O’zbekistonda sovetlarning aholini ko’chirish siyosati va uning oqibatlari

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5972 KB

Ko'chirib olish

O’zbekistonda sovetlarning aholini ko’chirish siyosati va uning oqibatlari

Mundarija Kirish ………………………………………………………………………..3 1 bob: 1926-1941-yillarda O‘zbekistonda o‘tkazilgan aholini ko‘chirish siyosatining ijtimoiy iqtisodiy sabablar i. 1 .1. Sovetlarning aholini ko‘chirish siyosatining ijtimoiy-iqtisodiy sabablari… ……………………………………………………………11 1 .2. Ko‘chirish tadbirlarining amalga oshirilishi… ………………………..14 2 bob: Ko‘chirilgan aholining mehnat faoliyati va turmush sharoiti. 2 .1. Ko‘chirilgan aholining moddiy-maishiy ahvoli… …………………….21 2 .2. Mehnat qishloqlarining tashkiliy-xo‘jalik jihatdan bir tizimga solinishi…………………………………………………… ………….29 2.3. Mehnat ko‘chkindilarning huquqiy ahvoli… …………………………39 Xulosa…………………………………………………………………….. .46 Tavsiyalar…………………………………………………………………..48 A dabiyotlar ro‘yxati……………………………………… ………………..49 Ilovalar ……………………………………………………………………..51 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi. Yangi tarixiy davr ijtimoiy hayotida ro’y berayotgan yalpi ma’naviy yangilanish jarayoni tarixshunoslik sohasini ham qamrab oldi. Ma’naviy-ruxiy jihatdan yangilanishda tarixiy xotira masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «...o‘z tarixini bilmaydigan kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo’q". 1 Respublika Prezidenti I.A.Karimov tarixni o‘rganish orqali mustamla- kachilik ta’sirida o‘zligini yo‘qotgan fuqaroni o’ygonishga, o‘zligi anglashga da’vat etadi: "...tarixiy xotira tuyg‘usi to‘laqonli ravishda tiklangan, xalq bosib o‘tgan yo‘l o‘zining barcha muvaffaqiyat va zafarlari, yo‘qotish va qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina chinakam tarix bo‘ladi". 2 Mustaqillik davrida tarixni obyektiv ravishda o‘rganishga, xususan, Rossiya imperiyasi va sovet mustamlakachiligi yillarida O‘zbek xalqi bosib o‘tgan yo‘lni qaytadan tahlil qilish, sharxlash, umumlashtirish, unga xolisona baho berishga chuqur ehtiyoj sezildi. O‘zbekistonning yangi tarixini yaratish umumdavlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 iyuldagi "O‘zbekistoi Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti faolyatini takomillashtirish to‘g‘risida"gi qarori, "O‘zbekistonning yangi tarixi" uch kitobining nashr etilishi tarix fani taraqqiyotida mutlaqo yangi davrni boshlab berdi. "O‘zbek xalqi davlatchiligi tarixi konsepsiyasi»da 3 mustabid sovet tuzumi davrini keng yoritish zarurligi alohida ta’kidlandi. Natijada O‘zbekistonda sovetlarning "sotsializm qurish" siyosati va uning ijtimoiy oqibatlari, kollektivlashtirish va quloqlashtirish, surgun tarixi 1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat -yengilmas kuch. - Toshkent: Ma’naviyat. 2008- - B.4 2 O‘sha joyda. --5.97 3 O‘zbek xalqi davlatchiligi tarixi konsepssiyasi // O‘zbekiston tarixi. 1999. №'. -B.Z1. 3 3

muammoalarini mushohada qilish, xolisona yoritish sari dadil qadamlar tashlanmoqda. Mavzuning dolzarbligi, birinchidan, shunda ko‘rinadiki, aynan shu davrning ijtimoiy-siyosiy vokeligi bo‘lgan sovetlarning aholini ko‘chirish siyosati va uning oqibatlari masalasi sovet hamda mustaqillik davri tadqiqot-chilarning e’tiboridan chetda qoldi. Sovet davri tarixidagi urganilishi, muhim ilmiy xulosalar kilinishi lozim bulgan muammolardan biri - XX asrning ikkinchi choragida O‘zbekistonda amalga oshirilgan sovetlarning aholini ko‘chirish siyosati va uning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy oqibatlari masalasidir. Aholini ko‘chirish siyosati yangi yerlarni o‘zlashtirishga, paxta maydonlarini kengaytirishga, chorizmdan meros qolgan paxta monopoliyasini yanada kuchaytirishga, paxta mustaqilligiga erishishga qaratildi. Ushbu bilan bir qatorda respublikadagi mavjud demografik muammoni bartaraf etish, yakka dehqon xo‘jaliklarini kollektivlashtirish, respublikadagi qirg‘iz, qozoq, turkmanlarning ko‘chmanchi qismini utroqlashtirish kabi vazifalarning hal etilishi maqsadlashtirilgan edi. Shuningdek, mavzuning dolzarbligi shundaki, O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi tarixida o‘zlashtirilmagan hududlarni o‘zlashtirish hamda aholini ko‘chirish tadbirlariga bag‘ishlangan fundamental tadqiqot yaratilmadi. Bu davr murakkabliklar va ziddiyatlarga boy bo‘lib, ularning mohiyat chuqurroq idrok etish uchun ham aholini ko‘chirish siyosati tarixini o‘rganish muhim vazifa sifatida qaralmoqda. Mazkur mavzuni ilmiy tadqiq qilish usha davrdagi qishloq aholisining qismati, taqdiri haqida fikr va tasavvurlarni to‘ldiradi va boyitadi. Bugungi kunda O‘zbekistan hukumati agrar siyosatni to‘g‘ri tashkil etish, iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish va kengaytirish yo‘lida sovetlar davri tarixidan nazariy ilmiy va hayotiy jihatdan muhim xulosalarga asoslanib ish tutmoqda. O‘tmishdagi xato va nuqsonlarni takrorlamaslik, xususan, boshqaruvning ma’muriy-buyruqbozlik usulidan voz kechib, demokratik tamoyillarni. keng ko‘llash, dexqonlarning manfaatlari bilan birinchi o‘rinda hisoblashish, qishloq taraqqiyoti va farovonligi uchun zarur bo‘lgan chora-tadbirlar 4

tizimini takomillashtirish yo‘lida sovetlarning aholini ko‘chirish siyosati va amaliyoti tajribasidan saboq olish, uni e’tiborga olish muhim ahamiyatga egadir. Shu jihatdan ham mazkur mavzu nihoyatda dolzarb hisoblanadi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Mavzuga doir adabiyotlarni xronologik jihatdan quyidagi ikki guruxga ajratish mumkin. 1. Sovet xukmronligi davrida chop etilgan adabiyotlar. 2. Mustaqillik davrida yaratilgan adabiyotlar. Birinchi guruxga kiruvchi adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekistondagi 1920-1930 yillardagi aholini ko‘chirish siyosati mavzusi sovetlar davrida alohida tadqiqot obyekti bo‘lmagan bo‘lsada, yangi yerlarning o‘zlashtirilishi, irrigatsiya qurilishi, paxtachilik, kolxozlashtirish tarixi bilan o‘zviy bog‘liqligi tufayli ana shunday jarayonlarni yoritib beruvchi asarlarning ayrimlarida bu masala eslatib o‘tilgan. Aholini ko‘chirish siyosati haqidagi dastlabki ma’lumotlarni 1925-41-yillar oralig‘ida e’lon qilingan qonun xujjatlaridan, gazeta va jurnallardagi chaqiriq- tashviqot xarakteridagi maqolalardan olish mumkin. Eng avvalo, Y.Oxunboboyev, A.Ikromov, F.Xo‘jayev kabi partiya va davlat arboblarining nutqlari, risolalarida 1 aholini ko‘chirish masalasi u yoki bu darajada aks etgan. Mualliflar aholini ko‘chirish tadbirlarini amalga oshirishda bevosita ishtirok etganliklari sababli, ularning bergan ma’lumotlari targ‘ibot hamda axborot xususiyatiga ega bo‘lgan. Umuman olganda, XX asr 20-30 yillarida yangi yerlarning o‘zlashtirilishi, aholi zich joylashgan hududlardan dehqon xo‘jaliklarning aholi siyrak joylarga ko‘chirilishi, paxtachilikni rivojlantirish ijobiy jarayon sifatida talqin qilingan, aholini ko‘chirish siyosati va amaliyoti kommunistik partiya va sovet davlati qo‘llagan ijobiy tadbirlar qatoriga kiritilgan. Ushbu bilan bir qatorda, Mazkur jarayonning salbiy jihatlari bo’lganmi, bu haqda sovet tarixshunosligi sukut saqlagan. Bu davrda nashr etilgan xujjatlar to’plamlarida ham aholini ko‘chirish siyosatiga taalluqli ayrim xujjatlar uchraydi. Masalan, xujjatlar to’plamlarining 1 Shamsiddinov.R. O’zbekistonda sovetlarning quloqlashtirish siyosati va uning fojeali oqibatlari. T. Sharq,2001. 32b. 5

biridan 1928 yil 15 dekabrda SSSR Markaziy Ijroiya Komitetining 1V-chaqiriq 4- sessiyasida qabul qilingan "Yer tuzish va yerdan foydalanishning umumiy asoslari haqida"gi qarori joy olgan. Uning 4-bandida aholini ko‘chirish siyosatining maqsad va vazifalari, ko‘chirish tadbirlarining tashkiliy jihatlari, ko‘chirilganlarga beriladigan imtiyozlar, ularga yer ajratib berish tartibi va meyori ko‘rsatilgan. Boshqa bir xujjatlar to’plamidan esa, "Paxtakorlar ustidan to‘qima- chilarning otaliq ishlariga yordam ko‘rsatish komitetining bahorgi ekish kampaniyalari davrida otaliq ishlari olib borish usullari haqida" deb nomlangan 1930 yil 6 yanvardagi qarori o‘rin olgan. Unda ko‘chirish rayonlari yo’nalishi bo’yicha 100 ta yordamchi yuborilsin deyilgan, biroq ko‘chirish rayonlari nimadan iborat ekanligi haqida hech narsa aytilmagan." O.B.Jamolov tahriri ostidagi xujjatlar to’plamida 1927 yil 8-10 oktabrdagi "Qishloqlar va ovullar masalasi haqida"gi VKP(b) Markaziy Komiteti O’rta Osiyo byurosi qarorining xulosa qismida agrar zichlikni tugallash maqsadida olib borilayotgan tadbirlar tizimida yangi yerlarning o‘zlashtirilishi hayotiy zarurat ekanligi ko‘rsatib o‘tilgan 1 . Aholini ko‘chirish siyosatiga taaluqli bu kabi hujjatlar sovet davrida biron bir tadqiqotchining e’tiborini tortmagan hamda kelgusidagi kengaytirilgan tadqiqotlarga sabab bo‘lmagan. O‘zbekistondagi aholini ko‘chirish sovetlarning umumittifoq aholini ko‘chirish siyosatini tahlil etishga bag‘ishlangan 1950-1980 yillar oraligida yaratilgan qator asarlari ham qoniqarli yoritilmagan. Bunday tadqiqotlar jumlasiga N.Vishnevskiy, V.Yepanshikov, A.I.Volkov, I.V.Pavlov, D.I.Shindjikashvili, A.A.Tverdov, N.I.Platunov asarlarini kiritish mumkin 2 . Kommunistik mafkura ruxida yaratilgan Mazkur risolalarda sovetlarning aholini ko‘chirish siyosati umumiy tarzda ko‘rib chiqilgan, ayrim respublikalardagi, xususan, O‘zbekistondagi aholini ko‘chirish jarayoni ularda deyarli aks etmagan. Shunga qaramay, ushbu asarlar ilmiy-nazariy 1 Shamsiddinov R. Qishloq fojeasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun. T.Sharq. 2003. 10-11 b. 2 Parpiev Q. Tarix va tahlil. // ma’rifat, 2001, 3 mart. 6

ahamiyatga ega bo’lib, O‘zbekistondagi sovetlarning aholini ko‘chirish siyosatini o‘rganishga yordam beradi. N.Vishnevskiy va V.Yepanshikovlarning hammualliflikdagi risolasi qishloq xujalik banki xodimlariga, ko‘chiriladigan aholini moliyalashtirish, kredit bilan ta’minlash, ularning xujalikni tashkil etish ishlariga yordam berish bilan shug’ullanadigan xodimlar uchun muljallangan bo’lib, unda ko‘chirish tadbirlarini moliyalashtirish, kredit bilan ta’minlash, tasarruf etiladigan mablag’ni nazorat qilish shartlari va tartiblari zikr etilgan. A.I.Volkov, I.V.Pavlovlarning asarida aholini ko‘chirish siyosatining maqsad va vazifalari, asosiy tamoyillari, aholini ko‘chirish tadbirlarini rejalashtirish, moliyalashtirish va kreditlar bilan ta’minlash, ko‘chiriluvchilarni saralash va rasmiylashtirish, ular uchun belgilangan imtiyozlar, ko‘chiriluv- chilarning xo’jalik yuritishlari uchun davlat tomonidan ko‘rsatiladigan yor-damlar, tabiiy ofat yuz bergan hollarda ularga kompensatsiya to’lash shartlari va tartiblari xususida so‘z boradi. Ushbu asarda 1930 yil 28 mayda O‘zSSR MIQ va XKS tomonidan qabul qilingan "Ko‘chiriluvchi xo’jaliklar va ko‘chirish kolxozlarini* mustahkamlash chora tadbirlari hamda ko‘chirish fondlarini* to’la o‘zlashtirish to‘g‘risida" deb nomlangan qarorning mazmuni keltirilgan. O‘zbekistondagi ko‘chirish kolxozlarining tarkibiga boy-quloq, xujaliklarning suqilib kirish holatlari, ularni kolxozlardan chiqarib tashlash va qarzlarini undirib olish kerakligi masalalari kun tartibiga qo‘yilgan. A.A.Tverdovning risolasida ko‘chiriladigan aholi uchun belgilangan imtiyozlar, ko‘chirish kolxozlariga tegishli ko’chmas mulklarni topshirish tartiblari, ko‘chirilganlarni boshpana bilan ta’minlash kabi masalalar yoritilgan S.I.Platunovning tadqiqot ishida ikkinchi jahon urushigacha bo’lgan davrdagi sovetlarning aholini ko‘chirish siyosatini kompleks ravishda yoritishga harakat qilingan. Jumladan, tadqiqotda qadimdan chorvachilik bilan shug’ullanib kelgan O’rta Osiyo va Qozog’iston xalqlarining o’troq 7

hayot tarziga o’tishlari, Mirzachulni o‘zlashtirishga qo‘shgan xissasi to‘g‘risida e’tiborli ma’lumotlar qayd etiladi Tanlangan mavzuning tarixshunosligi shuni ko‘rsatadiki, aholining ko‘chirilishi tarixi sovet davlati va jamiyati tarixining ajralmas tarkibiy qismi bo’lsada, sovet davrida yaratilgan bironbir tadqiqot ishida O‘zbekistonda amalga oshirilgan sovetlarning aholini ko‘chirish siyosati tarixi ilmiy jihatdan o‘rganilmagan Ikkinchi guruxga kiruvchi adabiyotlarni mustaqillik davrida yaratilgan ilmiy nashrlar tashkil etadi. Istiqlol yillarida XX asrning ikkinchi choragida O‘zbekistonda agrar sohada yuz bergan o‘zgarishlarni xolisona tahlil kilib beruvchi yangi konseptual-metodologik tamoyillarga asoslanib yozilgan tadqiqotlar yaratildi. Ammo bunday tadqiqotlarda yer-suv isloxoti, kollektivlashtirish quloqlashtirish, surgun jarayonlari mohiyatini yanada chuqurroq tushunib yetishga yordam beradigan aholini ko‘chirish siyosati e’tibordan chetda qolaverdi. Masalaning ayrim jihatlarigina ba’zi asarlarda tilga olingan. Qatag’on yillarida O‘zbek qishlog’ining ayanchli qismatini ro’yi-rost ochib ko‘rsatishga bag‘ishlangan R.T.Shamsutdinovning asarida 1929-30- yillarda birgina Andijon okrugidan 6820 ta xo’jalikning boshqa hududlarga ko‘chirilganligi, shundan 1500 ta xo’jalikning Ozarbayjon va Tojikiston respublnkalariga ko‘chirilganligi, ko‘chirilganlarning Yangi yerlarda og’ir ahvolda qolib yana avvalgi yashash joylariga ko’chib kelganliklari hamda ularga nisbatan jazo choralari qo‘llanilganligi haqida ma’lumot berilgan. M.Abdullayev va Sh.Asqarovlarning hammualliflikdagi maqolasida aholini ko‘chirish siyosatini alohida ilmiy muammo sifatida o‘rganishga harakat qilingan. Maqolada dehqon xo’jaliklarining Farg’ona vodiysi rayonlaridan Surxondaryo, Samarqand, Buxoro, Tojikiston ASSR, Kavkaz ortiga ko‘chirilishi, aholini ko‘chirish siyosatining huquqiy-meyoriy asoslari, mexanizmi, oqibatlari masalasi qisqacha yoritilgan. 8

Shunday qilib, mustakillik davri ilmiy nashrlarida sovetlarning aholini ko‘chirish siyosati va uning oqibatlari masalasi haqida uning barcha jihat va muammolarini o‘zida aks ettiruvchi yaxlit ilmiy tadqiqot hanuzgacha yaratilmadi. Yuqorida qayd etilgan fikrlardan qo‘yidagi xulosalarga kelish mumkin: • sovet davlatining aholini ko‘chirish siyosati va amaliyoti masalasi O‘zbekiston misolida bugunga qadar maxsus tadqiqot obyekti bo’lmagan • tadqiqot mustaqillik yillarida O‘zbek dexqonlarining totalitar o’tmishdagi taqdiri to‘g‘risidagi tarixiy haqiqatni tiklash imkonini beradi BMIning maqsad va vazifalari . Muammoning ilmiy-nazari dolzarbligi, uning o‘rganilganlik darajasidan kelib chiqqan holda hozirga qadar ilmiy iste’molga kiritilmagan xujjatlar asosida milliy istiqlol mafkurasiga tayanib, XX asrning ikkinchi choragida O‘zbekistonda amalga oshirilgan sovetlarning aholini ko‘chirish siyosati va uning oqibatlarini ilmiy jihatdan o‘rganish, tahlil etishdan iborat maqsad belgilandi. Ushbu maqsadni amalga oshirishda quyidagi asosiy vazifalar belgilab olindi: O‘zbekistonda sovetlarning aholini ko‘chirish siyosatidan ko‘zlan-gan maqsadi mustamlakachilik mohiyatini ochib berish;  aholini ko‘chirish tadbirlarining huquqiy-meyoriy asoslari, mexa- nizmi yo‘nalishlari, bosqichlari, ko‘lami va o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish;  ko‘chirilganlar hayoti va me h nat faoliyatini, ularning taqdiriii manbalar asosida yoritish;  aholini ko‘chirish siyosatinins ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy oqibatlarini ilmiy tahlil qilish;  mavzuga oid manbalarni o‘rganish va tahlil etish natijasida tegishli ilmiy xulosalar chiqarish va tavsiyalar berish. Ilmiy bilishning dialektik uslubi hamda milliy istiqlol mafkurasi va milliy g’oyaning tayanch tamoyillari ishning nazariy va uslubiy asoslarini tashkil etadi. 9

Ishning metodologiyasi va majmuasini ishlab chiqishda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlarida, nutq va maqolalarida ilgari surilgan g’oya va fikrlar, konseptual ko‘rsatmalar muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Voqea hodisalarni xolisona tahlil qilish, ilmiylik, tarixiylik kabi tamoyillar ham tadqiqotning metodologik asosida yetakchi urin egalladi. Ularda tarixiy xotirani tiklash va yangi tarixni yaratish konsepsiyasi ishlab chiqilgan, sovet rejimining mustamlakachilik xarakteri ochib berilgan. Shuningdek, tanlangan mavzuni ochib berishda tarixiy-qiyosiy tahlil, tizimlilik, sivilizatsiyey yondashuv usullari muhim rol o’ynadi. Bitiruv Malakaviy Ishning ilmiy yangiligi avvalo, sovetlarning O‘zbekistonda aholini ko‘chirish siyosatining kelib chiqish sabablari, mazmun-mohiyati, amalga oshirilishi va ijtimoiy oqibatlari milliy tarixshunoslikda tadqiq qilinayotgani bilan belgilanadi. Ishda sovet rejimining aholini o‘zlashtirilmagan hududlarga ixtiyoriy-majburiy ko‘chirish siyosatini tadqiq etish orqali sovetlar davri tarixining yana bir o‘rganilmagan sahifasi yangi ma’lumotlar asosida yoritilggan. BMI natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Bitiruv Malakaviy Ishda ilgari surilgan nazariy va ilmiy fikrlar, xulosalar, faktik materiallar ijtimoiy-gumanitar fanlar sohasida sovet davri bo‘yicha yangi tadqiqotlar olib borish uchun ma’lumotlar zaxirasi bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Malakaviy ish natijalaridan eng avvalo, oliy o‘quv yurti talabalari, magistrantlari, akademik litsey, kasb-hunar kollejlari o‘quvchilariga ijtimoiy-gumanitar sohalarda ma’ruza o‘qishda va maxsus kurslar olib borishda, viloyatlardagi o’lkashunoslik muzeylari fondlarini yangi materiallar bilan boyitishda keng foydalanish mumkin. Ishning aprobatsiyasi. BMI QDU Tarix fakulteti, O’zbekiston tarixi kafedrasining “yosh o’lkashunos” to’garagida muhokama etilgan. Bitiruv Malakaviy Ishning hajmi va strukturasi . Ish kirish, ikkita bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati, tavsiyalar hamda ilovalardan iborat. 10

1. 1926-1941-yillarda O‘zbekistonda o‘tkazilgan aholini ko‘chirish siyosatining ijtimoiy iqtisodiy sabablari. 1.1. Sovetlarning aholini ko‘chirish siyosatining ijtimoiy-iqtisodiy sabablari. Yangi yerlarni o‘zlashtirish, paxta mustaqilligini ta’minlash, demografik keskinlikni yumshatishga qaratilgan aholini ko‘chirish siyosati g‘oyasi Rossiya imperiyasi davridayoq vujudga kelgan edi, ammo uni ro’yobga chiqarish ulkan sarf-xarajatlar bilan bog‘liqligi tufayli amalga oshmadi. Oktabr to‘ntarishidan so‘ng bir qator sohalarda o‘zini avvalgi tuzumning vorisi sifatida namoyon etgan sovet hukumati ushbu g‘oyani amalga oshirish maqsadida aholini zichligi yuqori bo‘lgan hududlardan yangi yerlarga ommaviy ravishda ko‘chirishni, ularning mehnati hisobiga o’sha yerlarni o‘zlashtirishni rejalashtirdi. Unga ko‘ra Samarqand, Toshkent viloyatlaridan, Farg‘ona vodiysidan 1925 yildagi hisob- kitobga ko‘ra ortiqcha hisoblangan 53.3 foiz aholini ko‘chirish kerak edi. Aholi zichligi yo’qori, yer yetishmovchiligi muammosi o‘tkir bo‘lgan hududlar orasida Farg‘ona vodiysi birinchi o’rinda turgan. Shu bois, ko‘chirish siyosatiga ko‘proq vodiy aholisi tortilganligi aniqlangan. Farg‘ona aholisining ko‘chirish siyosatida tutgan yana bir alohida va muhum o’rni bor ediki, bu uning paxta mustaqilligini ta’minlash uchun nihoyatda zarur dehqonchilik, jumladan, paxtachilikda katta tajribaga ega ekanligi bilan bog‘liq edi, Farg’ona vodiysi aholisi ko‘chirish fondlarida tub aholiga bu borada ustoz bo‘lishlari ko‘zda tutilgan. "Meros" xalqaro ilmiy-amaliy ekspeditsiya xayriya jamg‘armasi tomonidan 2004 va 2008 yillarda Jizzax, Samarqand, Navoiy, Surxondaryo viloyatlari bo‘ylab ilmiy safar uyushtirildi, vodiyliklar aholini ko‘chirish. siyosati davomida barpo kilgan bir qator qishloqlar aniqlandi. 1 Tub aholi "farg‘onachilar" deb nom bergan vodiyliklar bu yerga sovet hukumati tomonidan ikkinchi jahon urushidan oldingi yillarda "paxta ustozi", "paxta ustasi", yoki "tajribakorlar" sifatida ko‘chirib keltirilganliklari haqida ma’lumot berdilar. 1 Botirova B. O’zbekistonda sovetlarning aholini ko’chirish siyosati// Jamiyat va boshqaruv.-T,2009y,№2,107-108b. 11

Aholini ko‘chirish siyosati natijasida hal etiladigan masalalardan yana biri respublikadagi qirg‘iz, qozoq, turkmanlarning ko‘chmanchi qismini o’troqlashtirish masalasi bo‘lgan. Shuningdek, aholini ko‘chirish siyosati davomida kolxozlarning sonini ko‘paytirish orqali kollektivlashtirish siyosatini amalga oshirilishiga ham ko‘maklashish rejalashtirilgan edi. Aholini ko‘chirish siyosatiga 1925 yil 10 apreldagi «SSSR MIQ qoshida Butunittifoq Ko‘chirish Qo‘mitasini tashkil etish haqida»gi SSSR MIK Prezidiumi qarori hamda 1927 yil 21 fevraldagi O‘zSSR MIQ va XKSning «O‘zSSRda aholini ko‘chirishni respublika bo’ylab rejali o‘tkazilishi haqida»gi qarori asos bo‘lgan. Bu qarorlarda Butunittifoq Ko‘chirish Komitetining funksiyalari va uning O‘zbekistondagi aholini ko‘chirish buyicha vazifalari, maqsadlari va ko‘chiriladigan xo‘jaliklar uchun imtiyozlar belgilab beriladi. O‘zbekistonda aholini ko‘chirish ishlari Yer ishlari xalq komissarligi, uning qoshidagi ko‘chirish bo‘limi tomonidan amalga oshiriladi. Ko‘chirish tadbirlariga bevosita rahbarlik O‘zSSR MIK raisi Yo‘ldosh Oxunboboyev zimmasiga yuklatiladi. "Meros" jamg‘armasi ekspeditsiyasining Surxondaryoga safari chog‘ida o’sha yerda turg‘un bo‘lib yashab qolgan vodiyliklarning "bizni Oxun boboyev ko‘chirgan", degan fikrni aytganliklari ham buning ifodasidir. Rejalilik, ixtiyoriylik, tashkiliylik, ko‘chirilganlarga imtiyozlar berish, aholini ko‘chirishda milliy, xo‘jalik turmush shart-sharoitlarini hisobga olish kabi qoida tamoyillar aholiii ko‘chirish siyosatiga asos qilib olinadi. Aholini ko‘chirish ishlari uch bosqichda amalga oshirilgan. Birinchi bosqich 1926-1928 yillarni o‘z ichiga oladi. Bu davrda aholini ko‘chirishning huquqiy negizi va mexanizmi yaratiladi, aholi, asosan, o‘zlari yashaydigan okruglar ichkarisidagi bo‘sh yerlarga ko‘chiriladi. Ikkinchi bosqich 1929-32 yillarni tashkil etadi. 1929 yildan respublikaning okruglari aro hamda respublika tashqarisiga ommaviy ravishda aholini ko‘chirishlar boshlandi. Uchinchi bosqich 1932 yildan keyingi yillar bo‘lib aholini ko‘chirish siyosati avvalgi tartib va yo‘nalishlarda davom etadi. 12

Xullas, XX asrning ikkinchi choragida O‘zbekistonda amalga oshirilgan aholini ko‘chirish alohida siyosat bo‘lgan. Uning ittifoqdosh respublikalardagi ko‘chirish siyosatidan farqli tomonlari bo‘lgan. Ular bu siyosatning maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan. Aholini ko‘chirish siyosatining dastlabki bosqichida uning huquqiy-meyoriy asoslari va mexanizmi yaratilgan. Ko‘chirish ishlari O‘zbekistan SSR Yer ishlari xalq komissarligi va okruglardagi ko‘chirish bulimlari tomonidan amalga oshirilgan. Ko‘chirish shartlari va tartiblariga ko‘ra, birinchi navbatda zichlik yuqori bo‘lgan Farg‘ona vodiysidan tashkiliy ravishda aholining ko‘chirilishi boshlangan. Aholini ko‘chirish siyosati davomida uning dinamikasida o‘zgarishlar ruy berdi. 1 Birinchi bosqichda aholini ko‘chirish siyosati kichik xajmda amalga oshirilgan. Ikkinchi bosqich esa aholini ko‘chirish siyosatining eng shiddatli davri hisoblanadi. Bu davrda aholini ko‘chirish jarayoni o‘zining yuqori nuqtasiga ko‘tarilgan. Uchinchi bos qichda ham aholini ko‘chirish tadbirlari keng ko‘lamda amalga oshiriladi. Lekin vaqt o‘tishi bilai sekin-asta o‘z ahamiyatini yo‘qotib boradi. Shunday qilib, aholini ko’chirish siyosati O’zbekistonda sobiq ittifoq manfaatlaridan kelib chiqib o’zlashtirilmagan hududlarni xo’jalik muomilasiga kiritish maqsadlarini o’z oldiga qo’ygan edi. 1 Botirova B. XX asrning 20-30 yillarida ko’chirish siyosati// Jamiyat va boshqaruv.-T, 2008,№3,113-115b. 13

1 .2. Ko‘chirish tadbirlarining amalga oshirilishi. O‘zbekistonda aholini ko‘chirish uch yo’nalishda: rayonlar ichkarisida, rayonlar tashqarisiga va respublika tashqarisiga ko‘rinishlarida amalga oshirildi. Aholini ko‘chirishning birinchi boskichi 1926-1929 yillarda asosan rayonlar ichkarisidagi aholini ko‘chirishlar ko‘rinishida amalga oshirilgan, bu davrda ko‘chirish tadbirlarining ko‘lami keyingi bosqichlardagilarga nisbatan kichik bo‘lgan, boryo‘g‘i 8047 xo‘jalik o‘zlari yashaydigan okruglar ichkarisidagi o‘zlashtirilmagan hududlarga ko‘chirilgan. Rayonlar ichkarisidagi ko‘chirishlar keyingi bos q ichlarda ham davom etaverdi. Masalan, birgina Andijon okrugidan 1929-30 yillarda 2400 xo’jalik o‘zlari yashaydigan okrugdagi o‘zlashtirilmagan hududlarga ko‘chirilgan. Biroq faqat ichki ko‘chirishlar hisobiga paxta mustaqilligini ta’minlash, demografik muammoni bartaraf etish mumkin bo‘lmagan. Natijada sovet hukumati aholini ko‘chirish ishlarini yangi bosqichga ko‘targan: 1929 yildan respublika ichkarisida va respublikalararo keng ko‘lamda aholini ko‘chirishlar boshlanadi. Aholi Andijon, Farg‘ona, Toshkent okruglaridan Samarqand, Buxoro, Toshkent, Surxondaryo okruglaridagi o‘zlashtirilmagan hududlarga ko‘chiri-ladi. Aholini ko‘chirish kampaniyasining ikkinchi bosqichi hisoblangan 1929-1932 yillar davomida yigirma mingga yaqin xo’jalik ko‘chiriladi. Aholini ko‘chirish siyosatida respublika tashqarisiga ko‘chirishlar ham alohida o‘rin tutadi. 1930 yili 510 xo’jalik (1530 kishi) Andijon okrugidan Kavkaz ortiga ko‘chirilgan. Birinchi besh yillik mobaynida 7312 xo’jalik Fargona vodiysi okruglaridan Tojikiston SSRga ko‘chirilgan. Bu o’rinda ham ayni Farg’ona vodiysi dehqonlarining ko‘chirilishi nafaqat demografik keskinlikni yumshatish, balki ularning paxtachilik sohasidagi tajribasi va uni yoyish bilan bog‘liq edi. Aholini ko‘chirish paxta mustaqilligini ta’minlashga qaratilgani bilan unga dehqonlargina emas, balki zichlik yuqori hududlardagi butun aholi safarbar etilgan, ko‘chiriluvchilar qishloq hududlaridangina emas, shahar joylardan ham saralangan. Lekin baribir asosiy ko‘pchilikni dehqonlar tashkil qilgan. Dastlabki yillarda yakkabosh xo‘jaliklar ko‘chirilgan, ammo keyinchalik dehqonlarning tabiiy 14

ravishda o‘z oilasi bagriga intilishi umumiy ishga xalaqit beradi, deb e’tirof etilib, oilaviy tarzda ko‘chirishlarga o’tilgan. Ko‘chirish fondlarida asosiy ishchi kuchi erkaklar hisoblansada, lekin ayollar ham uy yumushlaridan tashqari dalada mehnat qilganlar. "Meros" ilmiy- amaliy ekspeditsiyasi tarkibida viloyatlarga qilingan safar chog’ida aholini ko‘chirish siyosati ishtirokchilaridan to’qayzorlar dasht yerlarni o‘zlashtirishda ayollarning ham erkaklar bilan bab-baravar dalada mehnat qilganliklari to‘g‘risida yozib olingan xotiralari diqqatga sazovordir. Ko‘chirilganlarning ijtimoiy tarkibi ham turlicha bo’lgan, biroq ularning asosiy qismi yersiz, kambag’al xo’jaliklar edi. Buning o‘z sabablari bo’lgan. Markschalenincha sinfiylik nazariyasiga ko‘ra yer birinchi navbatda kambag’allarga berilgan. 1 Bundan tashkari aholini ko‘chirish siyosati yer kamligi muammosini hal etishga qaratilganligi bois yersiz yoki kam yerli qatlamlar ko‘chirilgan. Kamdan kam hollarda boyquloq xo’jaliklar ham majburiy tartibda ko‘chirilgan. Ba’zan esa etilganlar, umuman hukumatning "qora ro‘yxatiga" tushganlar uchun boshpana vazifasini ham o‘tagan. Aholi zichligi yuqori markaziy rayonlarda hukumat tomonidan ta’qib qilingan, instintiv ravishda jon saqlashga intilgan ba’zi "sinfiy yot unsurlar" ariza yozib ko‘chirish fondlariga jo’nashdan boshqa yo‘lni ko‘rmaganlar. Surxondaryo viloyat Denov tumani Farg‘ona qishlog‘i fuqarosi 1920 yilda tug‘ilgan Mamajonov Muhammadiso ota tomonidan shunday ma’lumot beriladi: "Bu yerga Rishtondan ota-onam, ikkita akam, men, bitta ukam 30-yillarda ko’chib kelganmiz. Dadam avval brigadir edi. O’sha kezlarda bug’doy o’rniga paxta ekasizlar degan gap chiqqanida, bugdoy yerida paxta bulmaydi degani uchun bir yilga qamaladi. Ko‘rpacha-gilamlarimizni obiska qilib tortib olishdi va kim oshdi savdosiga qo‘yishdi, yerimiz ham musodara bo‘ldi. Dadam qaytgach, hamsoyalarimiznikida yotib yurdik. Bir komsomol degan odam bor ekan: "Quloqqa joy bersang quloq bo‘lasan",- deydi, uy egasi majbur bo‘lib bizni haydaydi, molxona, otxonalarni oqlab tozalab o‘tirdik, choyxona, machitlarning burchaklarida yashadik. Qo‘nim topmadik, oxiri ro‘yxatga olish 1 Shamsiddinov R. Qishloq fojeasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun. T.Sharq. 2003. 10-11 b. 15

boshlanib, dadam bilan akam ruyxatga yozildi, orqasidan jo’na-jo’na boshlandi. Nima qilamiz, uyimiz yo’q. Shu taxlitda 11 xo’jalikni paxta ustasi bo’lasizlar deb, qizil vagonga urib shu yerga olib keldilar". Aholini ko‘chirish siyosati O‘zbeklarnigina emas, balki, boshqa millat vakillarini ham o‘z girdobiga tortgan. 1929-1934 yillarda 6312 nafar boshqa millat vakillari ko‘chirilgan, Qirg‘iz, qozoq, turkmanlarning ko‘chmanchi qismi ham o’troqlashtirish bahonasida o‘zlashtirilmagan hududlarga ko‘chirilgan. Aholini ko‘chirish jarayonida yaxudiylarni ko‘chirish siyosatiga tortish masalasi alohida masala sifatida ajratib olingan. O‘sha vaqtga qadar tirikchilik manbai mayda hunarmandchilik, yoki savdo-sotiq bo‘lgan yahudiylar dexqonchilik bilan shug‘ullanishga majbur qilingan. Aholini ko‘chirish kampaniyasining ikkinchi bosqichida 1061 ta yahudiy xo’jaliklari ko‘chirilgan. Bundan tashqari, paxtachilik ilmi bilan deyarli tanish b o’ lmagan ruslar, polyaklar, nemislar va boshqa xalqlar aholini ko‘chirish siyosatiga tortilgan. Bu hukumatning milliy siyosatda, namoyon bo’lgan zuravonligining o‘zginasi bo’lgan. O‘zbekistonda o’tgan asrning 30-yillarida qishloq xujaligini yoppasiga kollektivlashtirish niqobi ostida kishloqlarda ham ommaviy qatog‘on avj olgan vaqtda "quloq" kilib surgun etilgan dehqon oilalari OGPUning Lagerlar bosh boshqarmasi (GULAG) nazorati ostida maxsus posyolkalarga joylashtirdi. Surgun qilinganlar 1930-1934 yillarda rasmiy xujjatlarda "maxsus ko’chiril-ganlar" (spets- vreselensi) deb nomlangan. 1934 yilda OGPU VSVD (Ichki ishlar xalq komissarligi) sifatida qayta tashkil etilgach, GULAG boshqaruv tuzilmasida ham o’zgarishlar yuz beradi. Shu davrdan e’tiboran "maxsus kuchirilganlar" atamasi o’rniga "mehnat ko‘chkindilari" (trudposepensi) atamasi qo’lanna boshlaydi. Quloqpar joylashtirilgan maskanlar maxsus posyolka" emas, "mehnat posyolkasi" deb atadigan bo’ladi. 1936-1937 yillarda mehnat posyolkalari tashkiliy xujalik jixatdan deyarli shakllantirib bo’lingan va ma’lum bir tizimga solingan edi. Bu davrda O‘zbekistonda quloq xujaliklari turgun qilingan posyolkalar soni 15 ta bo‘lib, Pasyolka komendaturalari raqami va nomlanishi №1 "Xazorbog’" (Denov 16

rayonida), №2 "Boyovut" (Xovos rayonida), №3 Strelkovo (Yangiyo‘l rayonida) qabilida bo’lgan. Keyingi yillarda mehnat posyolkalari soni qisqarib borgan, ularning nomi va raqami ham o’zgargan 1937 yilda O‘zbekistondagi mavjud mehnat posyolkalarida 3538 ta "quloq" oilasi (13924 kishi) bo‘lgan. Ko‘chkindilarning 7054 nafari mehnatga yaroqli bo‘lib, ular 134 mehnat brigadasida ishlagan. Tug’ilish va o’lish soniga bog’liq tarzda posyolkaparning aholi soni o’zgarib turgan. Ayni choqda ko‘chkindilarning mehnat posyolkalaridan qochish hollari ham bu ko‘rsatkichga ta’sir etgan. Ma’lumki, 1937-1938 yillarda mustabid tuzum ommaviy qatog’onlarni barcha jabhalarda kuchaytirgan, Bu holat quloq qilinib, maxsus posyolkalarga surgun qilinganlar taqdirida ham mash’um iz qoldiradi 1937 yil 2 iyulda VKP(b) MK Siyosiy byurosining "Antisovet unsurlar tugrisida" direktiv qarori qabul qilinadi. Bu direktiv ko’rsatmada ittifoqning barcha shahar va qishloqlarida surgundan kochib kelgan sobiq quloq va jinoyatchilar o’rnashib olgani, ular sanoat korxonalarida, kolxoz va sovxozlarda, transport va boshqa ishlab chiqarish tarmoqlarida antisovet-kuporuvchilik ishlarini olib borayotgani ta’kid-langan. Direktiv qarorda bunday "unsur"larni hukm etuvchi "uchlik"lar tarkibini, shuningdek, otuv jazosiga hukm qilinadigani va surgun qilinadiganlar mikdorini besh kun ichida belgilab, VKP(b) MKga taqdim etish topshirilgan 1 . VKP(b) MK Siyosiy byurosining 1937 yil 11 iyuldagi yig‘ilishida O‘zbe- kiston SSR bo’yicha "uchlik" tarkibi Zagvozdin (O‘zSSR Ichki ishlar xalq ko missari), Ikromov (O’zKP(b) MK kotibi), Boltaboyev (O‘zSSR XKS raisi)dan iborat tarkibda tuzilgan 1937 yil 30 iyulda VKP(b) MK Siyosiy byurosining 2 iyuldagi qarori asosida SSSR NKVDsining 00447-sonli "Sobiq quloqlar, jinoyatchilar va boshqa antisovet unsurlarni qatog‘on qilish bo’yicha operatsiya to’grisida"gi operativ buyruq chiqadi. Buyruqda mazkur "antisovet unsurlar"ni shafkatsizlik bilan tor-mor etish uchun NKVD organlariga 1937 yilning 5 avgustidan e’tiboran qatog‘on operatsiyasini boshlash va uni to’rt oy ichida yakunlash vazifasi yuklatiladi. Shu 1 Abdullayev M. Sho‘ro davridagi “quloq” pasyolkalari //Tafakkur ,T, 2011. 91-92 бет 17

tariqa, O‘zbekistonda ham ommaviy qatog‘on avj oladi. 1937 yil 10 avgustdan 1938 yil 1 yanvargacha bo’lgan vaqtda O‘zbekiston bo’yicha "quloqlar"dan 5924 kishi, "jinoyatchilar"dan 1679 kishi, boshka "sovetlarga qarshi unsurlar"dan 3097 kishi jami 10700 kishi qamoqqa olingan. Ulardan 3613 kishi 1-toifa bo’yicha otuvga, 7087 kishi 2-toifa bo’yicha 8-10 yil muddatga mehnat-tuzatuv lageriga hukm qilingan. Qatag‘on qilinganlarning ma’lum bir qismini mehnat posyolkalarida surgun azobini tortayotgan sobiq "quloq"lar - mehnat ko‘chkindilari tashkil etgan. Yoppasiga kollektivlashtirish yillarida jazolangan sobiq "quloq"lar "katta terror" davrida yana qaytadan qatog‘on komiga tortiladi. NKVD organlari 1934 yildan boshlab mehnat posyolkalarida agentura ishlarini izchil yo’lga qo‘ygan edi. Aksar hollarda mazkur agentura ma’lumotlari mehnat ko‘chkindilarini qatog‘on qilishga yetarli asos bo‘lib xizmat qilgan. O‘zSSR NKVDsi koshidagi "uchlik" har bir yigilishida urtacha 310-315 kishi ustidan hukm chiqargan. Ko’pincha "uchlik" joylardagi NKVD sektorlari-dan olingan ayblov xulosalariga asoslanib shoshma-shosharlik bilan hukm chiqargan. Bu o’rinda birgina Andijon sektorida tergov jarayonida prosessual qonunni qo’pol buzish xolatlari yuz bergani haqidagi misolni keltirib o’tish kifoya. NKVD Andi jon sektori xodimlari - sektorning sobiq boshlig’i A.A.Stasin, uning o’rinbosari A.V.Kulinichev, 4-bo’lim boshlish Makarevichlar 1938 yilda jinoiy ishlarni soxtalashtirib, tergov xujjatlarini tasdiqlab, ko’plab maxbuslar ustidan noqonuniy hukm loyixalari tayyorlagani uchun O’rta Osiyo Harbiy okrugi Harbiy tribunali tomonidzn oliy jazoga hukm qilingan. Ko’pgina mehnat ko‘chkindilari o’tmishda "bosmachilik" harakatida qatnashganlikda, dindor-ruhoniy bo’lganlikda, sovet tuzumiga qarshi aksil- inqilobiy tashviqot olib borganlikda ayblangan. Chunonchi, "uchlik"ning 1937 yil 8 sentabrdagi yigilishida NKVD Andijon sektori tomonidan taqdim etilgan 2716- sonli jinoyat ishi bo’yicha 5 nafar mehnat ko‘chkindisi ustidan hukm chikarilgan. Bu "ayblar"i uchun xibsga olinganlardan Mirzayev Omonqul, Otayorov Qozoq 18

Davlatov Saidning mol-mulki musodara qilinib, otuv jazosiga, Holiqov Annakul, Holiqov Omonqul esa 10 yil muddatga qamoq jazosiga hukm qilingan. Mehnat ko‘chkindilarining doimiy ravishda mehnat posyolkalarida tutib turilishi, tabiiyki, ularning xuquq va erkinliklarini cheklar edi. Shu bois ularning mehnat posyolkalaridan qochib ketishi odatiy holga aylangan. Zero, posyolkadan krchib ketish qamoq yoki lagerdan qochishga nisbatan yengilroq edi. Aytish mumkinki, qochib ketgan mehnat ko‘chkindilari bo’yicha puxta qidiruv ishlar olib borilmagan. Bu hol mehnat posyolkalarida ishga yaroqli aholining yil sayin kamayib borishiga ta’sir ko’rsatmay qolmagan. Eng achinarlisi esa, mehnat po syolkalaridan qochib ketganlar "katta terror" davrida qatog‘onning asosiy obyektlaridan biriga aylan gan. Arxiv xujjatlari to’plamida Ukraina, Shimoliy Kavkaz, Shimoliy Qorzog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va O‘zbekistondagi "quloqlar surguni"dan qochib kelgan va kolxozlarga kirib olgan yuzlab sobiq quloqlarning qatog‘onga tortilgani haqidagi ma’lumotlar ham keltirilgan. 1 1935-1936 yillarda surgundagi quloqlardan ba’zilarining turmushi izga tushib, ular o’z xujaligini qayta tiklab olgan edi. Bu "unsur"larning yashash sharoitlari va modsiy axvoli yaxshilanib borishi, ya’ni "boyib" borishi SSSR NKVD GULAG Mehnat posyolkalari bulimi xodimlarini tashvishga solgan, albatta. Bu bulim boshligi M. Konradovning 1938 yilning sentabrida N.Yejovga yullagan ma’ruzanomasida ayrim mehnat ko‘chkindilari xo’jalik sharoitiga kura quloqlik darajasiga o’sib yetgani, ulardan aksariyati 2-3 tadan sigir, ot va buzoqlarga ega ekani aytilib, ayrim viloyatlarda mehnat ko‘chkindilarining shaxsiy chorva hayvonlari mehnat posyolkalarining umumiy chorvasidan ham ko’proq ekani qayd qilingan edi. Bunday."boyib" ketish xollari Mehnat posyolkalari bo’limi xodimlarining siyosiy xatosi sifatida baholangan. Bu esa uz navbatida NKVD organlari ichidan ham "xalq dushmanlari"ni topishga asos bo’lgan. 1937-1938 yillardagi ommaviy 1 Shamsiddinov.R. O’zbekistonda sovetlarning quloqlashtirish siyosati va uning fojeali oqibatlari. T. Sharq, 2001. 32b. 19

qatog‘on NKVDning ko’zga ko’ringan bir qancha raxbarlarini ham o’z komiga tortadi. Biroq aksariyat mehnat ko‘chkindilari nochor ahvolda kun ko’rar, qulog’iga qadar qarzga botib qolgandi. Shu boisdan hokimiyat va NKVD idoralari mehnat ko‘chkindilarining qarzlarini bekor qilish, ssudalar to’lovi muddatini uzaytirish haqidagi takliflar bi lan yo’qori organlarga murojaat etib turgan. Ayrim hollarda bu takliflar ijobiy hal qilingan ham. Masalan, SSSR XKSning 1937 yil 21 apreldagi SO-1219-sonli qarori bilan mehnat ko‘chkindilari ssudalar bo’yicha qarzdorlikdan ozod qilingan 1 . 1939 yilda qatog‘on ko’lami keskin pasayadi. Shu yili "quloqlar surguni" bo’yicha qatog‘on qilinganlar miqdori o’tgan yillarga nisbatan 9 marta qisqaradi. 1939 yilning 1 yanvar holatiga Ittifoq bo’yicha 987918 nafar mehnat ko‘chkindisi ro’yxatda bo‘lib, bu yilda sudlanganlar 2644 kishini (0,27 foiz) tashkil qildi. O‘zbekistonda esa bu davrda 14312 nafar mehnat ko‘chkindisi bo‘lib, shu yili sudlan ganlar 17 kishini (0,11 foiz) tashkil etdi. Xulosa qilib aytganda, ommaviy qatog‘on yil larida maxsus posyolkalarga surgun qilingan "quloq"lar yana qaytadan qatog‘on komiga tortiladi. Sovet hukumati respublika uchun belgilab bergan qatog‘on meyorlarining ma’lum qismi mehnat ko‘chkindilari hisobidan bajariladi. Jazo muassasalari "yuqori"ning topshirig’ini bajarish uchun har qanday razillikdan qaytmagan. Xibsga olinganlarning "aybini bo’yniga qo’yish" uchun ularni qiynokka solish, ruhiy ta’sir ko’rsatish kabi g‘ayriqonuniy vositalar keng qo’llangani mustabid tuzum huquq idoralari tomonidan ham tan olingan. 1 Abdullayev M. Sho‘ro davridagi “quloq” pasyolkalari T.: Tafakkur jurnali 2011. 91-92 бет 20

2. Ko‘chirilgan aholining mehnat faoliyati va turmush sharoiti. 2.1. Ko’chirilgan aholining moddiy-maishiy ahvoli Sotsialistik jamiyat qurishda muhim ahamiyatga ega hisoblangan kollektivlashtirish jarayoni aholini ko‘chirish siyosatini ham chetda qoldirmadi. Kolxozlashtirishda raqamlar ketidan quvishlar ko‘chirish fondlaridagi xo‘jaliklarni ham yoppasiga kollektivlashtirishni taqozo etgan. 1927-28 yillarda birgina Samarqand okrugidagi ko‘chirish fondlarida faoliyatdagi 21 ta kolxoz bo‘lganligi ma’lum. Ko‘chirilganlarning mehnat faoliyati qiyinchiliklar bilan kechgan. Ko‘chirish fondlari uchun ajratilgan yerlarning aksariyati dehqonchilik uchun yaroqsiz bo’lgan. Surxondaryo viloyati, Denov tumani, Fargona qishloq fuqarolar yig‘inida yashovchi 102 yoshli Xoliqov Abduraxmon otaning guvoxlik berishicha, usha yerlar vodiyliklar ko‘chirib keltirilgan paytlarda to‘qayzor va botqoqliklardan, odam bo‘yidan baland qamishzor va yantoqzorlardan iborat bo‘lgan. To‘ng‘izlar, tulkilar, chiyabo‘rilar odamlar yaqinida bemalol yuravergan. Bundan tashqari, mehnat faoliyati uchun zarur ish qurollari, ish hayvoni, urug‘lik yetishmovchiligi masalasi keskin bo‘lgan. Agronom xizmati yaxshi yo‘lga qo‘yilmagan, texnika bilan ham ko‘chirilganlar deyarli ta’minlanmaganlar Shunga qaramay, ko‘chirilganlar yerlarni o‘zlashtirish. uddasidan muayyan darajada chiqa olganlar. Albatta, bunga og‘ir qo‘l mehnati natijasida erishilgan. Ko‘chirilganlar ajratilgan yerning sifatiga qarab bir yildan 8 yilgacha yagona qishloq xo‘jaligi solig‘idan, sug‘urta solig‘idan, gusht soligidan, davlatga don, kartoshka, sut, jun topshirish majburiyatidan dastlabki yillarda ozod etilganlar. Ular temir yo‘l bo‘ylab manzilgacha yo‘l kiraning faqat 25 foizini to‘laganlar, 10 yoshgacha bolalar esa bepul ketgan. Ko‘chirilganlarga uy-joy, xujalik inshootlari, ko‘chirish fondlarida yo‘l va ko‘priklar, kechuv joylari, hovuz va quduqlar, kanallar qurilishi uchun hamda ish hayvoni, o‘g‘it, yem-xashak, urug‘lik uchun mablag‘ berilishi lozim bo‘lgan. Ammo buni hukumat o‘sha davrda to‘la amalga oshira olmagan. Ko‘chishga ruxsat berilgan oz sonli boy-quloq 21

xo‘jaliklar uchun temir yo‘l buylab imtiyozli asosda ketishdan boshqa xech qanday imtiyozlar belgilanmagan. Yangi yerlarda turar joy tanqisligi muammosi o‘tkir bo‘lgan. Ko‘chirilganlarning katta qismi uzoq yillar kapalar, chodirlar, qamish chaylalar, yertulalarda yashaganlar. Ko‘chirilganlar uchun bir oyga oila boshlig‘iga: yog‘-1kg, shakar-800g, qo‘ruq choy-75g, sovun-1kg, qaramog‘idagilarga: yog‘-55g. shakar-200g, choy- 75g belgilansada, amalda oziq-ovqat vaqtida yetkazilmagan. Ko‘chirish kolxozlarida maktablarning yetishmovchiligi bilan bir qatorda aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatish darajasi ham past bo‘lgan. 1931 yili eski Buxoro rayonida bezgak xuruj qilganida unga qarshi kurash olib borilmaganligi tufayli 430 xo‘jalikdan 270 tasi qochib ketgan. Umuman ko‘chirilganlarning katta qismi qiyinchiliklarga dosh bera olmay avvalgi yashash joylariga qaytganlar. Bunday holatga nisbatan xujjatlarda "orqaga qaytishlar" degan ibora ishlatiladi. Orqaga qaytishlarning sabablari sifatida ko‘chirilganlar tarkibiga sinfiy yot-unsurlarning aralashib qolganligi, tashkiliy ishlarning, oziq-ovqat va sanoat mollari bilan ta’minlanishning yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligi, kreditlarning yetarli emasligi, ko‘chirish fondlarida tuproq holati hamda iktisodiy shart sharoitlarning noqulayligi va boshqa sabablar ko‘rsatilgan . Orqaga qaytganlarga qarshi hukumat izchil kurash olib borgan. Ularga nisbatan barcha qarzlarni undirib olish kabi iqtisodiy va ma’muriy hamda inventar- kolxoz mulkini o‘g‘irlaganligi uchun jinoiy javobgarlikka tortish kabi choralar qo‘llanilgan. Lekin qanday usullar bilan kurash olib borilmasin, baribir orqaga qaytishlar surunkali davom etavergan. Birinchi besh yillikning o‘zida ko‘chirilgan 19465 xo‘jalikdan 12176 (65 foizi) tasi avvalgi yashash joylariga qaytganligi, bor- yo‘g‘i 6485 (35 foizi) tasigina o‘rnashib qolgan. 1 Orqaga qaytishlarning ko‘lami aholini ko‘chirish siyosatining barbod bo‘lganligidan dalolat bergan. To‘g‘ri, birinchi besh yillikda paxta mustaqil-ligiga erishildi, lekin bunga faqat aholini ko‘chirish siyosati orqali erishilmagan. Usha 1 Пасилов Б. Колониальный характер миграционной политике советского тотолетарного режима. Т , 1999, 158 б . 22

davrda sovetlarning O‘zbekistonda yuritgan umumiy agrar siyosatining ustuvor yo‘nalishi paxtachilikni tiklash va rivojlantirishga qaratilgan, ko‘chirish fondlaridagina emas, boshqa barcha hududlarda yetakchi ekin paxta, paxta hosilining asosiy qismi qadimiy paxtachilik rayonlarida yetishtirilar, ko‘chirish fondlari paxtaning bir qisminigina berar edi. Bu jarayonda ko‘chirilganlarning yarmidan ortig‘ining orqaga qaytgani, demak demografik muammoning ham hal etilmagani, sovet rejimining ko‘chirish siyosati avvaldan rejalashtirilgan maqsadu qaror to‘g‘ri amalga oshirilmaganidan dalolatdir. Xullas, ko‘chirish fondlaridagi yerli aholining ham, kamsonli millat vakillarining ham mehnat faoliyati murakkabliklarga to‘la bo‘lgan. Ko‘chiril- ganlar dalalarda mislsiz og‘ir mehnat na’munalarini namoyish etganlar. Bepoyon dasht-cho‘l kengliklar, tuqayzorlar asosan ibtidoiy ko‘l mehnatiga asoslanib o‘zlashtirilgan. Lekin ko‘chirilganlarning barchasi ham qiyinchilik-larga dosh bera olmagan. Ko‘chirish fondlarida uy-joy, maktab qurilishi, tibbiy xizmat, oziq-ovqat va sanoat mollari ta’minotining ham yomon ahvolda bo‘lganligi ko‘chirilganlarning katta qismining oldingi yashash joylariga qaytishlariga sabab bo‘lgan. Bu aholini ko‘chirish siyosati natijalariga jiddiy ta’sir ko‘rsatgan. Umuman, aholini ko‘chirish siyosati barbod bo‘ldi, undan kutilgan natija sarob bo‘lib chiqdi. Sovet hukumati aholini ko‘chirish siyosatini amalga oshirish oldidan o‘zining imkonlarini yetarli baholay olmagan. Aholini ko‘chirish siyosatining ijobiy natijalari sifatida ayrim dasht-cho‘l hududlarning o‘zlashtirilishida, bir qism aholining u yerda o’rnashib qolishida inson uning mehnati, tadbirkorligi, fidokorligi hal qiluvchi omillardan biri ekanligini ko‘rish mumkin. Shu ma’noda aholini ko‘chirish siyosati natijasida barpo etilgan qishloqlarni insonning matonatli, fidokorona mehnati mahsuli deb hisoblash mumkin. Ko‘chirilganlarni joylashtirish arafasidagi mehnat qishloqlari, u joylarda tashkil etilgan sovxozlarning umumiy ahvoli juda ham nochor edi, inson yashashi, mehnat qilishi uchun oddiy shart-sharoitlar ham mavjud emas edi. «Savay», 23

«Uchqo‘rg‘on», «Dalvarzin» sovxozlarining-1930 -yildagi, ya’ni «quloq»lar keltirilgunga qadar holatini tasavvur qilish maqsadga muvofiqdir. «Savay» sovxozi 5658 gektar maydonda tashkil qilingan. 1930 yili sovxoz 4098 gektarga paxta ekkan, shundan 2007 gektardagi paxta nobud bo‘lgan. Sovxozning 32 gektarli poliz ekinlari, 642 gektarli bedasi bo‘lgan. Nobud bo‘lgan maydonning 103 gektariga soya (loviya), 84 gektariga nasha, 46 gektariga tamaki, 42 gektari ga makkajo‘xori ekilgan. Paxtaning o‘rtacha hosili 28—38 puddan oshmagan. O‘sha yili paxta mavsumsta 1200 terimchi ishlagan, yana qushimcha 500 terimchi zarur bo‘lgan. Ishchilarning turar-joy sharoitlari «Uchqo‘rg‘on» sovxoziga nisbatan birmuncha durustroq bo‘lgan. Barcha xutor (qo‘rg‘on)larda vaqtincha tipdagi baraklar bo‘lgan, ularda ob-xavo sovugan paytda o‘t yoqib isitiladigan pechkalar mavjud edi. Sanitariya va gigiyena haqida so’z yuritishga o‘rin yo‘q edi. Baraklar juda ham iflos, odamlar tiqilib yashashgan, bola-chaqa juda ko‘p, xutorlarda hammomlar yo‘q borlari ham shunchalar kichikki, ular normal ishlagan chog‘larida ham faqat bitta xutorgagina xizmat ko‘rsata olishi mumkin. 1 Ishchilarga tibbiy xizmat ko‘rsatish ham juda oqsoq holda. Sovxoz boshqarmasi qoshida bitta vrach va feldsher-akusherkaga ega bo‘lgan tibbiy punkt bo‘lgan. Sovxozning o‘z kasalxonasi bo‘lmagan, kasallar sog‘lom odamlar bilan birga qoldirilgan. Shu boisdan baraklarda kasallar oylab terlama bilan og‘rib yotaverganlar, bolalarning esa ko‘pchiligining ko‘zi kasal, medikamentlar va yuqori malakali tibbiy yordam ko‘rsatish harob holda, tibbiy punkt yopilish xavfi ostida qolgan. Paxta quruq-qaqshab turgan yerga ekilgan, oqibatda 200 gek tar paxta nobud bo‘lgan, maydan noyabrgacha 137 ta ot halok bo‘lgan. Biron-bir xutorda otxona yo‘q, qattiq ishlatish, yomon parvarish tufayli otlar halok bo‘lgan. Ba’zi xutorlarning paxta dalalari guyo yov qo‘shinlari dalalarni toptab o‘tganga va hamma narsani yer yuzasidan supirib tashlaganga o‘xshaydi. 1 Botirova B. XX asrning 20-30 yillarida ko’chirish siyosati// Jamiyat va boshqaruv.-T, 2008,№3,113-115b. 24

1929 yil kech kuzida tashkil topgan «Uchqo‘rg‘on» sovxozidagi ahvol quyidagicha tasvirlangan. Barcha xutorlarda uy-joy sharoitlari juda yomon. Xutorlarda Qamishdan va bardondan qurilgan yozgi muvaqqat baraklar mavjud, lekin ularni haqiqiy barak ham deb bo‘lmaydi, ular faqat odamlarni yozda jazirama issiqdan saqlashi mumkin bo‘lgan xolos, zinhor qishki qaxraton sovuqdan saqlay olmaydi. Baraklar istilmaydi, ularda pechkalar yo‘q, chunki ularga pechka o‘rnatib isitishdan hech qanday foyda yo‘q. Bunday qilish ochiq zavodda gulxan yoqish bilan babbaravar. Baraklar chidab bo‘lmaydigan darajada iflos, ular juda tiqin, mayda bolalar juda ko‘pchilikni tashkil qiladi, baraklarda pashshalar to‘lib yotibdi. Odamlar tunaydigan yotoq joylaridan tortib ishchilarning o‘zlarigacha iflos. Bularning hammasi turli kasalliklarning tarqalishiga va epidemiyalarning rivojlanishiga olib keladi. Ishchilar uchun yetarli turar-joylarning yo‘qligi shubxasiz paxta terimining muvaffaqiyatli borishiga va tugallanishiga yordam bermagan. Bunday qiyin ahvoldan chiqish uchun tevarak-atroflardagi qishloqdardan turar-joylar ijara olingan. «Markaziy Chek» xutorida ijaraga olingan ana shunday uylarda 300 ga yaqin ishchi istiqomat qilib turgan. Sovxoz ishchilarini sanoat mollari, eng avvalo poyafzal, ustki va ichki kiyim-kechak bilan ta’minlash juda ham yomon ahvolda bo‘lgan. Ulardan ko‘pchiligi sovxozga yoz vaqtida yalang oyoq va faqat ichki kiyimdagina ishga kirib, shu libosda kech kuzgacha yurganlar. «Dalvarzin» sovxozining ekin maydoni 5460 gektar bo‘lib, 3748 gektar paxta ekilgan. Shundan 3128 gektari nobud bo‘lmay saqlab qolingan. 620 gektar paxta maydoni sho‘rlangani va suv yetishmasligi tufayli nobud bo‘lgan, 201 gektar maydonda bedapoya bo‘lgan. Gektaridan o‘rtacha 55 pud hosil olish rejalashtirilgan. 1930 yil 20 noyabrgacha paxta hosilining 80 foizi terib olingan. Sovxozda 12 noyabrda 1795 ishchi bo‘lgan, 15 noyabrda — 423 kishi, 20 noyabrda esa 176 ishchi bo‘lgan paxta terimiga industrial institut, yer tuzilishi, tibbiyot instituta va 5- 25

sonli maktab o‘quvchilari (Samarkanddan) safarbar qilingan. Ular bir necha xafta paxta tergan, ular ketib qolgach, ularning o‘rniga hech kim yuborilmagan. Har kuni terimga 1000 kishi yetishmay turgan. Mehnat birjalari tomonidan Penza, Samara, Ulya novsk va boshka joylarda jam qilingan va sovxozga yuborilgan odamlar paxtachilikdan mutlaqo xabari bo‘lmagan. Bu vaqtda paxtachilik sovxozlari o‘z boshidan chuqur bo‘hron davrini kechirayotgandi. Shu bois O‘zbekiston Kompartiyasi res publika paxtachilik sovxozlaridagi o‘pirilishga barham berish shtabini tuzishga majbur bo‘lgan. 1931 yil 2 iyo‘lda shtab kengashi «Paxtachilik sovxozlarini ishchi kuchi bilan ta’minlash to‘g‘risida»gi masalani ko‘rib chiqadi. Paxtachilik sovxozlarini ishchi kuchi bilan ta’minlash mutlaqo qoniqarsizligi bu sababli sovxozlar rejadagi extiyojga nisbatan bor yug’i 50 foiz miqdoridagina ishchi kuchi bilan ta’minlangan, Mehnat xalq komissarligi tomonidan paxtachi lik sovxozlariga safarbar qilingan 35.000 kishidan 21.000 kishi ishdan ketib qolgan. Ko‘pchilik rayonlarda paxtachilik sovxozlari uchun ishchilar safarbar qiluvchilar pul mablagi bilan ta’minlanmagan sovxozlarni ishchi kuchi bilan ta’minlash holati haqida rayonlar ma’lum ma’lumotga ega bo‘lmagan, umuman, ko‘pchilik rayonlarda paxtachilik sovxozlariga ishchi kuchi jalb qilish ishi qoniqarsiz holatda bo‘lgan. Mirzachul, Yangiyo‘l, Pskent, Yangi Chirchiq, Namangan, Norin, Jalolquduq, Baliqchi, Marg‘ilon, Quqon, Ikromov, Narpay, Buxoro, Pattakesar, Jarqo‘rg‘on va Denov rayon partiya komitetlariga ikki kun muddatda prokuratura, rayon nazorat inspeksiyasi va GPU yordami bilan paxtachilik sovxozlarini tekshirib chiqish, aybdorlarni javobgarlikka tortish vazifasi yuklatiladi. Respublika prokurori Smirnovga uch kun muddat ichida «Boyovut» sovxoziga tergovchi yuborib, aybdorlarni javob garlikka tortish vazifasi topshiriladi. «O‘zbekbirlashuv»ga o‘z yo‘li bilan «Boyovut» sovxozidagi ishchilar ta’minotidagi uzilish sabablarini tekshirish topshiriladi 1 1 Shamsiddinov.R. O’zbekistonda sovetlarning quloqlashtirish siyosati va uning fojeali oqibatlari. T. Sharq, 2001. 33b. 26

«Dalvarzin» va «Boyovut» sovxozlari uchun ishchi kuchini yollash maqsadida chetdan kelib ishlovchilarning 1931 yil 25 sentabrgacha bo‘lgan holati tahlil qilingan. «Dalvarzin» sovxoziga ishchi yollash uchun birkitib qo‘yilgan rayonlar o‘zlariga yuklatilgan bu vazifani qoniqarsiz bajargan. «Dalvarzin» sovxozi ishchilarni qabul qilishga ko‘p tayyorlangan, ammo u binoga ega emas, ovqatlanish juda harob, koo peratsiya yomon ishlagan, madaniy- ommaviy ish deyarli yo‘q dara jada edi. Maosh bo‘yicha qarzdorlik katta, o‘tgan oy uchun ish haqi berish va’da qilingan. Shu bois ishchilar qo‘nimsizligi katta, kolxozlardan kelgan 1489 kishidan 231 kishi ketib qolgan, ayrim kolxozchilar bilan suxbatda ketib qolishdagi yuqoridagi sabablardan tashqari ish haqining pastligi ham rol uynagani ma’lum bo‘lgan Mehnat qilishga kelayotgan ishchilar uchun sharoit «Dalvar zin» sovxozidagidan ko‘ra «Boyovut» sovxozida yaxshiroq yo‘lga qo‘yilgani ishchilarning qo‘nimsizligi unchalik sezilmagan. Ushbulardan kelib chiqib VKP(b)MK O‘rta Osiyo byurosi vakili sovxozlarni ishchilar bilan ta’minlash buyicha shoshilinch choralar ko‘rishni taklif kilgan. Chunki 1931 yil uchun paxta yig‘im terimi rejasini bajarish barbod bo‘lish xavfi tugilgan edi. O‘zbekistonning ichki aholisini ko‘chirish, sur gun qilish ayni 1931 yil boshlaridan boshlangan. Bu xaqda hujjatli materiallar guvohlik beradi. 1931 yil 9 fevral sanasi quyilgan «Okruglar ichida 3-toifali quloqlarni ko‘chirish to‘g‘risida» deb nomlangan ma’ruzanomada O‘rta Osiyo buyicha 62 xo‘jalik ko‘chirilgani, 10 xo‘jaliki(100 kishi) qochib ketgani qayd etilgan. O‘sha ma’ruza xatida 1930 yil martida sobiq Buxoro okrugi Shofirkon rayonining Jilvon degan joyiga ko‘chirilgan quloqlar ahvoli tasvirlangan. Bu ko‘chirib keltirilgan quloq xo‘jaliklari avval boshdan o‘z holiga tashlab qo‘yilgan. Ish hayvoni, qishloq. xo‘jaligi inventarlari yetarli darajada bo‘lmagani va rayon tashkilotlari tomonidan nazorat qilinmasligi tufayli ajratib berilgan 304 gektar yerga ekin ekilmay qolgan. Ko‘chirilgan quloq xo‘jaliklarining ko‘pchiligi qashshoq, holatda kun kechirgan. Bir amallab topilgan ish hayvonlari usti ochiq joyda, ochlik holatida 27

qolgan. Surgun ko‘chirilgan quloqlar turar joyga mutlaqo ega bo‘lmay palatkalarda kun kechirishgan. Joylarda qurilish materiallari yo‘qdigidan turar-joy ko‘rishga ahamiyat berilmagan. Posyolkalardan qochib ketishlar katta ko‘lamda yuz bergan. Posyolka tashkil topgan davrdan 1930 yil 15 avgustgacha posyolkadan 11 oila, jami 100 kishi qochib ketgan. Posyolka 7 kishidan iborat militsiya qismi tomonidan qo‘riqlangan. Militsionerlar xizmati yaxshi yo‘lga qo‘yilmagan. Soqchilik faqat tunda olib borilgan, kunduzlari esa surgun qilingan quloqlar militsiya ruxsatisiz tevarak-atrofdagi qishloqlardagi bozorlar buylab sanqib yurishgan. Shunday qilib, nafaqat maxsus ko’chirilganlar hamda deportatsiya qilinganlarning, balki ihtiyoriy ko’chirilganlarning ham ahvoli nihoyatda o’gir kechdi. 28

2 .2. Mehnat qishloqlarining tashkiliy-xo‘jalik jihatdan bir tizimga solinishi. O‘zbekistondan ko‘chirilgan dastlabki aholilarning qismati hatto rasmiy hukumat tomonidan shunday tasvirlangan: «OGPUning O‘rta Osiyodagi doimiy vakilligi axborot bo‘limi boshlig‘i Krukovskiy 1931 yil 23 martda VKP(b) MK O‘rta Osiyo byurosi raisi Bauman nomiga «Jilvon posyolkasiga ko‘chirib keltirilgan quloq xo‘jaliklarining ahvoli to‘g‘risida» xat yo‘llaydi. Unda aytilishicha, Buxoro tezkor sektori Shofirkon rayonidagi Jilvon posyolkasida surgun qilingan 8 ta oilalik va 42 ta yakka bosh, hammasi bo‘lib 77 kishi yashaydi, bu 50 nafar quloq. xo‘jaligining ishlab chiqarish quvvati 802 tanob yer, 12 ho‘kiz, 4 ot, 4 eshakdan iborat. Ko‘rsatilgan hayvon 19 xo‘jalikka qarashli. Qishloq xo‘jaligi inventari esa birgina mahalliy aholiga qarashli eski arzimas qurollardan iborat bo‘lgan xolos. Ko‘chirilganlar uchun ajratilgan 802 tanob yer egri-butri qumli tepaliklardan, tuprog‘i butunlay qum-shag‘al aralash joylardan iborat bo‘lgan. Yer osti suvlari sho‘r, yer sho‘rlashib ketgan. Yoz vaqtida garmsel shamoli, Qizilqum saxrosidan issiq shamol esib turadi. Bunday yomon iqlim, sharoit va qishloq xo‘jalik inventarlarining yo‘qligi yerdan yaxshi foydalanishga, yuqori hosil olishga imkon bermaydi. O‘tgan yili 38 gektar yerdan bor-yo‘g‘i 0,3 tonna paxta olingan. Ichki rayonlarga ko‘chirilgan aholi xo‘jaliklarida oziq-ovqat zaxiralari yo‘q. Oziq-ovqat bilan ta’minlashda rayon matlubot jamiyatida biron-bir norma yo‘q. Hozirgi vaqtda barcha surgun qilinganlar kuniga 200 obi non olishmoqda. Hayvon uchun o‘t, yem-xashak yo‘q. Bundaylar bilan ta’minlash tashqaridan amalga oshiriladi. Hayvonlar juda ham oriqlashib ketgan. Ko‘chirilganlarning hayvonlarni yem-xashak bilan ta’min lash haqidagi qatiy talablari rayon tashkilotlari tomonidan qoniqtirilmayapti. Xatto ular bu talablarga quloq osishmayapti ham, chunki raxbarlar quloqlarga yordam berganlikda ayblanib qolishdan cho‘chimoqdalar. Faqat keyingi paytdagina yuqori tashkilotlar aralashuvi natijasida hayvonlarni ta’minlash Shofirkon rayoni kooperativ soyuziga topshirildi. Bu tashkilot esa mutlaqo ozuqa resurslariga ega emasligidan 29

ko‘chirilgan aholilar hayvonlari uchun xususiy bozordan qimmat narxda yem- xashak sotib olib berishga majbur bo‘lmoqda. Bu quloq, xo‘jaliklariga rayon tashkilotlari tomonidan paxta eqish qat’iy majburiyati yuklatilmagan, chigit urug‘i va mineral ug‘itlar yo‘q. 1930 yil martida ko‘chirilgan aholilarning umumiy soni 62 oilaga yetdi. Militsiya soqchiligi yaxshi yo‘lga qo‘yilmagani tufayli aholidan 11 kishi qochib ketdi, 1 kishi vafot qildi. Ma’lumotlarga ko‘ra, qochib ketgan aholilar o‘zlarining avvalgi yashash joylari Pastdarg‘om rayonida yashirinib yuribdi. Quloqlardan ayrimlari (Jabbor Kodirov) agar biz qochib ketsak u holda sovet xokimiyati bizlarni ochlikdan o‘ldirib yuboradi deb aytishmoqda 1 VKP(b) MK O‘rta Osiyo byurosi 1931 yil 10 martda «Paxtachilik sovxozlariga tashkiliy, partiyaviy guruhlarni yuborish to‘g‘risida»gi masalani ko‘rib chiqadi. Baxorgi ekish kampaniyasi davrida ommaviy-partiyaviy ishlarni avj oddirish maqsadida paxtachilik sovxozlariga mas’ul xodimlarni vakil kilib yuborishga qaror qilinadi. Unga ko‘ra «Boyovut» sovxoziga Makarov, Salmanov, «Dalvarzin» sovxoziga Globin, Turg‘unboyev, Lvo va, «O‘zbekiston SSR 5 yilligi» sovxoziga Shupa, Tursunmurodov, «Uchqo‘rg‘on» sovxoziga Misherin, «Savay» sovxoziga Tarudayev, Rupin, «Xazorbog‘» sovxoziga Dimitriyev, Sattarov, «Kumkurgon» sovxoziga Pashkin, Jamshid, «Qo‘qon guruhiga» Ivanenkolar vakil qilib yuborilganlar. Bu vakillar 1931 yil 1 iyunga qadar belgilangan sovxozlarda ekish kampaniyasiga Markazning vakili sifatida xizmatda bo‘lganlar 2 1930 yil 1 yanvardan xozirgi Surxondaryo viloyati Denov rayonida «Xazorbog‘» sovxozi o‘z ish faoliyatini boshlagan Ekspeditsiya «Xazorbog‘» qishlog‘ida bo‘lib, ko‘plab keksalar bilan uchrashib, ularning esdaliklarini yozib oldi. Ularning fikricha, «Xazorbog‘» suzi «Xazorbog‘» kanalining qurilishi bilan bog’liq ekan. Hozir «Xazorbog‘» suv ombori qurilgan joy Sario-siyo tumanida joylashgan. Shu suv omborining o‘rnida tojik birodarlarimizning yaxshi niyat bilan qo‘ygan qishlog‘ining nomi ham «Xazorbog‘» deb nomlangan. 1 Tarix shohidligi va saboqlari. T, Sharq, 2001, 86b. 2 Shamsiddinov R. Qishloq fojeasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun. T.Sharq. 2003. 254-255 b. 30

«Xazorbog‘»ning ma’nosi ming bog‘ degan ma’noga ega. «Xazorbog‘» qishlog‘i aholisi kushni qishloqlarga ko‘chirilgan, «Xazorbog‘» esa to‘g‘on qurilgandan keyin suv ostida qolgan. «Xazorbog‘» suv ombori, «Xazorbog‘» kanali, «Xazorbog‘» sovxozi, «Xazorbog‘» mehnat posyolkasi bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir. 1930 yilda O‘zbekistonda 19 ta sovxoz tashkil etilgan. Ular ning ikkinchisi «Xazorbog‘» edi. Bu joyga 1930 yillarda ko‘plab quloq kilinganlar ko‘chirib keltirilgan va ular shu «Xazorbog‘» sovxozida mislsiz og‘ir sharoitda yashab mehnat qolganlar. O‘sha ko‘chirilganlardan bir qanchasi hozirda shu joyda yashamoqda «Xazorbog‘»da hozirda istiqomat qilayotgan Pirim Xasanovning xonadonida 2003 yil 26 aprelda suhbat qilganimizda u shunday esladi: «Otam Mavlonboy o‘g‘li Xasan, onam Xaqberdiyeva Xoji aya, 6 og‘a-ini edik. 1930 yili yer, ot-ulov, mol-mulk, echki, hamma narsani olib Kiziltepadagi Rovonbek qo‘liga ko‘chirilgan. Butun xo‘jalikni 1931 yil 3 oktabrda «Xazorbog‘» mehnat kishlog‘iga ko‘chirib olib keldilar. 18 jon edik. Katta akam Ro‘zi santexnik, Mirzo traktorchi, Mamarajab ishchi bo‘lib ishlagan. Men o‘sha 1930 yili ozroq ishladim. 1932 yil 2 fevraldan 1942 yilgacha brigadir bo‘lib ishladim. Undan keyin 24 yil agronom bo‘lib ishladim. Paxta ekkanmiz. Bu yerga kelganimizda faqat qiynalganmiz. Ko‘pchilik o‘lib ketgan. Bir u boshdan bitta eshik, bu boshdan bitta eshik, yerto‘laga 100 xo‘jalik joylashganmiz. 1932—1933 yillari ocharchilik bo’ldi. Bu yerga Farg‘onadan, Samarqanddan, Buxorodan, Turkmanistondan ko‘plab odamlar ko‘chirilgan, ko‘pchilik o‘lib ketgan. Sovxoz direktori Dubrovskiy ham quloq qilinganlardan edi. «Xazorbog‘» sovxozining 1-bo‘limi Jamoat kuchasida istiqomat qiluvchi ajoyib bir nuroniy otaxon Otamurodov Bobomurod aka 1922 yili tug‘ilgan. Mannonov Qunduz aka o‘sha «quloq»lar posyolkasidagi qiyin-chiliklarni, og‘ir mehnatni tasvirlab berdi. Ot, ho‘kiz bilan mehnat qilganmiz, u vaqtda ot va ho‘kizlar kam bo‘lgan. Lekin paxtachilikda ham, boshqa ekinlarda ham ot bilan birga kulti vatsiya qilganmiz. Men o‘zim ot minib sovxozda ishlardim, urushga 31

ketganman, sovxozda paranjida yopinib yurgan ayollar qolgan xolos. Ayollar paxta terishgan, tu q ayzorlarni yer qilib yer haydaganlar. Bu ayollarning hammasi mehnat bilan o‘tib ketdilar. Dastavvalida katta-katta baraklarda yashaganmiz, keyin 1936 yillari uylar qurilib hammasini surgundagilarga tarqatganlar. Sovxozda 6 ta bo‘lim bo‘lgan, 6-bo‘limda biz joylashganmiz. «Xazorbog‘»ga Samarqand, Fargona, Buxoro, Qashqadaryo viloyatlaridan ko‘chirilganlar keltirilgan. 1932—1933 yillardagi ocharchilik ko‘plab surgundagilarni yostig‘ini quritdi. 1940 yillar oxiri — 1950-yillar boshlarida eson-omon qolgan mehnat ko‘chkindilarining katta qismi o‘zlarining avvalgi joylariga ketib qolishgan, bir qismi shu joyda qolib ketgan 1931 yilning kuz oylarida O‘zbekiston hukumati sovxozni ishchi kuchi bilan mustaxkamlash uchun Farg‘ona va Buxorodan, Samarqand va ko’shni Turkmanistondan 1000 oila ko‘chirib keltirilganlar ustidan 1953 yilning yanvarigacha komendatura nazorati o‘rnatilgan 1 . O‘zbekistonda 12 ta quloqlar posyolkalari bo‘lib, ulardan birinchisi Shofirkon rayoni Jilvon degan joyda 52 xo‘jalik dan tashkil topgan. Mehnat ko‘chirilganlarga xizmat ko‘rsatish yomon ahvolda bo‘lgan, ular yertulalarga joylashtirilgan, ish hayvoni bilan 19 xo‘jalikgina ta’minlangan, yevropacha qishloq xo‘jaligi inventarlari bo‘lmagan, oziq-ovqat tanqis bo‘lgan. Ko‘chirilganlar orasida bu surgun xudoga e’tiqod qo‘yganimiz uchun tashkil qilindi, degan diniy hissiyot, tuyg‘u o‘rnashib qolgan, qochib ketishga da’vat etuvchi targ‘ibot kuchaytirilgan, ochlik bilan qo‘rqitish holatlari yuz bergan. Ikkinchi posyolka 1930 yil avgustida Chulpak rayonining Qoraqalpoq degan joyida 70 xo‘jalikdan tashkil qilingan. O‘sha yili uchinchi va to‘rtinchi posyolkalar Rijduvon rayonining Rayonobod degan joyida 73 xo‘jalikdan, Kulyodin degan joyida 101 xo‘jalikdan tashkil etilgan. Amudaryo rayonining Saydin qishlog‘ida 1931 yil martida beshinchi posyolka 22 oila tarkibida tashkil topgan. Bu joyda oziq.-ovqat yo‘qligidan kuchirib keltirilganlar vaqtinchalik qishloqdarda qoldirilgan karindoshlari, oila a’zolari keltirgan maxsulotlarni iste’mol qilganlar. Qolgan 7 quloq posyolkalari 1931 yil martida Qo‘qon rayonining Maydayo‘lg‘un, 1 “Xazorbog‘” savxozi-60 yoshda. Istiqbol yo‘lidan. 1990 yil, mart. Denov, 6-bet 32

Qorako‘rpa degan joylarida (Qo‘qon shahridan shimolroqda 20 km uzoqlikda) 202 xo‘jalikdan tashkil bo‘lgan. Bu posyolkalarni ma’muriy yo‘l bilan boshqarish shahar sovetining maxsus xodimiga yuklatilgan. Bu xodim shu posyolkada yashagan. Posyolkalar o‘zlarining qishloq xo‘jalik inventarlariga ega emasdi, ishchi hayvoni ham yo‘q edi, oziq-ovqat bilan ta’minlanmagandi. Quloq xo‘jaliklarining o‘z xususiy oziq-ovqat zaxiralari 65 foizni tashkil etgan. Mehnat surgunidagilar o’zlari uchun ajratilgan zovurlarni kovlash, yerlarga dastlabki ishlov berish va mayda sug‘orish tarmoqlarini tayyorlash, paxta ekish bo‘yicha qat’iy topshiriqlar olmagan 143 xo‘jalik o‘zining boshliqlariga ega bo‘lmagan. Ulardan qamoqda olinganlar, qochib ketganlar ham bo‘lgan. Posyolkadagi umumiy soni 825 kishidan faqat 173 kishigina mehnatga layoqatli. Qayerdan surgun qilingan bo‘lsalar o‘sha qishloqdagilar bilan aloqasi saqlanib qolgan, mehnat surgunidagilarga qarindoshlari, kolxozchilar tomonidan oziq-ovqat bi lan yordam ko‘rsatilgan, turar-joylar bilan ta’minlashga ko‘maklashilgan. Posyolka quloqlarini to‘lasincha ko‘chirish to’gallanganicha yo‘q. Yaqinda posyolkalar tashkil topish sababidan GPU tizimida xizmat ko‘rsatish yaxshi yo‘lga qo‘yilmagani, ammo bu borada tegishli choralar ko‘rilayotgani ham xatda aytilgan 1 . Toshkentdan 1931 yil 9 aprel soat 8.21 daqiqada Moskvaga, OGPUga to‘g‘ridan-to‘g‘ri sim orqali V. A. Karutskiy imzosi bilan uzatilgan mutlaqo maxfiy xatda O‘rta Osiyoda hammasi bo‘lib 14 ta quloq posyolkalari (qishloqlari) mavjudligi, Turkmanistonda 2 ta, biri Shoul Eshon Kirobodda, ikkinchisi Denov rayonida 1930 yili tashkil bo‘lgani, ularda 64 xo‘jalik (365 jon) borligi, bu qishloqlarda yoppasiga jamoalashtirish rayonlaridan surgun etilganlar yashayotgani, joriy yilda qo‘shimcha tarzda 317 katta yoshdagi va 149 nafar bola ko‘chirib keltirilgani qayd etilgan. Bu quloq qishloqdarida tibbiy yordam, bolalar muassasalari yo‘qligi, ularning xo‘jalik hayoti qishloq xayotidan fark qilmasligi, ayollar oilalari yomon ahvoldaligi, ularning o‘zlari dexqonchilik qila olmayotgani, ayollar va ularning farzandlari och ekanligi, ayollar va bolalar olomon bo‘lib 1 Shamsiddinov R. Qishloq fojeasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun. T.Sharq. 2003. 486-487b. 33

komendantga kelib non suraganlari, hech nima olaolmaganliklaridan bolalarini komendantga tashlab ketayotganlari kabi voqealar yuz bergan. OGPUning O‘rta Osiyodagi doimiy vakili G. P. Matsonning 1931 yil 7 mayda Moskvaga yo‘llagan telegrammasida quloqlar posyolkalarining joylashuvi xabar qilingan. O‘zbekistonda 25 ta posyolka bo‘lib, jumladan, G‘ijduvon rayonidagi Royaobod qishlog‘ida 73 xo‘jalikni birlashtirgan bitta, Kulyodinoda 101 xo‘ja likdan iborat bitta, Kukrn rayonida 7, Oqdaryo rayonida bit ta, Ikromov nomli rayonda 149 xo‘jalikni birlashtirgan Duol Bolatosh qishloq sovetida, bitta, Sariosiyo rayonida 82 xo‘ja likdan iborat bitta, Dang‘ara rayoni Jaligin qishloq sovetida bitta, Sangordoda 40 xo‘jalikdan iborat bitta posyolka borligi qayd etilgan. Shuningdek, telegrammada To‘polonda 10 xo‘jalik, Orolda 59 xo‘jalik, Quva rayonida 61 xo‘jalikdan iborat ikkita, Yangiyudda 16 xo‘jalikdan iborat bitta, Turkmanistonning Denov rayonida Eshonrabot degan joyda 54 xo‘jalik, Marv rayoni Chorlayeb qishlog‘ida 24 xo‘jalikni birlashtirgan posyolkalar mavjudligi ko‘rsatilgan. 1 G. P. Matson 15 iyundagi telegrammasida esa O‘rta Osiyoda 2-toifali quloqdar posyolkalari yo‘qligi, 3-toifali quloqlar joylashgan posyolkalar borligi va ular ichki ko‘chirish oqibatida tashkil bo‘lganligi xabar qilingan 2 . Xujjatlarda qayd etilishicha, 1931 yil 1 may bilan 15 iyun oraligida O‘rta Osiyoning o’zidan shu mintakaning ichki rayonlariga 1128 oila ko‘chirib keltirilgan va mehnat posyolkalariga joylashtirilgan. Ayni vaqtda bu quloqlar posyolkalariga O‘rta Osiyodan tashqari boshqa mintaqalardan ham oila ko‘chirib keltirilgan. OGPU Transport bo‘limiga kelib tushgan tele grammada Bokudan Krasnovodskga 1931 yil 28 fevral kuni 417 oilalari keltirilgani, ular Toshkentga, konslagerga ketayotgani, vagonlar qaynoq suv va soqchilar bilan ta’minlangani, quloq oilalarini Toshkentga jo‘natish uchun Krasnovodskda 1 mart kuni 1 Botirova B. XX asrning 20-30 yillarida ko’chirish siyosati// Jamiyat va boshqaruv.-T, 2008,№3,113-115b. 2 O’sha asar. 34

vagonlarga joylashtirilgan, eshelonning o‘z vaqtida harakat qilishiga qaratilgan choralar ko‘rilgani ta’kidlangan. Mehnat posyolkalarini tashkil qilish va xizmat ko‘rsatish ishlari buyicha barcha ishlarga, ularning ma’muriy, madaniy-maishiy, turar joy, xo‘jalik va ishlab chiqarish bo‘yicha joy lashtirish, shuningdek, soqchilik va nazoratni o‘rnatishga raxbarlik qilish OGPUning Lagerlar bosh boshqarmasi tasarufiga o‘tkaziladi. Uning tarkibida «maxsus ko‘chirilganlar bo‘yi cha bo‘lim» tashkil bo‘ladi . Bunday bo‘limlar joylardagi OGPU doimiy vakilliklarida tashkil bo‘ladi. Bu bo‘limlar maxsus qishloqlardagi maxsus posyolka komendaturalarini boshqargan. Maxsus ko‘chirib keltirilganlarga maxfiy tezkor xizmat ko‘rsatish OGPUning maxfiy-tezkor boshqarmasi, joylarda esa uning mahalliy apparati tomonidan amalga oshirilgan. Shuningdek, Lagerlar Bosh boshqarmasi bilan hamkorlikda maxsus posyolkalar to‘g‘risida nizom va yuriqnoma ishlab chiqish ham buyruqda ko‘rsatilgan 23 noyabrdayok, ichki ko‘chirish operatsiyasi asosan tugallanadi. 1000 xo‘jalik o‘rniga 1035, 6546 kishi o’rniga 6863 kishi ko‘chiriladi. 23 noyabrda Chorjuydan O‘zbekistonga ikkita eshelon yo‘lga chiqadi, birinchi eshelondagi odamlar tashiydigan 21 ta vagonga 130 xo‘jalik (876 kishi) joylashtirilgan va yopiq ikki vagondagi Karmana stansiyasida tushiriladi. Ikkinchi eshelonda odam - lar tashiydigan 42 va 1 yopiq 1 klassniy vagonlarga 947 xo‘ja lik (1649 kishi), shundan 441 erkak, 423 ayol, 785 bolalarga yarim oyga yetadigan oziq-ovqat, qishlik kiyim, oyoq kiyimi olishi aytilgan. Ularga tibbiy yordam ko‘rsatish, joylashadigan punktgacha soqchilik bilan ta’minlash choralari ham ko‘rilgan. OGPU raisi o‘rinbosari G. G. Yagoda 1932 yil 4 yanvarda P. Postishevga «VKP(b) Markaziy Komitetining maxsus ko‘chirib keltirilganlarni joylashtirish buyicha qarorining bajarilishi tutrisida» ma’ruzanoma yo‘llaydi. Unga tarqalgan ilova xatida G. G. Yagoda shunday yozgan: «1. Bizning organlarimiz va xo‘jalik tashkilotlarimizning maxsus ko‘chirib keltirilganlar ni tegishli ravishda joylashtirish buyicha olib borayotgan katta ishlarimizga qaramasdan bir qator 35

o‘lkalarda maxsus ko‘chirib keltirilganlarning turmush sharoitlari qoniqarsiz holatda, ayniqsa maxsus ko‘chirib keltirilganlarning yashash joylari va ularga tibbiy-sanitariya xizmat ko‘rsatish holati achinarlidir. 2. Ayrim xalq komissarliklari va xo‘jalik organlari VKP(b) MKning qator qarorlarini hozirgacha amalga oshirganlaricha yo‘q xususan: a) ayrim hollarda maxsus ko‘chirib keltirilganlardan mehnatda noratsional foydalanilmoqda; b) ish haqi o‘z vaqtida berilmayapti; v) Sotsial ta’minot xalq komissarligi tomonidan nogironlarni joylashtirish to‘g‘risidagi, Xalq maorifi komissar ligi tomonidan esa yetimlarni, bolalarni joylashtirish to‘g‘ri sidagi direktivalari bajarilmayapti; g) Butunittifoq sanoat soyuzi kustar-hunarmandchilikni juda sust rivojlantirmoqda; d) O‘rmonchilik kooperatsiyasi juda ham zaifdir; ye) joylarda pochta aloqalarining o’rnashtirilishi yaxshi yo‘lga qo‘yilmagan; j) yoshlar bilan ishlashga zarur e’tibor berilmayotir. Maxsus ko‘chirib keltirilganlarni joylashtirishdagi barcha g’ayritabiiy, noqulay holatlarni tulasincha tugatish uchun bu masalalarning VKP(b) Markaziy Komiteti komissiyasida muxokama qilinishi zarurdir» O‘zbekistonning ichki hududlariga 3-toifali «quloq»larni ommaviy surgun qilish 1932 yil mayida amalga oshirilgan. 1 O‘rta Osiyodagi qishloqlardagi mehnat ko‘chkindilarining 1932—1934 yillardagi kupayish va kamayish ko‘rsatkichlari quyidagicha bo‘lgan: 1932 yil 1 yanvarda 10471 ta mehnat ko‘chkindisi mavjud edi, 1933 yilga kelib ularning miqdori 29559 kishiga yetdi. Shu vaqt ichida 499 kishi tug‘ildi, 27799 kishi yangitdan ko‘shildi, 217 kishi qochoqlikdan qaytariddi, 2847 kishi boshqa sabablar bilan qo‘shildi, 4156 kishi vafot qildi, 7333 kishi qochib ketgan, 755 kishi boshqa sabablar bilan qochib ketgan. 1 Shamsiddinov R. Qishloq fojeasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun. T. Sharq, 2003. 487 b. 36

1933 yil 1 yanvardagi 29559 mexnat ko‘chkindisidan 1934 yil 1 yanvarga kelib 12039 kishi kirgan. Tug’ilish 241, qochoqlikdan qaytarilganlar 2155, boshqa sabablar bilan qo‘shilganlar 133, vafot etganlar 3469, qochib ketganlar 15790, boshqa sabablar bilan qochib ketganlar 790 kishini tashkil qilib, kamayish 20049 kishiga yetgan. 1934 yil 1 yanvarda O‘rta Osiyoda 3608 oilaga birlashgan 12939 mehnat ko‘chkindisi bo‘lgan bulsa, 1935 yil 1 yanvarda 3182 oila, 11031 kishi qolgan. Bu davr oraligida tug‘ilish 301, boshqa o‘lkalardan kelganlar 1042, o‘lka xududidagi ko‘chirilganlar 221, qo‘shilganlar 132, qochoqlikdan qo‘lga olinib qaytarilganlar 1825, o‘z ixtiyori bilan qaytganlar 821, boshqa sabablar bilan qo‘shilganlar 59 kishi, boshqa jamoalarga qo‘shilganlar 64, boshqalar qaramog‘iga o‘tkazilganlar 141, vafot etganlar 518, kochganlar 3897, boshqa sabablar bilan qochganlar 789, jami kamayganlar 5409 kishini tashkil qilgan. 1935 yil 20 aprelda gi qaroriga muvofiq O‘zbekistonga 3 ming kishi ko‘chirib joylashtiriladi. Ular paxtachilik sovxozlariga xo‘jalik jihatdan tulasicha joylashtiriladi. Ularga tibbiy-sanitariyaviy, mada niy-tarbiyaviy xizmat ko‘rsatiladi, ayni vaqtda ular barcha soliqlardan, to‘lovlardan, qishloq xo‘jalik maxsulotlari topshirishdan 4 yil muddatga ozod qilinadilar». Mehnat qishloqdari bo‘limining katta nazoratchisi Karelinning 1939 yil 16 apreldagi ma’lumotida ko‘rsatilishicha, bu vaqtda O‘zbekistondagi 12 mehnat qishloqlarida 3432 oila joylashgan bo‘lib, ulardagi mehnat ko‘chkindilari 13775 kishini tashkil etgan. Ulardan 11993 kishi paxtachilik sovxozlarida, 620 kishi bog’dorchilik, vinochilik tizimida, 811 kishi qishloq, xo‘jalik artellarida, 116 kishi sabzavot sovxozlarida, qolgan 235 kishi turli xo‘jalik tashkilotlarida mehnat bilan mashg’ul bo‘lgan. 1933 yil 21 aprelda OGPUning maxsus ko‘chkindilar bo‘limi (MKB) boshlig’i G. Molanov baxor fasli kelishi bilan qator viloyatlarda maxsus ko‘chkindilarning qochish xollari kuchayib ketdi, shu vaqtning o’zida ushlanganlar foizi esa ancha pasayib ketdi, deb yozgan. Shu bois mehnat qishloqlari atrofida to’siqlar tashkil etish, qochish yo‘llari va usullarini aniqlash, agentlarni safarbar 37

qilish yo‘li bilan ko‘chishlarga va tashkiliy ko‘chishlarga o‘rinishlarga qarshi keskin kurash olib borishni kengaytirishni, ushlab olingan qochoqlarga nisbatan qatag‘onliklarni kuchaytirishni, ularga yordam beruvchilarni aniqlash va javobgarlikka tortishni talab qiluvchi memorandum joylarga yuborildi. Sunday qilib, ayni vaqtda maxsus ko‘chkindilar bo‘limlari orqali maxsus qishloqdarni qo‘riqlashni kuchaytirish yuzasidan tadbirlar ko‘rish, qochoqlarga yordam beruvchilarni aniqlash, shuningdek, qochishlarga sabab bo’luvchi maxsus ko‘chkindilarning moddiy-maishiy ahvolidagi kamchiliklarni bartaraf qilishga qaratilgan tadbirlar ko’rilishi talab qilindi. 38

2 . 3. Mehnat ko‘chkindilarning huquqiy ahvoli. SSSR Ichki ishlar xalq komissari G. G. Yagoda 1935 yil 5 yanvarda Lagerlar bosh boshqarmasiga, Bermanga yozgan xatida maxsus ko‘chkindilar xuquqlarini ommaviy ravishda tiklash xususida to‘xtalib «Xuquqida tiklash ketish xuquqini bermaydi», degan ko‘rsatma berish kerakligini, agar qonun bo‘lmasa, u holda Markaziy Komitetga yoki Markaziy Ijroiya Komitetga kirish zarurligini, shu bois xat yozib, unda rakamlarni keltirish lozimligini o’qtiradi. 17 yanvarda G. G. Yagoda I. V. Stalinga bu h a q da xat bilan murojaat qi ladi. Murojaat xatida shunday deyilgan: «SSSR Markaziy Ijroiya Komitetining 1934 yil 27 maydagi mehnat ko‘chkindilarining fuqarolik xuquqlarini tik lash to‘g‘risidagi qarori shubxasiz xuquq tiklanganlarning uzlari yashab kelayotgan joylarda qolib ketishlarini nazarda tutgan edi. Biroq qonunga maxsus punkt kiritilmaganligi tufayli xuquqda tiklana borgan sayin mehnat ko‘chkindilarining yashagan joylardan ommaviy ravishda ketayotganlari kuzatilmoqda, bu xol esa o‘zlashtirilmagan yerlarni o‘zlashtirish yuzasidan belgilangan tadbirlarning barbod bo‘lishiga olib kelmoqda. Shu bilan birga xuquqda tiklangan mehnat ko‘chkindilari ning o‘z o‘lkalariga ular surgunga jo‘natilgan paytdagi joylariga qaytib kelishlari siyosiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Men SSR Ittifoq Markaziy Ijroiya Komiteti tomonidan 1934 yil 27 maydagi qaroriga qo‘shimcha kiritishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymanki, bu qo‘shimchada mehnat ko‘chkindilari xuquqlarining tiklanishi ularga hozir yashab turgan joylarini tashlab ketish xuquqini bermaydi deb ko‘rsatib qo‘yilishi kerak» OGPU raisi o‘rinbosari G. G. Yagoda 1934 yil 21 yanvarda SSSR XKS raisi V. M. Molotovga «Maxsus ko‘chkindilarga imtiyozlar berish to‘g‘risida» maxsus qaror qabul qilishni so‘rab, u xakdagi qaror loyixasini ham taqdim qiladi. Ma’lumki, XKSning 1931 yil 16 avgustdagi qarori bilan barcha maxsus ko‘chkindi xo‘jaliklari 1934 yil 1 yanvargacha barcha soliqlar, yig‘imlar va tayyorlovlardan ozod qilingandi. Ammo Qozog‘iston ASSR Qaraganda viloyati qishloq, xo‘jaligida yer o‘zlashtiruvchi maxsus ko‘chkindilar 1932 yildagi ekinlarning nobud bo‘lishidan o‘ziga kelolmaganlari munosabati bilan OGPU qayd etib o‘tilgan 39

qarorning amal qilishini yana bir yilga, ya’ni 1935 yilgacha maxsus ko‘chkindilarga nisbatan cho‘zish zarur deb hisoblaydi. Qarorda xo‘jalik tashkilotlari tomonidan maxsus ko‘chkindilarning ishchi kuchidan tularoq foydalanish va ularni o‘zlashtirilmagan yerlarda yaxshiroq o‘zlashtirish maqsadida OGPUga sanoat maxsus posyolkalarida xo‘jalik organlari bilan birgalikda polizchilik sut yo’nalishidagi yordamchi qishloq xo‘jaligi tashkil etish tavsiya qilingan. Shu maqsadlarda tashkil qilingan nizomsiz artellardagi yakka xo‘jaliklarda oilalarining ikkinchi va uchinchi a’zolari ishladilar, chunki ularning boshliqlari sanoatdagi ish bilan band edilar. Oila boshliklari karamogidagilar oladigan oziq-ovqat maxsuloti ularning extiyojlarini kam kondirayotgani, yordamchi xo‘jaliklar xosili maxsus ko‘chkindilarning oilalari iste’mol extiyojlarini qondirish uchun foydalanilayotgani xisobga olinib, sanoat soxasida o‘zlashtirilgan maxsus ko‘chkindilarning yordamchi qishloq. xo‘jaliklari ham soliq to’lashdan ozod qilinadigan bo’ldi. Bundan tashkari maxsus qishloqlarda chorvachilikni mustaxkamlash va yanada rivojlantirish maqsadida 1936 yilgacha davlatga chorvachilik maxsulotlari topshirishdan ozod qilish zarur deb xisoblandi. Fakat qishloq xo‘jaligi bilan shug’ullanadigan maxsus ko‘chkindilar 1934 yildan boshlab boshqa aholi bilan teng barcha turdagi soliqlarni to’laydigan buldilar, chorvachi lik soxasida ularga berilgan imtiyozlar xisobga olinishi ko’zda tutilgan. Mazkur taklif qabul qilinadi va hukumat 1934 yil 2 fevralda «Maxsus ko‘chkindilarni soliq va yig‘imlardan hamda davlatga chorvachilik maxsulotlari topshirishdan ozod qilish to‘g‘risida» 328155-sonli qaror qa’bul qiladi. 1 Mehnat ko‘chkindilarini yashab turgan joylarida bundan buyon xo‘jalik jihatdan o‘zlashtirish va mustaxkam o’rnashib qolishga ragbatlantirish maqsadida: a) Mehnat ko‘chkindilarining nizomsiz artellari va ayrim mehnat ko‘chkindilari xo‘jaliklarning qishloq xo‘jalik banklaridan va ular ishlaydigan xo‘jalik tashkilotlaridan olgan pul qarzlari bo‘yicha barcha qarzlar va g‘alla 1 Shamsiddinov.R. O’zbekistonda sovetlarning quloqlashtirish siyosati va uning fojeali oqibatlari. T. Sharq, 2001. 110b. 40

tayyorlash va yer organlari bergan natural g‘alla va uruglik ssudalari buyicha barcha qarzlari kechib yuborilsin; b) Davlatga g‘alla, kartoshka va go‘sht-sut maxsulotlari topshirish majburiyatidan ozod qilinsin, shuningdek, mehnat ko‘chkindilarining yordamchi qishloq xo‘jaligi artel va shaxsiy xo‘jaliklari 1937 yildan boshlab 3 yil muddatga barcha soliqlar va yig‘inlardan ozod qilinsin; SSSR Xalq Komissarlari Sovetining 1931 yil 1 iyuldagi qarori bilan surgun qilinib mehnat qishloqlariga joylashtnrilgan quloq xo‘jaliklari ustidan doimiy nazorat raxbarlik qilib turuvchi Ichki ishlar vazirligi tizimida tashkil etilgan komendaturalarni moliyaviy jihatdan ta’minlab turish uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar mehnat ko‘chkindilarining xaqqi — maoshidan 5 foizini ushlab qolish hisobiga amalga oshiriladigan bo‘lgan. 1939 yil oktabrida «Mehnat ko‘chkindilarining xuquqiy ahvoli to‘g‘risida» qaror qabul qiladi. I. V. Stalin, V. M. Molotov imzolari bilan joylarga yuborilgan bu xujjatda yoppasiga jamoalashtirish rayonlaridan surgun qilingan quloqlar, ya’ni mehnat ko‘chkindilari va ularning oilalari SSSR Markaziy Ijroiya Komitetining 1935 yil 25 yanvardagi qaroriga muvofiq ular olib kelinib joylashtirilgan rayonlarda shu rayonlardan chiqib ketish xuquqidan maxrum qilingan holda yashash uchun mahkam birkitib qo‘yilishi va bun dan SSSR XKSning 1938 yil 22 oktabrdagi 1143—280 s-sonli qaroriga muvofiq kelgan va mehnat ko‘chkindisi bo‘lmagan ayolga uylangan mehnat ko‘chkindilarining farzandlari mustasno edi. O’lka (viloyat)larning ichidagi rayonlardan tashqariga har qanday ko‘chirishlar faqat o‘lka va rayon militsiyasining ruxsati bilan amalga oshiriladigan bo’ldi. Mehnat qishloqlarida joylashtirilgan va ularga bu mehnat qishloqlarida yashash muddatlari belgilanmagan shaxslarni o‘sha joylarda istiqomat qilish uchun qoldirish vazifasi yuklatildi. Besh yillik muddat tugagandan keyin mehnat ko‘chkindilariga ularga cheklashlar nazarda tutilgan pasport berilib, mehnat qishloqdaridan ozod qilinadigan bo‘ldi. 41

Mehnat qishloqlarida yashayotgan mehnat ko‘chkindilarining bolalari 1938 yil 22 oktabrdagi 1143—280s-sonli qaroriga ko‘ra mehnat qishloqdaridan hech qanday tusiqda uchramay chiqib ketish huquqiga ega bo‘lganlar. 1938 yil 22 sentabrdagi 986—236-sonl qaroriga muvofiq mehnat ko‘chkindilari va ularning oilalari, shuningdek, ma’muriy surgundaliklar holatiga o‘tkazilgan mehnat qishloqlarida yashovchi shaxslar mezonli qishloq xo‘jalik va sanoat artellarida a’zo bo‘lib turishlari mumkin bo‘lgan. Mazkur artellarning xo‘jalik va mehnat faoliyatlari artel nizomi (ustavi), artel boshqarmasi va artel a’zolarining umumiy majlisi qarori, va shuningdek, umumdavlat qarorlari va farmoyishlari bilan tartibga solinib turilishi ko‘zda tutilgan Mehnat ko‘chkindilari ishlab chiqarishning quyidagi soholarida mehnat qilganlar: Sovxozlar xalq komissarligi tizimida 2781 oila (10525 jon), Oziq-ovqat sanoati xalq komissarligi tizimidagi bog‘dorchilik, vinochilik trestida 183 oila (565 jon), Yer ishlari xalq komissarligi paxtachilik ilmiy-tadqiqot institutida 64 oila (234 jon), O‘zbekiston Ichki ishlar xalq ko missarligi va Mehnat tuzatuv lagerlar boshkdrmasining sabzavotchilik sovxozida 8 oila (30 jon), 10-son mehnat qishlog‘idagi ustavli qishloq xo‘jalik artelida 292 oila (724 jon), quyi Chirchiq rayonidagi 1-son nogironlar uyida 19 oila (32 jon) band bo‘lgan. Shu vaqt ichida 226 mehnat ko‘chkindisi 1938 yil 22 oktabrdagi hukumat qarori asosida ozod qilinadi. 1935 yil 15 dekabrdagi partiya va hukumatning qaroriga muvofiq 187 kishi mehnat ko‘chkindiligidan ozod qilinadi, 48 kishi qochib ketadi, 11 kishi hukm etiladi, 89 kishi vafot qiladi. 1934 yil 1 noyabrdagi ma’lumotnomada O‘rta Osiyo mehnat qishloqlaridagi mehnat ko‘chkindilaridan 78 nafarining xuquqi tiklangani, ammo ularning hammasi shu vaqtgacha yashab kelayotgan mehnat qishloqlarida yashayotganliklari qayd etilgan. 1 1941 yil 20 dekabrdagi ma’lumotga ko‘ra Toshkent viloyatining Yangiyo‘l va Quyi Chirchiq rayonlarida uchta komendatura — Jabxa vakilligi, 4-son 1 Shamsiddinov R. Qishloq fojeasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun. T. Sharq, 2003. 447 b. 42

komendaturasi va posyolka komendaturalari bo‘lgan. Ular 14 joyda joylashgan mehnat ko‘chkindilari ustidan nazorat olib borganlar. Har bir mehnat posyolkasidagi mehnat ko‘chkindilarining miqdori milliy tarkibi, mehnatga yaroqli va yaroqsizligi, o‘rtacha oylik maoshi berilgan. Zangiota sabzavotchilik sovxozida 24 mehnat ko‘chkindisi bo‘lib, shundan 13 rus, 11 O‘zbek bo‘lgan, 10-son bog‘dorchilik sovxozining 2-bo‘limida 101 kishi bo‘lib, shundan 68 o‘zbek, 23 qirg‘iz, 10 boshqa millatlarga mansub edi, 3-bo‘limdagi 55 mehnat ko‘chkindisidan 18 o‘zbek, 27 rus, 10 boshqa millatlarga mansub, 4-bo‘limdagi 109 mehnat ko‘chkindisidan 56 nafari o‘zbek, 34 nafari rus, 19 nafari boshqa millat larga mansub, 5-bo‘limdagi 99 mehnat ko‘chkindisidan 88 nafari o‘zbek, 10 nafari boshqa millatlarga mansub edi. Ittifoq paxtachilik ilmiy-tadqikqot institutiga qarashli «Qirda» posyolkasi 1- bo‘limida surgun qilinganlardan 122 kishi mehnat bilan mashg’ul bo‘lgan. Ulardan 83 nafari o‘zbek, 36 nafa ri rus, 9 nafari qirg‘iz edi. Paxtachilik sovxozining 2-bo‘limidagi 178 mehnat ko‘chkindisidan 126 nafari kabardin, 52 nafari o‘zbek edi. 3-bo‘limda 122 mehnat ko‘chkindilarining barchasi kabardin millatiga man sub edi. 1-bo‘limdagi 108 mehnat ko‘chkindisidan 6 nafari o‘zbek, 41 nafari kabardin, 6-bo‘limdagi 248 mehnat ko‘chkindisidan 197 nafari balqarlar, 48 nafari kumik, 3 nafari boshqa mil latlarga mansub bo‘lgan. Shu sovxozning 5-bo‘limidagi mehnat ko‘chkindisidan 89 nafari o‘zbek, 26 nafari qirg‘iz, 10-bo‘limda esa 120 o‘zbek, 89 kabardin yashagan. 1941 yil 1-kvartalidagi holatga ko‘ra O‘zbekistondagi 20 mehnat posyolkasida 3321 oila (11947 jon) yashagan. Shundan me h natga yaro q li 2889 erkak, 1822 ayol bo‘lgan, bolalarning jami 4883 jon bo‘lgan. Mehnat qobiliyati cheklanganlar soni 2337 kishi bo‘lgan, shundan 1027 nafari ayollar edi. Mehnat ko‘chkindilarining o‘rtacha oylik ish haqi eng yuqorisiniki (O’zSSR Ichki ishlar xalq komissarligiga qarashli mehnat lageri) 300 sumni, eng kami esa («Savay» paxtachilik sovxozi) 74 sumni tashkil etgan 43

Mehnat ko‘chkindilari joylashgan xo‘jaliklardan eng kattasi «Xazorbog‘» sovxozi bo‘lgan. 1941 yil 2-kvartalida «Savay» sovxozida ancha siljish yuz bergan. Respublika Ichki ishlar xalq komissarligining mehnat ko‘chkindilariga xizmat ko‘rsatish buyicha agentura-jangovar ishlari to‘g‘risida 1942 yil 1 yanvargacha bo‘lgan holat bo‘yicha maxsus axborotida O‘zbekiston hududida umumiy soni 11798 kishidan iborat bo‘lgan 3296 ta mehnat ko‘chkindi xo‘jaliklari joylashtirilgani, ularning ko‘p qismini (2994 kishi) sobiq, quloq, unsurlari, boy- pomeshchik unsurlari va bosmachilik harakatining sobiq, ish-tirokchilari, jumladan, 283 kishi bosmachilik harakatining sobiq, ishtirokchilari, 129 kishi boy- pomeshchik unsurlari, 24 kishi musulmon ruxoniylari, 103 kishi sobiq. savdogarlar, 38 kishi sobiq, dvoryan-knyazlar, 8 kishi sobiq, xalq, dushmanlarining xotinlari tashkil etilgani qayd etilgan. 1 Ikkinchi jaxon urushi boshlangandan buyon o’tgan vaqt mobaynida mehnat ko‘chkindilari orasidagi sovetlarga qarshi unsurlarda faollik namoyon bo‘lgani, bu hol sovetlarga qarshi mag’lub bo‘lish kayfiyatlarini tashviq qilishda, Germaniya fashistlarini yo’qlovchi kayfiyatlarni va boshqa ig’vogarlik uydurmalarini tarqatishda o’z ifodasini topayotgani ham axborotda ta’kidlangan. 1940 yil 2 avgus-tidagi 001519-sonli buyrug’iga muvofiq temir yo‘l yaqinidagi 5 kilometrlik zonadan mehnat qishloqlari ko‘chiriladigan bo’ladi. Unga ko‘ra O‘zbekistondagi 278 oila — 933 mexnat ko‘chkindilari temir yo‘l stansiyalarvdan 7—20 km uzoqlikdagi joylarga ko’chirilishi kerak edi. Shunda mexnat ko‘chkindilarining surgundagi joylaridan o’z yurtlariga, boshqa joylarga, xorijga qochib ketishlarining oldini olish mumkin edi. O‘sha buyruqda muvofiq, «Xazorbog‘» paxtachilik sovxozidan mexdat ko‘chkindilari Xayrobod temir yo‘l bekatidan 7—8 km narvda 1—2-bo‘limlarga ko‘chiriladi. Kaufman temir yo‘l bekatidan 10-son O‘zbekiston bog’dorchilik xo‘jaligi, «O’zbekiston SSR 5 yilligi» sovxozi ilmiy-tadqiqot instituti qoshidagi tajriba stansiyasi qishlog‘idagi mehnat ko‘chkindilari 20 km naridagi joylarga ko‘chiriladi. 1 Botirova B. XX asrning 20-30 yillarida ko’chirish siyosati// Jamiyat va boshqaruv.-T, 2008,№3,113-115b. 44

Ikkinchi jahon urushi davrida mexnat ko‘chkindilari tarkibida katta o’zgarishlar yuz beradi. Urushgacha va urushning dastlabki davrida «quloq»lar va ularning armiya yoshidagi farzandlari frontga olinmaydi. Hattoki, 1940 yil 27 fevradda ishchi dehqon qizil armiyasi bosh boshqarmasi «mehnat uchun ko‘chirib keltirilganlar va ularning farzandlari qizil ar miya va frontga chaqirilmasin» degan maxsus ko‘rsatma bergan edi Quloqlikka tortilib, surgun qilinganlarning la’nati «quloqlik», «mehnat uchun surgun qilingan» tamg’alaridan xolos etilib, erkin fuqarolik maqomiga va pasportiga ega bo‘lib, o’z yurtlariga qaytish jarayoni ham juda og’ir kechgan. Bu jarayon qariyb 20 yildan koproq vaqtni qamrab olgan va ma’lum bosqichlarni o‘z boshidan kechirdi. Sobiq Markaziy Ijroiya Komitetining 1934 yil 27 maydagi maxsus qarori bilan surgundagilarning saylov xuquqi tiklandi. Bu aslida, mantiqan quloq qilinib mehnat posyolkalariga surgun qilinganlarning avvalgi o’z joylariga, yurtlariga qaytishini taqozo etardi. Dastlabida ana shu qaror asosida surgundagilar ning ma’lum qismi ozod qilinib o’z joylariga qaytib keldi Ammo Markaziy hukumat bundan va h imaga to‘shadi. Lagerlar boshqarmasi boshlig’i 1935 yil 2 yanvarda Ichki ishlar xalq komissari G. G. Yagodaga raport yo‘llab maxsus ko‘chkindilarning fuqarolik xuquqini ommaviy ravishda tiklashni taqiqlab qo’yish, xuquqi tiklanganlarni esa surgun joylaridan o’zlarining avvalgi yashash joylariga yubormaslikni talab qilib chiqadi. Shunday qilib, O’zbekistonda Sovetlarning aholini ko’chirish siyosati bilan mustamlakachilik amaliyoti va sovet hukumatining strategic rejalari o’rtasida o’zaro mustahkam bog’liqlik mavjud edi. 45

XULOSA Tanlangan mavzu bo’yicha to’planganni o‘rganish, tahlil etish asosida qo‘yidagi xulosalarga kelindi. Sobiq Ittifoqda hukm surgan "adolatli" mehnat taqsimoti ishlab chiqaruvchi kuchlarni joylashtirish siyosatining boshidanoq imperiyacha munosabatlar shaklida olib borildi. Oqibatda O‘zbekiston iqtisodiyoti haddan tashqari bir tomonlama rivojlandi. Tabiiy boyliklar, mehnat resurslaridan ayovsiz foydalanildi. Respublikada yuzaga kelgan holatni Prezident I.A.Karimov ilmiy tahlil qilib, shunday degan edi: "Bir necha o‘n yillar davomida respublikada ssenariysi uzoq markazda to‘qilgan qarorlar amalga oshirildi, "kampaniya"lar o‘tkazildi. O‘zbekistonning chinakam manfaatlari, o‘ziga xos sharoiti va imkoniyatlari pisand qilinmadi..." Aholini ko‘chirish siyosati O‘zbekistonda sobiq ittifoq manfaatlaridan kelib chiqib o‘zlashtirilmagan hududlarni xo‘jalik muomalasiga kiritish, mamlakatda paxta mustaqilligini ta’minlash, demografik keskinlikni yum-shatish, ko‘chmanchi xalqlarni o’troqlashtirish, qishloq xo‘jaligini kollektiv-lashtirish maqsadlarini o‘z oldiga qo‘ygan edi. Sovet davrida qonunga zid tarzda ixtiyoriy-majburiy ravishda amalga oshirilgan aholini ko‘chirishlar yaqqol mustamlakachilik mohiyatiga ega edi. O‘zbekistonning o‘zoq yillar davomida avval Rossiya imperiyasi, so‘ngra sovetlar davlatiga mustamlaka bo‘lishi uni iqtisodiy, siyosiy va mafkuraviy jihatdan butunlay Rossiyaga qaram qilib qo‘ydi. Aholini kuchirish siyosatiga tortilgan O‘zbekiston xalqining sa’y-harakati bilan o‘zlashtirilmagan yerlar paxta ekinzorlariga aylantirildi. Aholini ko‘chirish siyosatining asosiy omillari va sabablari sifatida: a) arzon ishchi kuchi xisobiga yangi yerlarni o‘zlashitirish; b) O‘zbek xalqining paxtachilik tajribasi, kuch-g‘ayrati va imkoniyat - laridan ustalik bilan ittifoq manfaatlari yo‘lida foydalanish; v) oz mablag‘ sarflab, yangi hududlar hisobiga Markaz uchun salmoqli iktisodiy foydani qo‘lga kiritishga intilish; 46

g) O‘zbekiston va boshqa paxta xom ashyo yetkazib beruvchi respublikalar resurslarini to‘qimachilik sanoatini rivojlantirishga bo‘ysundirish; d) strategik xom ashyo xisoblangan paxtaga mulkdorlik qilish yo‘lida respublika aholisini ekspluatatsiya qilishning kuchaytirilishi; e) chekka hududlarga kuchirish orqali chegara rayonlarni mustahkamlash kabilarni ko‘rsatish mumkin. Aholini ko’chirish siyosati uch yo’nalishda olib borildi: aholi okrugning ichki hududlariga, okruglararo hamda respublika tashqarisiga ko’chirildi. Yangi tashkil topgan xo’jaliklarni ishchi kuchi bilan ta’minlash maqsadida chorvachilik, lalmikorlik bilan shugullanuvchi dasht va tog’ oldi ko‘chmanchi aholisini, qirg‘iz, qozoq, turkman hamda boshqa elatlarni o‘zlashtirilgan yerlarda o’troqlashtirib, paxtachilik bilan shug‘ullanishga majbur qilindi. Shuningdek, paxtachilik ilmi bilan umuman tanish bo’lmagan ruslar, koreyslar, polyaklar, nemislar, greklar, serblar va boshqa milliy kontingent, hatto tijorat ortidan kun kechirib kelgan yahudiylar ham aholini ko‘chirish siyosatiga tortildi va paxtachilik bilan shug‘ullanishga majbur etildi. Aholini ko‘chirish siyosati qaysidir darajada obyektiv-tarixiy ma’noda ijobiy ahamiyatga ega bo‘ldi, yangi yerlar xo‘jalik muomalasiga kiritildi, aholini ko‘chirish siyosati orqali mamlakat paxta mustaqilligiga alohida hissa qo‘shildi. Ko‘chiril ganlarning asosiy qismi markaziy rayonlardagi taraqqiyotda ilg‘orroq utroq xalqlardek bo‘lgani uchun tub aholi ularning paxtachilik tajribasini o‘zlashtirdi, ko‘chirish fondlaridagi mahalliy aholining kelgusidagi ma’naviy- madaniy hayoti ko‘chirilgan xalqlar ta’sirida rivojlandi. Lekin aholini ko‘chirish siyosati qator progressiv vazifalarning hal etilishga ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsada. Og‘ir yillarda qahramonona mehnati bilan ulkan tarixiy jasoratni amalga oshirgan O‘zbekiston xalqiga tegishlidir. 47

Tavsiyalar. 1. Xalqning tarixiy xotirasini tula tiklash uchun bugungi kunda amalga oshirilayotgan ishlar qatoriga aholini ko‘chirish siyosati haqida hujjatli va badiiy filmlar yaratish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. 2. Aholini ko‘chirish siyosatini qatag‘onlar bilan qaysidir darajada bog‘liqligi sababli "Qatag‘on qurbonlari xotirasi" muzeyini, shuningdek, viloyatlardagi o‘lkashunoslik muzeylarini aholini ko’chirish siyosatini tadqiq etish davomida ko‘lga kiritilgan hujjatlar bilan boyitish tavsiya qilinadi. 3. Ko’chirilganlarning fidokorona mehnati natijasida barpo etilgan qishloqlar o’zbek xalqining bunyodkorligini yana bir karra isbotladi. 48

$Adabiyotlar ro‘yxati. 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q, T.: O’zbekiston, 1998. 2. Karimov I.A. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T.: Ma’naviyat, 2008. 3. Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo‘lini davom ettirish taraqqiyotimizning muhim omilidir. T.: O‘zbekiston. 2010 . 4. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. T.: O‘zbekiston. 2010. 5. Аминова Р. Возврашаяс к истории коллективизации в Узбекистане. Т . 1995. 6. Abdullayev M. Sho‘ro davridagi “quloq” pasyolkalari T.: Tafakkur jurnali 2011. 6. Botirova B.N. XX asrning 20-30 yillarida ko‘chirish siyosati //Jamiyat va boshqaruv. - Toshkent, 2008. - №3. -B. 1 13-1 \5. 7. Botirova B.N O‘zbekistonda sovetlarning aholini ko‘chirish siyosati //Jamiyat va boshkaruv. - Toshkent. 2009.- №2^-5. 107-108. 8. Bobojonova D. O’zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar. T. Sharq. 2009 yil. 9. Пасилов Б. Колонеальный характер миграционной политике советского тотолитарного режима. Т. 1999. 10. Parpiev Q. Tarix va tahlil// Ma’rifat, 2001. 11. Shamsutdinov R. O’zbekistonda sovetlarning quloqlashtirish siyosati va uning fojeali oqibatlari. T. Sharq. 2001. 12. Shamsutdinov R. Qishloq fojeasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun. Toshkent.: Sharq- 2003 13. Shamsutdinov R . Vatan tarixi T.: Sharq 2010 yil 14. Tarix shohidligi va saboqlari. T. Sharq. 2001 yil. 15. O‘zbek xalqi davlatchiligi tarixi konsepssiyasi // O‘zbekiston tarixi. 1999. №'. -B.Z1. 49$

16. O’zbekistonning dolzarb muammolariga yangi chizgilar. T. Sharq. 1999. 17. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. T. Sharq. 2000. 18. O’zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. T. Sharq. 2001. 19. O’zbekiston tarixi. T. Yangi asr avlodi. 2003. 20. O’zbekiston tarixi jurnali. 2005. №3 Internet saytlar. 1. www.history.ru 2. www.zuyo.edu.uz 3. www.gov.uz 4. www.uza.uz 5. www.yandex.ru 6. www.lex.uz 7. www.google.uz 50

O'xshashlar

O’zbekistonda zamonaviy boshqaruv siyosati va uning mohiyati

O’zbekistondan 20-30 yillarda Shimoliy Qozog’istonga surgun qilingan yurtdoshlarimiz qismati

Chor Rossiyasining Turkiston o`lkasi boyliklariga munosabati va uning salbiy oqibatlari

XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayoti

Mustaqil O’zbekistonda “Tadbirkor ayollar” uyushmasining tashkil topishi va uning tarixiy ahamiyati