 784 ta hujjat O’rta Osiyodagi kollektivlashtirish fojiasini yoritishda muxim birlamchi manba sifatida qimmatli ekanini anglaymiz. OGPU doimiy vakilligi huzuridagi uchlikning bayonnomalarida quloqka tortilganlarni otuvga, 8-10 yilga kontslagerga hukm qilinganlari aks ettirilgan. O’sha Uchlik 1930 yil 27 oktyabrda 5054-sonli ish bo’yicha 19 kishini otuvga, 73 kishini 8-10 yildan kontsla gerga hukm qildi. Xuddi o’sha kuni qoraqalpog’istonlik 24 kishi ustidan hukm chiqardi. Uchlikka ko’rib chiqish uchun 1931 yil 24 oktyabrda taqdim qilgan 26 mahbusning tergov ishlarida har bir ayblanuvchining tavsifnomasi berilgan. Yakka tartibda qishloq xo’jalik solig’iga tortilganlar haqidagi materiallarni va shikoyatlarni ko’rib chiquvchi Markaziy komissiyaning bayonnomalari ham to’plamga kiritilgani muhim ahamiyatga ega. Chunki bu bayonnomalarda quloqka tortish uchun tayyorlab qo’yilgan ma teriallar qanchalik real asosga ega emasliklarini fahmlash unchalik qiyin emas. Boshqacha qilib aytganda ko’plab 26

dehqonlarga asossiz qishloq xo’jaligi soliqlari solingan, soliq miqdori keragidan ortiq darajada bo’lgani, uni bajarishning iloji yo’qligi, shu bois quloqlashtirishdagi qo’pol xato va nuqsonlarni anglash mumkin bo’ladi. Xullas, bu singari yangi hujjatlar ko’p bo’lib, ular masalaga yangicha yondashuv imkonini beradi. To’plamga rayon uchliklari yig’ilishlari bayonnomalari ham kiritilgan. Masalan: to’plamga Xatirchi rayon uchligining 1932 yil may oyidagi 37 ta bayonnomasi kiritilgan. Bu hujjatlar joylardagi uchliklar faoliyatini tasavvur qilish imkonini beradi. To’plamdan UzSSR Xalq Komissarlari Sovetining qarorlari, OGPUning O’rta Osiyodagi doimiy vakilli gi huzuridagi uchlikning bayonnomalari ham o’rin olganki, ularda dehqonlarni quloqka tortish jarayoni, shakli, uslublari aks ettirilgan. Xullas, «Tragediya sredneaziatskogo qishlaka...», «Sredneaziatskiy qishlak v god Bolshogo terrora» arxiv hujjatlar to’plamlarining nashr etilishi O’rta Osiyoning 20-30-yillardagi tarixini, ayniqsa qishloqdagi ahvolni, jarayonni ilmiy, holisona yoritishda muhim, asosiy manbalardan hisoblanadi. OGPUning O’rta Osiyodagi doimiy vakilligi o’rinbosari Zalin (Uchlik raisi), Maxsus posyolkalar bo’limi boshlig’i Amelin maxsus bo’lim boshlig’i N.A. Zagvozdin, OGPUning O’rta Osiyodagi doimiy vakilligi prokurori Valter, kotib Aranddan iborat uchlikning 1932 yil 10 apreldagi yig’ilishida 102 ta ishni ko’rib chiqadi. Har bir ishda bir, ikki, uch, to’rt, besh, hatto yettitalab mahbuslar ustidan hukm chiqarilgan. O’sha kungi yig’ilishda 132 mahbus ustidan hukm chiqarilgan. Ularning bir qismi Toshkentdagi O’rta Osiyo lageri, boshqa qismi joylardagi ichki ishlar bo’limlari mahbuslar uylarida, GPU rayon apparatida qamoqda saqlab turilgan. Bu mahbuslarga 3 yildan tortib 10 yilgacha muddat bilan qamoq jazosi berilgan bo’lib, hatto qaysi kontslagerda jazoni o’tashlari uchlik tomonidan belgilab qo’yilgan. Masalan, Samarqand rayon Sachakbolo qishlog’idan Abdullaev Narzi (42 yoshda, o’zbek, quloq), Sodiqov Fayzulla (70 yoshda, quloq)lar Samarqand mehnat boshqarmasida qamoqda saqlab turilgan. Ulardan Pirmuhammedov Safar 27

va Abdullaev Narziga 5 yil qamoq jazosi berilib, muddati 1933 yil 3 martdan hisoblangan. Sodiqov Fayzulla 3 yil kontslagerga hukm etilgan. Samarkand okrugi Oklaryo rayoni Kangli qishlo gidan Xolikov Mamarajab (1905 yili tug’ilgan, o’zbek, savdogar, haqsiz1), Qodirov Tursunboy (1900 yili tug’gilgan, sobiq kolxoz a‘zosi, quloq, haqsiz), Mama-rasulov Eshonkul (1897 yili tug’ilgan, o’zbek, quloq, haqsiz), Parmonov Qilich (1897 yili tug’ilgan, sobiq ruhoniy, kolxoz kotibi), Karimov Ismoil (1898 yili tug’ilgan, o’zbek, sobiq kolxoz a‘zosi, quloqning o’g’li) 10 yil muddatga kontslagerga hukm qilinganlar, jazo muddati 1933 yil 13 fevraldan boshlangan. Bu kabi misollarni ko’plab keltirish mumkin 14 . Yuqorida qayd etilgan 4 jilddan iborat O’zbekistondan 1937 yili qatag’on qilinganlar haqidagi to’plam ham ayni shu mavzu bo’yicha muhim manbalardan biri hisoblanadi. To’plamlar O’zbekiston Respublikasi Milliy xavf sizlik xizmati arxivi materiallari asosida yaratildi. Undan UzSSR Ichki ishlar Xalq Komissarligi huzuridagi uchlik qarorlari joy olgan. Uchlik tomonidan hukm qilinganlarning ismi, sharifi, tug’ilgan joyi, millati, ma‘lumoti, kasbi, kelib chiqishi, ijtimoiy ahvoli, avvaldagi faoliyati, xibsga olingandagi ijti moiy maqomi, unga qo’yilgan aybi, otuvga yoki 8-10 yil mehnat tuzatuv lagerlariga hukm qilingani, jazo mud dati qachondan boshlanishi ko’rsatilgan. Ularning avvaldan kim bo’lgani, quloq yoki bosmachiligi, surgun qilingan bo’lsa qaerda surgunda bo’lgani ham qayd qilingan. Ularda jumladan, O’rta Osiyodan Qozog’iston ga surgun qilingan quloqlar, ularning qayta qatag’on bo’lganlari haqida ham ma‘lumotlar bor. Xullas, quloq qilinganlarning keyingi takdiri haqida qimmatli, zarur ma‘lumotlar keltirilgan. Bu to’plamlar O’zbekiston tarixshunosligiga qo’shilgan muhim hissadir. Shu bois to’plamlarni ilmiy jamoatchilik ijobiy qabul qildi, gazeta, jurnal, kitoblar, radio va televideniyada ijobiy taqrizlar berildi. Aholidan ko’plab xatlar kela boshladi. Ularda to’plam mualliflariga minnatdorchiliklar izhor qilinmoqda. 14 Batafsil qarang: Sredneaziatskiy qishlak v god Bolshogo terro ra... - S.162-179.28

O’zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxividagi 837-sonli fondda (UzSSR Xalq komissarlari soveta) mavzuga bevosita bog’liq bo’lgan hujjatlar qatorida quloq xo’jaliklarni O’zbekiston bo’yicha surgun qilinishi bilan bog’liq sovetlarga qarshi chiqishlar, surgunni amalga oshirish vaqtidagi chiqishlar haqida umumlashtirilgan faktlar, O’zbekiston GPU raisi Petrosyan, GPU maxsus posyolkalar bo’limi boshlig’i Solovevning 1932 yil 7 iyundagi mutlaqo maxfiy, 1932 yil may oyida amalga oshirilgan O’zbekistondagi quloqlarni ko’chirish natijalari to’g’risidagi ma‘ruza xati 1 tadqiqot uchun muhim ahamiyatga ega. UzSSR Markaziy Ijroiya Komiteti arxivining 86-fondidagi quloqqa tortilgan, qamoqqa hukm etilgan, surgunga yuborilganlarning ariza va shikoyatlarini ko’rib chiqish uchun tashkil etilgan komissiyaning faoliyatiga oid hujjatlar, bu komissiyaning SSSRning turli mintaqalaridagi GULAG va Mehnat tuzatuv lagerlari rahbarlari bilan o’sha lagerlardagi mahbuslar haqida olib borilgan yozishmalar muhim manba bo’lib xizmat qiladi. UzSSR MIK, Prezidiumi va uning yig’ilishlari, sessiya materiallarida ham kollektivlashtirish, quloq qilish va surgun etish masalalari ko’rilgan. Hatto, jazo organlari, uchliklar, sudlar u yoki bu shaxs, jumladan quloq haqida otuvga, 8-10 yil qamoqqa hukm qil-ganlaridagi adolatsizliklarga qarshi bildirilgan choralar ham ko’rsatilgan. Ko’pincha otuvga hukm qilinganlarni avf etish haqidagi arizalari bo’yicha MIK, ko’rgan chora-tadbirlar ham hujjatlarda aks ettiril gan. Kollektivlashtirish, quloqka tortish va surgun jarayonini O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Devoni arxividagi noyob hujjatlarsiz tasavvur qilish mumkin emas. Ayniqsa, 58-fond (O’zbekiston Kompar tiyasi Markaziy Komiteti)dagi hujjatlar nihoyatda qimmatlidir. Masalan, 1931-1932 yillarda O’zbekistondan quloqlarni surgun qilish bilan bog’liq huj-jatlardan Besharik rayoni uchligining (Bekmurodov, Artamonov, Ismoilov, Kuleshov) rayon bo’yicha quloq xo’jaliklarini surgun qilishga tayyorgarlik to’g’risidagi axboroti, Andijon rayoni va Andijon eski shahridan Ukraina va Shimoliy Kavkazga surgun qilinayotgan quloq xo’jaliklarining tavsifnomalari, Yangi Buxoro rayonida quloq xo’jaliklarni tugatish to’g’risidagi siyosiy ma‘lumot, O’zbekistonning rayonlaridan 29

quloqlarni surgun qilish natijalari to’g’ri sidagi jadvallar, Shimoliy Qozog’istonning Shortandin tumani 37-son mehnat posyolkasidagi 185 kishi dan iborat o’zbeklar guruhi nomidan 28 nafar o’zbekning 1936 yil 19 fevralda O’zbekiston SSR Markaziy Ijroiya Qo’mitasiga yo’llagan iltimosnomasi kabi mu - him manbalarni ko’rsatish mumkin. Mavzu manbalari qatoriga viloyatlar davlat arxivlarida saklanayotgan hujjat va materiallarni ham kiritish mumkin. Mahalliy qishloqlarda bo’layotgan voqealar, ularni sodir bo’lishida xizmat qilgan partiya, sovet va boshqa ma‘muriy organlar, jamoat tashkilotlarining o’rni va roli, ular tomonidan dehqonlar ommasiga qarshi qaratilgan tazyiq, ta‘qiblar, adolatsizliklarni bilish mumkin bo’ladi. Tadqiqot Andijon, G’argona va Samarkand viloyatlari davlat arxivlaridan olingan tegishli hujjatlarga ham asoslanadi. O’zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik xiz mati arxivida saqlanayotgan OGPUning O’rta Osiyodagi doimiy vakilligi huzuridagi uchlikning 1930-1934 yillardagi yig’ilish bayonnomalari, Xatirchi rayon uchligi bayonnomalarining e‘lon qilinishi ham mavzuning ayrim qirralarini ochib berish, to’ldirishga imkon beradi. Ular orqali uchliklarning dehqonlarni quloqka tortish, qamoqqa olish, surgun qilish borasidagi faoliyatini, qatag’on qilingan dehqonlar, hunarmand va boshqa toifadagi fuqarolarning qismatini tasavvur qilish mumkin bo’ladi. Mazkur to’plamda bulardan tashqari ayrim rayonlar bo’yicha soliqqa tortil-ganlarning ro’yxatlari ham berilgan. Soliq miqdori atayin ko’p miqdorda belgilangan. Uni to’lashga qurbi yetmaganlar quloqqa tortilib surgun qilinganlar. To’plamga kiritilgan hujjatlardan yana biri UzSSR MIK qoshidagi yakka tartibda qishloq xo’jaligi solig’iga tortilganlarning ariza va shikoyatlarini ko’rib chiqadigan komissiya yig’ilishlari bayonnomalarini aytish mumkin. Xullas, mazkur to’plamning nashr etilishi O’rta Osiyodagi kollektivlashtirish fojiasini ochib berishta xizmat qiladigan muhim manbaviy asos bo’lib xizmat qiladi. O’rta Osiyodan Qozog’istonga, ayniqsa Shimoliy Qozog’istonga surgun qilinganlarning hayoti, qismati, turmushi, taqdirini bilish uchun shu Qozog’iston- dagi arxivlarni ko’rishga to’g’ri keladi. Bunday arxivlardan Qozog’iston 30

Respublikasi Prezidenti arxivi (sobiq Qozog’iston kompartiyasi hujjatlari ham shu arxivda jamlangan), Qozog’iston Respublikasi Markaziy davlat arxivi, Akmolinsk viloyati arxiv va hujjatlar bo’limi, Kokchetov viloyat va shahar davlat arxivlari, Shor-tandin rayon davlat arxivi, Qarag’anda viloyat davlat arxivini ko’rsatish mumkin. Ayniqsa, Qozog’iston Res publikasi Bosh prokuratursi huzuridagi huquqiy statistika va maxsus uchyot Komiteti arxivida noyob tarixiy hujjatlar mavjud va ularga tadqiqot uchun ilmiy jihatdan tartibga solingan kartoteka joriy qilingan. Bu arxivda Qozog’iston SSR Ichki ishlar ministrligining birinchi maxsus bo’limi 4-bo’linmasi fondi bor. Bu fondda SSSR Ichki ishlar ministr ligining 1955 yildagi № 0026-sonli buyrugiga mu-vofik surgun qilingan va ko’chirib yuborilganlarning yo’q qilingan arxiv shaxsiy ishlaridan tanlab olingan ruyxatlar jildlarda jamlangan. Arxivning 16 fondi, 4-ruyxati «Qozog’iston SSR Ichki ishlar Xalq komissarligi - Ichki ishlar ministrligining hujjatli materiallari» deb nomlangan. Unda masalan, 1927 yilda Norov Muhammad, 32 yoshda, Buxoro shahridan, 1927 yil 26 iyulda UzSSR Jinoyat kodeksining 38-moddasi bilan 5 yil qamoq jazosiga tortilgan. 12582-raqamdagi mahbus ekanligi qayd etilgan. Qozog’iston Respublikasi Bosh prokuraturasining Akmolinsk viloyati bo’yicha huquqiy statistika va maxsus hujjatlar bo’yicha komitet boshqarmasi arxivi da ham deportatsiya qilinganlardan bir qismining shaxsiy ishlari saqlanib qolingan. Ammo, qatag’on qilinganlar haqidagi umumiy ma‘lumotlar ilmiy, al favit tartibida kartotekaga solingan. Kollektivlashtirishda ishtirok etgan yoki unga qarshi turgan, quloqlashtirish, surgun, siyosiy qatag’on qurbonlarining esdaliklari ham mazkur mavzuni tadqiq etishda muhim yordamchi manba hisoblanadi. Shu bois o’sha fojialar shohidi bo’lganlarning esdalik, xotira laridan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada ham ancha ishlar qilindi. Bu esdaliklar masalaga bevosita aloqador, arxiv hujjatlarda aks etti rilgan voqealar tafsilotini mustahkamlaydi, hatto hujjatlarda o’z ifodasini topmagan sohalarni ham oydinlashtiradi. «Urushning birinchi kunidayoq, — deb eslaydi Ka rimjon Iminov, — katta yoshdagi barcha erkaklarni Qozog’istonga olib ketishdi, shular qatori akam Iminov 31

Maxmudjon ham ketgan va keyinchalik frontga yuborilgan. Quroldoshlarining so’ziga qaraganda akam otliq askar bo’lib, yaxshi jang qilgan va Kursk ostonasidagi janglarda halok bo’lgan. Ammo, akamning frontdagi izini topish bo’yicha qilgan ko’p yillik harakatlarim natija bermadi. Na Qozog’iston da, na Moskva arxivlaridan uni topib bo’lmadi...». Marg’ilonda tug’ilgan, Shaxrixonda o’sgan taniqli adib, adabiyotshunos To’xtasin Jalolov O’zbekistonning janubidagi, Qozog’istondagi, Udmurtiyadagi, Tayshetdagi, Magadandagi lagerlar bo’ylab, 15 yil qamoq va surgunda kechgan azoblarini qalamga olgan edi. Dmitrov lagerida surgun azobini tortgan, surgun qilingan o’zbekistonlik «quloqlar» bilan birgalikda Moskva-Volga kanalini qurishda qatnashgan shoir Mirtemir, taniqli ma‘rifatchi Ashurali Zoxiriylar ham esdaliklar bitgan. 2008 yil aprelida «Meros» jamgarmasi tomonidan uyushtirilgan Samarqand, Buxoro, Navoiy, Surxonlaryo viloyatlari bo’ylab o’tkazilgan ilmiy ekspeditsiya dav rida bir qancha esdaliklar yozib olindi. G’ijduvon tumani Armechan qishlog’ida bo’lganimizda Rahmon bobo (Mulla Abdurahmon deb atashgan uni) ning nabirasi — tarix fanlari nomzodi, dotsent Siroj G’iyosovdan otasi G’iyos Rahmonov haqida esdalik yozib olindi. Rahmon boboning farzandi G’iyos hududda sovetlashtirish, kollektiv- lashtirish, quloqlashtirish, sur gun davrlarida mullaning o’g’li deb qatag’onga uchradi. G’iyos Rahmonov 1931-1932 yillarda quloq qilinib, G’ijduvon tumani Armechan qishlog’idan Surxonlaryo viloyatining Xazorbogiga surgun qilingan. 3 yillik surgun azoblaridan so’ng qishloqqa qaytib kelgan. Kolxozga a‘zo bo’lishni istab kolxozga kirgan, ammo atrofdagilarning bahonalari, ya‘ni mullaning o’g’li, surgunda bo’lgan degan ayblar bilan, 1934-1935 yil larda Shimoliy Qozog’istonning Akmolinsk rayoniga qayta surgun qilingan. Siroj G’iyosov otasining aytganlarini eslab, jumladan shunday ta‘riflaydi: «SHi moliy Qozog’istonga surgun qilinganlar orasida ko’plab vatandoshlarimiz bo’lgan. Surgun qilingan hudud sim panjaralar bilan o’ralgan, har joy-har joyda askarlar kuyilgan. Bu yerda o’rmonda, daraxt kesish bilan shugullanganlar. Surgundagilar 32

uchun kecha, kunduz degan ran bo’lmagan. Ishlash, ishlash va yana ishlash va xo’rlik bilan kun o’tkazganlar. Yemishning tayini yo’q. Qorinni suv, qotgan non, bir cho’mich shildir sho’rva bilan aldashgan, xolos» 15 . G’iyos Raxmonovning tog’alari Yodgor Maxmudovning (hozirda 80 yoshda) eslashicha, G’iyos Raxmonovning surgun bo’lgan vaqtida G’ijduvon rayoni NKVD rahbarlari Baqo Eshmurodov va Muin (yoki Muinov) bo’lgan. Baqo Eshmurodovning xotini G’iyos Rahmonovning xolasi bi lan yaxshi munosabatda bo’lganligi G’iyos otani qatl etilishdan saqlab qolgan bo’lsa ajab emas. Chunki, Shimo liy Qozog’iston surgunidan qaytgan G’iyos Rahmonov ke-yinchalik kolxozga qabul qilinib, ancha yillar shu kolxozda hosilot, brigadir va boshqa ishlarda ishlagan. G’iyos Rahmonov 1989 yilda G’ijduvon tumanida vafot etgan. Quloqqa tortilib, qamoqqa olinib Andijon turmasida otib yuborilgan dehqon Sobirboy Eshonovning beva qolgan ayoli Tursunposhshani uch farzandi bilan Shortandinga surgun etilganligi fojiasi ham esdaliklarda aks ettirilgan 16 . 2008 yil avgustida Shimoliy Qozog’istonga ilmiy ekspeditsiya bilan borilganda ham bir necha surgun qilingan sobiq quloqlar farzandlari bilan bog’lanib, ularning esdaliklari, hatto rasmlar olindi. Hozirda Ostona shahrida yashayotgan, 1941 yili Shortandin rayo ni Priogorodnoe qishlog’ida, 37-tochkada tug’ilgan Tamariya Keremkulovna Burnasheva Turkmanistondan surgun qilingan otasi Karemkul Yazdanovning surgundagi hayoti haqida yozadi. Xullas, O’rta Osiyodan Shimoliy Qozog’istonga, umuman Qozog’istonga surgun etilganlar tarixini o’rganishda xilma-xil manbalar, arxiv hujjatlari, to’plam - lar, esdaliklar mavjud. Vazifa ularni sinchkovlik bilan, qunt bilan va chidam bilan tanqidiy tahlil qilish, umumlashtirishdan iboratdir. 15 Ushbu ma‘lumotlar NDPI dotsenti Siroj Giyosov bilan bo’lgan suxbatda yozib olindi. Shuningdek, qatag’onga uchragan Giyos otaning rasmi ham olindi. 16 Norova Maxfuza. Umid yolkini. Andijon: Xayot yolkini, 2001 .33

II-BOB. O’ZB Е KISTONLIK QULOQLARNING SURGUNDAGI TURMUSH TARZI 2.1.O’zbekistonlik dehqonlarning maxsus posyolkalardagi mehnati va hayoti. 1936 yilda Shimoliy Qozog’istonda 7744 mehnat surgunidagi oilalar (30046 jon) hayot kechirgan. O’sha yili boshqa o’lkalardan kelganlar 1833 kishini, ichki qayta ko’chirishlar orqali kelganlar 364 kishini, oilalar qo’shilishi natijasida kelib qolganlar 100 kishini tashkil etgan. Qochuvdan qaytarib keltirilganlar 323, qochuvdan ixtiyoriy qaytib kelganlar esa 482 kishini tashkil etgan. Boshqa turli sabablar bilan yana 570 kishi kelgan. SHu vaqt ichida mehnat surgunidagilar safidagi yo’qotish quyidagicha bo’lgan: noto’g’ri surgun qilinganlar - 1674 nafar; boqimandalikka o’tkazilganlar - 148 nafar; o’lganlar - 2201 nafar; qochib ketganlar - 354 nafar; qamoqqa hukm etilganlar - 315 nafar; huquqi tiklanganlar - 8264 nafar; boshqa tashkilotlarga berib yuborilganlar - 436 nafar; boshqa sabablar tufayli ketganlar - 1152 nafar. Jami - 15044 nafar kishi. 1937 yil 1 yanvarda esa Shimoliy Qozog’iston mehnat posyolkalarida 28377 oila (89342 jon) bo’lgan . Maxsus ko’chirilganlar va siyosiy mahbuslar har qanday azob-uqubatlarga, haddan tashqari turmush og’irliklariga qaramay o’z mehnatlari bilan ishlab chiqarishni kuchaytirib bordilar. Masalan, 1936 yilda 1332 ga yerga bug’doy, 30 ga yerga kartoshka, 13 ga yerga pomidor, 22 ga yerga karam, 8 ga yerga bodring, 7 ga yerga sabzi, qizilcha, rediska ekildi. Hayvonning hamma turlari ko’paydi: qoramol 232 boshga, ot 90 boshga, qo’y 201 boshga, parran-dalar 200 taga, asalari 20 yashikka yetdi. Katta yoshdagilardan 479 kishi va o’smirlardan 90 kishi ishlab chiqarishda mehnat qilishgan, baliq ovlaydigan brigadalar ham bo’lgan. Posyolkada shaxsiy yordamchi xo’jaliklar ham yuzaga kelgan. 77 bosh qoramol, 50 bosh cho’chqa, 34 bosh qo’y. O’sha yili odamlar baliq ovlash 34

hisobidan kun ko’rganlar. Ayniqsa, deportatsiya qilingan koreyslarning kelishi bilan ko’plab mehnat ko’chkindilari sovuqdan o’lib qolishdan qutilib qolganlar. 1936 yili posyolkada yashayotganlardan 484 kishi o’lgan, 299 xo’jalikda 872 kishi qolgan. Qishloq komendaturasi qoshida qariyalardan 4 kishidan iborat dafn etuvchi komanda bo’lgan. Ular qishda baraklarni har kuni aylanib chiqardi. Odamlar ko’pincha qish vaqtida o’lganlar. Bunday sharoitda ko’plar qatori issiq, quyoshli yurtdan kelgan o’zbeklar, tojiklar, qirg’izlar, turkmanlardan ko’prok qurbon bo’lganlar. Bu xalqlarning vakillari ko’p martalab o’z respublikalari rahbariyatiga xat bilan murojaat etib, ochlikdan, sovuqdan, mislsiz og’ir mehnatdan o’lib ketmasliklari uchun o’z yurtlariga olib ketishni iltijo qilganlar. Lekin, O’rta Osiyo respublikalari rahbariyatidagilar bunday nido, iltimoslarga quloq osib, biror-bir chora topa olmaganlar. SHimoliy Qozog’iston surgunidagi ko’plab o’zbeklar ayanchli sharoitga bardosh bera olmay halok bo’lganlar. Biz yuqorida 37-tochka xatidan kichik bir parcha keltirgan edik. Iltimosnomada jumladan yana shunday deyilgan: «...SHimoliy Qozog’istondagi iqlim sharoitida bizning ish qobiliyatimiz keskin darajada pasaygan, buning ustiga, agar biz o’z yurtimizda paxtachi lik bilan shug’ullangan bulsak, bu yerda bizga shun day ishlarni topshirishmoqdaki, uni bajarishga aslo qodir emasmiz. Shuning uchun ham oramizda nafaqat nogironlar, balki bu yerdagi mehnatga moslashmagan kishilar nihoyagda ko’p. Bizning 90 foizimiz topshirilgan ishini eplay olmayapti, shuning uchun ham oilamiz u yokda tursin, aqalli qisqa muddat bo’lsa ham o’zimizni boqish uchun zarur bo’lgan mehnat kuniga ega emasmiz. Holbuki, bizlar yashashni, ishlashni, o’zimizni bardam tutish uchun bir burda nonni halol topib yeyishni xoxlaymiz. Agar bardosh berish mumkin bo’lgan iqlimda va o’z ixtisosligimiz - paxtachilik bo’yicha ishlaganimizda, ko’prok foyda keltirgan bo’lar edik. Biz shunga ishonamizki, hukumatimiz bizning butunlay qirilib ketishimizga yo’l qo’ymaydi va paxtachilik ixtisosligi bilan shug’ullanib, o’z davlatimizga 35

foyda keltirishimiz uchun bizni yoki o’z vatanimizga qaytarib olib ketadi, yoki ittifoqning issiqroq joylariga ko’chiradi. Biz to’rtinchi marta Sizlarga murojaat etmoqdamiz va bizga e‘tibor berib, oilalarimizni och likdan saqlab qolishimiz uchun ishlashimizga im-kon beriladi, deb ishonamiz. Bizning nogironlarimiz, cholu kampirlarimiz, ayollaru bolalarimiz hukumatimizdan yordam kutadi va bu so’nggi iltimosimiz javobsiz qolmaydi, deb umid qiladi. Bizning iltimosimizga quyidagi manzilga tezroq ijobiy javob berishingizni kutamiz. SHimoliy Qozog’iston, Qarag’anda viloyati, Omsk temir yulining Shortandin bekati, 37-mehnat posyolkasi. Abduraimov Qirg’izboy - 4 kishi, Rahimov Rajab - 4 kishi, Kamolov Alixon - 6 kishi, Nabiev Robi - 7 kishi, Shaxmatov Tog’ay - 5 kishi, Omonov Rizo - 4 kishi, Yo’ldoshev Umar - 5 kishi, Qo’ldoshev Mamajon - 3 kishi, Baxtiyorov Tanvux - 3 kishi, Saidov Tushi - 2 kishi, Ablyazizov Mam (Mamed) - 3 kishi, Saidin Noso (Niso) -3 kishi, Zaid Abrikolov - 5 kishi, Abdurahmonov Abdurasul - 6 kishi, Normashov O’lmas - 4 kishi, Rahmatov Ro’zi-4 kishi, Chorieva Orzi - 4 kishi, Rahmonov Abdojen (Abdullajon) - 5 kishi, Tursunov Ismoil - 4 kishi, Ashurov Norqobil - 2 kishi, Tursunov Ram (Raim) - 2 kishi, Xangamov Jerikul - 3 kishi, Azizov Muydin - 3 kishi, Mirjamolov M- 3 kishi, Norov Abdin - 4 kishi, Rahmatov - 2 kishi, G’oibov Hasan - 3 kishi, Sattorov - 1 kishi va qolganlari yakkabosh o’zbeklar. 19/02.1936 yil » 1 . Xatdan ko’rinib turibdiki, ular sovet davlatidan oz bo’lsada insoniylik, xayrixoxlik ko’rsatilishiga umidvor bo’lganlar. UzSSR MIK, ranen o’finbosari D.I.Manjara bu xatni 1936 yil 8 iyulda Uzkompartiya Markaziy Qo’mitasi kotibi Akmal Ikromovga yo’llaydi. Unda shunday deyilgan: «Sizga Shimoliy Qozog’istonning Shortandin tumanidagi 37-posyolkada yashayotgan 185 kishidan iborat o’zbeklar guruhidan ularni O’zbekistonga ko’chirishni so’rab yozgan ariza xatini nusxasini yubormoqdamiz. Chunki bu kabi arizalar ko’p marta kelib 36

tushayotganligi sababli bu masalani O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qo’mitasi byurosida ko’rib chiqishni so’rayman». Ammo Markaziy Qo’mita bu masalani qarab chiqmaydi. Bu ishni ko’rib chiqish uchun Respublika Yer ishlari xalq komissarligiga topshiriladi. 1936 yil Golovanov Yer ishlari Xalq komissari Rustam Islomovga xat yo’llab, Tsexer topshirig’i bo’yicha Qozog’istonda yashayot gan o’zbeklar guruhining iltimosnomasini yubormoqda miz, tanishib chiqib bu masalada o’z takliflaringizni Markazqo’mga bersangiz, deb so’ragan. Masala bu yerda ham o’z yechimini topmaydi. Yer ishlari xalq komissari o’rinbosari Muhammadjon Biserov 1936 yil 20 iyulda Uzkompartiya Markazqo’mi (Golovanov)ga mazkur ariza xatni ilova qilib, bunday yozgan: «SHimoliy Qozog’istonning Shortandin tumanidagi 37- mehnat posyolkasidagi 185 kishidan iborat o’zbeklar guruhidan O’zbekistonga ko’chirish to’g’risidagi ariza nusxasini Sizga yubormokdaman. Buning boisi shuki, bunga o’xshash arizalar bizlarga bir necha bor tushmoqda. Shuning uchun bu masalani O’zbekiston KP(b) Markaziy Qo’mitasi muhokamasiga qo’yishni so’rayman». Ammo Markazqo’m bu xatni yana Yer ishlari xalq ko- missarligiga hal etish uchun yo’llaydi. O’sha yilning 20 avgustida Yer ishlari xalq komissarligi Markazqo’mga mana bu xatni yuboradi: «Yer ishlari xalq komissarligi Shimoliy Qozog’istonning Shortandin tumanidagi 37-mehnat posyolkasidagi o’zbek mehnat surgundagilar guruhining O’zbekistonga qayta ko’chirish haqidagi arizasi bilan tanishib, ularni boshqa maxsus surgundagilar yashaydigan «Uzbeksovxozpaxta»ga qarashli sovxozlarga joylashtirish mumkin, deb hisoblaydi. Ammo mehnat surgunidagilar bilan bevosita NKVD UzLAGi shug’ullanayotganligi sababli mazkur masala bo’yicha bevo sita NKVD bilan bog’lanishni lozim, deb hisoblayman». O’z-o’zidan tug’iladigan savol shuki, ushbu xat sohiblariga O’zbekistondan biror bir xush xabar, xatga javob yuborildimi, respublika hukumati biror chora ko’ra oldimi yoki yo’qmi? 37

SHu savolga javob izlab, «Meros» jamg’armasi xodimlari tomonidan O’zbekiston Respublikasi Marka ziy Davlat arxividan, Uzbekiston Respublikasi Pre zidenti Devoni arxividan, Milliy xavfsizlik xizmati arxividan ko’plab hujjatlarni ko’rishga to’g’ri keldi. Biroq natija bo’lmadi. Mavjud kitoblar, arxiv hujjatlar to’plamlari ko’zdan kechirildi. Biror bir hujjat, dalil topilmadi. Nihoyat, 2008 yilgi safarimiz davomida Qozog’istonning Akmolinsk viloyati Shortandin rayon davlat arxividagi «CHervonnoe pole» kolxozining 1938-1948 yillarga oid kolxozchilarning tomorqa yeri, kolxozda ishlaydigan yeri miqdori beril gan ro’yxatini qaraganimizda yuqoridagi xatga imzo chekkanlardan Ashurov Norqobil, Mahamatov Tog’aylar shu 37-tochka, Prigorodnoe komendaturasi hisobidaligi aniq bo’ldi. Ashurov Norqobil 1948 yili o’z tomorqa yerini, kolxozdagi yerini topshirib Toshkentga ketib qolgani, Mahamatov Tog’ay 1948 yilda ham o’sha «CHer vonnoe pole» kolxozi xududida yashayotgani, 4 sotix tomorqa yeri bo’lgani qayd etilgan. Shortandin rayoni bo’yicha o’rta osiyoliklardan 26 kishi urushdagi jasoratli mehnati uchun davlat medallari bilan taqdirlangani, ulardan biri Ashurov Norqobil, yana biri Abdurahmonov Abdurasul ekani ma‘lum bo’ldi. Yuqori dagi xatga uchinchi bo’lib imzo chekkan Kamolov Alixon ham 1946-1948 yillarda O’zbekistonga ketib qolganlar ro’yxatidan chikib qoldi. Xullas, o’sha Shortandin rayoni 37-son mehnat po syolkasidagi 185 kishidan iborat o’zbeklar guruhining 1936 yil 19 fevralda Uzbekistan SSR Markaziy Ijroiya Komitetiga to’rtinchi marta yo’llagan xati ham avval-gilardek natijasiz qolgan. Bu bechora xat mualliflaridan Ashurov Norqobil, Mahamatov Tog’ay, Abdurah monov Abdurasul, Kamolov Alixonlarning o’sha surgun joyida 1946-1948 yillarda ham hayot kechirganlari ma‘lum bo’ldi. G’ojia shundaki, O’zbekiston Respubli- kasining na partiya, na sovet tashkilotlari, na davlat -Markazijroqo’m, na Yer suv ishlari Xalq komissarligi, na NKVD organi 185 nafar o’zbek nomidan yozilgan, 28 nafar yurtdoshimizning yo’llagan iltimoslarini bajarishga, ularning oxu-zoriga, nidosiga quloq osmadilar, biror chora ko’rishga qurblari yetmadi. Bu esa, qattol zamonning, mustabid tuzumning jirkanch aft-angorini tasavvur qilish uchun kichik bir misoldir, xolos. 38

«1935 yilning qishida, - deb eslagandi Mo’mina Sobirova, - onam Tursunposhsha terlama kasaliga chalinib tibbiyot bo’linmasiga yuborildi. Rejim qattiq, nazorat kuchli bo’lgani bois, u hududdan bu hududga borib kelishga, bir- birovlarning holidan xabar olishga ruxsat yo’q edi. Shuning uchun onamdan birov xabar ololmadi. Akam Rahmatjon ancha yugur-yugurdan so’ng imkoniyat qidirib topdi, kerakli joylardan ruxsat oldi. Belgilangan kuni meni va ukamni olib akam onamizni ko’rib kelmoqchi bo’ldik. - Osh qilib boramiz, - dedi akam bizlarga maqtanib. Buvim bechora anchadan beri osh yemadi... Lekin osh qilishga hech vaqo yo’qk edi. Akam bunga ham chora topdi. Bisotimizdagi yagona boyligimiz Dilkushoddan olib kelgan gilamchamizni sotib keldi. Puliga guruch, go’sht, yog’ xarid qildik. Oshni qo’shni yashayotgan o’zbek ayollarining biriga qildirmoqchi bo’ldik. U ayol oshga unnab pishirgunga qadar mening sabrim chidamay ketdi. Bu yoqlarga kelganda yon-verimizda yashayotganlar dan osh haqida ko’p eshitgan edim, biroq hech yemagan edim. Uyimiz Dilkushodda osh yeganmanmi, yo’qmi eslay olmasdim. Xullas, osh ham pishdi. Qo’shni ayol uni kosaga solib o’rab berarkan, qattiq tayinladi. -Yesalaring buvingizga oz qoladi, ehtiyotlab oboringlar, ochmanglar... Men va ukam To’xtaxo’ja oshni umrimizda birinchi ko’rayotganimiz uchun uni rosa hidladik. Ozayib qolmasin deb, hatto yemadik. Qo’shni ayol qanday o’rab bergan bo’lsa, shundayligicha obordik. Onamiz yotgan kasalxona 38-hududda1. Oradagi masofa ancha bor. Biz bolalar suyuna- suyuna qo’limizda bir kosa oshni olib, olis yo’lni ham pisand qilmay, buvimiz huzuriga oshiqishdik. Afsuski, noming o’chkir surgunning qora kuni ayni shu lahzalarda bizlarning boshimizga soya tashlab turar-di. Ancha yo’l yurib, horib-charchab kelganimizda bu yerdagilar bizlarga bepisandlik bilan qarashdi. Buvimizni ko’rsatishmadi. Ne azoblarda olgan ruxsatnomalar ham bir pul bo’ldi. Q ancha yolvorishlar, yig’i-sigilardan ish chiqmadi. Bizlarning o’ksik dillarimiz battar 39

o’rtandi. Hammadan ham qo’llarimizdan oshni olgan hamshiraning kosani qaytara turib ensasi qotgani qiziq bo’lgan. -Senlarning onang quruq suyak yemaydi, - deya bitta suyakni olib, irg’itib berdi. Akam Rahmatjon chidayolmay baqirib yubordi. -Axir men go’sht olganman-ku. ... Akam menga, men esa unga mo’ltirab qarab qolaverdik. Shu voqeadan salgina keyin buvimizning o’lgani haqidagi xabarni eshitdik. Shunda men rostmana yig’ladim. O’lganlarga aza ochish, yig’i-sig’i qilish ham man qilingan bir sharoitda biz berkinib olib, rosa ikki kun tuz totmay yig’lab o’tirdik. Ko’p o’tmay ukam To’xtaxo’ja ham o’lib qoldi. Akam Rahmatjon bilan meni butkul internat qaramog’iga olishdi...». Hozirda Andijon viloyati Izboskan tumani «Erkin» qishloq fuqarolar yiginiga qarashli «Eski qishloq»da istiqomat qilayotgan 90 yoshli Abdupatto ota Hamroqulov (aslida Hamroaliev bo’lishi kerak, surgun vaqtida familiyasi bo’zib yozib qo’yilgan) Shimoliy Qozog’iston surgunida bo’lganlardan. U Abdug’affor xojining nabirasi, Hamroalining o’g’lidir. Abdug’affor xoji ota qishloqning eng katta duradgor ustalaridan bi ri, o’z qishlog’i va butun yaqin atrofdagi qishloqlarni Qo’qon arava, omoch, omoch bo’yinturig’i va boshqa dehqonchilik asboblari bilan ta‘minlab turgan. Uning Hamroali, Botirali, Qo’shoqali ismli uch o’g’illari bo’lib, ular ham ota izidan borib, qishloqning eng nufuzli dehqonlaridan bo’lgan. Sovetlar hokimiyati o’rnatilib, yer-suv islohoti, ke yin kollektiv-lashtirish davrida yerlarining bir qismi tortib olingan. Quloqqa tortish kampaniyasi vaqtida kolxoz tuzumini qabul qilmaganliklari, kolxozga kirishdan bosh tortganliklari uchun bu oiladagi uch o’g’il OGPU organlari tomonidan qamoqqa olingan. Ab - dug’affor xoji ota ancha keksayib, yoshi 90 ga yetgani uchun unga tegishmagan. Qamoqqa olingan Botirali va Qo’shoqalilarning taqdiri ne kechgani hozirgacha ma‘lum emas. Faqat Ham roali haqida ozmi-ko’pmi xabarlar saklanib qolingan. U qamoq jazosini o’tash uchun Qozog’istonning Qarag’anda lagerga etap qilingan. Lagerning bo’limlari Akmola viloyatining Shortandin, Tselinograd rayonlarida bo’lgan. Hamroali o’sha joylarda qamoq jazosini o’taydi. 40

1933 yil bahoridan lagerlardagi mahbuslarning mehnatga yaroqli oila a‘zolarini, xususan uchinchi toifali quloqlarni ko’chirib keltirish va qo’shilgan oilalardan qishloq xo’jaligi, sanoat, temir yul qurilishi, ko’mir konida ishlatishda foydalaniladi. Ko’plar qatori mahbus Hamroalining ham o’zok Eski qishloqdagi oilasi surgun qilinib, Qozog’istonga keltiriladi. Ham roali va ahli ayoli Oyimkiz bibining o’g’illari — Nizomiddin, Abdulhamid, Abdupatto, qizlari — Inoyatxon, Ibodatxon, Shaxribonu, Saodatxon, Xolisxon Surgunni amalga oshirish 1933 yil iyul oyining dastlabki kunlarida boshlangan. Izboskan tumaniga yuborilgan vakil boshchiligidagi siyosiy guruh «Eski qishloq»qa kelib Fayzulla Xo’jaev» kolxozida yig’ilish o’tkazgan. Yig’ilishda Hamroalining hovlisi va yerlarida qarol bo’lib ishlaganlar «Hamroalini uyida xotinlarimiz kirini yuvgan, o’zimiz molini boqqanmiz, yerini haydaganmiz. Uning ishini o’g’illari davom et-tirmoqda», deb guvohlikka o’tishgan. Siyosiy guruh qatag’on qilingan Hamroalining oila a‘zolarini «kishi kuchidan foydalangan» aybi bilan Qozog’istonga surgun qilishga qaror qilgan. Siyosiy guruhning bu xonadonga kelgan kunini Ab dupatto ota shunday eslaydi: «O’sha kuni oila a‘zolarimiz to’planib bir uyda edik. Mol-mulkimizning hammasini tashqariga olib chiqib qo’yganmiz. Chunki, qishloqda «hukumatni odamlari tashqaridagi narsalarga tegmas ekan, uyni ichidagi narsalarni yig’ishtirib ketyaptikan», degan gap tarqalgandi. Bunga ishonib uyni ichida hech narsa qoldirilmagandi. Ammo, biznikiga kirgan odamlar tashqaridagi hamma narsalarimizni tortib olib, uyni ichiga kirmaganlar. Onam Oyimqiz bibi, katta akam Nizomiddin, kelin ayam Zebixon, Abdulhamid akam, meni va singlim Xolisxonni «Qo’qon arava»ga o’tkazishdi. O’shanda men 13 yashar bola edim. Aravada bizni Andijonga olib ketishdi. Qishloqdan chiqib ketayotganimizda aravani orqasidan komsomol va kolxozdagi faollar «Yo’qolsin quloqlar», «Bitsin boylar» deb anchagacha baqir-chaqir qilib qolishgan. Men akam Abdulhamid bilan aravaning orqasidan boshimizni yerga egovlab, «og’zingga loy» deb ketaverganmiz. 41

Aravada Andijonning vokzaliga olib borishdi. Un da «Xarkov» deyilardi. Hozir Ikkinchi Andijon vokzali deyiladi. U yerdan bizni yuk tashiydigan « Q izil vagon»larga chiqarishdi». Ikkinchi jaxon urushi va undan keyingi siyosiy jarayonlar «boy-quloq» sifatida surgun qilinganlardan aksariyatining yerga, o’zi tug’ilib o’sgan yurtiga muhabbati va vatan tuyg’usi kuchli ekanligini ko’rsatdi. Rossiyalik, qatag’on tarixi bo’yicha yirik mutaxassis N. A. Ivnitskiy 1942 yilning yozida nemis-fashistlar Shimoliy Kavkazni bosib olgan hududlarida tashkil qilgan komendaturalar quloqlarga qishloqni boshqaruvchi mansablarni taklif qilganlarini rad etganlari holda, kolxoz qurilishi faollari bu taklifni bajonidil qabul qilganligining guvohi bo’lgan. Shunda u quloqlarning vatanparvarligi-yu, ayrim faollarning sotqinligini anglaganligini o’zining yirik tadqiqotlarida ko’rsatib o’tgan. VKP(b) va sovet hukumati rahbarlari 1946 yildan boshlab surgundagilarni asta-sekin ozod qilishga majbur bo’ladi. Chunki, joylardagi partiya organlari rahbarlaridan ko’plab talablar kela boshlagandi. «Nizomiddin qori akam Zebixon kelin ayam, 16 yoshli Tursunoy, 5 yoshli Turg’unoy, 2 yoshli Shoximardonlarni olib qishlog’imizga 1947 yilning noyabrida kirib kelishgan, — deb eslaydi Abdupatto akaning umr yo’ldoshi Xamida ona, — surgundan qaytgan kundan 2 kun o’tib Zebo kelin ayam bandachilik qildi. Ko’rishgani kel ganlar azaga keldilar. Chunki, poezdga chiqish oldidan bo’shangan kelin ayamiz yo’l azobini ko’tara olmadilar. Nizomiddin akam keyin turmush qilmadi. Ikki yildan keyin u kishi ham barcha farzandlarini bizga qoldirib rahmatli bo’ldilar. Tursunoy, Turg’unoy, Shoximardon larni o’zimiz tarbiyalab, turmushga uzatdik, uyli-joyli qildik. Ollohga beadad shukur, hammasi nevara-chevarali bo’lib ketishdi». Turg’unoy xola hozirda 67 yoshda, Abdupatto ota va Xamida xola tarbiyalab turmushga chiqarishgan. «Men bu insonlarni otam va onam o’rnida bilaman, - deydi bu nuroniy ayol, - ko’p narsani eslay olmayman, lekin «kuyib qolaman» deb sandalga o’tirmaganlarimiz xotiramda bor. Shu insonlar bizni o’z tarbiyasiga oldi. Ilohim, umrlari uzoq, rizqlari ulug’ bo’lsin! 42

Ba‘zan, erta o’tib ketgan ota-onam uchun armon qilaman. Ammo, ota- onalarimiz kabi begunoh qurbon bo’lganlarning hurmatini joyiga qo’yayotgan, ularni xotirasini e‘zozlayotgan insonlar borligi ko’nglimga taskin beradi. Shunday yorug’ kunlarga yetkazgan xalqparvar 43

2.2.Ikkinchi jahon urushi yillarida qatag’on qilinganlarning g’alabaga qo’shgan hissasi. Akmolinsk viloyati bo’yicha Ikkinchi jaxon urushida halok bo’lganlar haqida 1994 yili 8 jildlik kitob nashr etilgan. Uning sahifalarida viloyatning Stalin, Shortandin rayonlaridagi O’rta osiyolik mehnat ko’ch-kindilaridan urushga safarbar etilganlar haqida ham ma‘lumotlar bor. SHortandin rayoni bo’yicha yerni ro’yxatga olish kitobida 37-tochka - Priogorodnoe komendaturasiga qarashli «CHervonnoe pole» kolxozidagi yer uchastkasiga ega bo’lgan mehnat ko’chkindilari safidan frontga olinganlar to’g’risidagi ma‘lumotnomada 1942 yili Baxtiboev Yusuf, 1944 yil 22 iyulda Azizov Tursunboy frontga olingani qayd etilgan. SHortandin rayonidagi O’rta osiyolik mehnat ko’chkindilaridan 26 kishi urushdagi jasoratli mehnati uchun davlat medallari bilan taqdirlangan. Ularni nomma-nom keltiramiz: Abdurahmonov Shukur - «Gulyay pole» qishloq sovetidan, cho’pon, Sobirova Gulshan, Lunasheva posyolkasidan, Bektemirov Usmon - Shor tandin stantsiyasi xodimi, Sharipov Abdurahmon -Jolimbet ruda konida katta tabelchi, Shokirov Hamza -Jolimbet ruda konida kranchi, Aliev Izatulla - viloyat savdo direktori, Qozqiq posyolkasidan, Umarova Zaynulla - sut sog’uvchi, Qozqiq qishlog’idan, Yahyoev Abdurahmon - Jolimbet ruda konida katta master, Hofizov Zohid - Jolimbet posyolkasida o’t yoquvchi, Yunusov Abdurahim, qishloq xo’jalik tajriba stantsiyasida ishchi, Abdurahmonov Shutkun - «Krepost» kolxozida mol boquvchi, Abdurahmonov Hafiz - Novo-Kubanka posyolkasida qorovul, Abduqodirov Siddiq - Novo-Kubanka qishlog’idagi rayon kasalxonasida shifokor, Ashurov Norqobil - «CHervonnoe pole» kolxozida kolxozchi, Abduraimov Qirg’izboy - «CHervonnoe pole» kolxozida kolxozchi, Yusupov Xusain - «18 let Kazax stana» kolxozida kolxozchi, Otaev Abdulhamid -«18 let Kazaxtana» kolxozida kolxozchi, Otaev Ahmad - «Sto soveta» kolxozida kolxozchi, Husanov O’zbek - qishloq xo’jalik tajriba stantsiyasida katta ilmiy xodim, Rahimov Abdurahim - Jolimbet posyolkasida aravakash, Abdurahmonov 44

Abdurasul - Priogorodnoe posyolkasida aravakash, Yusupova Alminat - Priogorodnoe posyol kasida oddiy kolxozchi, Qurbonov Jumaboy - Novo-Kubansk posyolkasida otboqar, Kamolova Xalima -Novo-Kubanka posyolkasida oddiy kolxozchi, Karimova Toiba - Novo-Kubanka posyolkasida oddiy kolxozchi, Shodiyorova To’ti - Voroshilov nomli kolxoz a‘zosi. Barcha millatlar kabi Qozog’iston surgunidan front ga olingan O’rta osiyolik mehnat ko’chkindilarining ma‘lum qismi turli ob‘ektiv va sub‘ektiv omillar tufayli, ko’pincha tengsiz jangchilar qurshovida qolib, dush man tomonidan asirga olingan. Ularning bir qismi otib yuborilgan, ma‘lum qismi kontslagerlarda o’lib ketgan, yana bir qismi jon saqlab qolgan. Ular haqida ba‘zi bir ma‘lumotlarni keltiramiz. UzSSR Chust shahridan, 1916 yili tug’ilgan Azimov Omonjon ota-onalari bilan birgalikda Shimoliy Qozog’iston surgunida bo’lgan. U devor urish, bo’yoqchilik bilan shug’ullangani uchun Akmolinsk shahrida 4- SMU da ishlagan. O’rta ma‘lumotga ega bo’lgan, Chustdagi 2-son maktabda o’qituvchilik qilgan. Azimov Omonjon armiyaga olingan. G’rontda asir tushgan. Rostov harbiy garnizoni harbiy tribunali uni RSFSR jinoyat kodeksining 58-moddasi 1-qismi «A» bandi bilan 10 yil mehnat tuzatuv lageriga va 5 yil maxsus surgunga hukm etgan. Jazoni Uzoq Sharq lagerida o’tagan. 1954 yil qamoq jazosi tugagach u Akmolinsk viloyatiga 5 yil muddatga surgun qilingan. 1955 yil 2 oktyabrda surgundan ozod etilgan. Bu vaqtda unng otasi Rasulov Azim (1895 yili tug’ilgan) onasi Rasulova Xosiyat (1901 yili tu g’ilgan), ukasi Azimov Ayubjon (1933 yili tug’ilgan) Chust shahrida yashayotgan edi. Turkmaniston SSR Kerki rayoni Tolshiq ovulida 1877 yili tug’ilgan Bobo Qora Geldi Akmolinsk rayonidagi 7-tochka, mehnat posyolkasida kolxozchi bo’lib surgun azobini tortgan, turkman millatiga mansub, partiyasiz, inqilobga qadar boy, yirik xo’jalik egasi bo’lgan. Unga katta xo’jalikka ega bo’lgan, nasha bilan savdo qilgan, Afg’onistonda yashayotgan qarindoshlari bilan aloqada bo’lgan, ko’plab chorvaga egalik qilib, so-vetlarga qarshi targ’ibot olib borgan degan ayblar qo’yilgan. U 1947 yildagina surgundan ozod bo’lgan. 45

Mukumov Muhammad (1900 yili O’zbekistonda tug’gilgan, millati o’zbek,) Akmolinsk viloyati Novo-CHerkask qishlog’ida surgunda bo’lgan. U ijtimoiy xavfli unsur sifatida surgun etilgan. Bu joyda 1946 yil 17 dekabrda SSSR Ichki ishlar ministrligi maxsus kengashi tomonidan 3 yilga surgun qilishga hukm etilgan. Surgun muddati tugagach ozod qilingan. Xorazm viloyati Qushko’prik rayoni Kenegas qishloq sovetidan Bunkerov Jumaniyoz (1897 yili tug’ilgan, o’zbek, «Stalin» nomli kolxozda oddiy kolxozchi) sovetlarga qarshi guruhda bo’lganlikda ayblanib Akmolinsk viloyati Novo- CHerkask rayoniga surgun qilingan. SSSR davlat xavfeizligi komiteta huzuridagi maxsus kengash 1851 yil 21 aprelda uni surgun qilishga hukm etgan. yil 28 avgustda Shimoliy Qozog’istonning Novo-CHerkask qishlog’ida vafot qilgan. Masharipov Ro’zimat (1892 yili Xiva shahrida tug’gilgan, mutaxassisligi etikdo’z, partiyasiz, millati o’zbek, SSSR fuqarosi) sovetlarga qarshi targ’ibot olib borgan, aksilinqilobiy, millatchi tashkilotga mansub degan ayb qo’yilgan va jinoyat kodeksining 58-10-11-moddasi bilan qamoqqa olingan. Maxsus kengash uni 1950 yil 1 martda qamoqqa hukm qilgan. SSSR ministrlar soveti huzuridagi Davlat xavfsizlik komiteti va Ichki ishlar ministrligi va Bosh prokurorning 1954 yil 16 iyuldagi 127s/ 03-91/078 buyrugi bo’yicha ozod qilingan. SHimoliy Qozog’istonga surgun qilingan Maksudov Murod (O’sh viloyati Novkat rayoni Kichkaliy qishlog’gida 1913 yili tug’ilgan, millati qirg’iz, 8-sinfni bitirgan, qamoqqa olingunga qadar kolxozda kassir) Veseloe qishlog’idagi Amangeldi kolxozida kolxozchi bo’lib mehnat qilgan, partiyasiz. Unga sovetlarga qarshi isyonchi tashkilotda ishtirok etgan degan ayb qo’yilgan va qamoq jazosini Qozog’istonning Akmolinsk viloyati Molotov rayonida surgunda, Qozog’iston SSR Davlat Xavfsizligi ministrligi organlari nazorati ostida o’tagan. Uning qarindoshlaridan opasi Maqsudova Anora Ismoilovna (1910 yili tug’ilgan) O’sh viloyatining Aravon rayoni Aravon qishlog’ida yashagan. Maqsudov Murod qamoqdan frontga safarbar etilgan. Biroq asirga tushgan. Shu bois Qirg’iziston SSR Oliy sudi RSFSR ji noyat kodeksining 58-2, 58-11, 193-1046

bandining «a» moddasini qo’llab, 1943 yil 25 mayda 10 yil muddatga mehnat tuzatuv lageriga hukm etadi. Jazoni Qarag’andaning Peschanny lagerida o’taydi. Muddat tugagach, 1952 yil 8 dekabrda ozod qilinadi va 1953 yil 21 yanvarda Qozog’iston SSR Akmolinsk viloyatiga keladi. 1953 yil 21 aprelda ozod etiladi. Kokchetov prokuraturasidagi huquqiy statistika va maxsus hisobga olish arxivida «vlasovchi», «dizertir», «Turkiston legionchisi» kabi ayblar bilan hukm etil gan va keyinchalik reabilitatsiya qilinganlar orasida o’rta osiyoliklar ham borligi, ularning shaxsiy ishlari akt bo’yicha yoqib yo’q qilingani, lekin ular haqidagi juda ham qisqacha ma‘lumotlar kartotekada qolgani ma‘lum bo’ldi. Ulardan ayrimlarini keltiramiz: Abdullaev Ergash (1919 yili tug’ilgan, O’sh viloyati Molotov rayonidan) Akmolinsk viloyati Stalin rayo ni Bestyuba (Beshtepa) qishlog’ida yashagan, qirg’iz, par tiyasiz, mexanika tsexida bolg’a uruvchi bo’lib ishlagan. 1948 yildan maxsus qishloq ro’yxatida turgan. Akmo linsk viloyati ichki ishlar boshqarmasi xulosasiga ko’ra 1954 yil 9 fevralda maxsus qishloqdan ozod qilingan va hisobdan chiqarilgan. Og’aliqov Abdug’affor (Namangan viloyati, Naman gan rayoni, Leninobod qishlog’idan 1909 yili tug’ilgan, o’zbek, partiyasiz, diniy ma‘lumotli, tikuv fabrikasida ustachilik qilgan.) G’arg’ona garnizoni harbiy tribunali 1945 yil 15 martda UzSSR jinoyat kodeksining 64-moddasiga binoan 10 yil qamoq jazosiga hukm qilin gan. 1954 yil 23 sentyabrda sovet armiyasida dizertirlik qilgani uchun SSSR Oliy sudi Prezidiumi farmoyishi bilan bemuxlat surgun qilingan va Qozog’iston SSR Davlat xafvsizligi nazorati ostida yashab turgan. Uning 1894 yili tug’ilgan akasi Og’aliqov Abduholiq, 1940 yili tug’ilgan qizi Abdug’afforova Ro’zixon, 1927 yilda tug’ilgan jiyani Abduxalilov Turg’unboy bo’lgan. Ochilov Ahmad (1920 yili Surxonlaryo viloyati Termiz rayoni Qo’shmoq qishlog’ida tug’ilgan) «CHorvador» kolxozidan surgun etilgan, kasbga ega emas, kolxozchi, partiyasiz, turkman, 3 sinf ma‘lumotiga ega. 1952 yil 5 iyulda nemis razvedkasining agenti sifatida maxsus posyolkaga surgun qilingan. 1955 yili ozod etilgan. 47

Otaxonov Fani (UzSSR Andijon viloyati Marhamat rayoni Qorabog’ish qishlog’idan, 1918 yili tug’il gan, surgun qilingunga qadar suvoqchi, bo’yoqchilik qilgan, surgun qilingandan so’ng kolxozchi, partiyasiz, o’zbek, SSSR fuqarosi, o’rta ma‘lumotli) Turkiston legionida sovetlarga qarshi xizmat qilgani uchun Orlov viloyati harbiy tribunali 1943 yil 16 martda RSFSR jinoyat kodeksining 58-1- moddasi bilan 10 yillik qamoqqa hukm etgan, jazoni Qarag’anda lagerining Pes - channy lagerida o’tagan. Muddat tugagach, bu joydan ozod qilingan, 1953 yil 22 yanvarda Akmolinsk viloyatiga keladi. 1955 yil 17 sentyabrdagi «Amnistiya to’g’risida»gi farmonga muvofiq 1955 yil 20 dekabrida ozod etilgan. Bo’ronov Saidbek (1922 yili tug’ilgan, O’sh viloyati Molotov rayonidan, qirg’iz, partiyasiz, kasbi o’t yoquvchi, elektr stantsiyasida o’t yoquvchi bo’lib ishlagan). SSSR Ichki ishlar ministrligining 1946 yil 26 apreldagi 97-sonli Direktivasi asosida 1948 yil «vlasovchi»likda ayblanib hibsga olingan va Akmolinsk viloyati Stalin rayonidagi Bestubaga surgun qilingan. Akmo linsk viloyat ichki ishlar boshqarmasining 1954 yil 9 fevraldagi xulosasiga asosan nazorat hisobidan olinib ozod etilgan. Sayfullaev Ibroxim (1895 yili tug’ilgan, O’zbe kiston SSR dan) o’ta xavfli unsur sifatida 1946 yil 17 dekabrda SSSR Ichki ishlar ministrligi huzuridagi maxsus kengash tomonidan surgun qilingan, surgun muddati tugashi bilan ozod qilingan. Qambarov Umar (1916 yili tug’ilgan, O’zbekiston SSR Chiroqchi rayonidan, o’zbek, savodsiz, partiyasiz) terrorchilik harakati uchun surgun etilgan. 1952 yil 29 oktyabrdan Peschanny lageridan kelgach maxsus posyol-kada hisobga olingan. 1956 yili maxsus surgundan ozod etilgan. Ubaydullaev Sayfulla (1900 yili tug’ilgan, Uz SSR Namangan viloyati Chust rayoni Jarlik qishlog’i dan, tojik, oliy ma‘lumotli, partiyasiz, surgun qilingunga qadar o’qituvchilik qilgan). Sovetlarga qarshi gurux ishtirokchisi sifatida surgun qilingan. Uning ahli ayoli Xonlarova Maryamxon 1905 yili Samarqand viloyati Urgut rayonida tug’ilgan. Ukasi Ubaydullaev Habibillo 1908 yili tug’ilgan, Samarqand shahrida yashaydi. 48

Ubaydullaev Sayfulla 1943 yil 30 iyulda Samar qand viloyat sudi tomonidan UzSSR jinoyat kodeksi ning 66-2-qism va 67-moddalari bilan 10 yil muddatga mehnat tuzatuv lageriga hukm qilingan. Jazoni Qara-g’andaning Peschanny lagerida o’tagan, 1953 yil yan varda jazo muddati tugagan, 1953 yil 8 dekabrda Akmo linsk viloyatiga keladi, bu yerda surgun qilinganlar hisobiga kiritiladi, 1954 yil 6 dekabrda Jambul viloyatiga kelib o’rnashadi. Soshalskiy-Rozalion Nikolay Ivanovich (1901 yili Namangan shahrida tug’ilgan, surgun qilingungacha bo’lgan manzili - Manjuriya.) U aksilinqilobiy tashkilotning ishtirokchisi sifatida surgun qilingan. SSSR davlat xavfsizligi ministrligi huzuridagi maxsus kengash tomonidan 1947 yil 25 yanvarda 58-9 modda qo’llanib 10 yilga mehnat tuzatuv lageriga hukm etilgan, jazo muddatini o’tash uchun Komi ASSR ga sur gun qilingan, u joydan ichki ishlar ministrligining 1954 yil 18 oktyabrdagi 326-sonli direktivasi asosida Akmolinskka keltiriladi. Turonov Gani -(1903 yili Toshkent shahrida tug’ilgan, o’zbek, partiyasiz) UzSSR Davlat xavfsizligi tomonidan 1944 yil 2 fev ralda qamoqqa olingan. Unga Sovetlarga qarshi millatchilik guruhida ishtirok etgan va antisovet targiboti olib borgan degan ayb qo’yilgan. SSSR Ichki ishlar Xalq komissarligi huzuridagi maxsus kengash uni 66-2-modda bilan 7 yil muddatga mehnat tuzatuv lageriga hukm qilgan, jazoni MVDning Jezkozgondagi Stepnoy lagerida o’tagan, bu joyga 1951 yil 18 yanvarda keltirilgan, 1956 yil aprelida ozod etilgan. Xalimov Ibrohim (1910 yili Samarqand shahrida tug’ilgan, o’zbek, SSSR fuqarosi) 1938 yil 29 mayda qa moqqa olingan, ijtimoiy xavfli unsur sifatida Qozog’iston SSR Ichki ishlar xalq komissarligi huzuridagi uchlik 5 yil muddatga mehnat tuzatuv lageriga hukm etgan. Jazo muddati 1938 yil 28 maydan boshlangan. Hamraqulov G’ofir Muhammedovich (UzSSR, Na mangan shahridan, 1906 yili tug’ilgan) manzili - Ak molinsk viloyati Yesil rayoni, quruvchi-montajchi, hibsga olingunga qadar Toshkent shahridagi viloyat matlubotida qurilish prorabi bo’lib ishlagan. Aksilinqilobiy guruh va antisovet targ’ibot olib borganlikda ayblanib 58-10-11-modda bilan 1959 yil 15 sentyabrda 5 yil qamoq jazosiga hukm 49

qilingan. 1964 yil 16 av gustda ozod etilgan. Akmolinsk viloyati Kurgajin rayoniga surgun qilingan. 1956 yil 30 sentyabrda ozod etilgan. Karimov Qo’chqor (1910 yil Toshkent viloyati Qovunchi qishlog’ida tug’ilgan. Ish joyi — Buxoro pedago gika instituti direktori, partiyasiz, millati o’zbek, SSSR fukarosi) Buxoro viloyati Ichki ishlar boshqarmasi tomonidan 1942 yil 7 noyabrda qamoqqa olingan. SSSR Ichki ishlar xalq komissarligi huzuridagi max sus kengash 1943 yil 31 martda 8 yil mehnat tuzatuv lageriga hukm etgan. Jazoni Akmolinsk viloyati Kurgaljin rayonida o’tagan. 1950 yil 15 sentyabrda surgun muddatini utash uchun Toshkentdagi 7-son lageriga keltirilgan. 1956 yil 19 martda ozod qilingan. Qozog’istonga 2008 yil avgustda qilgan ilmiy ekspeditsiyada Qarag’anda viloyat davlat arxividan «SSSR Ichki ishlar ministrligi Maxsus posyolkalar bo’limi. 1948 yil dekabr. Moskva. Joylashtirilgan joylardan qochib ketganlarni kidirib ushlash va jinoiy javobgarlikka tortiladiganlarning alfavit ro’yxati»1 nom li katta hajmli kitobni ko’rganimizda, unda ko’plab O’rta osiyolik mahbus, maxsus ko’chkindilar haqida ham ma‘lumotlar keltirilganining guvohi bo’ldik. Ulardan ayrimlarining nomlarini keltiramiz: Abdullaev Xayrullo, 1921 yil tug’ilgan, UzSSR Surxonlaryo viloyati Denov rayonidan, o’zbek, surgun qilingunga qadar tug’ilgan joyida yashagan. 1946 yil 30 iyulda Irkutsk viloyati Chereneevsk rayonidan qochgan. Abdullaev Xursanboy, 1912 yil G’arg’ona viloyati Bog’dod rayonida tug’ilgan, o’zbek, surgunga qadar o’zi tu g’ilgan joyda yashagan. 1948 yil 18 oktyabrda Tojikiston SSR Leninobod viloyatidan qochgan. Abdullaev Toshpulat, 1912 yil tug’ilgan, G’argona viloyati Bog’dod rayonidan, surgunga qadar o’zi tug’ilgan joyda yashagan. 1948 yil 18 oktyabrda Tojikiston SSR Leninobod viloyatidan qochgan. Abduraxmonov Sulaymon, 1913 yil tug’ilgan, Andijon viloyati Xo’jaobod rayonida tug’ilgan, o’zbek, surgunga qadar o’zi tug’ilgan joyda yashagan. 1947 yil 6 fevralda Tojikiston SSR Leninobod viloyati Lenin obod stantsiyasidan qochgan.50

Alfavitny spisok vselentsev, bejavshix s mest poseleniya, podlejashix rozsku, zaderjaniyu i privlecheniyu k ugolovnoy ot vetstvennosti. Otdel spetsposeleniy MVD SSSR. - Moskva, dekabr, 1948 g. Abduraxmonov Sharifboy, 1922 yil tug’ilgan, Uz SSR Xorazm viloyatidan, o’zbek, Germaniyadan deporta tsiya qilingan. 1948 yil 18 mayda Sverdlovsk viloyati Kuvshinsk rayonidan qochgan. Abdukarimov Isakjon, 1913 yil G’argona viloyati G’argona tumanida tug’ilgan, tojik, surgunga kalar o’zi tug’ilgan joyda yashagan. 1947 yil 5 fevralda- Tojikiston SSR Leninobod viloyatidan qochgan. Aylarbekov Saidkozi, 1905 yil Qirg’iziston SSR Issikkul viloyati Pokrovskiy rayoni Sart qishlogida tug’ilgan. 1948 yil 17 mayda Qozog’iston SSR Akmo linsk viloyati Stalin (xozirgi Shortandin) rayonidan qochgan. Aliev Ismoil, 1916 yil tug’ilgan, Qirg’iziston viloyati Ush viloyati Parkirabod qishlog’idan, qirg’iz, Germaniyadan 1948 yil 24 iyulda deportatsiya qilingan. Tojikiston SSR Leninobod viloyati Chkalov rayonidan qochgan. Axmedov Abdukarim, 1907 yil tug’ilgan, UzSSR Andijon viloyati Stalin (xozirgi Shaxrixon tumani) rayoni «Kommunizm» kolxozidan, o’zbek. 1947 yil 31 martda Tula viloyatidan qochgan. Axmedov Arip (Orif bo’lsa kerak - muall.), 1905 yil tug’ilgan, UzSSR Toshkent viloyati Orjonikidze rayoni O’rtamasjid qishlog’idan, o’zbek, deportatsiya bo’yicha surgun qilib keltirilgan. 1947 yil 15 sentyabrda Tula viloyatidan qochgan. Oxunjonova Ashur, UzSSR Samarkand viloyati Saksanar qishlog’ida tug’ilgan, tojik, surgunga qadar o’zi tug’ilgan joyda yashagan. 1946 yil 20 iyunda Toshkent viloyati Quyi Chirchiq rayonidan qochgan. Oxunov Abdullajon, 1915 yil tug’ilgan, Namangan viloyati Uychi tumanidan, o’zbek, surgunga kalar yashagan joyidan ma‘lumot yo’q. 1947 yil Krasnoyarsk o’lkasi Chernogorsk shahridan qochgan. 51

Bozorov Ortiq, 1919 yil Buxoro viloyati G’ijduvon rayonida tug’ilgan, surgunga kalar o’zi tug’ilgan joyda yashagan. 1947 yil 3 martda Toshkent temir yuli Kauf man stantsiyasidan qochgan. Abdumuratov Juma, 1922 yil Surxondaryo viloyati Jarqo’rg’on rayonida tug’ilgan, o’zbek, surgunga kalar o’zi tug’ilgan joyda yashagan. 1945 yil 1 iyulda Molotov viloyati Kozelovsk rayonidan qochgan. Obidov Salimboy, 1914 yil Namangan viloyati To’raqo’rg’on rayonida tug’ilgan, o’zbek, 1947 yil 1 av gustda Tojikiston SSR Leninobod shahridan qochgan. Azizov Norali, 1922 yil Andijon viloyati Izboskan rayoni Kommuna qishlog’ida tug’ilgan, o’zbek, surgunga kalar o’zi tug’ilgan joyda yashagan. 1947 yil fevralda Krasnoyarsk o’lkasi Ribinsk rayonidan qochgan. Otajonov Inoy Otajonovich, 1916 yil Andijon shahrida tug’ilgan, o’zbek, surgunga qadar o’zi tug’ilgan joyda yashagan. 1947 yil 1 yanvarda Molotov viloyati Gubaxinsk rayonidan qochgan. Otubekov Mexmon, 1913 yil Andijon viloyati Oltinko’l rayoni, Uzgarish qishlog’ida tug’ilgan, o’zbek, surgunga kalar o’zi tug’ilgan joyda yashagan. 1947 yil 1 aprelda Tula viloyatidan qochgan. Boltaev Amin, 1923 yil tug’ilgan, Qoraqalpog’istonning To’rtko’l qishlogidan, o’zbek, surgunga kalar o’zi tug’ilgan joyda yashagan. 1947 yil 13 avgustda Pri-morsk ulkasidan qochgan. Dadaboev Nasrulla, 1930 yil tug’ilgan, Tojikiston SSR Leninobod viloyati Uraj qishlog’idan, o’zbek, sur gunga kalar o’zi tug’ilgan joyda yashagan, deportatsiya qilingan. 1947 yil 16 mayda Tula viloyatidan qochgan. Isakov Azimjon, 1906 yil tug’ilgan, Andijon vi loyati Stalin (xozirgi Shaxrixon) rayonida tug’ilgan, surgunga kalar o’zi tug’ilgan joyda yashagan. 1947 yil Krasnolar o’lkasi Chernogorskdan qochgan. O’rta Osiyodan Qozog’istonga surgun qilinganlarning rasman ozod bo’lib yurtga qaytishi 1946 yildan boshlanib, bu jarayon 1956 yilga kalar davom etgan. 52

1954 yil 13 avgustda SSSR Ministrlar Soveti «Maxsus qishloqlar bo’yicha sobiq quloqlar va boshqa ishlardan cheklab qo’yishni olib tashlash to’g’risida»gi № 1738-789ss-sonli karori bu borada muxim ahamiyat kasb etadi. Karorga muvofik yoppasiga kollektivlashtirilgan rayonlardan 1929-1933 yillarda surgun qilingan sobiq quloqlardan cheklovlar olib tashlanishi to’g’ridan-to’g’ri aytilgan. Ana shu karorlar asosida barcha mintakalarda bo’lganidek, Qozog’istondagi sobiq quloqlar, surgun qilinganlar o’zlarining avvalgi turar joylariga kela boshlaydilar. Sobiq quloqlarning yurt ga qaytish jarayoni Ukrainadagi, Shimoliy Kavkazdagi urta osiyolik sobiq quloqlarning yurtga qaytishi tarixiy adabiyotda ma‘lum darajada o’z ifodasini topgan. Chunki, Ukrainaning Xerson viloyati Ichki ishlar Boshqarmasi arxivida bu viloyatdan 1946-1956 yillarda maxsus ko’chkindilarni o’z yurtlariga qaytganlarning shaxsiy ishlari, shuningdek, Stavropol o’lkasi Levokumsk rayoni Nikolo-Aleksandrovsk qishloq soveti arxivida 5 ta kolxozning xo’jalik kitoblari materiallari orqali yurtga qaytganlarni nomma-nom aniqlash, ular to’g’risida ma‘lumotlar keltirilgan, oqibatda Ukraina va Shimoliy Kavkazdagi sobiq quloqlar va ularning oilalarini yurtga qaytish jarayonini ko’rsatish mumkin bo’ldi. Ammo, Qozog’iston va ayniqsa, Shi moliy Qozog’istondan yurtdoshlarimizning shaxsiy ish lari ichki ishlar organlari tomonidan akt tuzilib yoqib, yo’q qilingan. Bu haqda ishning kirish qismida qayd qilingan edi. Shu sababdan O’rta Osiyodan Qozog’istonga surgun qilinganlarning taqdiri, yurtga qaytish jarayonini ochib berish mushkuldir . 53

XULOSA SHunday qilib, Komfirqa va sovet rejimi butun qizil imperiyada bo’lganidek, uning mustamlakasi bo’lmish O’zbekiston, Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston respublikalarida ham kollektivlashtirishni, quloqqa tortish va surgun qilish siyosati zo’rlik-zo’ravonlik, inson haq-huquqlarini, umuminsoniy, milliy qadriyatlarini toptash yo’li bilan, kuch ishlatish organlarining shafqatsizlarcha tadbirlari, qo’llangan jazo, qatag’on amaliyoti bilan o’tkazdi. Oqibatda qishloqdagi eng tadbirkor, ishning ko’zini biladigan, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishida katta tajribasi bor, shahar va qishloq aholisi uchun oziq-ovqat mahsulotlari, sanoat uchun xom ashyo yetkazib berayotgan o’ziga to’q dehqonlar quloqqa tortildi va ularning ma‘lum qismi Qozog’istonga, ayniqsa Shimoliy Qozog’istonga surgun qilindi. Minglab o’rta Osiyolik dehqonlar uy-hovlilaridan, turar joyidan, ot- ulovidan, bor-budidan mahrum qilinib, o’z kindik qoni to’kilgan milliy makonidan yulib olindi. Ular uzoq va begona yurt-SHimoliy Qozog’istonda, aholi yashamagan, sahro, cho’l rayonlaridan o’zlari uchun boshpana, yerto’la, baraklar yaratib kun kechira boshladilar. Qishi sovuq, izg’irin, yozi jazirama issiq, og’ir mehnat, dahshatli ocharchilik, og’ir kasalliklarga chalinish, qaytadan, takroran qatag’on qilinish, GULAG lagerlariga qamoqqa hukm qilish, oliy jazoni qo’llash, Ikkinchi jahon urushida ishtirok etish oqibatida Qozog’istonga surgun qilinganlarning katta qismi o’lib ketdi, yurtga qaytmay begona o’lkada qolib ketdi. Qozog’iston surgunidagi o’rta osiylik dehqonlarning turmushi, yashash sharoiti, mehnat turi va faoliyati Ukraina, Shimoliy Kavkaz va O’rta Osiyoning o’zidagi mehnat ko’chkindilarining hayoti va ahvolidan farqlanuvchi xususiyatga ega edi. Birinchidan, Qozog’istonning (Janubiy Qozog’iston bundan mustasno) tabiiy iqlim sharoiti nisbatan og’ir edi, qishi juda sovuq, izg’irin, yozi jazirama issiq, mehnat qilish uchun noqulay edi. Yeri ko’p, lekin o’zlashtirilmagan, sahro, dasht zonalardan iborat bo’lib, mehnat ko’chkindilari keltirilgunga qadar bu joylarda odamlar yashamagan, mahalliy aholi-qozoqlar ham bo’lmagan. Shu bois 54

mehnat ko’chkindilarini turar joy bilan ta‘minlash juda og’ir kechgan, ularning o’zlari bunday turar joylarni yaratishgan. O’rta Osiyo, Ukraina va Shimoliy Kavkazda esa, avval surgun qilinganlardan qolgan uy-joylarga yangi surgun qilinganlar keltirilgan, ularning ma‘lum katta qismi tayyor turar joy bilan ta‘minlanganlar. Ikkinchidan, Qozog’istonda 1932-1933 yillardagi ocharchilik nisbatan juda og’ir kechgan, o’lim katta miqdorda bo’lgan, qolaversa qozoqlarning ta‘qib qilish oqibatida O’zbekistonga, Qirg’izistonga, Xitoyga qochib ketishi yuz bergan. Aholi keskin kamayib ketgan. Dag’shatli ocharchilik mehnat ko’chkindilarini ham o’z domiga tortgan. O’rta Osiyodan Qozog’istonga surgun qilinganlar bu o’lkadagi mahalliy aholi bilan aloqada bo’lish imkoniyatiga ega bo’lmaganlar. Agarda ko’chirib keltirilgan hududlarda qozoq aholisi bo’lganda edi, u holda o’zbeklar, turkmanlar, tojiklar, qirg’izlar dindosh, urf-odatlari, qadriyatlari yaqin va o’xshash bo’lgan qozoqlar siymosida muayyan yordam, ruhiy madadga ega bo’lar edilar. Uchinchidan, Qozog’iston surgun qilinganlarni va mahbuslarni ko’p va katta miqdorda, keng ko’lamda qabul qiladigan mintaqaga aylangan edi. Aholi nihoyatda siyraklashib qolgan, mehnat resursi juda ham oz edi. Ishlab chiqarish ob‘ektlari ulkan edi, ular ko’plab arzon ishchi kuchini talab etardi. Shu bois surgun qilinganlar GULAG tizimidagi OGPU-NKVD lagerlari ixtiyorida bo’lib, mahbuslar bilan yonma-yonma yashaganlar, birgalikda mehnat qilganlar. Bu esa surgundagi dehqonlar uchun yana bir mushkullik edi. To’rtinchidan, O’rta Osiyo, Ukraina va Shimoliy Kavkazdagi mehnat posyolkalaridagi mehnat ko’chkindilarining ish faoliyatida aksariyat paxtachilik, qisman g’allachilik asosiy o’rin egallagan. Shimoliy Qozog’istonda esa paxtachilik bo’lmagan. Shu bois, bu joyda surgundagilar g’allachilik, polizchilik, sanoat va temir yo’l qurilishlarida, ko’mir konlarida, tog’-kon sanoatida mehnat qilganlar. Beshinchidan, Qozog’istonga mehnat ko’chkindilari ustidan o’rnatilgan rejim nisbatan o’ta qattiq va og’ir bo’lgan. Mehnat ko’chkindilari deyarli qamoqdagi mahbuslar qatorida bo’lgan. 55

Malakaviy ishning ahamiyati shundaki, buyuk istiqlolimiz tufayli yaqin o’tmishimizdagi qahramonona, fojiali voqealarini chuqur anglash, ota-bobolarimiz boshiga tushgan og’ir musibatlarni, o’tmishning achchiq, hasratli sahifalarini bilishga, ulardan saboq olishga ma‘naviy ko’maklashadi. 56

F OYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Karimov I.A. O'zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-j.. T.: O'zbekiston, 1996. 2. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-j. T: O'zbekiston, 1996. 3. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-j. T.: O'zbekiston, 1996. 4. Karimov I.A. Bunyodkorlik yo'lidan 4-j. T.: O'zbekiston, 1996. 5. Karimov I.A. O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: O'zbekiston, 1997. 6. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. 5-j. T.: Uzbekiston, 1997. 7. Karimov I.A. Barkamol avlod-O'zbekiston taraqqiyo-tining poydevori. T.: O'zbekiston, 1997. 8. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. T.: Sharq, 1998. 9. Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq millatni-millat qilishga xizmat etsin. T.: O'zbekiston, 1998. 10. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. T.: Sharq, 1999. 11. Karimov I.A. Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari. T.: Sharq, 1998. 12. Karimov I.A. O'z kelajagimizni o'z qo'limiz bilan qurmoqdamiz //Turkiston. - 1999. -2 fevr. 12. Mahmudov M. Qatag'on qurbonlari. -T: O'zbekiston, 1991. 13 .Tursunov I.Y. O'zbekiston maorifchilarining istiqlol yo'lidagi ishlari tarixidan (19917-1939 yy.).T., 1995. 14 . Usmon Turon. Turkiy xalqlar mafkurasi. T.,«Cho'lpon», 1995. 15. Usmonov Q, Abdug'aniev A. va b. O'zbekiston qaramlik va mustaqillik yillarida. T., «O'qituvchi», 1996. 1 6 .Shamsutdinov Rustambek. Qishloq fojiasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun (O’rta Osiyo respublikalari misolida). - T.: Shark, 2003. 8-6 . 17.Shamsutdinov R.T., Mamajonov A. Shimoliy Kav kaz surgunidagi yurtdoshlar kismati. — T.: Shark, 2005; 17.Abdullaev M. O’zbekistonda 57

sovetlarning «quloq» qilish siyosati va uning fojiali oqibatlari (1929-1945 yillar). Nomzodlik diss. avtoreferati. — T. 2002; 18.Mamajonov A. Kollektivlashtirish jarayonida Uzbekistan qish-loklaridan Shimoliy Kavkazga surgun kilinganlar. Nomzodlik diss. avtoreferati. - Andijon, 2005 . 19.SHamsutdinov Rustambek. O’zbekistonda sovetlarning quloq lashtirish siyosati... 44—45-betlar . 20.SHamsutdinov Rustambek, Mamajonov Alisher. Shimoliy Kavkaz surgunidagi yurtdoshlar kismati. - T.: Shark, 2005. 335-6 58

O'xshashlar

XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayoti

XX asrning 20-30 yillarida xorijda ta’lim olgan talabalar va ularning taqdiri

O’zbekistonda sovetlarning aholini ko’chirish siyosati va uning oqibatlari

Shimoliy Amerikada mustaqillik uchun kurash va AQSHning tashkil topishi

XX – asrning 50 – 80 – yillarda O’zbekistonda madaniy hayot