Chor Rossiyasining Turkiston o`lkasi boyliklariga munosabati va uning salbiy oqibatlari - Tarix - Diplom ishlar

Chor Rossiyasining Turkiston o`lkasi boyliklariga munosabati va uning salbiy oqibatlari

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

367 KB

Ko'chirib olish

“Chor Rossiyasining Turkiston o`lkasi boyliklariga munosabati va uning salbiy oqibatlari ”

MUNDARIJA: KIRISH ………………………………….…………………………………………3 1. Chorizm mustamlakachilik davri 1.1. Chor Rossiyasining Turkistonni bosib olishi……………………………….…8 1.2. Chorizmning Turkistondagi mustamlakachilik siyosati……………………19 2.Chor rossiyasining turkiston moddiy va ma`naviy boyliklarini o`zlashtirish siyosati 2 .1. Chor Rossiyasining Turkiston moddiy va ma`naviy boyliklariga munosabati va uning salbiy oqibatlari…………………..…………… …………………. …….32 2. 2. Mustamlaka Turkistonida madaniy hayot…………………… ……. … …. …..45 Xulosa ………………………………………………………………………….…56 Tavsiyalar …………………………………………………...………...………….58 Foydalanilgan adabiyotlar …………………………...…………………… ... … ..59 Ilova …………………….………………………………………………… … ….. 61 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik sharoitida va tub islohotlarni amalga oshirish jarayonida milliy tiklanish, ma`naviy yangilanish, milliy o`zlik va o`ziga xoslikni yaxlit tarzda anglab yetgan, erkin demokratik tasavvurga ega bo`lgan va mustahkam milliy g`oya kuchi bilan birlashgan jamiyat a`zolarini tarbiyalash vazifalarini hal etishda tarix fanining roli jiddiy ravishda oshmoqda. Prezidentimiz I.Karimov ta`kidlaganidek: Milliy iftixorni tiklash va rivojlantirish jarayonida tarixiy xotira, xalqning, jonajon o`lkaning obyektiv tarixini, davlat hududini tiklash nihoyatda muhim ahamiyatga egadir. 1 Jamiyat taraqqiyotining real xususiyatlarini chukur o`rganish zarurligi, milliy tarixdagi yuksalish va tanglik davrlarini yangicha metodologik nuqtai- nazardan turib tahlil qilish, chor mustamlakachilarining ko`rsatgan buzg`unchilik ta`siriga doir omillarni aniqlash, avvalgi mafkuraviy andozalar va eskicha tafakkur ko`rinishlarining takrorlanishiga barham berish yo`llarini belgilash, jamiyatning ma`naviy-ahloqiy takomilga erishuvida tarix fanining ta`sirini kuchaytirish lozim. Ana shu ijtimoiy muhim vazifalardan kelib chiqib, Vatanimiz tarixining og`ir mustamlakachilik o`tmishi bilan bog`liq bo`lgan ayanchli sahifalariga bugungi kun nuqtai-nazaridan qayta baho berish alohida ahamiyat kasb etadi. Chor Rossiyasining hukmronlik yillari, mustamlakachilik tarixi soxtalashtirilib, buzib ko`rsatildi. Uzoq yillar davomida ijtimoiy ong-shuurimizga Chor Rossiyasi “O`rta Osiyodagi favqulodda sivilizatorlik vazifasi” to`g`risidagi, “o`lkaning qoloq xalqlari markazning davlat boshqaruvi natijasida go`yo zo`r muvaffaqiyatlarga erishganligi” haqidagi afsona astoydil targ`ib qilindi. Chorizm davrida o`lkaning tabiiy xomashyo boyliklari to`xtovsiz olib ketildi. O`zbek xalqining ko`p ming yillik milliy-madaniy boyligi talon-taroj qilindi, yalpi ruslashtirish va ma`naviy asoratga solish siyosati amalga oshirildi. Markazning O`zbekistonga iste`molchilik bilan munosabatda bo`lishi, o`zbek xalqining o`z milliy taqdirini o`zi erkin ravishda belgilash huquqi inkor etilishi, bir asrdan ko`proq davom etgan iqtisodiy va ma`naviy zulm behad va uzoq 1 Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barkamollik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: “O‘zbekiston”, 1997 y. 31-bet. 3

muddatli buzg`unchilik oqibatlariga olib keldiki, uning asoratlari hali-hanuz davom etmoqda. Ularni to`la-to`kis bartaraf etish uchun chor mustabid tuzum vujudga keltirgan og`riqli jarayon sabablarini ochib berish maqsadida iqtisodiy, ijtimoiy va ma`naviy sohalardagi amalga oshirilgan rivojlanish mexanizmining kelib chiqishi, qaror topishi va tadrijiy taraqqiyotini ilmiy jihatdan tavsiflab berish lozim. Chor Rossiyasining soxtalashtiruvchi bayonotlarini asosli ravishda rad qilish zarurligi, 130 yildan ko`proq davrda o`zbek xalqining mustamlakachilik zulmi ostida yashaganligini yetarli materiallar asosida ilmiy jihatdan ochib berishga qaratilgan fundamental tadqiqot mavzuning dolzarbligini tashkil etadi. Mavzuning maqsad va vazifasi. Mazkur mavzu o`z mohiyatidan kelib chiqqan holda quyidagi maqsad va vazifalarni belgilaydi: Mustaqillik yillarida mamlakatimiz olimlari mustamlaka o`tmishning haqqoniy solnomasini yaratish sohasida muayyan ishlarni amalga oshirdilar. Mustamlakachilik zo`ravonligi tarixi davri ko`p jihatdan hali “oq dog`lar” va “qora o`pirilishlar” bilan ajralib turibdi. Bular ayniqsa imperiya tuzumining iqtisodiy, ijtimoiy va ma`naviy tuzilmalariga, hukmron markazning o`zbek xalqini muntazam ravishda talash mexanizmini yaratishga va uni kuchaytirishga, mamlakatimizni chor imperiyasining qo`shicha xomashyo qo`shimchasiga aylantirilishi evolyutsiyasiga taalluqlidir. Tarixiy tafakkurning mazkur yo`nalishi ilmiy bilishning mustaqil obyekti sifatida rosmana ilgari surishga qadam qo`yildi. Ushbu tadqiqot ishining asosiy e`tibori Chor Rossiyasi mustamlakachilik siyosatini olib qarashga va ochib berishga qaratildi. Bitiruv malakaviy ishida zamonaviy ilmiy tasavvurlar asosida chor mustamlaka tuzumining umumiy va xususiy tomonlari ko`rsatib berildi. Milliy iqtisodiyotning mustamlakachilik rejalari asosida o`zgartirilishi, ishlab chiqaruvchi kuchlarni bir tomonlama joylashtirilishining yoritib berilishi, o`lkamizning metropoliya uchun xom ashyo yetkazib beruvchi qo`shimchaga va tayyor mahsulotlarni sotish bozoriga aylantirish mexanizmi ochib berildi. 4

Ishda O`zbekistonning tabiiy xom ashyo va odam resurslarini imperiya tarzda ishlatishga, sanoat va qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi sohasidagi milliy boyliklardan yoppasiga foydalanishga, paxta yakkahokimligi zo`ravonligining uzoq muddatga cho`zilgan salbiy oqibatlarini o`rganishga alohida e`tibor qaratildi. O`lkaning milliy boyliklarini zo`rlik bilan olib ketish, o`zbek xalqining ko`p ming yillik ma`naviy merosiga putur yetkazish, uning madaniy mulkka huquqini poymol qilish jarayonlari ham yoritilgan. Ko`plab rus sanoatchilari va ishbilarmonlari Turkiston o`lkasiga kelib, ko`plab yangi turdagi sanoat korxonalarini ochganligi, mahalliy boylar va hunarmandlarning mahsulotlari rus sanoatchilarining mahsulotlari oldida kasodga uchraganligi, qishloq xo`jaligi, xususan, paxtachilik va chorvaчилик sohasida olib borgan imperiyacha siyosatlarini ochib berishga harakat qilindi. Mavzuning o`rganilish darajasi. Turkiston o`lkasining rus mustamlakachiligi davrida kechgan hayoti tarixiy-ilmiy adabiyotlarda nisbatan to`laroq ifoda etilgan. Bu adabiyotlarni mazmun va mohiyat e`tibori bilan to`rt davrga ajratish mumkin. Birinchi davri asosan 1917 yilgacha yozilgan tadqiqotlarni, ya`ni tarixiy- ilmiy kitoblarda rus mustamlakachilik siyosatiga doir tanqidiy fikr-mulohazalar deyarli uchramaydi. Chunki ularning mualliflari asosan boshqa xalqlarni talashdan, ezishdan manfaatdor bo`lgan dvoryan – pomeshchiklar, zobitlar, savdo-sanoat korchalonlari, nufuzli amaldorlar bo`lishgan. Bu xil manbalarda ko`proq Rossiyaning Turkistonda qo`llay boshlagan iqtisodiy-siyosiy zug`umlarini oqlash, saltanat hukmron doiralarining manfaati nuqtai-nazaridan o`lkani o`zlashtirish bo`yicha tadbirlar ko`rish zaruryati bahs etiladi. Bu asarlardagi bosh g`oya, yetakchi yo`nalish, saltanatning Turkistondagi tajovuzi va mustabid tuzumini g`oyaviy asoslashga, ya`ni ikkinchi rus Turkistonini barpo etish uchun zaruriy yo`nalishlarni belgilashga qaratilishi bilan bog`liq edi. Bu jihatdan genaral leytenant M.A.Mersityevning “O`rta Osiyoning bosib olinishi tarixi” asari, V.I.Masolskiy, A.V.Krivashin asarlarini qayd etish mumkin. 5

Ikkinchi davr – 1920-1950 yillardagi adabiyotlarda Turkiston o`lkasidagi mustamlakachilik siyosati va uning asosiy yo`nalishlari, shuningdek, istiqlol uchun olib borilgan kurashlar qamrab olinadi. Bu mavzular shu davr adabiyotlarida, ayniqsa 20-yillar tarixshunosligida, bir qator mualliflarning asarlarida turli darajada, turlicha saviyada o`z aksini topdi. 20-yillarda qalam tebratgan mualliflar o`zlari tasvir etgan ijtimoiy-siyosiy voqea va hodisalarning bevosita ishtirokchilar bo`lishgan. Shu boisdan bu asarlarda davrning murakkab, ziddiyatli, mahzun ruhi ufurib G.M.Safarov, P.G.Galuzo, A.Z.Validiy To`g`on asarlarida to`laroq ma`lumot berilgan. Uchinchi davr esa – 50-yildan to 80-yillar birinchi yarmiga qadar yaratilgan asarlarni qamrab oladi. Bu davr adabiyotida tarixni soxtalashtirish va buzib talqin etish sohasida o`ziga xos an`ana shakllandi. Turkiston o`lkasida bo`lib o`tgan barcha milliy ozodlik harakatlari haqida ijobiy fikr bildirish u yoqda tursin, bor haqiqatni yozish go`yo rus xalqiga qaratilgan millatchilik sifatida baholanar edi. XIX asrning ikkinchi yarmidan milliy ozodlik harakatiga munosabat bildirish “ulug` rus xalqi bilan bo`lgan do`stlikka raxna solish” sifatida siyosiy xatoga yo`l qo`yildi. Bu davrda yozilgan asarlar soxtalashtirilib, bo`rttirib ko`rsatildi. To`rtinchi davrga oid adabiyotlar tarixshunoslikda “qayta qurish” deb nom olgan 80-yillarning ikkinchi yarmidan to Turkistonning mustaqillikka erishuviga qadar va mustaqillik yillarida vujudga kelgan asarlar majmuasidan iborat. Mavzuning manbaviy asosi. Bitiruv malakaviy ishning manbaviy asosini Prezident I.A.Karimov asarlari, risolalari, Azamat Ziyoning “O`zbek davlatchilik tarixi”; R.Bakirovning “Chor Turkistonda sud, shariat va odat”; N.Bobobekovning “O`rta Osiyo Rossiyaga qo`shib olinganmi”; H.Ziyoyevning “Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash; H.Ziyoyevning “Istiqlol – ma`naviyat negizi”; Ibratning “Farg`ona tarixi”; M.Hasaniyning “Turkiston bosqini”; S.Soatovning “O`rta Osiyoning Rossiyaga qo`shib olinishi va uning progressiv ahamiyati”; R.Shamsutdinovning “Istiqlol uchun kurash fidoyilari”, shuningdek, “O`zbekistonning yangi tarixi”, “O`zbekiston Chor mustamlakachiligi davrida” va shu kabi boshqa asarlar, risolalar, monografiyalar tashkil etadi. 6

Mavzuning nazariy-metodologik asosi. Mazkur ishning nazariy- metodologik asosini Prezident I.A.Karimovning ma`ruzalari, nutqlari, asarlaridagi xulosa va g`oyalar, Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 24 iyuldagi “O`zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to`g`risida”gi qarori hamda Prezident I.A.Karimovning 1998 yil 26 iyundagi bir guruh tarixchi olimlar, jurnalistlar, ziyolilar va ijodiy soha xodimlari bilan bo`lgan uchrashuvida bildirgan fikr-g`oyalardir. Mavzuning davriy chegarasi. Ishning davriy chegarasi XIX asrning ikkinchi yarmidan to 1917 yilgacha bo`lgan davr. Bunda Rossiyaning Turkistonni bosib olishdagi boshlagan harakatidan to sovet mustamlakachilik tuzumi o`rnatilganguncha bo`lgan davr yoritiladi. Mavzuning ilmiy ahamiyati. Mavzuni o`rganish jarayonida chor mustamlakachiligining Turkistonda olib borgan mustabid siyosati ilmiy jihatdan yoritildi. Mazkur mavzudan oliy o`quv yurtlari, kollej, akademik litsey va maktablarda chor imperiyasining Turkistondagi bosqinchilik siyosatini o`rganish jarayonida foydalanish mumkin. Ishning aprabatsiyasi BMI Qarshi davlat universiteti Tarix fakultet О`zbekiston tarixi kafedrasi qoshidagi “Yosh о`lkashunos” tо`garagida hamda 2011-2112 о`quv yilidagi talabalarning ilmiy-amaliy konferensiyasida ma`ruza qilingan. Bitiruv malakaviy ish Kirish, ikki bob, to`rt fasl, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati va ilovadan iborat. 7

I BOB. CHORIZM MUSTAMLAKACHILIK DAVRI I.1. Chor Rossiyasining Turkistonni bosib olishi XIX asrning birinchi yarmiga kelib, O`rta Osiyoda uch xonlik o`rtasidagi to`xtovsiz urushlar, kelishmovchiliklar xonliklardagi iqtisodiy, ijtimoiy, iqtisodiy- siyosiy vaziyatni tang ahvolga olib keldi. Bu hududlardagi madaniy ahvolni izdan chiqardi. O`lkadagi bunday vaziyat Rossiyadek bosqinchi davlat uchun o`z imkoniyatlarini amalga oshirishga qulay sharoit yaratdi. XIX asr o`rtalarida Angliya va Rossiya manfaatlari Turkistonda to`qnashdi. Rossiya siyosatchilari Buyuk Britaniyaning Turkiston va Kaspiy dengizining sharqiy tomonlarini bosib olishidan g`oyat xavfsirayotgan edi. Chunki Angliya o`z tasarrufidagi Hindiston va Afg`oniston orqali o`zbek xonliklari bilan savdo-sotiq va diplomatik aloqalar olib borar edi. Angliyaning asosiy maqsadi xonliklarni bosib olishga intilayotgan Rossiyaning rejalarini barbod qilish, uchchala xonlikni unga qarshi bir kuch qilib birlashtirish va O`rta Osiyo bozorlarini egallash edi. Rossiyaning O`rta Osiyoni bosib olishi quyidagi omillarni maqsadga oshirish rejasi mavjud edi: 1.Rossiya yengil sanoatini ta`minlab beruvchi arzon xom ashyo bazasini O`rta Osiyoda mavjudligi; 2.Qrim urushi (1853-1856) tufayli Qora dengiz bandargohlarining qo`ldan ketishi va uning o`rnini O`rta Osiyoni egallash orqali to`ldirish, shu orqali janubdagi muzlamaydigan dengizlarga chiqish va Turkiston bu bochqinchilik yurishlarida platsdarm vazifasini o`tashi; 3.Rossiyaning Yevropa bozorlari bilan raqobat qila olmasligi sababli ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotish uchun O`rta Osiyo bozorlarini egallash; 4.Rossiyada o`tkazilgan yer islohotlar tufayli qashshoqlashib qolgan aholini ko`chirib keltirish va ularni yer bilan ta`minlash. Iqtisodiy va siyosiy sabablarning kun tartibida turishi natijasida Chor Rossiyasi dastlabki harbiy harakatlarni boshlab yubordi. Urush harakati Qo`qon xonligiga qaratildi. Bosqinchilar zamonaviy qurol-aslahaga ega bo`lib, ularda 8

Yevropa urushlarida tajriba orttirgan generallar rahbarlik qilardilar. Qo`qon xonligida esa ichki nizo, hokimiyat uchun kurashlar avj olishiga qaramasdan xonlik aholisi dahshatli yov bilan o`z ona yurti, dini, g`ururi uchun kurashga otlandi. Dastlab genaral Perovskiyning qo`shini 1853 yili Qo`qon xonligining strategik qal`asi bo`lgan Oqmachitni egallash uchun harakat boshladi. Bir oy davom etgan qamal natijasida 28 iyun kuni hal qiluvchi jangda qal`a himoyachilari taslim bo`ldilar. Rus hukumati Oqmachitni qo`lga kiritishning katta ahamiyatini anglab, urush qatnashchilarining unvonlarini oshirib, orden-medallar va pul mukofotlari bilan taqdirlashdi. Oqmachit o`rniga qurilgan rus qal`asiga Perovskiy nomi berilib, “Perovskiy porti” deb ataladigan bo`ldi. Qrim urushi tufayli to`xtab qolgan harakatlar 1860 yilning yozida yana davom etdi. Polkovnik Simmeran boshchiligidagi rus qo`shinlari To`qmoq, so`ngra Pishpak qal`asini egalladi. 1864 yil 1 may kuni Verniy istehkomidan yo`lga chiqqan polkovnik Chernyayevning otryadi qattiq jangdan keyin Avliyoota qal`asini ham bosib oldi. Chernyayev Avliyootani egallagani uchun general unvoni va ordeni bilan taqdirlandi. 1847- 64 yillarda rus davlati Qo`qon xonligining Qozog`iston va Qirg`iziston hududlariga qattiq zarba berib, ko`pgina joylarni egalladi. Turkiston va Chimkent shaharlari Qo`qon xonligining muhim va tayanch shaharlaridan edi. Chor Rossiyasi qo`shinlari ushbu muhim ikki shaharga zarba berishga kirishdi. Turkiston va Chimkentni himoya qilish uchun sarkarda Alimqul Qo`qondan yetib keldi va shahar mudofaasini tashkil qilishga kirishdi. 1864 yil 12 iyulda Turkiston bosib olindi. Veryovkin Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasidagi osori-atiqalarni talon-taroj qilib, Rossiyaga jo`natib yubordi. General Chernyayev boshchiligidagi qo`shinlar Chimkentni qamal qilar ekan, bu yerda sarkarda Alimqul zarbasiga uchradi. Nihoyat, 1864 yil sentabr oyida asosiy janglar Chimkentda boshlandi. Harbiy texnika jihatidan ustunlikka ega bo`lgan rus qo`shinlari Chimkentni bosib oldi. Turkiston va Chimkentni bosib olinishi natijasida rus harbiy sarkardalari va soldatlarining bosqinchilik harakatlari yanada kengayib, endilikda mintaqaning eng 9

katta va boy shaharlaridan bo`lmish Toshkentni bosib olishga keng yo`l ochildi. 1864 yilda general Chernyayev katta harbiy qo`shin bilan Toshkentning sharqidagi Darvishak qopqa degan joyga yetib keladi. 2 oktabrda dastlabki hujum boshlanadi. Bu hujumga qarshi toshkentliklar qattiq kurash olib boradilar. General Chernyayev mag`lubiyatga uchrab Chimkentga qaytib ketishga majbur bo`ldi. 1865 yil 28 aprelda Chernayayev Niyozbek qal`asini egallashga buyruq berdi. Toshkent mudofaasini tayyorlashda Alimqul sarkardaning xizmatlari katta bo`ldi. U 8 may kuni o`zining katta qo`shini bilan Qo`qondan Toshkentga keldi. 1865 yil 9 may kuni har ikki tomon to`qnashdi. Alimqulning halok bo`lishi bois toshkentliklar orasida sarosima boshlandi. 17 iyulda esa ko`plab qon to`kilishlarning oldini olish maqsadida muzokaralar boshlandi. Chernyayev shaharning Hakimxo`ja qozikalon Abdurahmon eshon, domla Solihbek oxun singari nufuzli kishilari bilan muzokara olib borib, “Toshkent shahri aholisi o`z ixtiyori bilan Rossiya imperiyasi tarkibiga qo`shildi” degan soxta ahdnomani to`ldirishga majbur qildi. Ular bunga rozi bo`lmasalar jazolashdi. Soxta ahdnomani to`ldirishni Abdusattor Qoraboshi o`g`liga topshirdi. So`ngra shahar kattalarining barchasiga majburiy ravishda qo`l qo`ydirib olishdi. Bu ahdnoma tufayli bosqinchilik siyosati oqibatida Angliyadek kuchli davlat bilan urushga majbur bo`lib qolishdan cho`chigan Rossiya hukumati xalqaro jamoatchilik ko`z o`ngida o`z xatti-harakatlarini oqlashga urinishdi. Ahdnomadan nusxalar ko`chirib shahar ko`chalariga yopishtirib chiqildi. Toshkent bosib olingach, bu shahar Rossiya imperiyasining Turkiston masalasiga daxldor barcha siyosiy masalalarni hal qiladigan, rus qarorgohi xizmatini bajaruvchi makonga aylanib bordi. Toshkent bosib olingach, bosib olingan hududlarda 1865 yili Turkiston viloyati tashkil qilinadi. Turkiston viloyatining harbiy gubernatori qilib tayinlangan general Chernyayev 1866 yil yanvar oyida Buxoro amirligini bo`ysundirish uchun unga qarshi e`lon qilinmagan urush boshladi. Rus istilochilari bosqinchiliklari oqibatida xonlikning O`ratepa, Jizzax, Yangiqo`rg`on hududlari Rossiya tarkibiga kiritildi. 10

Rossiya imperatori Aleksandr IV farmoniga ko`ra 1867 yil 14 iyulda Turkiston harbiy okrugi va Turkiston general gubernatorligi tashkil qilindi. Amirlikdan tortib olingan hududlarda 1868 yil Zarafshon okrugi tuzilib, unga general-mayor Abramov boshliq etib tayinlandi. Amir Muzaffar tomonidan amirlik mustaqilligini amalda yo`qotuvchi va katta iqtisodiy talofotlarga sabab bo`luvchi sulhning tuzilishi xalq yuqori tabaqa vakillarining noroziligi va nafratini yanada kuchaytirdi. Shu boisdan ham Shahrisabz va Qarshida urush harakatlari keng tus oldi. Amirdan norozi bo`lgan kuchlar uni hokimiyatni boshqarishda va amirlikning ancha qismini yo`qotganlikda ayblab, chor hukumatiga qarshi urushni davom ettirishni o`z oldilariga maqsad qilib qo`ydilar. Abdumalik to`ra, Jo`rabek, Bobobek hamda Sulton Sodiq birgalikda ozodlik kurashini boshlab yubordilar. Bular avval Amir Muzaffarga qarshi urushib, avval Shahrisabzni, so`ng Qarshini egalladilar. 1868 yilning kuzida Amir Muzaffar fon Kaufmandan yordam so`radi. Fon Kaufman general Abramov boshchiligida qo`shin yubordi. Kuchlar teng bo`lmaganligi uchun Abdumalik to`ra bilan Sulton Sodiq Xiva xoni huzuriga boradi. Abdumalik to`ra ko`p o`tmay Afg`onistonga ketadi. U yerdan ham yordam ololmagach Xudoyorxon huzuriga keldi. U yerdan Qashqarga, Yoqubbek huzuriga boradi va shu yerda yashab, 1909 yil Peshavorda vafot etadi. Chor Rossiyasining hukmron doiralari Buxoro amirligi va Qo`qon xonligi yerlaridan tashkil topgan Turkiston general gubernatorligini O`rta Osiyodagi harbiy operatsiyalari uchun tayanch markaziga aylantirib, istilo tig`ini Xiva xonligiga qaratishdi. Bekovich-Cherkasskiy ekspedetsiyasining halokati va 1839 yilda Perovskiy yurishining barbodi chor generallari yodidan chiqmagan edi. O`zbek xonliklarining uchinchisi Xiva o`z mustaqilligi bilan mustamlakachilar uchun jiddiy xavf solib turar edi. 1872 yil oxirlarida harbiy vazir boshchiligida Peterburgda Turkiston, Orenburg general-gubernatorlari va Kavkazdagi podsho noibi ishtirokidagi maxfiy kengashda Xiva xonligini bosib olishga uzil-kesil qaror qilindi. Generallar rejasiga ko`ra Turkiston general-gubernatorligiga tegishli kuchlar sharqdan, Orenburg general-gubernatorligi va Kavkaz noibligiga oid harbiy kuchlar g`arb va shimoliy-g`arb tomondan yurishi kerak edi. Rossiyaning 11

tajovuzkor niyati Xiva xoni va uning amaldorlariga ma`lum edi. Said Muhammad Rahimxon II ruslar tahdidiga qarshi Angliyadan madad so`ragandi. Angliyaning hukmron doiralari Xiva mustaqilligini saqlab qolishdan manfaatdor bo`lsalar ham, Rossiya bilan ochiq to`qnashuvdan xavfsirar edilar. Xiva xoni o`z kuchiga ishonib ish ko`rishi lozim edi. Xonlik qo`shinida 27 ta eski zambarak, 2 ming otliq, 4 ming navkardan iborat harbiy kuch bo`lib, ular ham asosan poytaxtda jamlangan edi. 1 Xivani bosib olishga harakat boshlagan Rossiya qo`shini esa ham son, ham sifat jihatdan va harbiy qurol-yarog`lar texnikasi bilan ham Xiva xonligi qo`shinidan ustun edi. Turkiston otryadiga 27 rota, 1800 ta kazak va 19 ta to`p bilan fon Kaufman; Orenburg otryadiga 15 rota, 600 ta kazak, 8 ta to`p bilan polkovnik Veryovkin qo`mondon bo`lib, 2 Orol flotiyasi ham ular ixtiyorida edi. Turkiston general-gubernatori fon Kaufman hujum oldidan Xivani siyosiy tarafdan yakkalab qo`yish uchun Buxoro amiri va Qo`qon xoniga tahdidli maktublar yo`llab, ularni Xivaga yordam bermaslikka chaqirdi. Xiva xoni masalani tinch yo`l bilan hal qilishga urinishlari behuda ketgach, harbiy kengash chaqirib, mudofaa rejalarini tuzadi va dushmanga qarshi o`zining lashkarlarini, lashkarboshilarini safarbar qiladi. Matmurod devonbegi, Mahmud yasavulboshi, Yoqubbek qalmoq, Eltuzar inoq va Bobomehtar rahbarligidagi o`zbek va turkman qo`shinlari rus qo`shini hujumini qaytarish uchun ikki guruhga bo`linadi. General Veryovkin Qo`ng`irotga yurish qilib, talofotlar berib bo`lsada, Xo`jayli va Mang`it qal`alarini ishg`ol qildi. Keyinchalik Xorazmning ko`hna qal`asi Xazorasp egallandi. Bu qal`ani fon Kaufman o`ziga qarorgoh qilib, ichkariga harakat qilish uchun tayanch muhitga aylantirdi. 1873 yil 29 may kuni ruslarning asosiy kuchlari Xivani bosib olish harakatlarini boshladi. Muhammad Rahimxon II Xivani o`z ixtiyoridagi kuchlar bilan mudofaa qilib bo`lmasligiga ishonch hosil qilgach, Chumchuqsho`r tomondagi turkman ovuliga qochishga majbur bo`ldi. Bundan foydalangan Amir To`ra va Otajon To`ra xon nomidan fon Kaufmandan Xiva shahrini vayron etmaslikni so`radi. Ammo, Kaufman ulardan 1 Ziyoyev H. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. T.: “Sharq”, 1998 y. 2 O‘zbekistonning yangi tarixi. Turkiston Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida. T.: “Sharq”, 2000 y. 12

xonni topishni talab qildi va muzokaralarni faqat u bilan olib borishi mumkinligini bildirdi. Muhammad Rahimxon Xivaga qaytib kelgach, bosqinchilar saroyni egallab, barcha qimmatbaho buyumlarni, 300 ta qo`lyozma asarni Peterburgga jo`natadi. 1873 yil 17 avgustda Gandimiyon qishlog`ida fon Kaufman sulh shartnomasini Muhammad Rahimxonga havola etadi: bunga ko`ra, Amudaryoning o`ng qirg`oqlari Rossiya ixtiyoriga o`tdi. Rus savdogarlari xonlik hududida erkin savdo qilish huquqini oldilar. Xiva xonligi Rossiya vassaliga aylanib, xonlik zimmasiga 2 mln. so`mlik tovon to`lash majburiyati yuklandi. Rus davlati Buxoro va Xiva xonliklariga qarshi urush olib borayotgan yillari Qo`qon xonligida chuqur siyosiy va iqtisodiy inqiroz hukm surmoqda edi. Bu vaqtda xonlik yerlarining yarmi rus davlati tomonidan bosib olingan edi. Uning hududi asosan Farg`ona vodiysidan iborat bo`lib, Xudoyorxonning hukmronlik davrini Ibrat o`zining “Farg`ona tarixi” asarida quyidagicha yozadi: “Xudoyorxon Rusiyadan xotirjam bo`lib, vaqtini o`yin-kulgu bilan o`tkazib, ulamo va fuzalo nasihatlariga amal qilmay, jabru-zulm tarafidan o`tib turganida raiyatu xalq undan yuz o`girdi”. 1 Xudoyorxonning qattiq zulmi, og`ir iqtisodiy hayot hamda Rossiyaning itoatli xizmatkoriga aylanishi xalq g`azabini qo`zg`atdi. Xonga qarshi xalq bilan birgalikda saroy harbiylari va amaldorlari, ruhoniylar va savdo vakillari ham bosh ko`tardi. Bunda o`zbeklar, qirg`izlar va tojiklar faol qatnashib Xudoyorxon va rus davlatining tajovuziga qarshi kurashdilar. Chor Rossiyasi O`rta Osiyoni bosib olgach, chor ma`murlari tomonidan boshlangan dastlabki ish o`lkada ma`muriy-boshqaruv tizimini mustahkamlash edi. Chor mustamlaka siyosati ma`muriy boshqaruv tizimini yaratishda boshqa davlatlar o`rnatgan ma`muriy-boshqaruv tizimi Turkistonning jahon sivilizatsiyasidan chetda qolib ketgan “yarim yovvoyi xalqlar uchun ma`qul bo`lmaydi”, degan fikrga amal qilib keldi va tipik Rusiya boshqaruv tizimini yaratdi. Shu maqsadda 1867 yili imperiyaning boshqa mintaqalaridan farq 1 Ibrat. Farg‘ona tarixi. T.: “Meros”, 1991 y. 13

qiluvchi, o`ta harbiylashtirilgan Turkiston general-gubernatorligi ta`sis etildi. “Turkiston general-gubernatorligi viloyatlarini boshqarish haqidagi vaqtli nizom” loyihasida ham shu holat o`z aksini topdi. “Harbiy xalq boshqaruviga asoslangan” general-gubernatorlik o`z qo`lida harbiy va fuqaro hokimiyatini birlashtirdi. Turkistonda chorizm barpo etgan bu mastamlakachilik apparatining birinchi vazifasi Rossiya manfaatlarini har tomonlama himoya qilish, o`lkaning tabiiy boyliklarini talash bilan boshlanib ketdi. O`z navbatida ma`muriy-boshqaruv apparati xodimlarining asosan ruslardan tashkil topganligi ham chorizm olib borgan siyosatning mohiyatini ochiq-oydin ko`rsatib berdi. Turkiston general-gubernatorligi Rossiya hudidagi birorta ham gubernalar ega bo`lmagan huquqlarga, katta imtiyozlarga ega bo`ldi. Jumladan, u xorijiy davlatlar bilan diplomatik munosabatlar olib borishi, soliq siyosatini belgilashi mumkin edi. Markaziy boshqaruvda general-gubernatorlikning ahamiyati katta bo`lganligi sababli general-gubernatorlik dastlab to`rtta bo`limdan iborat bo`ldi. Bu bo`limlar: ma`muriy-nazorat ishlari, moliyaviy-xo`jalik ishlari, soliqlar nazorati, sud va huquq ishlari bilan shug`ullandi. Ma`muriy-boshqaruv zo`ravonlikka asoslangan doimiy usul sifatida saqlanib qoldi. 1886 yil “Turkiston o`lkasini boshqarish to`g`risidagi nizom”, “Turkiston o`lkasida yer-o`lka tuzilishini joriy etish to`g`risidagi qoidalar”, aholini ko`chirish to`g`risidagi 1906 yilgi siyosat va boshqalar natijasida yer munosabatlari va soliqqa tortishning butun tizimiga o`zgartirishlar kiritildi. Bu tadbirlar yer egalari, butun xalqning ijtimoiy ahvolini yanada og`irlashtirdi. Mazkur qonunlarni ishlab chiqish jarayonida Turkiston o`lkasining manfaatlari va uning iqtisodiy rivojlanish ehtiyojlari, unda yashayotgan aholining talablari hisobga olinmadi, u davlat hukmronligi to`la-to`kis qaroli bo`lib qoldi. Chorizm mintaqaning yer maydonini to`liq chegaralab chiqdi. Aholiga uch toifadagi – sug`oriladigan, lalmi va ishlov berilmaydigan yerlar biriktirib qo`yildi. Ularga og`ir soliqlar solindi. Mahalliy aholidan “ortiqcha yerlarni” zo`ravonlik bilan tortib olish hisobiga Rossiyadan aholini ko`chirib keltirish muammolari hal etildi. Paxta chorizm uchun muhim strategik yechim bo`lib, uning paxta sohasida 14

AQSHdan mu staqil bo`lishni ta`minlash jihatidan sug`oriladigan yerlar paxta yetishtirish uchun qaytadan taqsimlandi. Bu “o`zgarish”larning barchasi mustamlakachilik siyosatining belgilarini o`zida aks ettirgan bo`lib, Turkistonni iloji boricha ko`proq metropoliyaga bog`liq qilib qo`yishga, mazkur mintaqada yashovchi xalqlar ongiga bu ular uchun tarixan mumkin bo`lgan va mos keladigan birdan-bir yo`lidir degan fikrni singdirishga qaratilgan edi. Oddiy fuqaro chorizm “o`zgarishlari”ning chinakam mohiyatini hamisha ham anglab yetmasada, lekin qashshoqlashib va xonavayron bo`lib borgan sari chorizm o`zining har bir ishini o`z foydasiga va mustamlakachilar manfaati nuqtai-nazaridan baholashini tobora aniqroq tushuna bordi. Turkiston jamiyati o`zining tang ahvolga tushib qolganligini tobora chuqurroq his etib uyg`ona boshladi va harakat qilishga o`tdi. Podsho qonunlarining nomukammal ekanligi, yerlar adolatsiz taqsimlanayotganligini ko`rsatib, vaziyatni o`zgartirishga intildi, lalmi va ishlov berilmaydigan yerlardan voz kechdi, dehqonlarning xo`jaliklarga majburan biriktirib qo`yilishiga, soliq va o`lponlarga qarshi chiqdi, ma`murlarning o`zboshimchaligidan g`azabga keldi. Aholining qattiq g`azabidan qo`rqqan ma`muriyat xavotirlik bilan quyidagilarni ta`kidlaydi: “Xalq ommasi o`zi bilan bir dindagi xon hukmronligi vaqtidagi xotiralari, o`zining ruhoniylari va olimlariga hurmat tuyg`usini hali unutgan emas, xalq sudiga berilgan keng hokimiyat qozilarga bo`lgan hurmatni qo`llab-quvvatlamoqda; ruhoniylar va qozilarning qo`llab-quvvatlashi bu ommani o`ziga to`la qaramlikdan saqlash imkonini berdi... Shu omillar tufayli omma agar bunga qulay sharoit topilsa, hukumatdan o`zini chetga olishga hali qarshi emas”. 1 Chor ma`murlari shu xildagi ma`lumotlarni olar ekan, chor idora zulmiga qarshilik ko`rsatish ortib borayotganini aniq ko`rar va uni har qanday yo`llar bilan bostirishga harakat qilardilar. Boshqaruv sohasida ma`muriy, politsiya va ta`qib qilish vakolatlari kengayganligidan ularga katta favqulodda va harbiy ko`rinishdagi chora va usullarni qo`llash huquqi berildi. Harbiy dala sudlari, shafqatsiz jazo ekspedetsiyalari, siyosiy qidiruv organlari, surgun qilish va turmalarga tashlash 1 Mustabid tuzimning O‘zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix shohidligi va saboqlari. T.: Sharq”, 2000 y. 25-b. 15

kabi usullardan keng foydalanildi. Sud tizimida o`z faoliyatini davom ettirib kelayotgan qozi, biy sudlari bilan bir qatorda rus sudlari – kelishtiruvchi, uyezd, viloyat, okrug sudlari va Toshkent sud palatasining vakolatlari ish olib borish a`zoligi kengaytirildi. 1898-1899 yillarda ular uzil-kesil imperiyacha tus oldi. Chorizm mintaqada “aholini to`g`ri joylashtirish” va uni yanada ruslashtirish masalasini kuchaytirdi. Ma`naviy sohada musulmon ruhoniylariga maktablar, madrasalar, islomning ijtimoiy institutlariga qarshi qo`poruvchilik faoliyati kuchaytirildi, ayni vaqtda rus-tuzem, cherkov-qavm, yakshanbalik va boshqa maktablarning, provaslav cherkovlari, saborlar, ibodatxonalar, monastrlar va turli missiyalarning faoliyat ko`rsatishi uchun imkoniyat maydoni kengaytirildi. Rus hukumati Turkiston aholisining ongi, uning ijtimoiy munosabatlari ko`p asrlar mobaynida islom ahkomlari va an`analari bilan belgilab kelinganligi, uning tarkibiy qismi bo`lmish shariat siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy qonun-qoidalarning, huquqiy va ahloqiy an`analarning butun bir majmuadan iborat ekanligini his qilib, bu jamiyatning tabiiy-tarixiy rivojlanish yo`lidan zo`rlik bilan boshqa tomonga burib yuborishni rejalashtirdi. Kaufman davrida “diniy urf-odatlar va marosimlarga aralashmaslik to`g`risida”gi shovqin-suronlar bilan ruhoniylarning mulki davlat mulki deb e`lon qilindi, ular arzimagan pulga chor generallari yuqori amaldorlari, savdogarlar va yangi kapitalistlarga sotib yuborildi, shaharning ruslar yashaydigan qismlari va boshqa obyektlarni qurish uchun ajratib berildi. Keyinroq vaqflarni tashkil etish butunlay ta`qiqlandi. 1886 yilgi Nizomning 226-moddasida bu haqda shunday deyilgan edi: “Yangi vaqflar tashkil etilishga general-gubernatorning ruxsati bilan uning alohida hurmat-e`tiboriga sazovor bo`lgan taqdirdagina yo`l qo`yiladi”. Yoki 267-moddada: “Vaqf hujjatlarini tasdiqlash, vaqflarni boshqarishni yo`lga qo`yish, vaqf daromadlaridan foydalanishning to`g`riligini kuzatib borish va ularni taftish qilish huquqi viloyat boshqarmalariga tegishlidir”. Viloyat boshqarmalari esa o`rta bo`g`in chor amaldorlariga tegishli edi. O`lkani rus burjaziyasi boshqarishi, dvoryan pomeshchiklar mulkiga aylantirilishida tayanch nuqta vazifasini o`tashi uchun Toshkent general-gubernatorlik markazi etib 16

tayinlandi. Shu boisdan istilochilar tomonidan “Rus Toshkentini barpo etish” uchun maxsus komissiya tuzildi. Ushbu komissiya tomonidan mahalliy aholi uylaridan haydalib, zo`rlik bilan ko`chirilib, ma`muriy xodimlar uchun yangi turar- joylar, bog`lar barpo etildi. Toshkent shahri ikki qismga bo`linib, “Yangi shahar” va “Eski shahar” nomini oldi. “Eski shahar” aholisi shaharning ruslar yashaydigan qismiga o`tishi ta`qiqlandi. Chor ma`muriyati Toshkent shahar boshqaruvini kuchaytirish uchun ham “Shahar nizomi” tayyorlab, saylovchilar tarkibini belgiladi. Unga ko`ra saylovchilar uch toifaga ajratilib, ushbu guruhga ko`p mulkka ega bo`lgan shaxslar kiritildi. Ishchilar, hunarmandlar, ziyolilar uncha ko`p mablag`ga ega bo`lmaganligi sababli ular saylovdan mahrum etildi. Har bir toifa boshlig`i – hokimto`ra ishtirokida shahar dumasi va boshqarmasi saylandi. Toshkent dumasi ustidan bo`lgan qat`iy nazorat general-gubernator tomonidan olib borildi. Turkiston istilo qilingan dastlabki vaqtdan boshlab chor Rossiyasi o`lkani boylik orttirish manbai deb bildi. Metropoliyaning iqtisodiy siyosati Rossiya sanoatini muntazam xom-ashyo bilan ta`minlab berish maqsadida paxtachilik, qishloq xo`jaligining sanoatbop mahsulot beradigan sohalarini rivojlantirish, yer islohoti o`tkazish yo`li bilan natural xo`jalik rivojlanish imkoniyatlarini cheklash, sanoat mahsulotlarini sotish uchun keng bozorlar yaratish, mahalliy hunarmandchilikning to`qimachilik sanoati mahsulotlari bilan raqobat qiladigan sohalarini tugatish maqsadini ko`zladi. Bu siyosatdan Rossiya to`qimachilik sanoati korchalonlari, dvoryan pomeshchiklari, rus burjuaziyasi manfaatdor edi. Shuning uchun chor ma`muriyati o`lkada paxtachilik sanoatini rivojlantirish uchun mablag`larini ayamadi. Paxtaga bo`lgan ehtiyoj shu darajada kuchaydiki, paxtachilik butun aholining kuchi va e`tiborini o`z girdobiga olgan sohaga aylanib ketdi. Paxtachilik rivojlanishi bilan xomashyo yetishtirish yo`liga o`tib olgan dehqonlar ahvoli tobora og`irlashib bordi. Chunonchi, ijtimoiy tabaqalanish kuchayib borayotganini ko`rsatuvchi bu jarayon ishlab chiqarish kuchlari keng rivojlanmagan mustamlaka o`lkada bo`layotganligi sababli yanada ko`proq og`ir oqibatlarga olib kelib, 17

ayniqsa, oziq-ovqat mahsulotlari masalasida qiyinchiliklar keltirib chiqardi. Rus ma`murlari bu vaziyatda foydalanib, chetdan keltirilayotgan mahsulotlarga ham narxlarni o`zlari belgilay boshladilar. O`lka boyliklarini talash, bosqinchilarning mustamlakachilik manfaatlariga xizmat qiladigan temir yo`llar qurishni taqazo etar edi. Shu sababli uzoqqa mo`ljallangan harbiy va iqtisodiy rejalarni hisobga olib, janubiy chegaralarni mustahkamlashga xizmat qiladigan temir yo`llarni qurishga kirishdi. 1884-1886 yillarda Mexaylovskiy ko`rfazidan Chorjuygacha Kaspiyorti temir yo`li qurildi. 1906 yil Toshkent-Orenburg temir yo`li qurilib ishga tushirildi. 1912 yilga kelib Farg`ona vodiysi Rossiya bilan temir yo`l orqali bog`landi. Xullas, bu istilochilik harakatlarining barchasi o`lkani xomashyo hamda savdo bozori sifatidagi mavqeini yanada mustahkamladi va Turkistondan mahsulot olib kelish, olib ketish bo`yicha o`lkani Rossiyaga butunlay qaram qilib qo`ydi. 18

I.2. Chorizmning Turkistondagi mustamlakachilik siyosati XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi bosqinchilik siyosatining eng asosiy obyektlari О`rta Osiyodagi Buxoro amirligi, Qо`qon va Xiva xonliklari bо`ldi. Ularning о`z holicha mustaqilligi, о`zaro hamjihatlikning yо`qligi, ayniqsa, mintaqada birinchilikni qо`lga kiritish uchun avj olgan ichki kurashlardan foydalangan Rossiya birin-ketin ularni о`ziga bо`ysundirdi. Chorizmning bu bosqinchilik harakati begona hududni bosib olish va uni mustamlakaga aylantirish bilangina chegaralanmay, balki mahalliy aholining madaniyati va ma`naviy asoslariga ham katta zarar keltirdi. Bu hol esa О`rta Osiyo xalqlarining g`azab- nafrat bilan qarshilik kо`rsatishiga sabab bо`ldi. Sovet idora usulining tazyiq о`tkazish, qо`rqitish, qatag`onlar, gulaglar va hokazo usullar bilan niqoblangan bir necha о`n yilliklari ana shu qarama-qarshilik belgisi ostida о`tdi. Farg`ona, Olmaota, Tbilisi, Vilnyus, Boku va boshqa joylarda yuz bergan noxush voqealar misolida bu tuzumning halokatidan darak beruvchi alomatlar paydo bо`lganidan keyingina sovet rahbariyati yon berishga – “tuzumni birmuncha zaiflashtirishga”, SSSR milliy respublikalari, shu jumladan O`zbekistonning ham mustaqil ravishda mustamlakachilik zanjiridan xalos bо`lishiga halaqit bermaslikka majbur bо`ldi. XX asrdagi haqiqiy tarixiy jarayonning bugun borishi agar mustamlakachilik davrining boshlanishi mintaqaning podsho qо`shinlari tomonidan zabt etilishi bilan bir vaqtga tо`g`ri kelsa, uning halokati XX asrning oxirlaridagina yaqqol namoyon bо`ldi. О`zbekiston suvyeryen mustaqil davlat maqomini oldi. Uning xalqlari jamiyatni demokratik asoslarda о`zgartirish yо`lidan borib, bozor munosabatlarini va erkin tadbirkorlikni rivojlantirishga intilmoqdalar. Bunday davrlashtirish faqat О`zbekiston tarixining, XIX asrning ikkinchi yarmi XX asrdagi voqyeliklar va ularning rivojlanishiga mos tushib qolmasdan, balki Yevropaning sanoat kapitalizmi tajovuziga uchragan Sharq tarixiga ham muvofiq kyeladi. Bu davrlashtirish nafaqat mintaqadagi tarixiy jarayon mohiyatini idrok etish, shu bilan birga, undagi muayyan qonuniyatlar va о`ziga xos xususiyatlarni ajratib kо`rsatish, О`zbekiston xalqi shu qadar uzoq vaqt mobaynidagi tutqunlik sharoitida uni haqiqatda ikki marta ijtimoiy-madaniy halokatlarga mahkum etgan va tuzumlarga 19

qarshi turish uchun o`z salohiyati va ma`naviyati poydevorini qanday qilib saqlab qolganini anglab yetish va tushunish imkonini beradi. Chorizmning XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida O`rta Osiyoga nisbatan amalga oshirgan strategik rejalarni amalga oshirish uchun barcha imkoniyatlarni ishga soldi. Mustamlakachilik negizlari chorizm bosqinchiligi bilan chambarchas bog`liq bo`lganligi sababli XIX asrning birinchi yarmidayoq uning uchun zamin tayyorlanadigan bo`ldi. Keng ko`lamli qidirish ishlari olib borish, Qo`qon xonligining hududiy yaxlitligini vaqti-vaqti bilan buzib turish, uning chegaralariga qo`pol ravishda bostirib kirish, Sirdaryoning quyi oqimlaridagi Raim (1847), Oqmachit (1857), G`arbiy Sibir tomondan Kopal (1847), Olmaota yaqinidagi Verniy (1854) va boshqa strategik jihatdan qulay bo`lgan mudofaa inshootlarini zabt etish bilan qo`shib olib borildi. Rossiya tomonidan qurilgan manzilgohlar, istehkomlar va mudofaa inshootlari Orenburg va Sibir harbiy-strategik yo`llaridagi tayanch, rus bosqinchilarining Qo`qon, Buxoro va Xiva xonliklari hududlari sari chuqur kirib borishi uchun esa boshlang`ich nuqtalar bo`ldi. XIX asrning ikkinchi yarmidagi voqealarning avj olishiga xalqaro omil – Rossiya bilan Angliyaning O`rta Osiyoda ta`sirga ega bo`lish uchun keskin raqobatlashuvi ham muhim ahamiyat kasb etdi. Jahondagi yetakchi davlatlarga aylanib qolgan ikki imperiya – Rossiya va Britaniya bir-biridan xavfsirashi tufayli, ya`ni bir tomon O`rta Osiyo hududini ikkinchisiga qaraganda oldinroq qo`lga kiritishi mumkinligidan cho`chib, ayni bir vaqtning o`zida o`z harakatlarini boshlab yubordilar. Biroq, agar London Afg`onistondagi mag`lubiyatlari va Hindistondagi beqarorlik tufayli mazkur mintaqadagi hujumkorlik strategiyasining xarajatlari o`zi qo`lga kiritishi mumkin bo`lgan manfaatlardan ortiqroq bo`lishini tushunib yetib, chegara siyosatiga qaytgan bo`lsa, Peterburg mustamlakalarga ega bo`lish sivilizatsiya olamiga mansublik belgisidir, deb baho beruvchi shuhratparast generallari qistovi bilan 40- 50 yillarda Qo`qon xonligidan tortib olingan hududlarni qoziq qoqib ajratib olishga va xonlikka qarshi keng miqyosli harbiy harakatlarni avj oldirishga intildi. Harbiylarning tez sur`atlar bilan kuchayib borgan bosqinchiligi Rossiya tashqi 20

ishlar vazirligi tomonidan birmuncha vaqt “so`ndirildi”, chunki u o`z xususiyatiga ko`ra xalqaro vaziyatga, G`arb bilan Sharqning jamoatchilik fikriga quloq solishga majbur bo`ldi, shiddatli hujumlardan xoli turish haqida ogohlantirildi. Rossiya tashqi ishlar vazirligi tayyorgarlik bosqichini cho`zishni diplomatik agentlar, elchixonalar, missiyalar, milliy va savdo ekspedetsiyalari orqali mintaqada sinchkovlik bilan keng ko`lamda razvedka ishlari olib borishni talab qildi. Tashqi ishlar vazirligining Osiyo departamenti bu kabi ishlarning bevosita tashkilotchisi bo`ldi. Unga harbiy vazirlik, moliya vazirligi va boshqa idoralar faol yordam ko`rsatdilar. Masalan, 1858 yili birdaniga uchta ekspedetsiya tuzildi: sharqshunos N.V.Konikov boshchiligidagi “ilmiy” ekspedetsiya Eron va Hirot vohasiga; Ch.Valixonov boshchiligidagi savdo ekspedetsiyasi Qashqar (Janubiy-Sharqiy Turkiston)ga va diplomatik ekspedetsiya Xiva hamda Buxoro xonliklariga yuboriladigan bo`ldi. Bu ekspedetsiyaga Londondagi rus harbiy agenti, O`rta Osiyoga hujum qilish siyosatining tarafdori, polkovnik N.I.Ignatev boshchilik qildi. 1 Ekspedetsiyalar tashqi ishlar vazirligi va harbiy vazirlikning maxsus yo`riqnomalari hamda hamkorlik qiluvchi guruhlar bilan ta`min etildi. Ular tarkibiga diplomatlar, olimlar, topograflar, geologlar, geograflar, harbiy mutaxassislar, Rossiya savdo-sanoat doiralarining vakillari kiritildi. Masalan, N.P.Ignatevning diplomatik missiyasiga 190 dan ortiq kishi hamkorlik qildi. Uning ixtiyoriga hatto A.I.Butalov qo`mondonligi ostidagi Orol flotiyasi ham berildi. Alohida ahamiyat berilgan bu missiya oldiga quyidagi vazifalar qo`yildi: mintaqadagi umumsiyosiy vaziyatni o`rganish; Buxoro va Xivada rus savdosini kengaytirish va yaxshilash; xonlik ishlariga “inglizlarning zararli aralashuvi”ni barbod qilish va ularni o`z tomoniga jalb etish, rus savdo kemalarining Amudaryo bo`ylab erkin suzib yurishiga xonlarning roziligini olish. I.I.V yo`riqnomasida: “Sizlarga yuklatiladigan ishlarning eng muhimi Amudaryo bo`ylab ochiq kema qatnovini yo`lga qo`yishdan iborat. Bu vazifani bajarish uchun imkoni bo`lgan barcha vositalar bilan harakat qilishingiz kerak”. 2 1 O‘zbekistonning yangi tarixi. Turkiston chor mustamlakachiligi davrida. T.: “Sharq”, 2000 y. 55-b. 2 Mustabid tuzumning O‘zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix shohidligi va saboqlari. T.: “Sharq”, 2000. 10-b. 21

Harbiy vazirlik yo`l-yo`lakay topografik, statistik va “umuman harbiy ma`lumotlar”; Amudaryo, turkmanlar, “ularning harbiy kuchi” va Xivaga munosabati, Xivadan va Buxorodan Eron va Afg`onistonga boradigan yo`llar, Amudaryoning yuqori oqimidagi vodiydan Hindukush orqali Hind o`lkasiga, Buxorodan Samarqand va Qo`qon xonligiga olib boradigan yo`llar, Xiva, Buxoro va iloji boricha Balxning harbiy kuch va vositalari to`g`risida ma`lumotlar to`plashni topshirdi. Missiyaning Xiva va Buxoroda yetti oy mobaynida olib borgan faoliyati natijasida bo`lajak asosiy janglar haqidagi batafsil harbiy xaritalar ishlab chiqildi, joylarning topografik tasvirlari olindi, Amudaryo etaklari va uning quyi tomonlari, Orol dengizadan tortib Xivagacha, shuningdek, Xivadan daryo bo`ylab 600 chaqirimgacha yuqori tomonga qarab ketadigan katta hudud to`g`risidagi tadqiqot ma`lumotlari to`plandi. Ignatevning takliflari Buxoroda Amir Nasrullo tomonidan hayrixohlik bilan qabul qilindi, Xivada esa xon Said Muhammad tomonidan ham, savdo tabaqalari tomonidan ham qat`iy dushmanlik bilan qarshi olindi, ular: “o`z mollaringizni rus kemalarida tashishingiz mumkin”, degan taklifga javoban: “Bizning mollarimiz rus kemalarida sotilganidan ko`ra, chirib ketgani afzal”, deb javob qaytardilar. Bu borada Ignatevning Rossiya nomidan har ikkala davlat o`rtasidagi avvalgi kelishmovchiliklar unutib yuboriladi, Xivalik savdogarlarga ham Osiyoning boshqa mamlakatlari savdogarlari ega bo`lgan imtiyozlar beriladi, Amudaryo bo`ylab tashiladigan tranzit mollardan 2,5%, kemalardan xonlikka tushiriladigan yuklardan 5% miqdorida boj yig`ish imkoniyati tug`iladi, deb olgan majburiyati ham yordam bermadi. Ignatev Xiva va Buxoroga qilingan missiya yakunlariga umumiy baho berib, “eng asosiy va eng muhim natija” shundan iboratki, xonlikni rus hukumatining ko`zidan to`sib turadigan tuman tarqalib ketdi. Bizning missiyamiz qo`lga kiritgan ma`lumotlar va avvalgi “sarob”ning insof barham toptirilishi ana shu ayyor va o`z so`zida turmaydigan qo`shnilar bilan munosabatimiz tabiatida keskin burilish yasadi, ular hokimiyatining ahamiyati va negiziga, ularning haqiqiy kuchiga va 22

ayniqsa, biz O`rta Osiyoda egallashimiz lozim mumkin bo`lgan ahvolning xususiyatlariga ancha to`g`ri nazar tashlash qaror topishiga, o`zimizning muhim manfaatlarimizni yanada to`g`ri va qudratli tarzda himoya qilishimiz uchun ko`zlangan maqsadimizni ham aniqlab olishga imkon berdi. 1 Ekspeditsiya yakunlariga bu xilda baho berish “gapga kо`nmaydigan” qо`shnilar bilan diplomatik muzokaralar olib borishdan bevosita qurolli siquvga, faol hujumkor harakatlarga о`tish vaqti yetganligini bildiradi. Ana shu paytdan boshlab diplomatik va harbiy idoralarning Rossiya siyosatidagi О`rta Osiyoga doir tutgan yо`li tezda bir-biriga yaqinlasha boshladi, ular о`rtasida ilgari mavjud bо`lgan “ixtiloflar” “siyosatchilarning siyosati”dan boshqa narsa emasligi ma`lum bо`ldi. Rossiya imperiyasi hukmron doiralarining rejalari va mо`ljallarida О`rta Osiyo muammosi ustuvor о`rin egallab, “Osiyoda о`z sanoatimiz, о`z madaniyatimiz va о`z savdo-sotig`imiz ta`sirini kuchaytiraylik”, “Bizning chegaralarimizga tutash bо`lgan dunyoning bu qismidagi madaniy ishda ishtirok etishimizni talab qilamiz”, “Bizning ham bu viloyatlarga erkin kirishimiz mumkin bо`lgan vaqt yetdi va hokazo chaqiriqlar tobora balandroq eshitila boshladi. Peterburgdagi “maslahat kengashlari” О`rta Osiyo xonliklarining yaqin qо`shnilari bо`lgan Orenburg va G`arbiy Sibir general-gubernatorlari A.A.Katinin va Gasford ishtirokida О`rta Osiyoda joylarni razvedka qilishdan tortib, ayrim aholi punktlarini bosib olishga tayyorgarlik kо`rishgacha bо`lgan harakatlarning aniq rejalarini tuzib chiqa boshladi. Kaspiy sohilida Dandevil, Amudaryoda A.I.Butayov, Chu daryosi havzasi mintaqasidagi Qо`qon yer-mulklarida Venyukov razvedka otryadlarining harakati 1859 yil bahori va yozida Tо`qmoq va Pishpakni , 1860, 1862 yillarda Qо`qon qal`alarini bosib olish bilan nihoyasiga yetdi. 1863 yil 1 avgustda IIV va Harbiy vazirlik о`rtasida О`rta Osiyodagi kelgusi harakatlar xususidagi umumiy mulohazalar kelishib olindi. 1863 yilning 20 dekabrida Orenburg va Sibir harbiy-strategik yо`lini birlashtirish tо`g`risida podsho farmoni e`lon qilindi. Bu razvedka maqsadidagi ekspedetsiyalar va tarqoq harbiy yurishlar 1 Mustabid tuzumning O‘zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix shohidligi va saboqlari. T.: “Sharq”, 2000. 11-b. 23

bosqini hamda О`rta Osiyo davlatlariga qarshi keng harbiy kompaniya boshlanganidan dalolat berardi. Podsho qo`shinlari keng bosqinchilik harakatining tayorgarlik bosqichi ayni vaqtda O`rta Osiyo xonliklarini iqtisodiy eksplutatsiya qilish bilan qo`shib olib borildi. Bu yaqin savdo bozorlari va xomashyo manbalariga ehtiyoj sezayotgan Rossiya savdo-sanoat doiralari tomonidan hukumat siyosatining tо`la qо`llab- quvvatlanayotganligini bildirar edi. Rossiya fabrikantlari va zavodchilari О`rta Osiyoga nisbatan amalga oshirilayotgan “qat`iy” siyosatini olqishlab, uni Rossiya imperiyasi tarkibiga qо`shib olishga chaqirdilar. Qо`qon xonligining 1840-45 yillardayoq bosib olingan ayrim hududlari ular tomonidan Rossiya voqeligining ajralmas qismlaridan biri bо`lib qolgan qandaydir mavjud narsa deb qaralar, ularning iqtisodiy kо`rsatkichlari va ulardan darhol foyda chiqarib olish imkoniyatlari о`rganilardi. Bu doiralarning vakillari о`z maqsadlariga erishish uchun о`zlariga qulay bо`lgan barcha vositalardan, shu jumladan, vaqtli matbuotdagi keng targ`ibotchilik kompaniyasidan unumli foydalanishga intilar edilar. Rossiya matbuotda, ayniqsa, ishbilarmon doiralar tomonidan qо`llab turiladigan matbuotda rus qurolining balandparvoz g`alabalari haqidagi maqolalar bir qatorda, “Rossiyaning Osiyo yerlaridagi sivilizatsiya tarqatish missiyasi” ham keng targ`ib etilar, Turkistonni tezlik bilan “о`zlashtirish”, “obodonlashtirish”, u yerga “aholini tо`g`ri joylashtirish” haqida gap borardi. Birinchi yo`nalish kema qatnaydigan suv yo`llari bilan Qora dengiz, Azov, Kaspiy va Orol dengizlarini birlashtirishga, rus tovarlarining O`rta Osiyoga borishini osonlashtirishga chaqirsalar, boshqalar Kaspiy dengizida harbiy flotiyaning kuchaytirilishini, Orol dengiziga yo`l ochish va Sirdaryo bo`ylab kemachilikni rivojlantirishni taklif etilar, uchinchi yo`nalish tarafdorlari esa, (ular orasida yirik Rossiya tо`qimachilik magnati A.Shipov ham bor edi. Podsho Rossiyasi Turkiston о`lkasini bosib olgach, jahonning eng yirik mustamlakachi davlatiga aylandi. Yevropada Rossiyaga nisbatan «ulkan miqdordagi mulk о`g`risi» degan kinoyali ibora ishlatila boshlandi. Yevropa va 24

Osiyoning bir qismini о`z ichiga olgan bu imperiya boshqa mustamlakachi davlatlardan farqli ravishda о`ziga xos mustamlakachilik tizimini yuzaga keltirdi. Bunday zо`ravonlik va zulmga asoslangan mustamlakachilik tizimi Turkistonda keng kо`lamda amalga oshirila boshlandi. Bu siyosat mahalliy halqlarga mutlaqo ishonmaslik, ularni nazarga ilmaslik kabi о`ta millatchilik ruhidagi siyosat asosiga qurilgan edi. Turkistonda boshqaruv tizimi butunlay harbiylashtirilgan hokimiyat ixtiyoriga tо`laligicha topshirilgan bо`lib, ularning qо`lida cheklanmagan va hech qanday insoniy huquqlarni tan olmaydigan hokimiyat tizimi shakillantirilgan edi. «Bu joyda bizning umumiy dushmanimiz — musulmonlik va yovvoyilikdir» — deya harbiy vazir Milyutinga maktub yо`llagan general Kaufman 1868 yil 22 yanvarda Toshkent jamoatchiligi vakillari oldida sо`zlagan nutqida ruslarni Turkiston aholisining katta og`alari degan fikrni ilgari surdi. F.Girs boshchiligidagi Dasht Komissiyasi (1865—1867) Turkiston о`lkasida qanday boshqaruv tizimi о`rnatish lozimligi haqida bir qaicha takliflarni podshoga bayon qildi. Podsho Aleksandr II bu loyihalarni «О`rta Osiyodagi mulklarni о`zlashtirish bо`yicha Mahsus qо`mita» diqqatga havola qildi. Bundagi amaldorlar Turkiston aholisiga о`ta past nazar bilan qarab, о`lka aholisini «yovvoyilik va qoloqlikda» aybsitib, boshqaruvning faqatgina markazlashtirilgan harbiy hokimiyati joriy etilishi zarur degan xulosaga keldilar. Bu hokimiyat rasman «harbiy halq boshqaruvi» deb nomlangan bо`lsada, amalda tо`laligicha harbiylar qо`lida edi. 1867 yilda harbyy vazir Milyutin Turkiston о`lkasini boshqarish tо`trisidagi Vaqtli Nizom loyihasini podsholik vazirlar qо`mitasi taqdim etdi va bu qо`mita tomonidan tasdiqlangan ushbu loyiha qonun sifatida kuchga kiritildi. Bunga kо`ra markaziy fuqarolik va harbiy boshqaruv tizimi tо`laligicha general gubernator kо`liga topshirildi. U ayni vaqtning о`zida turkiston harbiy okrugi bosh qо`mondoni ham edi. Markaziy davlat boshqaruvidan boshqaruvning eng quyi pogonalarigacha hokimiyat harbiy qо`liga topshirildi. Bu boshqaruv tizimi Turkiston о`lkasi va aholisini har tomonlama mustamlakachilik sirmog`iga solish bilan mashg`ul bо`ldi va ayrim о`zgarishlar bilan 1917 yilga qadar davom etdi. 25

2-masala: Turkiston general — gubernatorligida joriy qilingan boshqaruv usuli mahalliy aholi ustidan tо`la nazorat qilish imkonini bera oladigan tarzda qilib tashkil etilgan edi. Markaziy о`lka boshqaruvi general gubernatori, uning Kengashi va mahkamasidan iborat bо`lgan. Turkiston general gubernatori о`z qо`lida harbiy va fuqarolik hokimiyatini birlashtirgan edi. Ayni vaqtning о`zida u podsho noibi, harbiy okrut qо`shinlari qо`mondoni, Yettisuv kazak qо`shinlari qо`mondoni, bosh mirshab va bosh prokuror vazifalarini ham о`z qо`lida birlashtirgan edi. Turkiston general gubernatori Rossiyaga vassal hisoblangan Buxoro amirligini Rossiya imperator siyosiy agentligi (1885—1917) va Xiva xonligini Amudaryo bо`limi (1873— 1918) boshliqlari orqali nazorat qilingan. О`lka boshqaruvining eng dolzarb masalalari general gubernatorlik kengashi tomonidan hal etilgan. Bu kengash о`z tarkibiga harbiy guernator, sud palatasi raisi, prokuror, okrut shtabi boshlig`i, general gubernator yordamchisini kiritgan edi. General tubernatorning diplomatik idorasi Buxoro amirligi, Xiva xonligi, Afkoniston va Qoshrar bilan gchunosabatlarini muvofiqlashtirish ishlari bilan shug`ullangan. General gubernator maxkamasi ixtiyorida Turkiston ommaviy kutubxonasi, Toshkent mu.teyi, markaziy arxiv, «Turkostanskiye vedomogti» va «Turkiston viloyatining gazeti» gazetalari va bosmaxona ham bо`lgai. Turkiston о`lkasi markaziy bosh boshqarmasida general gubernatorga bо`ysunmaydigap adliya, moliya, ziroat va davlat mulklari vazirliklariga qarashli - idoralar ( xam bulgan va ular tо`g`ridan —tо`gri podshoga bо`ygungan. Turkiston general gubenatorligi beshta viloyatdan iborat bо`lib, ular Sirdaryo, Farkona, Samarqand, Yettisuv va Kaspiyorti viloyatlari edi. Viloyatlar podsho tomonidan tayinlangan harbiy gubernatorlar ixtirrida bо`lgan. Bir vaqtning о`zida ular viloyat harbiy qо`shinlari qо`mondoni vazifasini ham bajarganlar. . Viloyatlar о`z navbatida uszdlarga bо`lib boshqarilgan. Uezdlar uezd boshliqlari tomonidan idora-etilgan, Sirdaryo viloyati Toshkent, Avliyoota, 26

Kazalinsk, Perovsk, Chimkent: Farg`oia viloyati Marg`ilon, Andijon, О`sh, Qо`qon, Namangan: Samarqand viloyati Jizzax, Xо`jand, Samarqand: Yettisuv viloyati Verniy, Kopal, Lersin, Pishpak, Prjpkalsk: Kaspiyorti viloyati Ashxobod, Krasnovodsk, Mankishloq, Marv, Tajan, uezdlariga bо`lingan. Turkiston shaharlarida politsmeyster lavozimi joriy etilgan bо`lg.a, Toshkentda yangi va eski shaharlardd alohida tyulitsmeysterlar ish olib borganlar. Ularsh iolitsiya pristavlari bо`ysupgap va kо`p sonli mirshablar ularning izmida bо`lgap. 1893 yil 2 iyunda Rossiya imperiyasi Davlat Kengashi tomonidan sud soxasidagi isloxotlar tizimi tasdiqlandi. Unga kо`ra, Toshkent shahrida sud palatasi, viloyatlarda esa bittadan okrug sudllri ta`sis etildi. 1899 yil 14 mayda ochilgan Toshkent sud palatasi barcha sudlar ustidan nazorat ishlarini ham olib borardi. Mahalliy sudlar esa g yuqorida ta`kidlaganimizdek, siyosiy tusga bо`lmagan barcha fuqarolik ishlarini kо`rib chiqish huquqiga ega edi. 4 —masala: Shaharlar hamma tarixiy davrlarda bо`lganidek, XIX asr ikkinchi yarmida ham siyosiy harbiy, iqtisodiy va madaniy markazlar vazifalarini bajarganlar. Turkiston general gubernatorligiga qarashli Toshkent, Samarqand, Qо`qon, Marg`ilon, Andijon, Namangan, Ashxobod yirik shaharlardan sanalsa, mahalliy ahamiyatga ega bо`lgan Chimkent, Turkiston, Xо`jand, Jizzax, Kattaqо`rg`on kabi shaharlar ham о`ziga xos ahamiyatga ega bо`lgan shaharlardan hisoblangan. Bosqinchilarning О`rta Osiyoni mustamlakaga aylantirishi barobarida Kazalinsk, Petro — Aleksandrovsk, Skobelev, Chernyayeо`ka kabi shaharlar va aholi turar joylari barpo etildi. Bosib olingan shaharlarda ruslar yashaydigan alohida turar —joylar barpo etildi va shaharlar yangi hamda eski shaharlar qismlarga ajratildi. Eski shahar aholisining yangi shaharlar hududlariga о`tishlari mat`iyan ta`qiqlab qо`yildi. Bu ham milliy kamsitishning bir kо`rinishi edi. Yangi shaharlarda aholining yashashlari uchun qulay shart — sharoitlar yaratildi. Shaharlarda rus millatiga mansub fuqarolarning savdo —sotiq qilishlari uchun katta 27

imtiyozlar berildi. Aksincha, musulmon fuqarolarining iqtisodiy jihatdan kuchayib ketmasliklari uchun turli —tuman choralar kо`rilib turildi. Toshkent о`zining harbiy, strategik va iqtisodiy jihatdan tutgan о`rni va joylashuviga asosan Turkiston о`lkasi shaharlari orasida alohida ahamiyatga ega edi. Shuning uchun ham Toshkent shahri general gubernatorlikning markazi etib belgilangan edi. 1877 yilda mahsus muvaqqat komissiya tuzilib, Toshkent shahri dumasi saylovlari uchun mahsus tartiblarni belgilab chiqdi. Bunga kо`ra, Dumaga saylovchilar mol — mulklariga asosan uch toifaga ajratildi. Yetarli miqdorda mulk -bо`lmaganlar saylov huquqidan mahrum etildi, , * 2400 saylovchi ishtirokida bо`lib о`tgan saylovda shahar Dumasi va boshqarmasi saylandi. Bunda rus noiblari uchun uchdan ikki qismi о`rni ajratildi. Shahar boshqaruv faoliyatini nazorat qiluvchi harbiy gubernatori boshchiligidagi viloyat idorasi tuzildi. 1888 yilda imperator tomonydan Toshkent shahrini boshqaruv ishi ma`qullandi va shu bilan birga uni nazorat qilish general gubernatorga yuklatildi. Ichki ishlar vaziri huquqi harbiy okrut qо`mondoni zimmasiga yuklatildi. Duma oqsoqoli harbiy vazir tomonidan tayinlangan va 1877 — 1907 yillarda bu vazifani hokim tо`raning о`zi bajargan. Shahar ma`muriy politsiya tartiblari asosida boshqarilgan. 5 — masala: Rossiya imperiyasining Turkistondagi agrar siyosatidan kо`zlagan asosiy va bosh maqsadi о`lkani Rossiya manfaatlari uchun hizmat qiluvchi xom —ashyo bazasiga aylantirish va eng serhosil yerlar joylashgan hududlarga rus dexqonlarini keltirib о`rnashtirish edi. Shuningdek, Rossiya imperiyasi yer suv munosabatlari О`rta Osiyoda о`z hukmronligini mustahkamlash va uning imkoniyatlaridan о`z manfaatlari yо`lida foydalanishni kо`zda tutgan edi. 1886 yilgi nizomga kо`ra, rus dexqonlaring О`rta Osiyoga kо`chib kelishlari uchun katta imtiyozlar berildi. Shuningdek, bu nizomga kо`ra, «bо`sh yotgan davlat yerlariga» birinchi navbatda harbiy hizmatdan bо`shatilgan harbiy xizmatchilarni qо`yish kо`zda tutildi. Imperiyaning Turkistondagi yer suv masalalariga doir siyosatida quyidagi 28

siyosat amalga oshirildi: 1. Turkistonda barcha yerlar davlat mulki deb e`lon qilindi, о`troq mahalliy aholiga yer merosi yakka jamoa ekanligi tariqasida, kо`chmanchi aholiga esa azaliy dehqonchilik odatlariga rioya etilgan holda, muddati cheklanmagan holda jamoa bо`lib foydalanish uchun topshirildi; 2. О`troq aholi yashaydigan joylarda yer, undan amalda foydalanganga biriktirib qо`yildi; 3. Dastlab vaqf yerlariga soliq joriy etilgan bо`lsa, keyinroq bu mulklar butunlay tugatilib yuborildi; 4. Shahar tashqarisida mahsus kо`chiruv fondlaridan tashqari rus aholisiga yer ajratish ta`qiqlandi; 5. Yevropaliklar, xususan, ruslar tomonidan mahalliy aholi yerlarini sotib olish mutlaqo ta`qiqlab qо`yildi va bu qonun 90 — yillarning oxirigacha saqlanib qolindi. Bular bilan birga soliqlar ham imggeriya manfaatlari nuqtai nazaridan qayta kо`rib chiqildi va kuchaytirib yuborildi. Asosiy e`tibor paxta yetishtirishga qaratildi va yangi yerlar sug`orish tarmoqlarini kengaytirish kо`zda tutildi. Rus mustamlakachi hukumati Turkistonda qishloqlarni boshqarishda 1867 yilgi «Vaqtli Nizom loyihasi»ga amal qildi. Bu idora usuli mahalliy halqlar boshqaruv siyosatiga zid bо`lib, Rossiyadagi ruscha idora usulida edi. Bu Nizomga kо`ra, kо`chmanchi aholiga ikki bosqichli (volost va ovul), о`troq aholiga esa bir bosqichli (oqsoqollar) boshqaruv tizimi joriy etildi. Volost asosini mingdan ikki minggacha xonadon tashkil etsa, ovul jamoalarini yuzdan ikki yuzgacha bо`lgan о`tovlar aholisi tashkil otgan. Bu bilan kо`chmanchi aholi о`rtasidagi urug`chilik asosidagi bо`linish barham topdi. Bu siyosat hokimiyatga soliqlarni belgilash va yig`ib olishda ham qо`l kelib uni takomillashtirishga harakat qildi. 1886 yilgi «Turkiston о`lkasini boshqarish tо`g`risidagi Nizom»ga kо`ra о`troq aholining bir bosqichli boshqaruv tizimi bekor qilindi va ikki bosqichga aylantirilib, oqsoqolliklar volostlarga birlashtirildi. Ovul jamoalari va oqsoqollar 29

vakillari yig`ini barcha saylovchilar yig`ilishi bilan almashtirildi. Aholi saylovlar yо`li bilan volost va oqsoqolliklarga mingboshilarni saylardi. Mingboshi volost boshqaruvchisi bо`lib, qishloq, ovul oqsoqoli tomonidan uch yil muddatga saylangan. U о`z faoliyatini rus mustamlakachi ma`muriyati tasdig`idan о`tgandan sо`nggina boshlagan. Aholining «qirg`izlar va sartlar» iborasi bilan atash 1886 yilgi Nizomga kо`ra «о`troq va kо`chmanchi» tarzida о`zgartirildi. Volost boshqaruvchisini saylovchilar vakillarining qurultoyi saylagan. Bunda ikki nomzod kо`rsatilib, ikkinchisi uning muovini bо`lgan. Bu nomzoddar harbiy gubernator tomonidan tasdiqlanmasa, bekor qilingan va boshqasi tayinlangan yoki harbiy gubernator kо`rsatgan shaxs bu vazifaga kirishgan. Shu tariqa rus mustamlakachi hokimiyati qishloqlardagi boshqaruv faoliyatini ham о`z qо`lida mustahkam saqlab turgan. Chor Rossiyasi О`rta Osiyoni bosib olgach, bu yerda о`z manfaatlarini oshirish borasida turli siyosatlar va tadbirlarni amalga oshira boshladi. Mustamlaka hukumatning amalga oshirgan ishlaridan biri Turkistonda temir yо`lning barpo etilishi bо`ldi. Turkistonda temir yо`l ikki asosiy maqsadni harbiy strategik va iqtisodiy maqsadlarni kо`zlab qurildi. Harbiy strategik nuqtai nazardan olsak, о`lkaning qay bir yerida mustamlakachilikka qarshi kurashlar yuzaga kelmasin, uni bostirish uchun harbiy kuchlarni safarbar etish va yetkazib berish, mustamlaka hokimiyatini saqlab turishda harbiy soha imkoniyatlarini kengaytirish kо`zda tutilgan. Keyingi yillarda kо`plab yetishtirilayotgan xom — ashyolar va yer osti va yer usti boyliklarini kо`plab miqdorda va tezroq Rossiya hududlariga yetkazib borish iqtisodiy maqsadlarni kо`zlagan edi. О`rta Osiyo temir yо`lining dastlabki izlari 1880 yilda Mixaylovo postidan Mullaqorigacha bо`lgan 26 km masofada yetkazildi. 1881 yil 20 sentabrida Mixaylovdan Qizil Arvotgacha 232 km masofada temir yо`lda qatnovlar boshlandi. 1885 yilda Ashxobodga, 1886 yilda Marv, Chorjuy va Amudaryogacha temir izlari yetkazildi. 30

Temir yо`l Samarqand bilan ham tutashtirildi, 1898 yilda Marv Qо`shqa shaxobchasi qurilib, bir yildan sо`ng Farg`ona vodiysi va Toshkent ham temir yо`l bilan tutashtirildi. 1900 yil boshlangan Toshkent Orenburg temir yо`li 1905 yilda qurib bitkazildi va keyingi yillarda О`rta Osiyoning barcha asosiy nuqtalari temir izlari orqali birlashtirildi. Bu esa Rossiya imperiyasiga har yili Turkiston о`lkasidan minglab tonnalar miqdorida qimmatbaho yuklarni olib chiqib ketish imkoniyatini berdi. О`lkada temir yо`lining tushirilishi natijasida bir qancha sanoat korxonalari ham yuzaga kela boshladi. Bu saonat korxonalarida xom —ashyoga dastlabki ishlov berilardi. Birinchi paxta tozalash zavodi 1879 yilda Toshkentda savdogar Nazarov tomonidan ishga tushirildi. 1885 yilda esa Andijonda savdogar Xо`jayev tomonidan ikkinchi paxta tozalash zavodiga asos solindi va shu tariqa birin ketin turli sanoat korxonalari barpo etila boshlandi. 1867— 1900 yillar davomida Turkiston о`lkasida 170 korxona ishga tushirildi. Ularning asosiy qismi paxta tozalash zavodlari bо`lib, bulardan -tashqari , yog` —moy ishlab- chiqarish, choy qadoqlash, aroq, vino tayyorlovchi korxonalar ham barpo etilgan edi. Boshqacha aytadigan bо`lsak, Turkiston о`lkasining yalpi sanoat ishlab chiqarishning 80 foizdan ortigi paxtani qayta ishlovchi korxonalar hissasiga tо`tri kelardi. Bu korxonalarda asosan yevropalik ishchilar ishlagan bо`lsalar, keyingi yillarda mahalliy aholi vakillari ham katta qiyinchiliklar bilan yollanma ishchilarga aylana boshladilar. Biroq bunda rus va musulmon ishchilariga bо`lgan munosabat bir —biridan keskin farq qilardi va bunda mustamlkachi hokimiyatning shovinistik qarashlari aks etib turardi. Shu tariqa Turkiston Rossiya imperiyasining mustamlakasiga aylantirilgach, bu yerda jahonning hech bir davlati qо`llamagan mustamlakaga idora usuli joriy etildi va bu idora usuli о`lka halqlarini uzoq vaqtlar mustamlaka sirtmog`ida tutib turishni kо`zda tutdi. 31

II BOB. CHOR ROSSIYASINING TURKISTON MODDIY VA MA`NAVIY BOYLIKLARINI O`ZLASHTIRISH SIYOSATI II.1. Chor Rossiyasining Turkiston moddiy va ma`naviy boyliklariga munosabati va uning salbiy oqibatlari XX asrning dastlabki o`n yilliklari jahon xalqlari uchun nihoyatda og`ir, tashvishli, inqiroz va bo`hronlarga botgan yillar bo`ldi. Jahon iqtisodiy va siyosiy bo`hronlari birinchi navbatda Yevropa va Sharqning rivojlangan mamlakatlarini o`z girdobiga tortdi. Ular bu og`ir iqtisodiy va siyosiy bo`hronlardan chi- qib ketish maqsadida tajovuzkor tashqi siyosat olib bordilar. Oqibatda fojiali va qirg`inbarot urushlar kelib chiqdi. 1904-yilda boshlangan rus-yapon urushi va 1914-1918-yillardagi dunyo- ning 28 mamlakatini o`z domiga tortgan birinchi jahon urushi bu fikrimizning yaqqol dalilidir. Urushlar tarixda hech qachon yaxshilik va xayrli ishlarga olib kelmagan. U doimo xarobalik va vayronalikni, ochlik va qashshoqlikni, ya`ni qisqa qilib aytganda siyosiy, bo`hron va larzalarni olib kelgan. Buni biz chor Rossiya sining mustamlaka o`lkasi bo`lgan Turkiston misolida aynan ko`ramiz. Chor Rossiyasi 1864-1895-yillar mobaynida Turkiston ni bosib olgach, o`lkada qattiqqo`llik bilan mustamlakachilik siyosatini olib bordi, endi mehnatkashlar ommasi ikki tomonlama ekspluatatsiya qilina boshlandi. Chor Rossiyasi, ayniqsa, rus- yapon va Birinchi jahon urushlari munosabati bilan o`lkada mus tamlakachilik milliy zulm va zo`rlik siyosatini avjiga mindirdi. U o`z oldiga bosh maqsad qilib Turkiston o`lkasi boyliklarini talash va yerli xalqlarni qattiqqo`llik bilan ekspluatatsiya qilib, ularning qonini zulukdek so`rish uchun ulug` davlatchilik siyosatini olib bordi. Chor ma`murlari bu boradagi o`z jirkanch niyatlarini hech kimdan yashirgan ham emaslar va faqat o`lkadan ko`plab boylik va foyda olib ketish niyati bilan nafas olganlar. Buni biz 1906- yilda moliya ishlari vaziri Sergey Vitte nomiga yozilgan «Zapiski о gosudarstvennix i obshestvenno-ekonomicheskix nujdax Tur kestanskogo kraya» deb nomlangan xatning mazmunidan bilsak ham bo`ladi. Bu xatning 26-27-betlarida Turkiston o`lkasi Ros siyaga foyda keltirish mumkingina bo`lib qolmay, balki majbur 32

hamdir, deyiladi. Buning uchun vaqtni qo`ldan boy bermasdan qat`iylik bilan quyidagi tadbirlarni amalga oshirish tavsiya qi lindi: 1. Olinadigan boyligiga qaramasdan, foydalanishdan chetda qolgan yerlarni davlat hisobiga o`zlashtirishni tezlashtirish; 2. Eng unumdor yerlar hisobiga qishloq xo`jaligi sanoatini rivojlantirish; 3. O`lkaning tog` boyliklaridan foydalanish; 4. O`lkani ruslar tomonidan ekspluatatsiya qilishni kuchay tirishga keng imkoniyat yaratib berish; 5. Xalq maorifini rus uslubi bo`yicha rivojlantirish; 6. O`lkani dastlab biz bosib olgan davrdagi o`rnatilgan tash kiliy boshqaruv yo`nalishlarini qo`llab-quvvatlash lozim. Ana shu belgilangan tadbirlarning barchasi Rossiya huku mati va chor ma`murlariga Turkiston o`lkasi boyliklarining doi- miy suratda ko`proq oqib kelishini ta`minlashi lozim edi. Agar 1888-1893-yillar mobaynida Turkistondan Rossiyaga 14 257 515 pud qimmatbaho paxta xomashyosi tashib olib ketilgan bo`lsa, 1914-1916-yilIarda jahon urushi bahonasida 41 million pud pax ta tolasi olib ketilgan. Umuman olganda 1880-1917- yillarda Tur kiston o ` Ikasidan Rossiyaga jami bo ` lib 225,8 million pud pax ta tolasi olib ketilgan . Bunday surbetlarcha talonchilik tarixda kamdan kam bo ` lgan . Og ` ir iqtisodiy vaziyatga qaramay , chor Rossiyasi Buxoro ( Kogon - Qarshi - Termiz ), Farg ` ona ( Qo ` qon - Namangan - Andijon ), Yettisuv ( Aris - Burnas ) temiryo ` llarini qurdi . Bu yo ` llar orqali o ` lkada yetishtirilgan dehqonchilik mahsulotlari va tabiiy boyliklarni imkoniyati boricha ko ` proq Rossiyaga olib ketildi . 1914-1916- yillarda paxtadan tashqari Rossiyaga 3 million puddan ortiq paxta yog ` i , 200 ming pud so vun , 300 ming pud go ` sht , 474 ming pud baliq , 70 ming ot , 12.797 tuya , 270 arava , 1344 o ` tov , ko ` p miqdorda quruq mevalar va boshqa oziq - ovqat mahsulotlari o ` lkadan olib ketilgan . Shunmg singari 1914- yilda Yettisuv viloyatidan 34 million so ` mlik yirik va mayda qoramol , 1915- yilda Sirdaryo va Yettisuv viloyatlaridan 1 million bosh qo ` y olib ketilgan . 33

Chor Rossiyasi Turkiston o`lkasiga xom ashyo bazasi sifatida qaradi va shu boisdan og`ir sanoat korxonalarini qurish masalasiga mutlaqo e`tibor bermadi. U faqat tez foyda beradigan, kichik-kichik yengil hunarmandchilikka oid korxonalar qurishga harakat qiladi. Turkiston o`lkasidagi sanoat korxonalarining asosiy tarmog`i paxta tozalash zavodlaridan iborat bo`lib, 1914- yilda ularning soni 254 ta edi. Bu korxonalar Turkistondagi barcha sanoat ishlab chiqarish tarmoqlarining to`rtdan uch qism mahsu- lotini berar edi. Umuman olganda Turkiston o`lkasidagi sanoat ishlab chiqarishi sof mustamlakachilik xarakteriga ega bo`lib, u asosan qishloq xo`jalik mahsulotlarini birlamchi ishlab berish va yer osti qazilma boyliklarini qazib olishga moslashtirilgan edi. O`lka sanoat mahsulotining deyarli hammasi (paxta tolasi, neft, ko`mir, paxta yog`i, sovun va hokazo) Rossiyaga olib ketilar edi. 1891-yilda Rossiyada sodir bo`lgan ochlikdan so`ng Tur- kistonga bamisoli vabodek yopirilib ko`chib kelayotgan oilalar oqimi ko`paydi. 1906-yildayoq o`lkaning besh viloyatida 451 ming tanob yerga ega bo`lgan 136 rus posyolkalari paydo bo`ldi. Har bir xo`jalikning tomorqasi 34,5 tanobdan iborat edi. 1 Chor hukumatining bunday agrar siyosati natijasi o`laroq qishloq aholisi o`rtasida yersizlar soni ko`payib ketdi. Yersiz xo`jaliklar o`lkaning ayrim tumanlarida 40 foizga qadar yetadi. 1910-yilda butun Turkiston o`lkasida yersiz dehqon xo`jaliklar soni 30 foizni tashkil etgan. Chor ma`murlari mahalliy xalqni qorang`ulik va zabunlikda saqlash yo`lini tutdilar. Xalq maorifi tizimi qattiq nazorat ostiga olindi, ruscha tartib qoidalar joriy qilindi, rus tili rasmiy tilga aylnatirildi, ruschani bilgan fuqarolar har tomonlama rag`batlantirildi. Chor ma`muriyati Turkiston musulmon aholisining diniy e`tiqodi, his-tuyg`usi, diyonatiga, milliy qad-nyatlariga qarshi hujum e`lon qiladi. Musulmonchilikning be- shinchi farzi hisoblangan Haj ibodati, muborak Ka`ba safari R-ossiya imperatori farmoni bilan 1903-yildan boshlab taqiqlab qo`yildi. Bundan kutilgan maqsadni Muso Turkistoniy o`zining -Hug* Turkiston fojiasi» asarida shunday ta`riflagan: «...Hajga borgan bir Turkistonli u safar munosabati ila chet davlatlarni ham ko`radur, sayohatdan foydalanadur, ko`zi 34

ochiladur, musulmon davlatlarini, xususan, Turkiya saltanatini, Islom shavkatini, Is-lomni quwatini ko`radur. Ko`zi ochiq ziyolilar bo`lsa istibdodga qarshi chiqishni o`rganadur, ma`lurnotlari ziyodalanib, zehnlari ochiladur. O`rik o`rikni ko`rib olayadur deganidek Hajga borgan Turkistonliklar mustaqil hur davlatni ko`rib havaslanadi. Xulo sa - muborak safar, Haj safarini natijasi o`laroq turkistonliklar o`z huquqlarini, istiqlollarini talab qiladurlar, isyon chiqaradurlar deb man qiladi. Andijondagi Dukchi Eshon voqeasi ruslarning shundoq andishaga tushadurg`on bir namunadir». Tohir Shokir Labik o`zining 1934-yilda Berlinda chop ettirilgan «Turkiston paxta xo`jaligi» kitobida «1. Ibtido iy maktab ruschadur. O`quvchilar ruscha o`qiydur. 2. O`rta maktab ruschadur. Bu maktabning talabalari 400 bo`lib, shundan ikki kishi musulmon edi, Biri Andijondan, yana bin O`shdan». ...O`quvchi ma`lumotini orttirish uchun gimnaziyaga yohud Toshkentdagi seminariyaga, Peterburgdagi akademiyaga joylanishi missionerlarning qo`lidadur. Ilm tahsili uchun xorijga chiqishga izn yo`q. Diniy bo`lsin, faniy bo`lsin, har qanday ilm o`quvchilar Rossiyaning ichida ilm o`qiydur. Buni Moskov va Peterburg ta`min etadur. Ammo no`g`oylardan Misrda, Xijozda tahsil ko`rgan olimlar chiqsa esada, juda oz, barmoq bilan sanarli darajadadur. Bizning Turkistondan xorijjy tahsil ko`rgan faloniy deb zikr qilishga hech raqam yo`qdur. Andijondagi ayni maktabda norasmiy sur`atda vaqtincha haftada ibtidoiy ikki dars musulmoncha o`qitulur edi», - deydi. Tohir Shokir Labik yerli tub xalq tili va islom diniga qar shi uyushtirilgan ulug` davlat shovinistik siyosatini fosh etib quyidagilarni yozadi: 1. Musulmonlar o`lturg`on shaharlarda qancha daha bo`lsa, har dahada bir rus maktabi bo`ladur. Nafaqasi davlatga oyid dur. 2. Ruscha maktab ochilmog`on joylarda musulmonlarning masjid solishi, madrasa qilishi mumkin emas. 3. Musulmon muddarislarining, muallimlar va imomlaramg va boshqa diniy xizmatchilarning ruschani yaxshi bilishlan shartdir. 4. Aholi tarafindan ochilgan diniy maktablarning nafaqasi oyiddur. 35

Ruscha ta`lim ko`rmagan bolalar bundoq islo- miy maktablarda o`qish huquqidan mahrumdurlar. 5. Yerliklar tarafidan ruscha maktab ochilgan taqdirda, muallimning maoshi davlatga oyid bo`lib, boshqa nafaqalari, musarraflari boshqalarning gardanigadur. Yuqoridagi shartlarning tahqiq etib-etmasligi missionerlar faoliyatiga bog`liq edi. Missionerlar maorif nazorati, bo`lis idorasi hammalari bir kishidur. Garchi idoralari boshqa, ismlari boshqa dur. Zikr qiling`on turluk shartlar ila ochilg`on maktablarning davomli sur`atda kontrol qilish, surishtirish o`zi missioner, vazifasi inspektor bo`lg`onlarning haqqidur. Taftishning kayfiyati; zikri kechgan ruscha maktablarda faqat ruscha o`qilurmish yoxud boshqa ilm ham o`qitilurmu? Muallimlar musulmon ruhoniylaridanmu? Ba`zi dahadamu? Ochilgan maktabdagi bolalar o`qishga majburmular, ixtiyorlik- mu? Talabalarning saviyasi ruslarning maorif nizomiga muvofiq- mu? Darsning o`qilishi maorif loyihasiga mutobiqmu va shunga o`xshash bahslar, savollar davomli sur`atda bo`lib turodur». Asosiy maqsadi tarjimonlar tayyorlashdan iborat bo`lgan «rus-tuzem» maktablari o`qituvchilari yerlik millatning tili- ni biladigan ruslardan bo`lgan. Yerlik bolalar ruscha ibtidoiy maktabga qaydsiz, shartsiz olinaverganlar. Nafaqalarini ham davlat to`lagan. Ammo o`rta maktab, oliy maktablarga qabul uchun rus lo`g`atini yaxshi bilishi shart qilib qo`yilgan. «Bularning nafaqalari, deydi Shokir Labik, ...musulmonlarning hisobidan to`lanodur». «...Islom diniga mansub yerlik maktab talabalaridan hech kimsani ruscha maktabga qabul qilinmaydur, qat`iyan man qilingandur. ...Ruscha maktab ochilmog`on bir mahallada musulmonlar tarafidan islomiy madrasa yoki maktab solishga izn yo`qdir...» Agar bunday madrasa va maktablar ruschani o`qitish sharti bilan rus ma`murlari ruxsatiga ko`ra ochilgan taqdirda ham um tamomlab 36

Shahodatnomaea esa bo`lgan «...musulmonlar faqat diniy vazifalarga tayinlanadurlar, idora ishlaridan mahrumdurlar». «Zamon-zamon o`rus zamoni keldi. Ruscha o`qish va o`qitish rivoj bo`ldi. Наг yo`l ila rus madaniyati, rus tilini o`qishga o`rganishga musulmonlar qiziqtirildi. Ruscha bilg`onlarni imtiyozi bo`ldi. Rasmiy til davlat till ruscha bo`lg`oni uchun xalqning idoraviy muomilalarning ruscha bo`lishi majburiy edi...» Rossiya hukumati Turkiston o`lkasida maorif ehtiyojlariga umuman past nazar bilan qaragan va bu sohaga harbiy-mirshablik boshqaruvni saqlashni ta`minlashga ketadigan xarajatlarga nisbatan 35 barobar kam mablag` sarf qilgan. Turkistondagi sanoat korxonalarida ishlayotgan ishchilarning o`rtacha ish haqi Markaziy Rossiyadagi ishchilarning ish haqlariga nisbatan 1,5 barobar kam bo`lgan, Turkistonning o`zida ham bir korxonada ishlab, bir xil vazifa va yumushni bajargan rus millatiga mansub ishchi yerli millat vakiliga qaraganda ko`p maosh bilan ta`minlangan. Shaharlarda sanoat korxonalari va temiryo`llarda ishlaydigan ishchilar g`oyatda og`ir sharoitlarda mehnat qilganlar. Ishchilarning ish kunlari odatda 10-12 soatga, ba`zi tarmoqlarda esa 17-18 soatgacha cho`zilardi. Ishchilarning maishiy ahvoli to`g`risida hech kim g`amxo`rlik qilmasdi. Tub yerli aholi deyarli saylov huquqlaridan mahrum bo`lgan. Buni davlat dumasiga o`tkazilgan saylovlarda ochiq-oydin ko`rish mumkin edi. To 1906- yilga qadar ham chor ma`murlari Turkistonda davlat dumasi saylovlari tartib- qoidalarini ishlab chiqishga shoshilmagan edi. 1906-yil 27-aprelda rossiya parlamenti o`z ishini boshladi. Ana shunday tarixiy voqeadan so`ng besh kundan keyin Sankt-Peterburg podsho farmonini Toshkentga yubordi. Bu farmon «Yettisuv, Kaspiyorti, Sirdaryo, Samarqand va Farg`ona viloyat- larida davlat dumasiga saylovlar haqidagi holatni va unga qo`shimcha qonun-qoidalarni qo`llashhaqida qoidalar» deb ataldi. Bu farmonga ko`ra tub yerli aholi bo`lmagan rus tilida so`zlovchi kelgindi millatlar vakillari umumiy saylovchilar sonidan qat`i nazar har besh viloyatdan bittadan, Toshkentdan va Yettisuvdan kazak qo`shinidan bittadan, jami bo`lib 7 deputatni, mahalliy tub yer 37

aholisi esa umumiy aholi sonidan qat`i nazar viloyatlar va Toshkentdan jami bo`lib 6 deputatni saylashi kerak edi. Ana shu tariqa rus deputat uchun o`rtacha 46 ming, tub yerli yoki o`zbek deputati uchun esa 896 ming saylovchi ovoz berishi kerak edi. Bu degan so`z mahalliy xalqning saylov va saylanish huquqi kelgin di rus raillati vakillariga qaraganda 20 barobar kamsitildi va bu davlat dumasida mahalliy millatdan saylangan deputatlarning kelgindi rus millati vakillaridan saylangan deputatlarga nisbatan bosimi oshib ketmasligi uchun maxsus o`ylab topilgan yo`l edi. Turkiston aholisi markazda I davlat dumasi tarqatib yu- borilgach, 1907- yil II davlat dumasi saylovlarida qatnashdi. Bu saylov natijasida rus rmistamlaka istibdodi tomirlarining tobora chirib borayotganligini ko`rsatdi, shovinist va rusparast deputatlardan birontasi g`alabaga erisha olmadi. Rusiyzabon millatlar vakillaridan saylanishi lozim bo`lgan o`rinlarni sotsial- demokratlar (bolshevik va mensheviklar), sotsial-inqilobchilar (eserlar) va kadetlar uyushmasi bo`lmish - «taraqqiyparvar saylovchilar» guruhi egalladilar. Mahalliy tub yerli aholi vakil- lari nomidan Davlat dumasiga Toshkentdan «Jahongir domla» sifatida tanilgan taniqli olim V.P.Nalivkin, ulamo Abdurauf qori Abduvohid Qoriyev, Samarqanddan - savdogar Toshpo`lat Abduholiqov, Farg`onadan - savdogar Muhammadjonov, Sir- daryodan - chorvador boy T.OHoberganov, Yettisuvdan - muhandis MuhammadjonTanishboyev, Kaspiyorti viloyatidan - podpolkovnik Maxtumqulixonlar saylangan edilar. Asosan tub yerli millat aholisidan iborat bo`lgan qish- loq mehnatkasManning ahvoli shahar aholisiga nisbatan ham achinarli edi. Muhammad Muso Turkistoniy «Ulug` Turkiston fojiasi» kitobida qayd qilishicha: «Ruslarning Turkistonga biz madaniyat keltirdik, Turkistonni obod qildik degan iddaolari bo`sh so`zdan iborat bo`lib qoldi... Xalq faqirlashdi, sindi-sindi ko`paydi, hamma ish bank va shirkatlaming foydasig`a hal bo`ldi. Masalan, bir kishining bankidan ming (1000) so`m qarzi bor. Vaqtida to`lay olmadi. Haftalik oylik o`sgan foydasi bilan u qarzni uch ming (3000) so`m bo`lg`onligi, u bechora qarzdor vafot qilib vorislari to`layolmay, nihoyat hovli-joylari, bog`lari, bo`stonlari sotiladur. Puli bankka to`lanadur. Bu ishlar ayb bo`lmay elda, yurtda 38

odatlanib, qonunlashib qolg`oni ma`lumdur. Yer va suvlarni sotib bankni haqlarini topshirish uchun Rusiya-ning maxsus bir idorasi bordurki, «tanfiz idorasi», deb tarjima qilinsa bo`lur. Paxtadan alamzada bo`lg`on, qarzdor bo`lib, to`lay olmog`on bechora dehqonlar, zamindorlar haqida so`zlang`on she`rlar ham bor: Paxtani ko `p ekishib chiqdi alarni paxtasi Gar Egar soldirmasa boshida veksel nuqtasi. Paxtaga pul chiqsa, mardum och bo`ridek Berishinfikr aylamay pishpak-to `qmoqg `a qochor. Tohir Shokir Labikning «Turkiston paxta xo`jaligi» kitobida yozishicha, Turkiston dehqonlarining davlat bankidan va bosh qa banklardan bo`lg`on qarzi 1912-yilda bir yuz ellik olti milli on yetti yuz o`n ikki ming oltin so`m bo`lib, shundan Farg`ona dehqonlarining hissasiga tushgani; 51 foiz, ya`ni 80.797000 so`m oltinni tashkil etgan. Chor hukumati aholidan olinadigan soliqlarni oshirish hisobidan ham katta daromad orttirar edi. Masalan, soliqlardan kelgan daromad miqdori 1913-yilda 23 million so`mni tashkil etgan bo`lsa, 1916-yilda 33,3 million so`mga yetgan. Bu summa o`sha vaqt uchun juda katta mablag` hisoblanardi, albatta. Masalan, «Turkestanskiy golos» gazetasida 1916-yil oxirida Andijonning eski shahar qismida bir qadaq qo`y go`shtining bahosi 20 tiyin bo`lgani holda yangi bozorida esa 25 tiyin bo`lgan. Yer solig`i 1914-yildagi 6859021 so`mdan 1916-yilda 14311771 so`mga yetdi. Bir pud paxta tolasiga 2 so`m 50 tiyindan qo`shimcha soliq olish joriy etildi. Qishloq dehqonlari oddiy mehnat qurollari: belkurak, ketmon, omoch- bo`yinturuq, o`roq, panshaxa kabilar bilan qurollangan bo`lib, ularning mehnat unumlari nihoyatda past bo`lgan. Ular- ning aksariyati ot-ulovga ham ega emasdi. Ot-ulovsiz bo`lgan dehqon xo`jaliklari Sirdaryo viloyatida 20,3 foiz, Samarqand viloyatida 29,6 foiz va Farg`ona viloyatida 41,3 foizni tashkil etgan. Chor ma`murlari qishloq xo`jalik texnikasini yetkazib be- rish, irrigatsiya, melioratsiya ishlari masalalariga mutlaqo e`tibor beraiaganlar. 1910-yilda butun hozirgi O`zbekiston hududida hammasi bo`lib 1071 plug bo`lgan, xolos. Mustamlakachi chor unsurlarining butun diqqat-e`tibori o`lkadagi aholi qo`lidagi boyliklarni har xil yo`llar bilan shilib olib Rossiyaga tashib ke- tishga qaratildi. XIX asrning 60- 39

yillaridan to oktabr to`ntarishi- ga qadar Rossiyadan turli gazlamalar va boshqa mollarning ko`p niiqdorda kelib turishi mehnatkash ommaning yanada qattiq- roq «shilinishiga» sabab bo`ldi. O`lkada ming yillardan buyon davom etib kelgan ajoyib hunarmandchilik tarmoqlari, birin- chi navbatda to`qimachilik va bo`yoqchilik tanazzulga uchradi. Chunki o`zbek paxtasi, ipagidan Rossiyaga olib ketilib ishlangan gazlamalar mahalliy hunarmandlar qo`lda to`qigan gazlamalarni ichki va tashqi bozordan siqib chiqargan edi. Tohir Shokir yuqorida nomi eslatib o`tilgan kitobida shunday hikoya qiladi: «Turkiston paxtasi uchun Moskovdan pul keladur. Bu to`g`ri, ammo ruslar paxta uchun kelg`on pullarni turlik- turlik yo`llar bilan qaytarib Moskovga olib ketadur. Masalan, o`t aroba, otash aroba, shayton aroba, ot arobasi, elektrik asboblari, telefon va olotlari, choy, shakar, gazlama, idish-tovoqlar, imorat asboblari, qishloq xo`jalik asboblari, sanoat moshinalari, maorif ehtiyojlari va shularga o`xshash zaruriy ashyolarni Rossiyadan keltirib, Turkistonga yog`dirib, ham paxtaning pulini oladur, ham millatdagi mavjud boyligini shimirib oladurg`on bo`ldi. Bular yetmaganidek ichkilik, qimor, fahsh, sudxo`rlik yo`llari bilan xalqning bisotida bor narsalarni shilib oladurg`on bo`ldi. Rossiya insonlarning kundalik hayotida ehtiyoji tushadirg`on zaruriy asbob, ashyo va ziynatlarini boshqa davlatlardan kelti-rishni man qiladi. Qo`shni davlatlardan: Eron, Afg`oniston, Hin- diston, Chin (Xitoy)dan keltirishga to`sqinlik berdi. Faqat hamma narsani ruslar, Rossiyadan keltirib paxtani va boshqa ma`dan pullarni o`zi qaytarib olib, ekspluatatsiya qilishda hech qusur qilmas bo`ldi. Buning ustig`a, Turkistonga kamyob yana boshqa nav mollarni Rossiyadan keltirib bizlarga sotib qo`limizdagi va sanduqlarimizdagi pullarimizni shupurib oladurg`on bo`ldi. Yana Turkistonga madaniyat keltirdik taraqqiysiga sabab bo`ldiq deb qilg`on iddaolari oshiqcha bo`ldi». «Turkiston xabarnomasi» gazetasi bozorlarda narx-navo oshib, xalqning ruhiyati tushganligini yozadi. Xo`sh, dastlabki inqilob davrida Turkiston o`lkasida, aytay- hk Kattaqo`rg`onda narx-navolar qanday edi? 1905-yangi yil- ni ng ilk bozori kuni Kattaqo`rg`onda eng zaruriy oziq-ovqat mahsulotlari tubandagi narxlarda 40

sotilgan ekan: bir botmon (8 kilo) sara bug`doy - 45 tanga (Kattaqo`rg`onda 15 tiyin-bir tanga hisoblangan), bahorgi bug`doy esa 52 tanga, bug`doy uni - 52-56 tanga, arpa, jo`xori, moshlarning bahosi bir xil - 32 tangadan tariq - 28 tanga, kunjut - 115 tanga, zig`ir urug`i - 60 tanga` shu yerlik kishilarga qarashli zavodlarda ishlab chiqarilgan bir botmon paxta moyi - 22 tanga, «Birodarlashgan Turkiston» zavodidan keltirilgan moy esa 14 tanga, bir qadoq (400 gramm) mol yog`i - 20 tiyin, qo`y yog`i esa 22 tiyin. Mol go`shtining bir qadog`i 8 tiyin, qo`y go`shti -12 tiyin. Kezi kelganda o`sha paytlari paxtaning bahosi qancha bo`lganligi to`g`risida alohida to`xtalib o4moqchimiz: bir botmon (8 kg) birinchi nav paxtaning naxhi 90-100 tanga, agar chigiti chala pishgan bo`lsa - 50-60 tanga, II-III navlari - 30-40 tanga turarkan. Demak bir kilogramm paxtaning puliga (ya`ni, 187,5 tiyinga) to`rt (4) kg qo`y go`shti, bir yarim tiyinga birorta hammol yollab o`sha masalliqni uygacha ko`tartirib borish mumkin ekan. «Bozorlar xiyla tushkun ruhda o`tmoqda, dehqonlarning umidlari puchga chiqqanga o`xshaydi. Eng yaxshi xom paxta deyarli ikki barobar arzon narxda sotilmoqda (yaqinda bir bot mon paxtaning bahosi-180 tanga edi). Xaridorlarning avji sust, ko`pgina mahsulotlar shu yerlik aholi qo`Iida qolib ketyapti». Ayniqsa, 1914-yilda boshlangan urushni bahona qilib, chor ma`murlari Turkiston xalqlarini behayolarcha taladi, zuhn- ni kuchaytirdi. Oziq-ovqat, kiyim-kechak gazlama, qurilish niateriallarining narxi kun sayin oshib bordi. Masalan, gazlama narxi 300-400 foizga, kiyim-kechak narxi 200-300 foizga, qand narxi 250 foizga, poyabzallar narxi 300-^00 foizga ko`tarildi. Farg`ona vodiysida ilgari 50 so`m turadigan otning narxi 100- 200 foizga, 5-9 so`mlik qo`ylar narxi 30- 35 so`mga oshdi. G`alla va non narxi ancha ko`tarildi. Chunki Rossiyadan Turkistonga g`alla keltirish kamaydi. Natijada rus g`allasiga umid bog`lab nuqul paxta ekkan o`zbek dehqoni juda og`ir ahvolga tushib qoldi. Rus g`allasiga ko`z tikkan va unga ishongan Turkiston dehqonlari g`alla ekin maydonlarini keskin qisqartirib paxta ekiladigan maydonlarni haddan ziyod oshirgan edilar. 1901-yilda paxta maydonlari 268013 desyatina bo`lgan bo`lsa, 1916-yilda bu ko`rsatkich 533671 desyatinaga yetgan edi. Urush yillarida paxta ning bozor narxi oshdi. Bu hoi paxta 41

ekuvchi dehqonlarga katta foyda keltirishi mumkin edi. Ammo bu o`rinda ham chor hukumati ustasi faranglik qilib to`qimachilik sanoati egalarining talablariga ko`ra paxta savdosi nazoratini o`z qo`liga oldi va uning bozor narxini 30-31 so`mdan, 24,05 so`mga tushirdi. Bu tadbir mahalliy paxtakorlarga katta zarar keltirgan bo`lsa, rus kapitalistlarining hamyonlarini to`ldirdi. Faqat Tver to`qimachilik sanoati 1913- 1914-yillarda paxtaning eski narxidan 1.893.000 so`m foyda qilgan bo`lsa, 1915-1916-yillardagi keltirilgan foyda 9.931.000 so`mga teng bo`ldi. O`lka mehnatkashlari bundan tashqari bankiar, firmalar va mahalliy sudxo`rlardan olgan qarzlari orqasidan ham katta zahmat chekib, mushkul ahvolga tushgandi. 1 Bular ham yetmagandek 1915-yil 1-yanvaridan boshlab tub aholidan harbiy xizmatni o`tamaganlari evaziga daromadlaridan qo`shimcha 21 foiz harbiy soliq olish tartibi ham joriy qilindi. O`lka xalqlarining madaniy ehtiyojlarini qondirish masalasiga umuman panja orasidan qarab kelingan. Bu soha uchun bir kishiga bir yil davomida sarflanadigan mablag` atigi 6 so`m miqdorida bo`lgan, xolos. Turkiston xalqlarining tibbiy salomatligi hech kimni tashvishga solmagan. Aholiga tibbiy xizmat ko`rsatish ayanchli va achinarli ahvolda bo`lgan. Bu holni shunday dalildan ham bilish mumkinki, 1913-yilda butun boshli Turkiston hududida 212 tibbiyot xodimi bo`lgan, xolos. Agar Farg`ona vodiysida har 50 ming aholiga bittadan tibbiyot xodimi to`g`ri kelsa, bu ko`rsatkich Qoraqalpog`iston hududida har bir tibbiyot xodimiga 250 ming kishini tashkil etgan. Shu bois Turkiston aholisi eng qisqa umr ko`rgan va bu yerda turli xildagi yuqumli kasalliklar keng tarqalgan. Yuqoridagi zikr qilingan sabablarga ko`ra XX asrning boshlarida, xususan 1917-yilgi fevral burjua-demokratik inqilo- bi arafasida Turkiston o`lkasida g`oyatda keskin ijtimoiy-siyosiy vaziyat vujudga keldi. Bundan qo`rqib qolgan chor hukumati zo`r berib tub yerli aholini Rossiya davlatiga nisbatan «sodiq» bo`lishiga da`vat etar, ularni «vatanparvarlik» g`oyalari ruhida tarbiyalashga intilardi. Chor ma`muriyati davlatga qarshi har qanday xatti-harakatlarni darhol ayovsizlarcha va shafqatsizlik bilan bostirish to`g`risida mahalliy hokimlarga to`g`ridan to`g`ri 42

ko`rgazma berdi. Hatto masjid madrasalarda ham oq podsho hazratlariga hamdu sanolar, unga sog`liq va uzoq umr tilab «xutba»lar o`qishga buyruq berildi. Turkiston xalqlari chor Rossiyasi mustamlakachilik istib dodi va zulmiga qarshi o`z erki, ozodligi va mustaqilligi uchun doimo faol kurash olib borganlar. Bu kurash 1905-1907-yillar-dagi rus burjua-demokratik inqilobi ta`sirida va xususan 1914- yilda boshlanib ketgan jahon umshining xalqqa keltirgan ofatlari, zulm-sitamlari tufayli yanada avj oldi. Birinchi rus inqilobining ta`sirida Turkiston o`lkasining Samarqand, Toshkent, Qizil Arvot, Chorjo`y, Ashxobod, Andijon, Qo`qon kabi shaharlarida ishchilarning chiqishlari, ommaviy ish tashlashlari va mitinglar bo`ldi. Namangan, Andijon, Farg`ona, O`sh uyezdlarining bir qator tumanlari va qishloqlarida ham dehqonlarning g`alayon va harakatlari kuzatilgan. 1911-1913-yilda Farg`ona viloyati axborotlarida beril- gan ma`lumotlarga qaraganda «Idora tartibotlariga va jamoa osoyishtaligiga qarshi kurashlar» davomida 1911-yilda 833, 1913-yilda esa 1220 «jinoiy ish» ko`rilgan. Sirdaryo viloyatida esa shunday ayblar bilan 1911-yilda 3487 kishi, 1913-yilda esa 5394 kishi «jinoiy javobgarlik»ka tortilgan. Bu keltirilgan raqamlar mahalliy xalq o`rtasida mustamlakachilik zulmi va istibdodiga qarshi kurash muttasil o`sib borganligini ko`rsatadi. Bu davrda xalq ommasining kurash jarayoni shu darajada faollashdiki, hatto chor hukumatining Turkiston o`lkasidagi ishonchli tayanch bo`lgan qo`shinlari o`rtasida ham beqarorlik va norozilik to`lqinlari kuchayib bordi. 1912-yil yozida Turkiston sapyorlarining ko`targan qo`zg`oloni bunga yaqqol misol bo la oladi. Bu qo`zg`olon shafqatsizlik bilan bostiriladi. Qo`zg`olon qatnashchilaridan 14 kishi dorga osiladi. 18 kishi umrbod, 62 kishi 15 yildan surgun qilindi va 288 kishi turli muddatlarda qamoq jazosiga hukm etiladi. 1910-1914-yiIlarda Turkiston o`lkasida milliy o`zlikni anglash jarayoni kuchaya boshladi. Mustamlaka ma`muriyati idoralari 1911-yilda Farg`ona viloyatida «idora tartiblariga va jamoat osoyishtaligiga qarshi kurashdan guvohlik beruvchi 833 ta, 1913- yilda 1220 ta «jinoiy ish» qayd etganlar. Sirdaryo viloyatida esa shunday ayblar bilan 1911-yilda 3487 kishi 1913-yilda esa 5494 kishi 43

javobgarlikka tortilgan. Bu raqamlar mahalliy xalq o`rtasida mustamlakachilik zulmi va istibdodiga qarshi kurash, rnuttasil o`sib borganligini ko`rsatadi. 1914-1916-yillarda chor ma`murlarinmg jahon urushi baho-nasida milliy mustamlakachilik zulmi va istibdodini kuchay- tirganliklari munosabati bilan Turkiston xalqlari yanada faolroq kurashga tortilganlar. 1914-yilning kuzida Sulyukta ko`mir konlari ishchilari, Yettisuv temiryo`llari xodimlari va Andijon pax- ta zavodi ishchilari 1916-yilda Toshkent va Qizil Arvot temiryo`l paravoz ta`mirlash korxonalari xizmatchilarining ish tashlash harakatlari Turkistonda kuchli ommaviy larzalar yaqinlashib kelayotganligidan darak berardi. 44

II.2. Mustamlaka Turkistonida madaniy hayot Chor Rossiyasi bosqiniga qadar Turkistonda keng tarmoqli xalq maorifi o`choqlari: maktablar va madrasalar mavjud edi. Istilochilar ularning faoliyati bilan tanishib, mustamlakachilikning bundan keying! taqdiri uchun o`sha maktab va madrasalarning g`oyatda xavfli ekanligini tushunib yetgandilar. Shu bois cho- rizm o`lkada ruslashtirish siyosatini ayni shu sohadan boshlab, bu soha bo`yicha o`z dasturini ishlab chiqadi. O`sha pixini yorgan siyosatchi K.P.Kaufman bu sohada ayniqsa jon kuydirib faoliyat ko`rsatadi. 1880-yilda Imperiya Davlat Kengashida Turkistondagi ma- halliy aholi bolalarini ruslar bilan birgalikda o`qitish masalasi ko`rilganda Turkiston aholisining «savdo- sotiq, dehqonchilikda suyagi qotganligi va yuvosh tabiati» ta`kidlanib, ularning «imperiyadagi boshqa musulmonlardan keskin ajralib turishlari» qayd qilinadi. Davlat Kengashining bu qarori Kaufman tomonidan qo`llab- quwatlanadi. Kaufman «ruslar va tuzemetslarning bolalarini birgalikda tarbiyalash» masalasini ko`taradi. U musulmon va rus maktablarining ajralib turishi iqtisodiy va siyosiy jihatdan qararh deb hisoblaydi. Uning bu g`oyasini keyingi general-gubernatorlar davom ettiradilar. 1884-yilda Toshkentda birinchi rus-tuzem maktabi ochiladi, ularning soni XIX asr oxirida yuzdan oshib ke- tadi 1 . Chor Rossiyasi ma`murlarining Turkiston o`lkasida yerli xalq vakillarini qorong`ilik zulmat va zabunlikda saqlashga qaratilgai mustamlakachilik va zo`rlik siyosatiga qaramasdan XIX asr oxiri XX asr boshlarida o`lkada milliy maorif, fan va madamyal taraqqiyoti to`xtab qolgan emas. Ammo ushbu masalada ham Sovet hokimiyati yillarida kommunistik mafkura ta`siri ostida manqurtlik va qullarcha tobelik dunyoqarashida shakllangan mahalliy olimlar o`z asarlarida chorizm davrida yuritilgan maorif, fan va madaniyat sohasidagi siyosatni ko`pirtirib maqtadilar. Chor Rossiyasi bosqiniga qadar o`lkadagi bu sohadagi ahvolni kamsitib yerga urdilar. Ular 1897-yil o`lkada savodli o`zbeklar - 1,6 foizni, qozoqlar - 1 foizni, turkmanlar - 0,7, qirg`izlar - 0,6 foizni tashkil etgan, aholining savodxonligi shundan keyingi yillarda ham oshmagan, O`zbekistonda har 100 kishining 98 tasi 45

savodsiz edi, deb keldilar. «O`rta Osiyo xalqlari inqilobgacha de- yarli yoppasiga savodsiz edi. 1897-yili o`zbeklarning atigi 1,9 foi-zi o`qish va imzo chekishni bilardi. 1897-yilgi Butunrossiya aholi ro`yxatiga ko`ra savodlilar o`lkada 1,8 foizni tashkil etgan, ya`ni inqilobgacha Turkiston deyarli yoppa savodsiz o`lka edi». «O`zbek xalqi deyarli yalpi savodsiz edi. Savodlilar 1,5-2 protsentdan oshmasdi» kabi fikrlarni yozdilar, targ`ib qiladilar. Hatto ayrim olimlar vatanga, o`z xalqiga xiyonat qilgan va bosqinchi Rossiya hukmdorlari tomoniga o`tgan Saidazimboy singari savdogarlarni Toshkentda o`z uyida rus-tuzem maktabi ochdi deb osmonga ko`tarib maqtaydilar. Aslida esa rus- tuzem rnaktablari asosan tilmochlar - tarjimonlar tayyorlashga mo`ljallab tashkil etilgan edi. Ammo sovet davrida bu kabi da`volarni inkor etuvchi xoliso- na tadqiqotlar ham e`lon qilinadi. Tarixchi olim Pyotr Gerono- vich Kim o`zining «Uydirma va haqiqat» maqolasida o`zimizdan chiqqan «olimlar»ga qonuniy savol bilan murojaat qiladi: Xo`sh, savodsiz xalq butun dunyo xalqlarining faxr-u iftixoriga aylangan Samarqand, Buxoro, Xorazm, Toshkent va Xivadagi Go`ri Amir, Shohi Zinda, Bibixonim kabi koshonalarni va boshqa ko`plab osori-atiqalarni qanday qilib bunyod etgan ekan? Savodsiz xalq qay yo`l bilan jahonga Ibn Sino, Al- Xorazmiy, Beruniy kabi olamga mashhur allomalarni yetkazib berdi ekan? Savodsiz xalq Navoiy, Ulug`bek Forobiy, Jomiy va boshqa ko`plab shoir-u fozillari bilan olamga dong taratganining si ri nimada? Furqat, Muqimiy, A.Avloniy, M.Behbudiy kabi ninglab ma`rifatparvarlari bo`lgan xalqning savodsizligiga ishonish mumkinmi? P.G.Kim bu kabi mantiqsiz va kurakda turmaydigan da`volarni inkor etib bo`lmaydigan dalillar bilan o`z maqolasida fosh etdi. U bunday yozadi: «Endi manbalarda keltirilgan faktlarga asoslanib, 1897-yiliRossiya, Belorussiyava Turkistonda aholining, maktablarning, ulardagi o`quvchilarning sonlarini kuzatsak bu o`lkalardagi savodxonlikning darajasi oydinlashadi. 46

Rossiyada aholining umumiy soni - 126.388.800, maktablar soni - 33,401, o`quvchi soni - 2.318.100, aholining umumiy soniga nisbatan o`quvchilar - 1,8 foizni tashkil etgan holda, aholining savodxonligi - 21 foiz; Belorussiyada aholining umumiy soni -6.492.857, maktablar soni - 2.263, o`quvchilar soni - 125.418, aholining umumiy soniga nisbatan o`quvchilar - 1,9 foizni tash kil etgan holda aholining savodxonligi - 24.7 foiz; Turkistonda aholining umumiy soni - 3.792.774, maktablar soni - 6.027, o`quvchilar soni - 64015, aholining umumiy soniga nisbatan o`quvchilar -1,7 foizni tashkil etgan holda aholining savodxonligi- 19,55 foiz bo`lgan 1 . Axir mustamlaka Turkistonidagi juda ko`p eski maktablarda oliy ta`lim beradigan o`quv yurtlarida ajdodlarimiz farzandlari ta`lim olganliklari, madrasalarda mudarrislar, mahallalarda savodxon ayollar otinoyilik qilib, shariat (fikh) qonunchiligidan ta`lim-tarbiya berganlari, o`sha o`quv muassasalarida ko`plab yurtdoshlarimiz o`qib, zamonasining savodli kishilari bo`lib ye- tishganini unutmaslik kerak. XX asr boshlarida butun o`lka bo`yicha jadid maktablarining necha tarmog`i yuzaga kelganini ham e`tibordan chiqarmaslik lozim. Ehtimol shu boisdan mashhur rus olimlaridan akademik V.V.Bartold, A.D.Middendorf, sayyoh olim A.L.Fedchenko, sharqshunoslardan V.P.Nalivkin, A.L.Kun va boshqalar o`lka- dagi maorif taraqqiyotiga yuqori baho berganlar, xalqimiz- ning madaniyatiga hayron qolganlar va uni olqishlaganlar. Tarixchi olim Haydarbek Bobobekov «O`tmishda o`zbeklar savodsizmishlar» maqolasida bu haqda quyidagi dalillarm keltiradi: «A.Middendorfning 1882-yilda chop etilgan «Ocherki Ferganskoy dolini» kitobida shunday satrlarni o`qiyrmz: «Farg`ona viloyatida qadimdan o`troq holda yashashni sev- gan mehnatkash qabilalar istiqomat qilishadi... Albatta, o`ziga xos betakror sharoiti bo`lgan Farg`ona yuksak madaniyatli mamlakatlar cho`qqisiga ko`tarildi». A.Middendorfning so`ziga qaraganda XIX asrda yevropaliklar yer xo`jaligi ravnaqiga harakat qilib maqsadlariga erisholmayotgan bir paytda Farg`ona vodiysida bu muammo ancha burun hal bo`lgan, u joylarda dalalar sug`orilar, yaylovlar esa o`g`itlantirilarkan». Olim o`z fikrini davom ettirib yozadi: «Farg`onada qilingan ishlarga havas qildik, bu yerdagi zaminga nisbatan yuksak madaniyat boshqa yerlarga 47

qaraganda ko`proq saqlanib qolganligini ko`rdik. Bir qancha yerlarni ko`zdan kechirib shu xulosaga keldikki, Farg`onada yer xo`jaligini ehtiyotkorona va mohirona olib borishar ekan. Bu esa hayratda qoldiradigan ha- qiqiy madaniy mehnat eng katta zanjirining bir qismi ekaniga ishonch hosil qildik». «Golos» gazetasi 1874-yil 29-avgust sonida suv xo`jaligi masalasi haqida bunday yozadi: «...amalda ko`pincha tuzemets- lardan (ya`ni mahalliy aholidan - mualliflar) ko`p narsani o`rga- nishga to`g`ri kelmoqda. Shunday qilib, irrigatsiya haqida bizda (ya`ni Rossiya - mualliflar) oxirgi vaqtgacha o`ylanmagan edi. Osiyoda esa bu soha yuksak darajada rivojlangan. va, albatta, dalalarni sun`iy sug`orish bo`yicha biz O`rta Osiyoliklarga hech narsa o`rgata olmaymiz. Bizda Janubiy Rossiyada irrigatsiya borasida tortishuvlar davom etayotgan bir davrda osiyoliklar tog`larda korizlar orqali kanallar qurishmoqda. Uning tubidan o`nlab sajen yuqori suvlarni chiqarishmoqda, bir qoyadan ikkinchi qoyaga arg`amchi tortib tarnov yordamida suv olishmoqda, bular esa bizdagi donishmandlarning tushiga ham kirmagan». Rus olimlari, sayyohlari, savdogarlari Qo`qon xonligidagina emas, balki o`lkaning boshqa joylarida ham sun`iy sug`orish usulini o`z ko`zlari bilan ko`rib yuksak baho berdilar. Masalan, N. Ulyanov yozgan edi: «Bu mahalliy Leonardo da Vinchilar ijodida bir bosh emas, balki bir necha avlodlarning tajribali aqlini ko`rdim». Turkiston xalqlari madaniyati haqida Turkiston general- gubernatori S.M.Duxovskiyning podshoga sadoqatini izhor etib yozgan dokladida (1899-yil) qiziqarli fikrlar bor. Jumladan, u shunday yozadi: «Uzoq vaqtlar mobaynida Buxoro butun musulmonlar (sunniylar) olamida musulmon huquqshunos- ligi va ilmining mo`tabar markazi sifatida tan olib kelingan boz ustiga bu obro`-e`tiborni hanuz yo`qotmay kelayotir` Bir vaqtlar O`rta osiyolik ruhoniylar, qonunshunos arab till bilimdonlari faoliyatining ahamiyati naqadar ulug` bo`lganini bugungi kunda butun dunyodagi musulmon-sunniylar qo`llayot- gan mashhur va mo`tabar shariat majmualarining ayrimlari O`rta Osiyoda bitilganini eslashning o`zigina kifoya. «Hido- ya-i-Sharif» Marg`ilonda, «Aqoid» Buxoroda, «Hikmat-ul-Ayn» 48

Samarqandda yaratildi. Musulmon olamiga shariatning so`nggi talqmini O`rta Osiyo taqdim etdi. Bulardan tashqari, bu o`lka olamga Navoiy, So`fi Olloyor, Ahmad Yassaviy, Mashrab kabi shoir-so`fiylarni berdi». Xullas, Turkistonda Rossiya bosqiniga qadar aholining savodxonlik va madaniyati darajasi yuqorida ta`kidlagani singari qoloq bo`lmagan. To`g`ri, hozirgi davrga nisbatan oladigan bo`lsak savodsizlar Turkiston o`lkasida XIX asrda ko`p bo`lgan. Ammo o`tgan o`sha XIX asrda qaysi mamlakatda ahvol bundan ko`ra yaxshiroq edi? Shuning uchun xalqimizning o`tmish tarixini nodonlarcha qora bo`yoqlarda yoritishga istiqlol tufayli barham berilmoqda Chor Rossiyasi Turkiston o`lkasini o`z mustamlakasiga aylantirgan XIX asrning ikkinchi yarmida o`lkaning ijtimoiy- madaniy hayotida albatta ba`zi bir ijobiy o`zgarish va yan- giliklar ham bo`ldi. Bu o`zgarishlar va yangiliklar mustamlaka- chilar tomonidan yerli xalqlarning talab va ehtiyojlarini qondirish maqsadida ro`yobga chiqarilgani yo`q. Balki, birinchi navbatda va asosan bosqinchilarning talablari va manfaatlari nuqtayi naza- ridan amalga oshirildi. Ana shunday yangilik va o`zgarishlardan biri o`lkada aholiga xizmat qiluvchi madaniy-ma`rifiy muassasa- larining paydo bo`lishidir. 1870-yilda Toshkentda kutubxona tashkil qilinadi. Kutubxona uchun Peterburg va Moskvadan 1867-yilda yuborilgan dastlabki kitoblar zo`r qiyinchiliklar bilan 1868-yilda Toshkentga yetib kelgan edi. Bu kitoblar asosan O`rta Osiyoni va unga qo`shni bo`lgan mamlakatlarni o`rganishga va boshqa masalalarga aloqador adabiyotlar edi. Kutubxona fondi mutlaqo rus tilida bo`iib, uning o`quvchilari ham asosan rus ofitserlari, amaldorlari, va ularning oilalaridan iborat edi. Dastlabki kitobxonlar to`g`risidagi ma`lumot 1870-yil may oyidan 1871-yil sentabrgacha bo`lgan davrga aloqadordir. Hammasi bo`iib 75 kitobxon bo`lgan, shundan 45 nafari ofltser, 19 nafari amaldor, 4 nafari savdogar, 2 kishi ruhoniy, bir kishi mahalliy maktab talabasi edi. Shunday bo`lsada, kutubxona har holda ma`rifiy ish bilan shug`ullandi va o`lkada XIX asr rus adabiyotining demokra- tik g`oyalarini tarqatish vazifasini o`tadi. Biroq 70-80-yillarda Rossiyada madaniyat va xalq maorifi 60-yillarda qo`lga kiritgan demokratik huquqlarni yo`q qilishga intilgan reaktsiyaning hujumi 49

boshlanib ketdi. Bu hujumdan kutubxona ham chet- da qolmadi. 1882-yil dekabrda Turkiston general-gubernatori M.G.Chernyayevning buyrug`i bilan alohida ishlar bo`yicha amaldor, «Peterburg xarobalari» asarining muallifi, reaksion yozuvchi V.V.Krestovskiy kutubxonani taftish qiladi. U o`zining Chernyayevga yozgan raportida: «Rus mualliflaridan Saltikov, Dobrolyubov, Pisarev, Nekrasov va Shiller (A.Mixaylov) asar-lariga talab eng ko`p ekanligi ma`lum bo`ldi», deb yozadi. Ushbu raportga asosan general Chernyayev 1883-yil 1-yanvardan e`tiboran kutubxona faoliyatini to`xtatish to`g`risida buyruq ber di. Jamoatchilikning talabi bilan 1889-yilda kutubxona yana o`z ish faoliyatini boshlaydi. O`rta Osiyoni o`rganish bilan shug`ullangan taniqli rus olim- lari — arxeolog V.L.Vyatkin, akademik V.V.Bartold va boshqalar kutubxonaga faol yordam berib turishgan, natijada kutubxona qimmatli asarlar va materiallar bilan to`lib borgan. «Umuman O`rta Osiyoga, ayniqsa, Turkiston o`lkasiga old asarlar va maqolalarning Turkiston to`plami kutubxona fondlarida to`plangan manbalarning ajoyib majmuasi bo`ldi. Bu to`plam 594 tomdan iborat bo`lib, inqilobgacha bo`lgan Turkis ton haqidagi kitoblardan, ro`znoma va oynomalardan olingan maqolalardan tashkil topgan. To`plamning 416 tomi mashhur rus bibliografi V.I.Mejov tomonidan tayyorlangan. Bu tomlarga 1867-1887-yillarga old materiallar kiritilgan. So`ngra to`plam ustida olib borilayotgan ish to`xtab qolgan va 1907-yildan 1917- yilgacha bo`lgan davrda har xil bibliograflar to`plamning 175 to- mini tuzganlar». XIX asrning 80-90-yillarida Toshkent va boshqa yirik shaharlarda turli ilmiy jamiyatlar (arxeologiya, jug`rofiya, etnografiya kabilar) tashkil etilgan. 1896-yilda Samarqandda «Ta-rixiy muzey» ish boshladi. Bir qator ilmiy ekspeditsiyalar uyush- tirildi. Bu borada rus olimlari I.V.Mushketov, N.A.Seversov, A.P.Fedchenko, P.P.Semenov-Tyan-Shanskiy, N.M.Prjevalskiy va boshqalar samarali ishlar olib bordilar. Turkiston xalqlari tari- xini o`rganish va yoritish xalqimizning o`tmish madaniyatini ilmiy tadqiqot qilishda sharqshunos olimlar V.V.Radlov, V.V.Bartold, Ye. E.Bertels va boshqalarning xizmatlari oz emas. Shu davr mobaynida bir qator ijodkor rus adiblari asarlarining mahalliy xalqlar tillariga o`girilishi ham ijobiy faoliyatlardan hisoblanadi. 50

1868-yilda Toshkentda birinchi bosmaxonaning tashkil etilishi bilan Turkistonda kitob bosish, matbaachilik yo`lga qo`yildi. 1870-yilda bir qator kattaroq boshqa bosmaxona tashkil etilgandan keyin, «Turkestanskiye vedomosti» gazetasi chiqarila boshlandi. Shu yildan e`tiboran bu gazetaning o`zbek va qozoq tillarida (arab alfavitida) ilovalari chiqa boshladi. Ana shu tariqa Turkistonda vaqtli matbuot tarixi o`z ilk qadamini tashladi. Xud-di shu 1870-yilning oxirlarida Xorazmda ham toshbosma paydo bo`ldi. 1880-yilda Navoiyning «Xamsa»si («Hayratul abror»ning birinchi kitobi), «Devoni Munis» va «Devoni Raji» asarlari bosilib chiqdi. 1883-yilda «Toshkentda toshbosmada birinchi marta So`fi Olloyorning «Kitobi sabotul ojizin»i bosilib chiqdi. Shu davrda boshlab o`zbek va tojik tillaridagi kitoblar asosan toshbosmada chiqadigan bo`ldi. Turkiston xalqlari hayotida toshbosma katta rol o`ynadi. «Turkestanskiye vedomosti» gazetasining o`zbekcha va qozoqcha ilovalari 1883-yilda «Turkiston viloyatining gazeti» nomi ostida mustaqil chiqarila boshladi. 1898-yilda Toshkentda «Russkiy Turkestan», 1904-yildan boshlab Samarqandda «Samarqand» gazetalarini chiqarish yo`lga qo`yildi. 1905-yildagi inqilobiy to`lqinlarning ta`sirida «Russkiy Turkestan» va «Samarqand» gazetalarining rahbarligi bol- sheviklar qo`liga o`tib ketdi. Podsho hukumati bu gazetalar faoliyatini taqiqlab qo`ygach ular o`z nomlarini o`zgartirib : «Tur kiston», «Vperyod» «Russkiy Turkistan»), «Zaravshan», «Novoy Samarqand», «Russkiy Samarqand» («Samarqand») nomlari ostida chiqarila boshlaydi. 1906- yilga kelib bu gazetalarni chop etish umuman taqiqlab qo`yiladi. XX asrning boshlariga kelib mahalliy milliy matbuotni yo`lga qo`yish borasidagi say-harakatlar ijobiy yakunlanadi. 1906-yilda Toshkentda birinchi marta o`zbek tilida «Taraqqiy» gazetasi chiqariladi. Bu o`zbek milliy matbuotining ilk debochasi sifatida tarixga kiradi. Shundan so`ng birin-ketin, yangi-yangi matbuot organlari vujudga kela boshlaydi. Toshkentda «Sadoi Turkiston» gazetasi jadidlar tomonidan chiqara boshlaydi. Rus demokratlari va jadidlar 1916-yil 1-iyuldan Andijonda «Turkestanskiy golos» gazetasini chiqara boshlaydilar. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida mustamlaka Turkistonda har qanday og`ir muhit sharoitida bo`lsada 51

ijtimo- iy fan sohasida va badiiy ijodda qalam tebratgan, o`z xalqining dard-u hasrati bilan kuyib yongan va uning kelajak istiqboliga so`zsiz ishongan dono mutafakkir va yozuvchi shoirlar bo`ladi. Bu davrda tarix, badiiy ijod bobida asarlar yozgan adiblarning aksariyati mahalliy boylar, amaldor to`ralarning o`tkazgan zulmkorlik siyosatlaridan to`yib ado bo`lgan va Turkistonni o`z mustamlakasiga aylantirgan chor ma`murlaridan umid va najot kutgan xalq ommasining intilishlari, ezgu niyatlarini tarannum etdi. Ammo ular intilgan narsa quruq, amalga oshmaydigan orzu sarob edi. Shunday bo`ldi ham, xalq orasidan yetishib chiqqan yodkor farzandlar tez orada buni tushinib yeta boshlaydilar, ha yot maktabi tobora ularning ko`zini ochib boradi. 1897). Ahmad Donish taxallusi bilan elga tanilgan Ahmad Mah- dum o`z davrining yirik ma`rifatparvar olimi va filosofi, yozuv-chisi va astronomi, tarixchisi va arxitektori, musawiri va musiqa navisi edi 1 . Donish qiziqishlari dunyosining naqadar serqirraligini uning yozgan asarlaridayoq ko`rsatib turibdi. Ma`rifatparvar mutafakkirning bizgacha yetib kelgan asarlarijumlasiga «Nomus- al- a`zam» («Ulug` qonun»), «Muntahab-al-ahkom» («Tanlangan qarorlar»), «Navodir- ul-vaqoe`» («Noyob voqealar») va «Risolai muxtasare az ta`rixi salatanati xonadoni amironi Mang`it» («Mang`U amirlari xonadoni saltanatining qisqacha tarixi»)lar kiradi. Buxoro amiri elchisining kotibi sifatida uch marta Rossiyada bo`lgan Donish taraqqiyotda har tomonlama Rossiyaga nisbatan orqada bo`lgan amirlikdagi ijtimoiy-iqtisodiy tuzumni tanqid qiladi, rus madaniyatini omma o`rtasida tinmay targ`ib qiladi va undan o`rganishga chaqiradi. Uning asarlarida oddiy meh-natkash xalqqa nisbatan muhabbat va zolimlarga nisbatan esa nafrat hissi O`rta o`rinni egallaydi: Donish xalqni ma`rifatli qi- lish, uning madaniyatini oshirish yo`li bilan «adolatli» monarx hokimiyati rahbarligida mavjud tuzumda hukmron bo`lgan no- haqlik va adolatsizlikni yo`qotib baxtli hayot qurish mumkin, deb hisoblardi. Biroq bu borada bu amalga oshmaydigan xom-hayollarga ham berilgan edi. Shunga qaramasdan o`z davriga nisbatan ma`rifat va madaniyatni yashash tarzining va istiqbol- ning dasturiga aylantirgan Donish qarashlari ijobiy ahamiyatga ega edi. 52

Muqimiy. (1850-1903). XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarida vujudga kelgan demokratik adabiyotning yi rik vakillaridan blri Muqimiydir. Kambag`al hunarmand oilasida dunyoga kelgan Muhammad Amin Xo`ja (Muqimiy - uning ta xallusi) chinakam xalq shoiri bo`lgan. Asosan she`riy asarlan bilan dong taratgan shoir ijodini janr xususiyatlariga qarab to rt guruhga bo`lish mumkin, 1. Lirika: g`azallar, muxammaslar, murabba`, masnaviy, ruboiy, tuyuq va fardlar. 2. Hajviy: satira va yumor. 3. Sayohatnomalar. 4. Maktubot: she`riy va prozaik maktulardir. Xalq manfaatlarini o`z ijodida ifodalagan va baralla kuylagan Muqimiy xonlarning cheklanmagan va adolatsiz hukmronili- gi ostida og`ir va qimmatli hayot kechirayotgan mehnatkash ommaning hayotidan fig`on chekadi va o`z asarlarida undan nafratlanadi. U «Tanobchilar» satirik she`rida tanobchilar (yer o`Ichovchilar)ning jabr-sitamlaridan adoyi tamom bo`lgan, soliqlarni to`lolmay xarob bo`lgan dehqonlar hayotini o`zida aks ettiradi. Muqimiy «Tanobchilar» she`rida chor ma`murlarining o`lka mehnatkashlariga o`tkazgan mustamlakachilik siyosatining bar- cha jirkanch qiyofalarini ustalik bilan ochib tashlaydi. Biz «pod- sholik mahkamasi»ning ma`murlari bo`lgan Sulton Alixo`ja va Hakimjonlarning orqa suyanchig`i bo`lmish chor Rossiyasi bu- tun siyosati va dahshati bilan qilich yalang`ochlab turganligi uchun xalqqa istagancha zo`ravonlik va zulm qilishlarini «Tanobchilar»da ko`rib unga guvoh bo`lamiz. Muqimiy tanobchi- larning xatti-harakatini bayon qilgach, ular xarakterini ochishga o`tadi. Sulton Alixo`ja bilan Hakimjon, barcha chor amaldorlari singari, qahri qattiq, rahmsiz bo`lib, qamchisidan qon tomib turadi. Ular birgalashib tanoblashga chiqadilar va ittifoq bo`lib ish ko`radilar. Furqat (1858-1909). O`zining xalqchil va demokratik ruhda yozilgan asarlari bilan xalq ommasi o`rtasida katta obro` va e`tibor topgan shoirlardan biri Zokirjon Xolmuhammad o`g`li Furqat. U shoirlar maskani Qo`qonda tug`ilgan. Ammo umrining talay-gina qismini o`z ona diyoriga sig`magan Furqat mustamlakachi 53

to`ralar, mahalliy betamiz va farosatsiz zolim boyvachchalardan qochib xorijiy mamlakatlarda xor-u zorlikda o`tkazadi. Furqat ham dastlabki davrlarda Turkistonni bosib olgan chor ma`murlariga umid nigohini tikadi, hatto rus ilm fani, texnikasi va madaniyatini madh etuvschi asarlar yozib, o`z xalqini unga da`vat etadi. Uning «Gimnaziya», «Ilm xosiyati», «Vistavka xususida», «Suvorov», «Nag`rna bazmi xususida» kabi yozgan asarlari bu fikrimizning isbotidir. Ammo hayot jumboqlari va ha- qiqati borgan sayin Furqatning ko`zini ocha boradi, uning ongi, dunyoqarashi tadrijiy bir tarzda o`sib boradi. Bu o`rinda shoir- ning «Furqatnoma» asari fikrimizga yorqin dalildir. «Turkiston viloyatining gazeti»da «Ho`qandlik shoir Zokir jon Furqatning ahvoloti, o`zi yozg`oni» sarlavhasi ostida chop etilgan bu asar gazetaning 1891-yilgi o`n ikkita sonida alohida maqolalar tarzida berilgan. «Furqatnoma»ning bosh mavzusi - ma`rifatparvarlikdir. Unda Furqatning Yangi Marg`ilonga (hozirgi Farg`ona shahri), Xo`jandga, Toshkentga, Samarqand- ga qilgan safarlari xotiralar tarzida hikoya qilinsa-da, har bir voqea, jarayon tasviri, har bir tafsilot bosh mavzu bilan chambarchas bog`liqdir. Xarakteri asarda yorqin namoyon bo`lgan ma`rifatparvar ijodkor zamonasining ilg`or, yuksa ongli kishisidir. Uning o`z xalqiga mehr-muhabbati g`oyat kuch- li, shu boisdan mustamlakachilarga-chorizm vakillariga qattiq nafrat bilan qaraydi. Asta-sekin asar qahramoni o`z qarashlarini, munosabatlarini o`zgartira boshlaydi. Mavjud shart-sharoitlar, voqelik unga saboq beradi. Ma`rifatparvarlik g`oyalarining yetakchiligi «Furqatnoma» -dagi madaniy- ma`rifiy muhit tasvirida g`oyat kuchli seziladi. Furqat, awalo o`zbek madaniyatining ildizlari, sarchashmalari haqida batafsil so`z yuritgan. Biming tagida g`oyat ulkan va keng ma`no yotibdi. Shoir o`zining qanday ta`lim-tarbiya olganligini, qanday kitoblar mutolaa qilganligini bayon etar ekan, iste`dodli, bilimdon kishilarni yetishtirishga qodir shart-sharoitlar chorizm istilosidan oldin ham mavjudligini mahorat bilan ko`rsatib o`tadi. O`z xalqi mustamlakachilar o`ylaganidek «johil, qoloq» emasligi, yuksak madaniyat-ma`rifatga egaligini muallif o`ziga xos yo`sinda ifoda etgan. Bu vatanparvar, xalqparvar ijodkor»ning o`z milliy 54

g`ururini,eliga mehr-muhabbatini namoyon qilishi edi, istilochi- larning kamsitishlariga, zo`ravonliklariga qarshi pinhoniy noro- ziligi, yashirin isyoni edi. Feruz (1844-1910) Sayid Muhammad Rahimxon Soniy - Xiva xoni Xorazm xalqining adolatparvar va ma`rifatparvar shoiri va farzandidir. O`zbek adabiyoti, san`ati va tarixida muhim o`rin tutgan sermahsul ijodkor va madaniyat homiysidir. O`z saroyida u qirqqa yaqin shoir, sozanda, tarixchi, hattot va tarjimonlarm to`plagan 1 . Hasan Murod Qori Muhammadamin o`g`Ii Laffasiy esa «Xiva shoirlari va adabiyotchilarining tarjimayi hollan» tazkirasida Feruz saroyida 54 ta shoir faoliyat ko`rsatganini yozadi 2 . Feruz o`zidan so`ng «Devoni Feruz», «G`azaliyoti Fe ruz» majmuasini qoldirgan. Shuningdek shoirning she`rlari Ah- madjon Tabibiy, Muhammad Yusuf Xarratov-Chokar, Komiljon Ismoilov-Devoniy, Bobojon Tarroh Azizov-Xodim va bosh qa xodimlar tomonidan ko`chirilgan bayozlarda va toshbosma manbalarda uchraydi. Shoir Feruz o`zining yozgan g`azallarida Navoiy, Fuzuliy, Munis, Ogahiy, Komil kabi so`z san`atining ulug` namoyandalari an`analarini davom ettirib, ishq-muhab- bat mavzusini bosh mezon sifatida qabul qiladi. U ishq-muhab- batni madh etish orqali ijtimoiy hayot voqealariga o`z munosaba- tini, dunyoqarashlarini bildiradi, bular: sevgidan zavqlanish, oliyjanob insoniy g`urur, jo`shqinlik, ruhiy g`alayon, e`tiqod, imon, kamtarlik, ilm, kamolotga intilish, odamlarga yaxshilik qi- lishdir. Shoir lirik g`azallarining bosh qahramoni Feruzning o`zidir. Bu qahramon o`zida oliyjanob fazilatlarini mujassamlashtirgan, jamiyat va xalqni o`ylovchi sxaxsdir. Bosh qahramonning fojiasi shundaki, oliyjanob shoir bilan qo`pol va noinsoniy odatlar, tushunchalar, aqidalar o`zaro konfliktlarga kiradilar. Xullas, yuqoridagi fikr-mulohazalar shundan dalolat beradiki. chor Rossiyasining og`ir mustamlakachilik zulmi siyosati davrida ham Turkistonda siyosiy-ijtimoiy va madaniy hayot to`xtab qolmadi, xalqimiz o`zining an`anaviy tarixiy taraqqiyotiga sodiq qoldi, jahon fani va madaniyati xazinasi rivojiga munosib hissa qo`shdi. 55

X U L O S A Mazkur mavzuni о`rganish jarayonida quyidagi umumlashma xulosalar chiqarish mumkin. Birinchidan, XVIII asrdagi parokandalik, uch xonlikdagi о`zaro mahdudlik, mahalliychilik yurtimizni iskanjaga soldi. XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi Turkiston xalqlarini asoratga soldi. Bu о`lkani siyosiy-hududiy jihatdan zabt etibgina qolmay, balki erksevar, zahmatkash xalqni ma`naviy-ruhiy bо`ysundirishga ham ahd qildi. Chorizm joriy etgan siyosiy tuzum о`lkada hukmron rus davlatchiligini qaror toptirishga qaratildi. Ana shu maqsadda о`zbek milliy davlatchiligini asos e`tiborini yо`q qilishga qaritilgan chora-tadbirlar amalga oshirildi. Ikkinchidan, Rossiya imperiyasi о`lkani Turkiston general-gubernatorligi, Buxoro amirligi va Xiva xonligidan iborat uch qismga bо`lib, tub aholi birligi va siyosiy qudratini sindirish yо`lida barcha vositalardan foydalandi. Ming yillardan beri davom etib avloddan-avlodga о`tib kelayotgan milliy davlatchilik va qadriyatlarni yо`q qilishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishga soldi. Rossiyaning Turkistondagi agrar siyosati о`zida metropoliya dvoryan pomeshchiklari va burjuaziyaning iqtisodiy va siyosiy manfaatlarini yaqqol gavdalantirdi. Bu siyosatning bosh maqsadi о`lkani imperiya sanoatining xom- ashyo makoniga aylantirish edi. Imperiya ikki hukmron sinf manfaatlarini kо`zlab ish tutdi. Agrar siyosatda dvoryanlar talabiga kо`ra Turkiston xalqining tegishli yerlarini zо`rlik bilan tortib olish va rus posyolkalarini barpo etdi. Burjuaziyaning talabiga kо`ra esa, qishloqlarda paxta yakkahokimligini о`rnatish uchun barcha zarur chora-tadbirlarni amalga oshirdi. Imperiyaning kо`chirish siyosati, о`lka aholisini yersizlanishini kuchaytirdi. Rus unsurining esa moddiy va siyosiy jihatdan nufuzini oshirdi. Agrar siyosat imperiyaning harbiy, ijtimoiy va iqtisodiy siyosatining uzviy qismiga aylantirdi. Amalga oshirilgan iqtisodiy siyosat yer-suvni, yaylovlarni, 57

barcha tabiiy boylikni chor hukumati qо`lda jamladi. Ular mо`may daromad manbaiga aylandi. Uchinchidan, Metropoliya o`lkani xomashyo makoniga aylantirib, paxtachilik, ipakchilik, qorako`lchilik va boshqa muhim xomashyo mahsulotlari yetishtirish tarmoqlariga katta e`tibor berdi. Sanoat qurilish sohasida chorizm metropoliya burjuaziyasi manfaatlariga asos xomashyoni dastlabki ishlovchi korxonalar qurilishini quvvatlab, о`lkada qayta ishlash, tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish sanoati rivojiga tо`sqinlik qilib keldi. Rossiyaning mustamlakachilik siyosati Turkistonni rus tovarlari sotiladigan, tayyor mahsulotlar xarid qiluvchi bozorga aylantirdi. Bu esa mahalliy hunarmandchiligini inqiroziga olib kelib, yagona milliy bozorning rivojlanishiga yо`l bermadi. Tо`rtinchidan , Imperial mustamlakachilik siyosati xalq maorifi va madaniy hayotida ham о`z aksini topdi. U maktab va madrasalar faoliyatiga deyarli e`tibor bermadi, aksincha ularning rivojlanishiga tо`sqinlik qildi. Asosiy e`tibor о`lkada ruslashtirishga xizmat qiluvchi rus-tuzem maktablari tarmog`ini yuzaga keltirishga qaratildi. Xullas, mustabid tuzum sharoitida ham Turkistonliklarning erkinlikka, taraqqiyoti va istiqlolga bo`lgan azaliy intiqlik kayfiyati so`nmadi. Xalqimizning yuragiga о`rnashgan mustaqillik va ozodlik tuyg`usi tobora qudratli kuchga aylanib bordi va natijada О`zbekiston istiqloli tantanasi uchun mustahkam zamin hozirladi. 58

Tavsiyalar 59

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I.A. О`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.: 2011. 2. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T.: “Ma`naviyat”, 2008 y. 3. Karimov I.A. О`zbekiston XXI asr bо`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: О`zbekiston”, 1997 y. 4. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yо`q. T.:1998. 5. Azizxо`jayev A. Davlatchilik va ma`naviyat. T.:1992. 6. Ziyoyev H. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. T.: “Sharq”, 1998. 7. Alimova D. Turkiston birligi va mustaqilligi uchun kurash sahifalari. T.: Fan”, 1996. 8. Bakirov F. Chor Turkiston sud, sharoit va odat. T.:1966. 9. Bobobekov X.N. Qо`qon tarixi. T.: “Fan”, 1996. 10. Ziyoyev H. Chorizm va paxta yakkahokimligi. T.: 1992. 11. Ziyoyev H. Istiqlol – ma`naviyat negizi. T.:1999. 12. Karimov SH., Shamsutdinov R. Turkiston Rusiya bosqini davrida. Andijon., 1999. 13. Qosimov B. Jadidchilik. T.:1990 y. 14. Rahimov J. О`zbekiston tarixini о`rganishda arxiv manbalaridan foydalanish. T.: “О`qituvchi”, 1995. 15. Rasulov B.M. Turkiston madrasalari //Fan va turmush//. 1996. 16. Soatov S. O`rta Osiyoning Rossiyaga qo`shib olinishi va uning progressiv ahamiyati. T.:1996. 17. О`zbekiston tarixi. A.Asqarov tahr. T.: “О`qituvchi”, 1996. 18. О`zbekistonning yangi tarixi. Turkiston Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida. T. “Sharq”, 2000. 19. Mustabid tuzumning О`zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix shohidligi va saboqlari. T.: “Sharq”, 2000. 60

20. Ibrat. Farg`ona tarixi. T.: “Meros”, 1991. 21. Xorazm tarixi. Urganch, 1997. 22. Sharofiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. T.:1997. 23. www.ziyonet.uz 24. www.google.ru 25. www.ref.uz 61

ILOVALAR Rossiya imperatori Aleksandr II 62

Turkiston general gubernatori F.Kaufman 63

Muhammad Ali Sobir о`g`li Dukchi Eshon 64

O'xshashlar

Turkistonning chorizm tomonidan bosib olinishi tarixshunosligi

O’zbekistonda sovetlarning aholini ko’chirish siyosati va uning oqibatlari

Milliy davlatchilik tarixida Turkiston muxtoriyatining o`rni

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiyaning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzumi

Milliy davlatchilik tarixida Turkiston muxtoriyatining o’rni