O’zbekistonda zamonaviy boshqaruv siyosati va uning mohiyati - Tarix - Diplom ishlar

O’zbekistonda zamonaviy boshqaruv siyosati va uning mohiyati

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

291.5 KB

Ko'chirib olish

“O’zbekistonda zamonaviy boshqaruv siyosati va uning mohiyati” mavzusida yozgan 1

MUNDARIJA KIRISh…………………………………………...…………...……………………4 I. Boshqaruv tizimining tarixiy-madaniy asoslari…………..………… ..............9 I.1. O’zbekistonda boshqarishning shakllanishi va keyingi tarixiy davrlarda rivojlanishi.………………………………………………………….……………..9 I.2. Mustaqillik yillarida zamonaviy boshqaruv tizimining yo’lga qo’yilishi. ……………………………………………………………….…………32 II. Mustaqillik davrida zamonaviy boshqaruvning ma’naviy-ma’rifiy jihatlari va uning tahlili……………………………………………………………...……48 II.1. Hozirgi zamon ta’lim-tarbiya jarayonini boshqarish………………..….……48 II.2. Boshqaruvda rahbar ayol ma’naviyati…………………...………….….……60 II.3. Rahbar ma’naviyati va boshqaruv usuli…………………...……….…..…….75 Xulosa………………………………………………………...………..........……91 Tavsiyalar...............................................................................................................92 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.....................................................................93 2

KIRIS H Mavzuning dolzarbligi . O’zbekiston Respublikasida davlat mustaqilligining qo’lga kiritilishi bilan o’zbek xalqi tarixida tub burilish sodir bo’ldi. “Tarixga munosabat masalasida kommunistik qarash, sinfiy yondashuv hali o’z ta’sirini yo’qotmagan bir sharoitda sovetlarning yuqori minbaridan turib Sohibqiron bobomiz nomini tilga olish, mana shunday tarixiy qiyoslashlar asosida fikr yuritish rahbar odamdan chinakam jasorat, ayni paytda ulkan tafakkur va donishmandlik fazilatlarini talab etishini anglash qiyin emas” 1 . Milliy istiqlol o’zbek xalqining o’z huquqlarini, milliy o’zligini tiklashiga, ijtimoiy-iqtisodiy va ma‘naviy taraqqiyot sari yuz tutishiga cheksiz imkoniyatlar yaratdi. O’tgan davr mobaynida juda qisqa muddat ichida ulkan ishlar amalga oshirildi. Shu o’rinda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning quyidagi so’zlarini ta‘kidlash lozim : ...mustaqil taraqqiyotimizning o’tgan davrida amalga oshirgan ishlarimizni sarhisob qilar ekanmiz, ularni haqqoniy baholash va islohotlar dasturiga ma‘lum o’zgarishlar kiritish bilan birga birinchi navbatda ertangi kun talablaridan kelib chiqqan holda, mamlakatimizni isloh qilish va modernizatsiya qilish yo’lidagi izchil harakatlarimizni kuchaytirishimiz, ularni yangi, yanada yuqori bosqichga ko’tarishimiz darkor” 2 . Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot sari yo’l tub islohotlar bilan belgilangan bo’lsa, ma‘naviy taraqqiyotga milliy ma‘naviyatni tiklash va mustahkamlash, fan, maorif, madaniyatni rivojlantirish, tafakkurga erkinlik berish bilan asos solindi. Bu jarayonda tarix, tarixiy ong va xotira xalqqa ruhiy kuch-quvvat bag’ishlovchi, unga ma‘naviy ozuqa beruvchi muhim omil sifatida maydonga chiqdi. O’zbek xalqining haqqoniy tarixini tiklash va xalqni shu tarix bilan qurollantirish zaruriyati kun tartibidagi dolzarb vazifaga aylandi. Zero, mustaqillikka qadar, ya‘ni mustabid tuzum hukmronligi sharoitida haqqoniy tarixni tiklash va uni xalqqa yetkazilishiga yo’l berilmadi. Chunki mustabid 1 Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida.-T: O‘zbekiston, 2011.-B. 18 . 2 Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi. T., O’zbekiston, 2010, B.7. 3

tuzum manfaatlariga xizmat qilgan kommunistik mafkura va uning tazyiqi ostida bo’lgan sovet tarixshunosligining uslubiy, nazariy, g’oyaviy asoslari haqqoniy tarixni yoritishga imkon bermas edi, ular xalq tarixini emas, marksizm-leninizm ta‘limotining sinfiy kurash g’oyalarini va kommunistik mafkura aqidalarini targ’ib etishga bo’ysundirilgan edi. Vaholanki, bu g’oyalar va aqidalar jamiyat taraqqiyoti qonunlariga, xalqning tabiatiga, real voqelikka zid bo’lib, ularni nafaqat hayotdan, balki o’tmishdan ham izlash mutlaqo befoyda edi. Shunga qaramay, mazkur ta‘limot aqidalariga va tamoyillariga asoslangan sovet tarixshunosligida nafaqat o’zbek xalqining, balki jahon tarixining ham juda ko’p muhim masalalari mutlaqo noto’g’ri, buzib talqin etildi. Natijada tarixiy haqiqat yashirilib, xalq o’z o’tmishidan va demak, o’zligidan uzoqlashtirildi. Shunday qilib, o’zbek xalqi hayotidagi eng muhim voqea, shubhasiz davlat mustaqilligini qo’lga kiritish bo’ldi. Xalqning asriy orzusi ushalib, mustaqillik tufayli qayta o’z e‘tiqodi, urf-odatlari, qadriyatlari, tili o’z faxriy o’rniga qaytdi. Mamlakat rivojlanishining o’zbek xalqiga xos bo’lgan xususiyat, urf-odat, an‘analarini hisobga olgan holda o’ziga xos taraqqiyot yo’lini tanlashi, boy madaniyati, bebaho ma‘naviyati, e‘tiqodini e‘zozlash, xalq manfaatlari va istiqboliga qaratilgan milliy mafkurani targ’ib etish Vatan tarixini xolisona o’rganish va tadqiq qilishni hayotiy zaruriyat qilib qo’ydi. Prezident I.A.Karimovning xalq va mamlakat taqdiridagi tarixning o’rni hamda ahamiyati, uning millat hayotida milliy g’urur, o’tmishdan faxrlanish, o’zligini o’rganishdagi o’rni va vazifasiga, barkamol avlod ta‘lim- tarbiyasidagi vatanparvarlik ruhini singdirishdagi tamomila yangicha yondoshuv zaruriyati xususida “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” risolasida ta‘kidlanganidek: “Haqqoniy tarixni bilmasdan turib esa o’zlikni anglash mumkin emas”. Tarixni xolisona, haqqoniy, milliy istiqlol g’oyasi, vatanparvarlik ruhi asosida yoritish tarixchilar oldida turgan bosh vazifadir. Shu o’rinda 4

respublika tarixchilari oldida turgan sharafli vazifalardan biri-tariximizning eng dolzarb, kam o’rganilgan qismlarini qayta o’rganib, uni xalqimizga yangitdan taqdim etishdir. Yurtboshimiz ta‘kidlaganidek, “...biz o’z tariximizni xolisona va haqqoniy baholab, ma‘naviy merosimizni boyitish va rivojlantirishga o’z hissamizni qo’shishimiz, shu asosda bugungi jahon ilmu fani va madaniyatining yuksak cho’qqilarini egallashdek buyuk vazifaga har tomonlama munosib va qodir bo’lishimiz darkor” 1 . Shu jihatdan olganda O’zbekistonda zamonaviy boshqaruv siyosati va uning mohiyati tarixini tadqiq etish muhim dolzarb vazifa hisoblanadi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi : Istiqlol sharofati bilan mustaqillik yillarida xalqimizning boy o’tmishini o’rganish, uni milliy tarzda, xolisona tadqiq etish, davlatimiz rahbari va hukumat siyosatining ajralmas qismi bo’lib qoldi. Shu yillarda, O’zbekistonda zamonaviy boshqaruv siyosati va uning mohiyati tarixiga doir bir qator ishlar chop etildi. Mavzuga doir qimmatli ma’lumotlarni mustaqillik davrida yaratilgan va qayta nashr qilingan tarixiy asarlarga asoslanib yoritishga harakat qilingan 2 . Jumladan, O’zbekiston ovozi, Ulug’ Turkiston, Jamiyat va boshqaruv kabi gazeta va jurnallarida ham mavzuga doir maqolalar chop etilgan bo’lib, bu o’z navbatida mavzuni bayon etish uchun qimmatli manba bo’lib xizmat qiladi 3 O’zbekistonda zamonaviy boshqaruv siyosati va uning mohiyati mavzusi ni barcha jihatlari kompleks holatda o‘rganilayotganligi e’tiborga olinsa, ushbu mavzuning tarixiylik va haqqoniylik yuzasidan o‘rganish zaruriyati eng avvalo bugungi kun talabi ekanligi yaqqol namoyon bo‘ladi. 1 Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat-engilmas kuch. T.: Ma‘naviyat, 2008, -B.52. 2 Matkarimov M. “Xorazm Respublikasi: davlat tuzilishi, Nozirlari va iqtisodi”, Urganch.: 1993; Azamat Ziyo O’zbek davlatchiligi tarixi”, T.; 2001; Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy “Siyrat as-sulton Jaloladdin Mengburni”, T.:2006; Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”, III tom. T.: 2010; Nizomulmulk “Siyosatnoma”, T.: 2010; “Temur tuzuklari”, T,: 2011; Jo’rayev N., Karimov Sh. “O’zbekiston tarixi”, II tom. T.: 2011; va boshaqlar. 3 “Ulug’ Turkiston”, gazetasi, 1917-yil, 30-sentabr; “O’zbekiston ovozi” gazetasi, 1998-yil 31-mart; T.: 2010; Sagdullayev A., Mahkamova D.. “Jamiyat va boshqaruv” jurnali, T.: 2011; Eshmurodov M. “Jamiyat va boshqaruv” jurnali, T.: 2011; Sodiqov H. “Jamiyat va boshqaruv” jurnali, T.: 2011; Ravshanov F. “Jamiyat va boshqaruv” jurnali, T.: 2011; Babadjanova N. “Jamiyat va boshqaruv” jurnali, T.: 2011; Karimova V., Saidova Yu. “Jamiyat va boshqaruv” jurnali T.: 2011 va boshqalar. 5

Ishning maqsad va vazifalari . O’zbekistonda zamonaviy boshqaruv tizimining tarixiy-madaniy asoslarini o’rganish, ma’naviy-ma’rifiy jihatlari va uni tahlil qilish mavzuga doir tegishli xulosalar chiqarish mazkur ishning asosiy maqsadi qilib belgilandi. Ishni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar qo’yildi: – Boshqaruv tizimining tarixiy-madaniy asoslarini o’rganish; – O’zbekistonda boshqarishning shakllanishi va keyingi tarixiy davrlarda rivojlanishini asoslash; – Mustaqillik yillarida zamonaviy boshqaruv tizimining yo’lga qo’yilishini yoritsh; – Zamonaviy boshqaruvning ma’naviy-ma’rifiy jihatlari va uni tahlil qilish; – Hozirgi zamon ta’lim-tarbiya jarayonini boshqarishni bayon qilish; – Boshqaruvda rahbar ayol ma’naviyatini o’rganish; – Rahbar ma’naviyati va boshqaruv usulini yoritish. BMIning nazariy-uslubiy asoslari : O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning ko‘plab asarlari, ma’ruzalari va nutqlarida ilgari surilgan O’zbekistonda zamonaviy boshqaruv siyosati va uning mohiyati ning siyosiy, iqtisodiy, madaniy sohalar i tarixiy manbalar, hujjatlar asosida milliy davlatchilik, millat tarixi, uning ma’naviyati, milliy qadriyatlari, milliy istiqlol g‘oyasi va mafkurasi to‘g’risidagi fikrlari, yo‘l-yo‘riqlari, nazariy uslubiy ko‘rsatmalari tadqiqotning asosiy dasturilamali bo‘lib xizmat qildi. BMIning davriy chegarasi . Ushbu mavzu qadimgi davrdan mustaqillik yillarini qamrab olgan. O’zbekistonda zamonaviy boshqaruv siyosati va uning mohiyati ni ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy hayotiga doir ma’lumotlarni qamrab oladi. BMIning ilmiy yangiligi : Ishda qadimgi davridan hozirgacha bo’lgan O’zbekistondagi zamonaviy boshqaruv siyosati va uning mohiyati, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy hayoti ga oid muammo va oqibatlar i: 6

– Boshqaruv tizimining tarixiy-madaniy asoslarini o’rganish; – O’zbekistonda boshqarishning shakllanishi va keyingi tarixiy davrlarda rivojlanishini asoslash; – Mustaqillik yillarida zamonaviy boshqaruv tizimining yo’lga qo’yilishini yoritsh; – Zamonaviy boshqaruvning ma’naviy-ma’rifiy jihatlari va uni tahlil qilish; – Hozirgi zamon ta’lim-tarbiya jarayonini boshqarishni bayon qilish; – Boshqaruvda rahbar ayol ma’naviyatini o’rganish; – Rahbar ma’naviyati va boshqaruv usulini yoritish orqali asoslab berilgan. BMIning ilmiy va amaliy ahamiyati : Mazkur BMIda berilgan ma‘lumotlar, ilmiy xulosalar, tavsiya va takliflar O’zbekiston tarixining qadimgi davrdan hozirgacha bo’lgan davr tarixini qiyosiy o’rganishda, O’zbekistonda zamonaviy boshqaruv siyosatining shakllanish jarayoni va uning mohiyatiga oid tarixini tadqiq etishda foydalanish mumkin. Ishning aprobatsiyasi: BMI Qarshi davlat universiteti Tarix fakulteti O’zbekiston tarixi kafedrasi qoshidagi “Yosh o’lkashunos” to’garag i da ma’ruza qilingan. Ishning tuzilishi : BMI Kirish, 2 asosiy bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib 96 sahifani tashkil etadi. 7

I. BOB. BOSHQARUV TIZIMINING TARIXIY-MADANIY ASOSLARI I.1. O’zbekistonda boshqarishning shakllanishi va keyingi tarixiy davrlarda rivojlanishi Insoniyat tarixida boshqaruvning ilk shakli – ijtimoiy boshqaruv, ibtidoiy jamiyatda vujudga kelgan. Urug’ va qabila a’zolari hayotida axloqiy me’yorlar, odamlarning xulq-atvori qoidalari muhim ahamiyatga ega bo’lib, jamiyat boshqaruvi ijtimoiy hokimiyatga asoslangan (oqsoqollar kengashi, jamoa yig’ilishi). Urug’ a’zolarini umumiy manfaatlar, umumiy mehnat va o’zaro yordam birlashtirgan. Turli harakterdagi muhim masalalar (ijtimoiy, xo’jalik, urf-odat, e’tiqod) urug’ kengashida qabul qilingan. Jamoa a’zolari yig’ilishida urg’ boshlig’i saylangan. Ijtimoiy hokimiyat meros sifatida otadan o’g’ilga o’tmagan va jamiyatda huquqiy munosabatlar shakllanmagan. Siyosiy tashkilot maqomi darajasiga yetmagan jamiyatda rahbar – yo’lboshchining amaliy bilimlari va nufuzi boshqalarga nisbatan yuqori bo’lsa-da, u jamoa a’zolari bilan xo’jalik ishlarida, ovchilik, baliqchilik, termachilik jarayonlarida baravar ishtirok etib, tashkiliy-boshqaruv faoliyati bilan ajralib turgan. Yo’lboshchi axloqiy me’yorlar, jamoaning turmush tarsi qoidalariga rioya qilgan holda o’z mansabi va nufuzini saqlab turgan. Aksincha, harakatlar, ya’ni axloqiy qoidalarni buzish katta gunoh hisoblanib, bu urug’ va qabila boshliqlarini ijtimoiy boshqaruv faoliyatidan chetlashtirishga ham sabab bo’lgan. Bunday qaror jamoa vakillarining yig’ilishida qabul qilingan. 1 Ishlab chiqaruvchi xo’jaliklar – dehqonchilik va chorvachilikning vujudga kelishi natijasida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar o’zgarib, ishlab chiqaruvchi kuchlar taraqqiyotining umumiy rivojini tezlashtirishga imkon bergan. Mis va bronza metallurgiyasining kashf etilishi (6-4,5 ming yil avval), maxsus hunarmandchilik va binokorlikning rivojlanishi tufayli ijtimoiy boshqaruv yangi asosda taraqqiy etgan. 1 Sagdullayev A., Mahkamova D. “Boshqaruvning shakllanish tarixi” // “Jamiyat va boshqaruv” jurnali, T.: 2011-y. 8

Ibtidoiy tarixda aholining joylashuvi qarindosh-qardoshlik aloqalari bilan belgilangan. U yoki bu hududda faqat bitta urug’ning a’zolarigina yashagan. Xo’jalik ishlab chiqaruvchilarning taraqqiyoti aholi joylashuvi hududlarning kengayishiga, tashqi aloqalarning uzluksiz rivojlanishiga olib kelgan. Ishlab chiqarish zarurati va boshqa iqtisodiy omillar shuni taqazo etgan. Shu tariqa aholining aralash joylashuvi jarayoni boshlangan. Shu tariqa, jamiyatning yangi hududiy tashkiloti vujudga kelgan. Qarindosh-urug’chilik jamoasi o’rniga hududiy qo’shnichilik jamoasi paydo bo’lgan. Ijtimoiy mansablarni agallash, jamoa ishlab chiqarish ishlari va ijtimoiy mehnat taqsimoti bilan bog’liq bo’lgan. Boshqaruv faoliyati zarurati ishlab chiqarishni tashkillashtirish, ishlab chiqarish jarayonini nazorat qilish va jamoa mahsulotini taqsimlash kabi ishlar bilan maxsus shug’ullanuvchi ayrim shaxslarni yuzaga chiqargan. Shu tarzda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar taraqqiyoti jamiyatda o’z obro’- e’tiboriga ega bo’lgan, faqat ishlab chiqarish bilan shug’ullanmasdan, ijtimoiy munosabatlarni va xo’jalik hayotini nazorat qiladigan hamda boshqaradigan shaxslarning saralanishiga olib kelgan. Bunday odamlar o’zlarining shaxsiy axloqiy xislatlari, amaliy bilimlari va nufuzlari bilan boshqalardan ajralib turgan. Shunday qilib, ishlab chiqarish faoliyatidan tashkiliy-boshqaruv faoliyati ajralib chiqqan. Rahbar-yo’boshchining nufuzi yuqori bo’lsa-da, jamiyatdagi ishlab chiqarish jarayoni boshqaruv yutuqlariga asoslangan ijtimoiy hokimiyat dastlab siyosiy davlat maqomi darajasiga yetmagan ijtimoiy tashkilot turini o’zida ifoda etgan. Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning murakkablashuvi, boshqaruv funksiyalarining kengayib borishi natijasida, bunday tashkilot boshqaruvchisi lavozimini bajaruvchi shaxslar o’z mehnati evaziga moddiy jihatdan rag’batlantirilgan. Moddiy boyliklarni taqsimlash va jamoa mahsulotidan olinadigan ulush bunday kishilarning jamiyatdagi o’rni va amaliga bog’liq bo’lgan. Shunday qilib, yo’lboshchi rahbarning dastlabki ijtimoiy foydali faoliyati kasbi (professional) 9

boshqaruvchilikka aylanib, ijtimoiy mansablar va hokimiyat huquqiy jihatdan rasmiylashtirilgan. Boshqaruvning asoslari aholining hayotiy muhim manfaatlarini amalga oshirish zaririyatidan kelib chiqqan. Shu tariqa, ishlab chiqarish xo’jaliklar, ixtisoslashgan hunarmandchilik, mol ayriboshlash, savdo-sotiq aloqalarining rivojlanishi natijasida, jamiyat ijtimoiy-amliy vazifalar jihatidan bo’lingan, ko’p funksiyali – ijtimoiy, iqtisodiy, harbiy, ma’muriy-hududiy boshqaruv paydo bo’lgan. Jamiyatda huquqiy munosabatlar shakllana boshlagan. Binobarin, eng qadimgi davrlardan boshlab, quyidagi boshqaruv vazifalari ustuvor bo’lib kelgan deb ayta olamiz, bular – rejalashtirish, tashkil qilish, tartibga solish, nazorat, jamoatning ichki va tashqi munosabatlarni boshqarib turish va hokazo vazifalar. Ma’lumki, milodiy ikkinchi ming yillikning boshlarida Xorazm dunyoda qudratli, yengilmas davlat hisoblangan. Xorazm Osiyoning muhim qismlarini, Yevropaning sharqiy bo‘lagidagi iqtisodiy jihatdan baquvvat hududlarni qamrab olgan buyuk davlat bo‘lgan. Iroq, Xitoy, Shimoliy Rusiya, Hindistonning yarmi o‘sha davrlarda Katta Xorazm hududiga kirgan. Afsuski, shunday qudratli davlat keyinchalik turli sabablar bilan parokanda bo‘lib ketdi. Bu esa yovuz kuchlar xuruji ko‘payishiga qulayliklar tug‘dirdi. Shunday qilib, bir tomondan ijtimoiy- siyosiy va iqtisodiy inqiroz, ikkinchi tomondan Chingizxon tajovuzi Xorazmni xarob qildi. Xorazmshohlar davlati hukumat idorasining eng oliy organi buyuk devon hisoblangan. Vazir, sohibi devoni davlat, sohibi devoni insho, sohibi devoni istifo, sohibi devoni ishraf, sohibi devoni arz – bular buyuk devon a’zolari bo‘lgan. Buyuk devon – davlat ishlari muhokama etiladigan va qarorlar chiqariladigan kengashdir. Biroq uzil-kesil qarorni sultonning o‘zi chiqargan. Xorazmshohlar davlatida markaziy davlat idorasining rahbari (al majlisal oliy al-faxriyatoji) – eng yuqori martabali mansabdor bo‘lib, u vazir deb atalgan. Vazir davlat rahbarining birinchi maslahatchisi bo‘lib, u faqat shohning o‘zigagina 10

bo‘ysungan. 1 Vazir rasmiy marosimlar, davlatlararo aloqalar, mustamlakalar bilan olib boriladigan muzokaralarda shoh nomidan qatnashar, davlat rahbari va fuqarolar o‘rtasida vositachilik qilar, barcha davlat amaldorlarini mansabga tayinlash va almashtirish, nafaqalar (arzak), moddiy yordamlar (mavajib) joriy etish ishlarini boshqargan hamda xazina va soliq tizimini nazorat etish, mahalliy vazirlar hisobotini olish kabi qator vazifalarni bajargan. Vazirlarga sadr, dastur, xojai buzruk degan unvonlar berilgan, ushbu lavo- zimdagi kishiga maxsus siyohdon (dovot) berilgan u movutdan o‘ralgan sallasi (dastor) bilan ajralib turgan. Xorazm shohlarining vazirlari har doim arab-fors mansabdorlari (Xorazm shohlari ro‘yxatida turk ismlari topilmaydi) muhitiga mansub kishilar bo‘lgan. Vazir arab va fors tillarini puxta o‘zlashtirgan bo‘lishi ma’muriy ishlardagi layoqati, saroy tartib-qoidalarini bilishi shart hisoblangan, kimning urug’-avlodi ekanligi hisobga olinmagan. “Xoja” unvonini olgan vazirlar umumiy yig’inlarda shohning o‘ng tomonida o‘tirgan. Xorazmshohlarning barcha vazirlari saljuqiylarda bo‘lgani singari “Ni- zom-ul-mulk” (“Davlat tartiblari”) laqabini olishgan. 2 Nizom-ul-mulk unvoniga ega bo‘lgan vazir Sulton yonidagi alohida joyni egallagan. Mazkur vazirlar devonxonada qora rangli o‘rindiq(dast)da o‘tirgan va devonxonaga kirgan kishi bilan (hatto u shahzoda bo‘lsa ham) joyidan turmasdan salomlashgan. 3 Bunda mansabga hurmat nuqtai nazaridan shunday qilingan. Chunki, vazirning qora rangli o‘rinda taxt o‘rnida qaralgan. Devonlarga kelsak, ularning faoliyati saljuqiylar davridagi tizimdan deyarli farqlanmagan. Insho yoki tug‘ro devony rasmiy hujjatlar, yozishmalarni tuzish ishlarini bajargan. Moliya ishlari bilan istifo devoni, davlat nazorati tadbirlari bilan ishraf devoni, harbiy masalalar, chunonchi, qo‘shinni qurol-aslaha bilan ta’minlash, qo‘shin qismlarini shaxsiy tarkibini nazorat qilish, harbiylarga ajratilgan yer-suv nazorati, harbiy ko‘riklar o‘tkazish kabilar bilan devoni arz yo 1 Azamat Ziyo “O’zbek davlatchiligi tarixi”, T.; Sharq, 2001-y. 143-bet. 2 Eshmurodov M. “Xoramshohlar davlatining ma’muriy boshqaruv tizimi”// “Jamiyat va boshqaruv” jurnali, T.: 2011-y. 3 Eshmurodov M. “Xoramshohlar davlatining ma’muriy boshqaruv tizimi”// “Jamiyat va boshqaruv” jurnali, T.: 2011-y 11

Devon al-jaysh shug’ullangan. 1 Yana bir devon bo‘lib, u devoni xos deyilgan. Haqiqatan ham bu maxsus devon hisoblanib, hukmdor sulolaga tegishli yer-suv, mol-mulklarni tasarruf qilish, sulton mamluklariga maosh berish vazifalari bilan mashg’ul bo‘lgan. Yuqorida aytib o‘tilganidek, vazirda vazorat muhri va ma’muriyat alomati bo‘lgan oltin dovot saqlangan. Bundan tashqari, vazirning uch dona tug’i ham bog’liq edi. Vazirning eng asosiy vazifalaridan biri buyuk devonga rahbarlik qilish bo‘lgan. Buyuk devonda devon a’zolari davlat ishlarini muhokama etgan. Vazir devon a’zolarini birgalikda yoki yakka qabul qilib, davlat ishlari to‘g’risida ma’lumot, xabarlar olgan, ko‘rsatmalar bergan. Bundan tashqari, vazir davlat ishlari yuzasidan o‘zi bilan birga ishlagan xodimlardan ham maslahatlar olib turgan. An’anaga ko‘ra, vazirdan keyingi oliy mansab egasi sohibi devon bo‘lgan. Afsuski, bu maqom egasining vazifa va salohiyati to‘grisida aniq ma’lumot yo‘q. Aftidan, sohibi devon viloyatlar noiblari va vazirlarining murojaatlarini de vonga kiritgan va devon a’zosi sifatida devonga taqdim etilgan masalalarning ahamiyatini oshirgan. Xorazmshohlar davlatida quyidagi devonlar mavjud bo‘lgan: Devoni insho, devoni istifo, devoni ishraf, devoni arz va devoni nazar. Devoni insho davlatning tashqi va ichki ishlari yuzasidan vasiqalar hozirlash, aloqani boshqarib turish bilan shug’ullangan. Bu devonning boshlig‘iga “munshiy” deyilgan. Shifrlangan maktublarni yozish va o‘qish munshiyning vazifasi hisoblangan. Bundan tashqari, munshiy sultonning maktublarini ham yozib borgan. Munshiy “sohibi devoni insho” deb ham nomlangan. Devoni istifo davlatning butun moliyaviy ishlarini yuritgan va boshqarib tur - gan. Devon boshlig‘iga “sohibi devoni istifo” yoki “mustavofriy” (ya’ni daftardor) deyilgan. Mustavfi – mamlakatning chekka o‘lkalaridagi moliyaviy ishlar rahbari (devon ul-istifo) moliyaviy maslahatchi bo‘lgan. 2 1 Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy “Siyrat as-sulton Jalolad-din Mengburni”, T.: O’zbekiston, 2006-y. 214-bet 2 Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy “Siyrat as-sulton Jalolad-din Mengburni”, T.: O’zbekiston, 2006-y. 127-bet. 12

Devoni ishraf davlat idoralarini taftish qilgan, boshligi “sohibi devoni ishraf” yoki “mushrif” deb yuritilgan. Devoni arz qo‘shin boshqaruvi, harbiylarning iqtolari, daromadlari, maoshlari va harbiy anjomlarning qaydi va nazorati bilan shug’ullangan. Bu devonning rahbari “sohibi devoni arz” yoki “ariz” deb nomlangan. Devoni nazar moliyaviy masalalar bilan shug’ullangan. Bu mansab to‘g‘risida yetarli ma’lumot yo‘q. Devoni nazarning boshlig’iga “nozir” deyishgan. Xorazm davlatchiligiga oid manbalarni tahlil etish o’zbek davlatchiligi tari- xini o‘rganish uchun ham nazariy, ham amaliy ahamiyat kasb etadi. Bunda Xorazm hukmdorlarining faoliyati, tarixdagi roli va o‘rni, davlatning ijtimoiy- siyosiy va iqtisodiy ahvoli, davlat boshqaruvi va boshqa ko‘plab muammolarni hozirgi kun talablari asosida qayta ilmiy tahlil qilish alohida e’tiborga molikdir. Olis o‘tmish va yaqin kechmishimizda yuz bergan voqea-hodisalarni chuqur o‘rganib, ulardan tegishli xulosa va saboq olish bugunimiz uchun asqotadi. Shunday ekan, rahbar kadrlar xalq ma’naviyati, o‘tmish madaniy merosi, ayniqsa, dazlat boshqaruvi, uning o‘ziga xos xususiyatlariga sharqona yondashishning boy tarixiy-madaniy an’analarini bilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu tariqa, parokanda ellar va elatlarni birlashtirib, qudratli saltanat tuzgan hamda o‘z zamonasi uchun dunyo miqyosidagi taraqqiyparvar markazlashgan davlat boshqaruv tizimini yaratgan Sohibqiron Amir Temur nomini alohida qayd etib o‘tish joiz. “Shu o’rinda buyuk bobolarimizning ma’naviy olami xususida fikr yuritganda, Sohibqiron Amir Temur haqida alohida to’xtalishimiz tabiiydir. Chunki tengsiz azm-u shijoat, mardlik va donishmandlik ramzi bo’lgan bu mumtoz siymo buyuk saltanat barpo etib, davlatchilik borasida o’zidan ham amaliy ham nazariy me’ros qoldirdi, ilm-u fan, madaniyat, bunyodkorlik, din va ma’naviyat rivojiga keng yo’l ochdi”. 1 Amir Temur tomonidan yaratilgan ulkan saltanatning boshqaruv mexanizmlari uning hayotlik paytida qanday ta’sirga ega bo‘lsa, bugunda ham o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda. Sohibqiron davlatining boshqaruv tizimi 1370- 1 Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”, T.: Ma’naviyat, 2008-y. 44-45-betlar. 13

yildayoq qo‘yilgan edi, keyinchalik u yoki bu hududlarning qo‘shib olinishi bilan doimiy takomillashtirib borildi va o‘zgartirishlar kiritildi. Shuni unutmaslik kerakki, qonunga asoslanish va musulmon huquqi tamoyillari Sohibqiron davlat boshqaruviga qo‘yilgan poydevor edi. “... davlat agar dini oyin (qoida, rasm, odat) asosida qurilmas ekan, to‘ra tuzukka bog’lanmas ekan, unday davlatning shukuhi, qudrati va tartibi yo‘qoladi. Bunday saltanat yalang‘och odamga o‘xsharkim, uni ko‘rgan har kimsa, nazarini olib qochadi. Yoxud kasu-nokas tap tortmay kirib chiqadigan tomsiz, eshigi – to‘sig‘i yo‘q uyga o‘xshaydi. Shuning uchun ham men o‘z saltanatim binosini dini islom, to‘ra va tuzuk asosida mustahkamladim. Saltanatni boshqarishda uchragan har qanday voqea va ishni to‘ra va tuzuk asosida bajardim”. 1 Ta’kidlash joizki, Amir Temurning shiori “Rosti-rusti”, ya’ni “Kuch – adolatda” degan hikmat bo‘lib, odamlarning mansabi, boyligi, irqi va e’tiqodidan qat’i nazar, barcha qonun oldida teng bo‘lib, Sohibqiron hammaga birdek adolatda bo‘lgan. Amir Temur mohir davlat arbobi sifatida saltanat ishlarida to‘rt narsaga amal qilgan, xususan: “1) kengash; 2) mashvaratu-maslahat; 3) qat’iy qaror, tadbirkorlik; 4) ehtiyotkorlik, hushyorlik. 2 Ma’lumotlarga ko’ra Amir Temur o‘zining markazlashgan davlatini boshqarish jarayonida 31 ta muhim kengashlar o‘tkazgan. “Davlat ishlarining to‘qqiz ulushi kengash, tadbir va mashvarat, qolgan bir ulushi esa qilich bilan bajo keltirilur”, deb bejiz ta’kidlamagan. Mazkur kengashlarda mamlakatning xo‘jalik sohasi hamda harbiy ahvol haqidagi eng muhim masalalar muhokama etilar, mamlakat uchun zarur hisoblangan ishlarni bajarishda birlashib harakat qilishga qaratilgan qarorlar qabul qilinar, tadbirlar belgilanar edi. Mamlakat va raiyatning turmushi, farovonligi yoki yomon ahvolga tushib qolishi ko‘p jihatdan markaziy davlat tizimiga hamda davlat muassasasidagi imonli va insofli, diyonatli va tashabbuskor odamlarga bog‘liq ekanligini Amir Temur to‘g’ri tanlagan. Shuning uchun to‘rt sifatga, ya’ni, birinchisi – asllik, toza 1 “Temur tuzuklari”, T,: O’zbekiston, 2011-y. 79-bet. 2 Sodiqov H.“Boshqaruvda Sohibqiron yaratgan poydevor” //“Jamiyat va boshqaruv” jurnali, T.: 2011-y 14

nasllilik; ikkinchisi – aql – farosatlilik; uchin-chisi – sipoh-u raiyat ahvolidan xabardorlik, ularga nisbatan xushmuomalada bo‘lishlik; to‘rtinchisi – sabr – chidamlilik va tinchliksevarlik kabi xislatlarga ega bo‘lgan kishilargina hazrat Amir Temur farmoni bilan vazirlik mansabiga tayin etilgan, mamlakat ishlari ular qo‘liga topshirilgan. Sohibqiron vazirdan, birinchi navbatda, to‘g‘ri fikrlash, qalbi kenglik, ikkinchidan, o‘tkir aqlni, uchinchidan, askar va fuqaro kabi yashash tajribasi va odatini, chidamlilik va murosasozlikni talab qilgan. Amir Temur joriy qilgan ikki vazirlik davlat boshqaruvi tarixida uchramagan favqulodda hodisa edi. Bu shaxsan davlat boshligining farmonlari, ogzaki buyruqlari va ko‘rsatmalarini doimiy nazorat qiluvchi vazirlarning tayinlanishi ediki, ularning huquqlari chegaralanmagan. Ular Amir Temurning farmonlarini bekor qilish huquqiga ham ega edilar. Tarixda ana shu shaxslar, ya’ni Sohibqirondan ham vakolati yuqori ikki vazir nomlari muhrlangan. Ulardan biri Mahmud u raiyat, ya’ni fuqarolik ishlari bo‘yicha Amir Temurni nazorat qilgan. Bu mansabdorlar barcha fazilatlari bilan talabga javob bera oladigan insonlar ediki, ular lavozimga tayinlanishidan oldin obdon sinovdan o‘tkazilgan. Mard, halol, o‘limdan qo‘rqmaydigan, yurtparvar va eng muhimi, adolatpeshaligi bilan xalq va lashkar o‘rtasida obro‘li edilar. 1 Osiyo va Yevropa tarixida ham, bugunidaham bunday mansabdorlar, ya’ni mamlakat hukmdori farmonini o‘zicha bekor qilish huquqiga ega amaldorlar uchramaydi. Bundan tashqari, boshqaruv sohasida zamonaviy tilda institut deb ataladigan tashkilotlar bo‘lganki, ular orasidg qurultoy alohida o‘rin egallaydi. Qurultoy Amir Temur davlatini sharq mustabid davlatlaridan farqlab turuvchi institut bo‘lib, unda yakka hukmronlikka asoslangan saltanat demokratiya bilan uyg’unlashgan edi. Yevropadagi parlamentlar bilan Amir Temur qurultoylarini solishtirsak, unda qirolning huquqini cheklash yoki parlamentga o‘tkazgan bosimini uchratmaymiz. Qurultoyda hammaga teng huquq berilgan, unda har kim o‘z fikrini ayta olgan, davlat boshqaruvidagi dolzarb va yirik masalalarni adolatli hal qilish bosh maqsad 1 Sodiqov H. “Amir Temur saltanatida xavfsizlik xizmati” T.: Art flex, 2010-y 15

bo‘lgan Amir Temur davri qurultoyida huquqni cheklash haqida gap ham yuritilmagan. Yakka hukmronlikka asoslangan saltanat tizimida sharqona demokratiyaning mavjudligi o‘rta asrlar davlat boshqaruvi uchun kam uchraydigan hodisa edi. Amir Temurni parlamentning o‘ziga xos shaklini yaratgan bunyodkor deb atasak mubolag’a bo‘lmaydi. Amir Temur davrida qurultoyning huquqi shunchalik katta ediki, ba’zan Sohibqiron usiz bir qarorga kelishni lozim topmagan. Shu sababli ham Amir Temur va temuriylar davridan keyin qurultoy mavqeining pasayishi XVII – XVIII asrlarda mamlakat parokandaligiga olib keldi. Keng vakillikka ega qurultoyda xalq vakillari mahalliy hukmdorni saylashi, oliy hukmdordan uni o‘zgartirishni talab qilishi mumkin edi. Amir Temur davri davlat boshqaruvida qadim turkiy davlatchilikning muhim ustunlaridan bo‘lgan qurultoy tizimi mamlakatda qonunlar ustuvorligini ta’minlagan. Qurultoyda ulkan saltanatning siyosiy, iqtisodiy, harbiy ahvoliga tegishli muhim masalalar muhokama qilingan, tegishli qarorlar qabul qilingan. Amir Temur o‘z davlati fuqarolarini boshqarish uchun davlatning qudratini mustahkamlovchi qonunlar va farmonlarida ochiq yuz, olijanoblik va himmatlilik hukmdorni xalqning mehriga yetkazishini uqtirgan. Uning fikricha, qaysidir hukmdorning lashkarga yoki xalqqa nisbatan shafqatsizligi yoki zulmkorligi haqida xabar kelganda uni, ya’ni aybdorni qonunning qatiyligini o‘zi ustida sinab ko‘rishga majbur qilish lozimligini ta’kidlab o‘tgan. Uning “Qayerda qonun ustun bo‘lsa, o‘sha yerda ozodlik ham bo‘ladi” degan hikmatli so‘zlarini oltin harflar bilan yozdirib qo‘ygani bejiz emas. Bugungi kunda Amir Temurning davlat boshqaruvi tamoyillarini o‘zida mujassamlashtirgan Konstitutsiyamiz amalda umuminsoniy g’oyalar va qadriyatlar – tinchlik va ozodlikni, xalqlar o‘rtasidagi qardoshlik va do‘stlikni mustahkamlashning ustunligini ta’minlayapti. Davlatni boshqarishda Amir Temur qattiq intizomga alohida e’tibor berar, ko‘rsatmalar va buyruqlarning so‘zsiz bajarilishini talab qilar edi. U davlat boshqaruvi yo‘nalishlarini, barcha vazirlar va amaldorlarning huquq va 16

majburiyatlarini aniq belgilab qo‘ydi va ulardan shunga qatiy rioya qilishni talab qildi. Bu Respublikamiz Konstitutsiyasida o‘z aksini topdi: “O’zbekiston Respublikasining davlat hokimiyati tizimi hokimiyatni qonun chiqaruvchi, ijro qiluvchi, sud hokimiyatiga bo‘lish tamoyiliga asoslanadi”. Amir Temur davrida viloyatlar hokimlari belgilangan doirada hokimiyatga ega edilar. Ushbu holat O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 99-105- moddalarida o‘z aksini top gan. Sohibqiron qay tarzda elga sadoqat qilgan bo‘lsa, xuddi shunday e’tirofga sazovor bo‘ldi. Ayni paytda, millatning eng sara farzandlarini adolat va ezgulik ishiga safarbar qildi, buyuk maqsad yo‘lida sog‘lom va ma’rifatli kuchlarni birlashtirdi. Har ishda bunyodkorlik, tartib-intizom uning kundalik faoliyatiga aylandi. E’tiborga loyiq yana bir voqeaga diqqatni qaratish lozim. Amir Temur Yevrosiyo qit’asini urush va talonchilik makonidan tinchlik va barqarorlik hukm surgan hududga aylantirdi. Mustaqil milliy davlatchilikni yaratishda biz tayanishimiz kerak bo‘lgan tarixiy boyliklar ichida Amir Temurning davlat qurilishi va boshqaruvi sohasidagi tajribasi katta o‘rin tutadi. Sohibqiron Amir Temur davlat apparati va boshqaruvining kuchi shunda ediki, u davlat g’oyalari, rivojlanish dasturlari, mamlakat obodligi, xalq farovonligi yo‘lida tuziladigan rejalarni aniqlab olib, ma’lum lavozimdagi shaxslar zimmasiga yuklar va ularning adolat va haqiqat chegarasida bajarilishini temir intizom bilan talab qilardi. Amir Temur saltanatida buni nazariya, rejalar, qonunlar, farmonlar va amaliyotning birlashtirilishi, uyg’unligi deyish mumkin. Amir Temur boshqaruvida dastlab davlat rejalari, dasturlari, g’oyalari, ularning keng doiradagi asosiy yo‘nalishi, bosh mezonlari, amal qilinishi shart bo‘lgan asosiy tamoyil va yo’nalishlari hamda amalga oshiruvchi rahbarlarga qo‘yiladigan talablar va ularning tartib-intizomi, qoidalari alohida farqlab olinadi, keyinchalik ularning barchasi o‘zaro chambarchas bog’lanib, ajratib bo‘lmas darajada muvofiqlashtiriladi. Shunga munosib ravishda Te mur boshqaruvida bizningcha, to‘rtta qat’iyat hal qiluvchi rol o‘ynagan: rahbar ta’minoti va 17

muhofazasi; tuzuk-nizomlar bo‘yicha rahbar talabi va rahbarlardan talab, qat’iy tartib-intizom; rahbarni rag’batlantirish va jazolash. ‘Tuzuklar”ning eng muhim jihati shundaki, u rahbar kadrlar tanlash, lavozimlarga tayinlash, faoliyatini tashkil etish va ish tartibini nazorat qilishning amaliyotda tez joriy etish mumkin bo‘lgan aniq nizomini yarata olgan. Shuningdek, ushbu nizom qoidalari faqat rahbarlarga emas, butun mamlakatga ma’lum qilingan, bu nizomlardan barcha fuqaro ogoh bo‘lgan. Shu tufayli rahbarlik lavozimlaridan ham bilimli, akl-idrokli, tadbirkor va tajribali odam- largina joy olgan. Quyida Temur tomonidan soliq, yer va obodonchilik ishlari xizmatini qamrab olgan boshqaruv tarmog‘ining xizmat tartibi to‘grisida to‘xtalib o‘tmoqchimiz. "Temur tuzuklari"da bu sohaga aloqador alohida "tuzuk" qayd etilgan bo‘lib, bizga ma’lumki, har bir "tuzuk" ma’lum bir sohada qilinadigan ishlar bo‘yicha qonun, ijro tadbiri, nazorat tartibi, lavozim yo‘riqnomasi, xizmatchilik va fuqarolik burchi, boshqaruv nizomi maqomiga ega bo‘lgan. Soliq, yer va obodonchilik ishlari xizmatini qamrab olgan boshqaruv tarmog‘ini tashkil etishda Temur adolat va insonparvarlikni bosh mezon sifatida qayd etadi. Avvalo shuni aytish kerakki, Temur davlatida barcha yerlar vaqf (podshoh va boy-badavlat kishilar tomoni dan masjid, xonaqoh, mozorlar yoki yirik din arboblariga ularning maoshi uchun berilgan yer-suv, mol-mulk bo‘lib, sotishga ruxsat etilmagan), suyurg’ol (sayyidzodalar, shayxlar, ulamo va umaro, davlat arboblariga in’om tarzida beriladigan yer-suv, mol-mulk turi, suyurg’ol egasi shu yerlardan olinadigan daromad, aholining farovonligi, ularning soliq to‘lovlariga javobgar bo‘lgan), tanho (aslida maosh, ba’zida alohida xizmat ko‘rsatgan davlat arboblari yoki harbiylarga sovg‘a qilinadigan yer-suvlar), tiyul (xiroj va soliq yigib olish va davlatga topshirishni nazorat qilish sharti bilan maxsus tayinlangan davlat arboblari (amirlar, amirul umarolar, ular jogirdor deyilganlar)ga ajratilgan yer-suv mulklari bo‘lib, ular bir necha qishloqlardan bir butun mamlakat, viloyat, shaharlargacha borib yetgan), xolisa (dav lat ixtiyorida bo‘lgan va barcha soliqlardan ozod etilgan yer-suvlar va mol-mulklar, ularni nazorat qiluvchi idora ham shu nom bidan atalgan), dorulmulk (yirik shaharlardagi podshoh 18

qarorgohlariga qarashli mulklar, bular tarkibiga bog‘lar, yaylovlar, ov qilinadigan yer-suvlar ham kirgan. Tarixdan ma’lumki, birgina Samarqandda Amir Temurning 9 ta bog’i bo‘lgan), iqto’ (yuksak harbiy lavozimdagi kishilarga janglarda g‘alabani ta’minlashda ko‘rsatgan tashabbuskorligi uchun sovg’a qilinadigan yer- suv, mol-mulklar, egalari iqtodor deyilgan), aymoq (aslida bir necha urug‘lar yoki qabilalar ittifoqi nazarda tutilgan, lekin ularga tegishli yer-suv, mol-mulklar ham shu nom bilan atalib, ularni o‘sha urug‘-qabilalar amirlari nazorat qilgan), buluk yerlari (o‘z ma’muriy markazita ega bo‘lgan, bir necha qishloq, kichik shaharchalar yoki mavzelarni birlashtirgan vohaga qarashli yer-suv, mol-mulklar bo‘lib, ularni odatda oqsoqollar boshqargan), dehqon yerlari (yirik xususiy yer egalariga qarashli yer-suv mol-mulklar), jariba yerlar (kichik yer egalariga qarashli yer-suvlar, bir jarib 3600 kv. gazga ya’ni taxminan bir tanob - 958 kv.m.ga teng bo‘lgan), yobisa (quruq cho‘llardan iborat tashlandiq yerlar) kabi 12 ta turiga bo‘lingan. Soliklar esa xiroj (yer solig‘i yoki ekiladigan yerdan olinadigan hosildan to‘lanadigan daromad solig’i, umumiy daromadning uchdan bir yoki beshdan ( bir qismini tashkil qilgan, “mol”, “moli jihot”, “moli manol”, “mutavajjihot” deb ham atalgan bo‘lib, bir yilda bir marta yig’ib olingan, “moli jihot” yurish va urush uchun to‘lanadigan xiroj bo‘lib, asosan bo‘ysundirilgan davlat hukmdorlaridan bir yilda bir marta undirilgan naqd pul yoki mahsulot bilan olingan), barot (avoriz, xorija deb ham yuritilgan, katta masshtabdagi tadbirlar (masalan, urush, mudofaani mustahkamlash, qurilish) munosabati bilan muddatidan ilgari yig’ib olingan xiroj, shunga huquqli ma’lum amaldorga berilgan hujjat ham shu nom bilan atalgan, favqulodda holatlarda zudlik bilan yig’iladigan soliq turi bo‘lib, doimiy amal qilmagan), ulufa (aslida askarlar, mansabdorlarga beriladigan maosh, ba’zida ularning xohishiga qarab oziq-ovqat, yem-xashakdan iborat natura tarzida to‘langan, lekin shu maqsadda xalqdan yig’iladigan soliq turi ham ulufa deb atalgan, ulufa soliqlari yil davomida devon nazorati ostida to‘plangan va mansabdorlarga bir yilda bir marta, askarlarga olti oyda bir marta to‘langan, har bir askarning qo‘lida maosh olish yorlig‘i bo‘lib, unga berilgan mablag’ shu yorlig’ qog’ozining orqa tomoniga yozib qo‘yilgan), moli amon (boj deb ham atalgan 19

yangi bo‘ysundirilgan yerlar xalqlaridan ularga omonlik berilganligi evaziga olingan tovon soligi bo‘lib, faqat bir marta yigib olingan, boj shuningdek, mamlakatga tovar olib kirayotgan savdogarlardan ham olingan), jizya (mamlakatda yashovchi musulmon bo‘lmagan aholidan jon boshiga olinadigan to‘lov), sarshumor (xonashumor deb ham atalgan, musulmon xalqlardan jon boshidan olinadigan soliq bo‘lib, jizyadan farq qilgan), ushr (ushriy ham deyilgan, shari’at bo‘yicha daromadning davlat xazinasiga to‘lanadigan o‘ndan bir qismi), shilon (mamlakat yoki poytaxt miqyosida uyushtirilgan bayram, to‘y, bazm kabi shohona ziyofatlar uchun xalqdan yig’ilgan soliq, pul va natura tarzida olingan bo‘lib, tadbir yaqin hududlardan, uzoqdan esa badavlat va mansabdor tabaqadan undirilgan) kabi turlarga bo‘lingan. Ta’kidlash kerakki, bularning ham ba’zilari doimiy bo‘lmay, zarur hollardagina undirilgan. Soliq, yer va obodonchilik ishlari bilan shug‘ullanuvchi boshqaruv tarmog‘i xizmatchilari uchun Amir Temur maxsus tuzuk – nizom joriy etgan. Qizig‘i shundaki, bu nizomda soliq to‘lash emas, balki soliq yig‘ish tartibi kuchli nazorat ostiga olinadi. Soliqchilardan soliqni to‘lovchining ahvoliga qarab belgilash talab etilgan. Bunda yerning sug’oriladigan yoki lalmikorligi, dasht yoki obod joyda joylashganligi, soliq olinadigan yilda ob-havoning qanday kelganligi, to‘lovchining yerdan foydalana olgan-olmaganligi, soliqni pul yoki mahsulot bilan to‘lashi masalalariga e’tibor qaratilgan. Masalan, asosiy soliq bo‘lgan xiroj g‘alla va arpa bilan yoki ularning mazkur yildagi bozordagi narxiga qarab undirilgan, boshqa turdagi oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirilgan bo‘lsa ham g’alla va arpa narxiga solishtirib, hisob-kitob qilinib, soliq miqdori belgilangan. Suvli va obod joylardagi yerlardan olingan umumiy hosilning uchdan biri, lalmikor va dasht yerlardan olingan hosilning esa joyiga qarab to‘rt yoki beshdan biri xirojga olingan. Aholi mahsupot bilan to‘lashni xohlamasa soliq pulga chaqib aniqlangan. Bundan tashqari, Temur aholining o‘z ehtiyoji uchun va xayr-ehsonga mo‘ljallab yetishtirgan oziq-ovqat mahsulotlaridan soliq undirishni man etgan. Shuningdek, “Temur tuzuklari”da “kuzgi, bahorgi, qishki, yozgi dehqonchilikdan olingan 20

hosil”dan soliq olish ham taqiqlangan bo‘lib, bu hosil aholining ikkinchi, uchinchi ekindan olingan daromadini ifodalagan. 1 Hosil pishib yetilmasdan ilgari xiroj yig‘ishga kirishganlar jinoyatchi sifatida javobgarlikka tortilgan. To‘lovchining soliqni birdan to‘lagan taqdirda moddiy ahvoli og’irlashib qoladigan bo‘lsa, soliq uchga bo‘lib olingan. To‘lovchi belgilangan soliqni mahkamaga o‘zi keltirib topshirmasa, ahvolni bilish yoki undirish uchun qalaqchi (hosil yoki ahvolga qarab xiroj miqdorini belgilab beruvchi amaldor) yuborilgan, lekin unga to‘lovchiga har qanday vosita bilan zulm qilish man etilgan. Qarovsiz qolgan yerlar, cho‘l yoki dashtlarga suv chiqarib, bog’, ekin yerlari yaratib obod qilgan fuqarolarning o‘sha yerlaridan birinchi yili xiroj olmaslik, ikkinchi yili fuqaroning o‘z ixtiyori bilan bergan to‘lovni olish, uchinchi yildan qoida bo‘yicha soliq undirish tartibi joriy etilgan. Qarovsiz qolgan yerlarning egasi bo‘lib, o‘sha yerlarni obod qilish va hosil undirishga qurbi yetmasa, bunday fuqarolarning shu ishni amalga oshirishi uchun davlat hisobidan kerakli asbob-uskuna, mablag‘ bilan ta’minlash ham soliq xizmatchilari zimmasiga yuklatilgan. Shuningdek, soliq tizimi tarkibida dehqonchilik, chorvachilik va ular bilan shug’ullanuvchi aholini, o‘g‘irlik, bosqinchilik, buzg‘unchilik, talonchilig-u shunga o‘xshash boshqa turli ofatlardan himoyalash maqsadida harbiy bo‘linma faoliyat yuritgan. Mamlakat ichidagi alohida viloyatlar sifatida qayd etilgan hududlarda xalqdan yig’iladigan soliqlar hisoboti va mablaglarni saqlash, viloyatlardagi qo‘shin zaxiralariga beriladigan mablag’lar va mahsulotlar hisobotini qilib boradigan hamda egasiz qolgan yer-suv, mol-mulk, shariat va harbiy ishlar qozilari hukmiga ko‘ra to‘langan jarimalar, savdo ahli bojlari davlat tomonidan iqto’, tiyul va suyurg‘ol tarzida berilgan mulklarning egalari vafot etganda bu mulklarni qayta taqsimlashda davlat hisobiga o‘tgan qismlari hisobi va shu kabi turli sabablarga ko‘ra yig’ilgan va hisobga olingan mablag‘ va mulklar hisob-kitobini olib boradigan, bular haqida oliy devonga ma’lumot berish bilan shug‘ullanadigan uch kishidan iborat vazirlar guruhi faoliyat ko‘rsatgan. 2 1 Ravshanov F. “Amir Temurning yer, soliq va obodonchilikka doir tuzuklar” // “Jamiyat va boshqaruv” jurnali, T.: 2011-y 2 Ravshanov F. “Amir Temurning yer, soliq va obodonchilikka doir tuzuklar” // “Jamiyat va boshqaruv” jurnali, T.: 2011-y 21

Har bir ishni amalga oshirishda undan keladigan natijaning mohiyatiga e’tibor qaratgan Sohibqiron davlat solig’ini undiruvchilardan bu mezonlarga qatiy rioya etishlarini talab qiladi. Uning fikricha. soliqlarni qiynalib turgan odamlarning og’ir ahvoliga qaramasdan, zo‘rlik bilan undirish xalqning qashshoqlashuviga olib keladi. Bu esa o‘z navbatida, xalqning davlatga ishonchsizligini keltirib chiqaradi. Ma’lumki, 1917-yilning sentabr oyida Toshkentda II o‘lka musulmonlari seyzdi bo‘lib o‘tdi. Unda Turkiston taraqqiyparvar kuchlarning milliy-liberal, progressiv harakat vakillari – jadidlar hamda diniy ulamolarning “Sho‘roi Ulamo” tashkiloti vakillari yagona kuch sifatida ish ko‘rish vaqti kelganligi 1 alohida ta’kidlandi. Shu tariqa qarashlari turlicha bo‘lishiga qaramay, ularni mustamlaka tuzumiga nisbatan chuqur nafrat tuyg’usi, milliy madaniyatning an’anaviy poydevori sanalgan umumma’naviy qadriyatlar birlashtirgan. Seyzdda qabul qilingan dasturiy hujjatlarda quyidagilar ta’kidlangan: – milliy davlat «Turkiston federativ respublikasi» deb nomlanib, unda qonun chiqaruvchi hokimiyatga o‘lkada yashovchi barcha xalqlarning vakillari kirgan va umumiy teng, to‘g’ridan-to‘g’ri ovoz berish orqali saylanadigan parlamentda bo‘lgan; – Turkiston parlamentining qonunchilik faoliyati Rossiya demokratik respublikasining asosiy qonunlari bilan muvofiqlashtirilishi va ayni vaqtda musulmon Huquqi talablariga ham muvofiq bo‘lishi ta’kidlangan; – shayxul Islom boshchiligida Senat yoki Qonunchilik palatasiga o‘xshash “Mahkamai-shariya”ni tashkil etish hamda uning zimmasiga faqat musulmon aholi uchun shariat qonunlari va talablarini izohlash hamda ularni nashr etishi; shuningdek, unga barcha sud qarorlarining to‘g‘ri bajarilishi, hukumat tashkilotlari va mas’ullari ustidan nazoratni amalga oshirish kabi vazifalarning yuklanishi mo‘ljallangan. Bir vaqtning O‘zida bu tashkilot Turkiston federatsiyasining Oliy sudi ekanligi ta’kidlangan; 2 – Ijroi hokimiyat vazifalari Turkiston parlamenti tomonidan saylanadigan va Respublika hukumati tarafidan tasdiqlanadigan hamda o‘zining barcha ishlari 1 “Ulug’ Turkiston”, gazetasi, 1917-yil, 30-sentabr. 2 Jo’rayev N., Karimov Sh. “O’zbekiston tarixi”, II tom. T.: Sharq, 2011- y. 31-bet. 22

bo‘yicha o‘lka parlamentiga hisobot beradigan Sekretariyatga topshirilishi qayd etilgan; – “Sho‘roi Islom” tashkiloti Turkiston federatsiyasi Senatiga, Muvaqqat hukumat Turkqo‘mitasining maslahat tashkilotlariga kirishi va hokimiyat koalitsiyalariga tayanishi, ya’ni umumxalq hokimiyati bo‘lishi ta’kidlangan; – barcha musulmon tashkilotlarining birlashishi natijasida Turkiston musulmonlarining “Ittifaq ul-muslimin” siyosiy partiyasini tashkil etish ham taklif etil gan; – Turkiston federatsiyasi o‘z pulini muomalaga chiqarishi hamda ichki tartibni saqlash uchun o‘z militsiyasiga ega bo‘lishi va davlat chegaralarini qo‘riqlash uchun qo‘shin saqlashi lozimligi belgilab qo‘yilgan. Shunday qilib, 1917-yilda milliy taraqqiyparvar kuchlar musulmon huquqi va qonunlari hamda demokratik Rossiya respublikasi qonunlariga amal qiluvchi, ikki palata asosida faoliyat yuritadigan parlament respublikasi tuzishni taklif qildi va uni amalga oshirish uchun kurashdi. Ta’kidlash kerakki, davlat tuzilishining mazkur muqobil dasturi asta-sekinlik bilan o‘zgarishlarga erishish yo‘li edi. Ammo, o‘sha paytda bu reja amalga oshmay qoldi. Hokimiyatni sho‘roviylar egallab oldi. Hokimiyat tepasiga chiqib olgan Turkiston bolsheviklari ham chorizm singari o‘lka va mahalliy boshqaruvning yangi hokimiyatga xizmat qiladigan idoralarini vujudga keltira boshladi. Mustabid yillarga oid ko‘plab hujjatlar shundan dalolat beradiki, Turkiston Xalq Komissarlari Soveti hamda uning joylardagi tuzilmalari tayyor kadrlarning deyarli yo‘qligi sababli sobiq chor mustamlaka ma’muriyatining amaldorlaridan keng foydalangan. Bu amaldorlar esa avvalgi tuzumda bo‘lganidek, mahalliy aholining talab-ehtiyojlariga panja orasidan qaragan. Turkistondagi sho‘ro davlat boshqaruvi xodimlarida mustamlakachilikka xos xususiyatlar bo‘lganligini markaziy rasmiy matbuot ham e’tirof etgan. Bu haqda “Jizn natsionalnostey” gazetasi 1920-yilning yozida “Turkiston muammolari” sarlavhali maqolasida shunday deb yozgan edi: “... Markaziy rayonlardan bu yerga 23

ko‘chirib keltirilgan va mustamlakachilik og’usi bilan zaharlangan rus aholisi – ishchi va dehqonlar joylarda amalga oshirilayotgan ishlarning asosiy tashkil etuvchilaridir, mahalliy mehnatkashlar ommasi esa bundan deyarli chetlashtirilgan”. Shuning uchun ham sinfiylik tamoyili asosida faqat “yevropalik” aholidan shakllantirilgan Turkistonning yangi boshqaruv idoralari mahalliy aholining keng qatlamlari orasida mavqega ham, katta ishonchga ham ega emas edi. Natijada “Sovet Turkistoni” rahbariyati davlat boshqaruvini vujudga keltirishda harbiy kuchlar, jazolovchi va huquq idoralari hamda shunga o‘xshash boshqa kuch ishlatadigan tashkilotlarni shakllantirishga alohida e’tibor qaratdi. Qurolli kuchlar dastlab ko‘ngilli qizil gvardiya otryadlari va qizil armiya qismlari ko‘rinishida tuzildi. Professor R.Nurulinning yozishicha, 1918-yilning kuzida mustabid tuzumning qurolli kuchlari salkam 20 ming piyoda va otliq askarga ega bo‘lib, bu kuchlar ham asosan mahalliy bo‘lmagan aholidan tashkil topgan edi. Arxiv hujjatlar shundan dalolat beradiki, mustabid tuzumning qurolli kuchlari ularga qarshi bo‘lgan qurolli istiqlolchi harakatgagina emas, balki tinch aholiga ham qarshi jang qilgan: talagan, zug’umini o‘tkazgan va doimo dahshatda, qo‘rquvda, itoatkorlikda tutib turishga harakat qilgan. Masalan, Farg’ona vodiysining shahar va qishloqlarida ko‘plab tinch aholi o‘ldirilgan, ular orasida hatto go‘dak bolalar ham bo‘lgan; ayollarning nomusiga tegilgan; shahar va qishloqlar talangan va yoqib yuborilgan”. Mustabid boshqaruv mahalliy aholi tomonidan qo‘llab-quvvatlangan va o‘zi uchun xavfli bo‘lgan “Sho‘roi Islom” va “Sho‘roi ulamo”ga qarshi zarba berishga harakat qilgan. Natijada 1917-yil oxiri – 1918-yilning birinchi yarmida “Sho‘roi Islom”ning Samarqanddagi, Xo‘janddagi va “Sho‘roi ulamo”ning Toshkentdagi hamda boshqa bir qancha joylardagi tashkilotlari tarqatib yuborildi. Shuningdek, ularning “Izoh”, “Izhor ul-haq” kabi matbuot organlari yopib qo‘yildi. “Ulug‘ Turkiston” gazetasi esa Tashqi ishlar xalq komissarligi ixtiyoriga o‘tkazildi. Tuzumga qarshi bo‘lgan barcha rus gazetalari, shu jumladan, “Turkestanskiy kurer” ham «ishchi-dehqon hukumatiga oshkora qarshilik ko‘rsatishga va uni 24

ag’darib tashlash” ga chaqirgani uchun yopib qo‘yildi. Ularning o‘rniga esa sho‘ro boshqaruviga xizmat qiladigan matbuot shakllantirildi. O‘lkadagi sho‘roviylarni qo‘llovchi proletar musulmon tashkilotlari – “mussovdeplar” ozchilik bo‘lib, ularning rahbarlari sobiq “frontorti ishchilari” (mardikorlar) edi. Mahalliy aholi o‘rtasida ularning obro‘ va ta’siri kam edi. Shu bilan birga, bir qator ijtimoiy-siyosiy arboblar ham ularga nisbatan ancha tanqidiy munosabatda bo‘lganlar. Masalan, Inomjon Xidiraliyev: “Bu tashkilot eng buzuq va yaramas unsurlardan tashkil top tan, chunki mahalliy aholi front orti ishlariga borishni xohlamay, o‘rinlariga o‘zgalarni yollaganlar. Natijada, bu ishchilarining ma’lum qismi, qo‘pol qilib aytganda, pulga sotilgan yaramas-buzuq kishilar, o‘g’rilar, talonchilar bo‘lib, ulardan “mussovdeplar» tuzilgan. Shahar dumasiga bo‘lib o‘tgan saylovlarda eski shaharliklar “mussovdeplar” va “to‘rtinchilar”ga er- gashmaganlar. Ular “Sho‘roi islom” va “Sho‘roi ulamo” nomzodlarini yoqlab ovoz berganlar”, 1 deb ta’riflaydi. Bolsheviklarlarning buyuk davlatchilik – shovinistik qarashlari sho‘roviylarning III O‘lka syezdi tomonidan Turkiston Xalq Komissarlari Sovetini tuzishda to‘la amalga oshdi. 2 Uning tarkibiga ko‘p millionli mahalliy aholining biror vakili ham kiritilmadi. 15 ta xalq komissarining barchasi “yevropalik” aholi vakillari edi. Ular partiyaviy mansubligiga ko‘ra bolshevik va so‘l eserlar, ijtimoiy kelib chiqishiga ko‘ra esa ishchi, soldat va xizmatchilar edi. Shu tariqa Turkistonda hokimiyat aholining Yevropa qismiga mansub qurollangan ishchi va askarlar qo‘liga o‘tdi hamda milliy-hududiy emas, balki ma’muriy-hududiy chegaralash tufayli “Turkiston sovet avtonomiya”si vujudga keldi. Oradan biroz vaqt o‘tgach, ya’ni 1920-yilda Turkiston xalqlarini suverenitet va erkinlikdan to‘liq mahrum qilinganligini tasdiqlovchi TASSR Konstitutsiyasi qabul qilindi. Ko‘ramizki, sovetlar tomonidan Turkistonga bo‘lgan munosabatning mohiyati o‘zgarmadi, faqat uning g’oyaviy va siyosiy niqobi o‘zgardi, xolos. 1 Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”, III tom. T.: Sharq, 2010-y. 48-bet. 2 Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”, III tom. T.: Sharq, 2010-y. 43-bet. 25

Sovet Rossiyasi sobiq imperiyadan meros qolgan mustamlakalaridan voz kechishni istamaganligi va Sharq xalqlari orasida sho‘rocha boshqaruv usullarini joriy qilishga intilishi natijasida Qizil armiya kuchlari tomonidan 1920-yilning bahorida Xivada xonlik tuzumi ag‘darildi. 1920-yil 27-aprelda Xivada Turkiston Markaziy Ijroiya Qo‘mitasining sobiq kotibi R.Shokirov raisligida bo‘lib o‘tgan qurultoy Xorazm Xalq Respublikasi tashkil topganligini e’lon qildi. Mazkur qurultoyda yangi e’lon qilingan Respublikaning Nozirlar Kengashi saylandi. Uning tarkibiga Yosh xivaliklar partiyasi a’zosi P.Yusupov (rais), muxtor vakolatxona vakili R.Shokirov (harbiy ishlar noziri) hamda turkmanlarning yavmut urug‘i yo‘lboshchilari G‘ulom Ali, Qo‘shmuhammad va Shomurod baxshilar saylandi. 1 Xonlik tuzumini ag‘darishda Xivaga qarshi keng ko‘lamda harbiy harakatlar olib borgan Sho‘ro hokimiyati endilikda XXRga nisbatan o‘zining ustuvor mavqeini yanada mustahkamlashga intila boshladi. 1920-yilning sentabrida o‘zaro ittifoqchilik shartnomasini imzolash maqsadida Bobooxun Salimov boshchiligidagi XXR hukumat delegatsiyasi Moskva shahriga tashrif buyurdi. Olib borilgan qisqa muzokaralardan keyin 1920-yil 13-sentabrda Xorazm Xalq Respub likasi va Rossiya Federatsiyasi o‘rtasida Ittifoq shartnomasi imzolandi. 2 Unga ko‘ra Rossiya Xorazm Respublikasining mustaqilligini so‘zsiz va rasman tan oldi hamda bir tomondan RSFSR Rossiyaning ilgarigi hukumati va davlat muassasalari bilan, ikkinchi tarafdan esa Xiva xonligi hukumati bilan tuzilgan barcha kelishuv va shartnomalar bekor bo‘lganligini e’tirof etdi. Shartlashayotgan taraflar o‘rtasidagi davlat chegarasini shartnoma imzolanayotgan paytda qayerdan o‘tgan bo‘lsa, o‘sha holatda saqlab qolishga kelishildi. Ittifoqni mustahkamlash maqsadida ikkala taraf ham o‘z hududlarida shartlashayotgan tarafga karshi hukumat tashkil topishiga yoki tashrif buyurishiga yo‘l qo‘ymaslik hamda shunday kayfiyatdagi guruh va shaxslarni o‘z mamlakatlari hududiga kiritmaslik majburiyatini oldilar. 1 Matkarimov M. “Xorazm Respublikasi: davlat tuzilishi, Nozirlari va iqtisodi”, Urganch.: 1993-y. 18-19-betlar 2 Jo’rayev N., Karimov Sh. “O’zbekiston tarixi”, II tom. T.: Sharq, 2011-y. 178-bet. 26

Shartnomaning 17-moddasida harbiy-siyosiy kelishuv tuzilganligi e’lon qilindi. Harbiy-siyosiy kelishuv shartlari, ya’ni tomonlarning uchinchi tarafga nisbatan bir-birlarini harbiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash majburiyatlariga qo‘shimcha ravishda quyidagilarga kelishib olindi: 1. Tuzilajak Xorazm Qizil armiyasi RSFSRning keng ko‘lamdagi qo‘llab- quvvatlashi asosida shakllantirilishi va ta’minlanishi lozim edi; 2. RSFSR o‘z zimmasiga Xorazm armiyasi uchun harbiy instruktorlar yetkazib berish va xorazmlik instruktorlarni o‘qitib berish hamda harbiy aslahalar bilan ta’minlab turish majburiyatini oladi; 3. Harbiy ta’minotni tashkil qilish yuzasidan barcha zarur choralarni amalga oshirish maqsadida qo‘shma harbiy kollegiya tuziladi; 4. Qo‘shma harbiy harakatlar amalga oshiriladigan taqdirda yagona qo‘mondonlik o‘rnatishga qaror qilindi. Mazkur shartnoma XXR Xalq Nozirlari Kengashining 1920-yil 20-oktabrdagi 48-sonli qarori bilan ratifikatsiya qilinadi. Shartnomaga muvofiq Rossiya Federatsiyasi va Xorazm Xalq Respublikasi o‘zaro muxtor vakillar ayirboshladilar. Sa’dullaxo‘ja Tursunxo‘jayev Turkistonning Xorazm Respublikasidagi birinchi muxtor vakili qilib tayinlanadi va unga Xorazm Nozirlar Kengashi yig’ilishlarida ishtirok etish vakolati beriladi. Sho‘rolarning Xorazm hukumatidagi muxtor vakili tez-tez almashtirilib turilgan. Xususan, Sa’dullaxo‘ja Tursunxo‘jayev 1920-yilning o‘zidayoq Toshkentga chaqirib olinib. uning o‘rniga tatar kommunisti Riza Shokir tayinlanadi. Keyinchalik u Xorazm hukumati a’zolari bilan birgalikda millatchi sifatida qamoqqa olinadi. Turkkomissiya Tashqi aloqalar bo‘limining 1920-yil kuzidagi hisobotlarida Xivada tartibsizliklar hukm surayotganligi qayd qilinadi. Unda ta’kidlanishicha, o‘zbeklar turkmanlar ta’qibidan dalalardagi hosilni tashlab, shaharlarga va Amudaryo bo‘limiga qocha boshlaganlar. Shuningdek, hisobotlarda Respublika hukumatining ta’siri Xiva shahridan ta- shqarida o‘z ahamiyatini yo‘qotib, shahardan 45 km masofada turkmanlar bilan 27

janglar borayotganligi aytiladi. Bundan tashqari, bu paytda Junaidxon armiyasi o‘z saflarini mustahkamlayotgan edi, Sho‘ro hokimiyati yuzaga kelgan vaziyatni harbiy yo‘l bilan bartaraf etishga qaror qiladi. Shu maqsadda 1920-yilning 2- dekabrida Farg‘onadagi Qizil armiya qo‘mondoni M.V.Safonov Xorazm Xalq Respublikasiga mux tor vakil etib tayinlanadi. Vaziyatning murakkabligi shunda ediki, turkmanlarning bir qismi Junaidxon hukmronligi ostida qolayotgan, tinchlikka moyil ikkinchi qismiga nisbatan esa Xorazm hukumati jangarilarning hamtovoqlari sifatida munosabatda bo‘layotgan edi. 1921-yilning martiga kelib tinchlikka moyil turkmanlarning aksariyatini qamoqxonalardan ozod qilish evaziga vaziyatni nisbatan yumshatishga erishildi. Boshqa tarafdan esa turkmanlar lagerida ko‘zga ko‘ringan yo‘lboshchilar Junaidxon va Gulom Ali o‘rtasida o‘zaro ishonchsizlik avj oladi. Bu esa muxtor vakolatxona xodimlariga Xorazm hududida Qizil armiya qismlarini ushlab turish zarurligini asoslashlarida qo‘l keladi. Bularning barchasi RSFSR hukumati Xorazm Respublikasi ustidan siyosiy va harbiy nazoratni yanada kuchaytirishga intilganligidan dalolat beradi. RSFSR va XXR o‘rtasida Ittifoq shartnomasidan tashqari iqtisodiy kelishuv ham imzolangan edi. Unga ko‘ra Xorazm Respublikasi Rossiya Federatsiyasiga o‘z ehtiyojlaridan ortiqcha xom ashyo mahsulotlari: paxta, gilam, teri va jun yetkazib berish majburiyatini oladi. Bunga javoban RSFSR Tashqi savdo xalq komissarligi Xorazm Respublikasini zarur miqdordagi Rossiya puli va mahsulotlari bilan ta’minlab turish majburiyatini oladi. Ushbu kelishuvning 6- moddasiga ko‘ra Xorazmda ikkala respublikaning pul birliklari bir xilda amal qilishi belgilab qo‘yiladi. Mahsulotlarning narxlari har yili ikkkala davlat o‘rtasida o‘zaro muvofiqlashtirilib, Xorazmdan Rossiyaga olib boriladigan hamda Rossiyadan Xorazmga olib kelinadigan mollardan boj olinmaslikka qaror qilinadi. Garchi, Xorazm Respublikasi rasman mustaqil deb e’lon qilingan bo‘lsa-da, RSFSR vakillari Xorazm hukumati ishiga mamlakatning ichki ishlariga bevosita aralashib turganlar. Xususan, Ittifoq shartnomasi va iqtisodiy kelishuv ratifikatsiya qilinishidan uch kun avval, 1921-yilning 6-martida Xorazm Respublikasi hukumati 28

a’zolari qamoqqa olinadi. Sho‘ro hokimiyati ularni burjua millatchiligida ayblaydi. P. Yusupov yashirinishga ulguradi. Qo‘lga tushmasdan qolgan nozirlar esa Junaidxonga qo‘shilishga majbur bo‘ldilar. 1 Ikki oylik muvaqqat boshqaruvdan so‘ng may oyida yangi hukumat tuzilib, M.Olloberganov Xorazm Respublikasi Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi raisi lavozimiga, M. Ibniyaminov Xalq Nozirlar Kengashi raisi lavozimiga saylanadi. Ammo shu yilning noyabr oyida M.V.Safo nov o‘rniga tayinlangan A. Bik navbatdagi hukumat a’zolarini ham qamoqqa oladi. M.Ollo berganov o‘limga hukm qilinadi. Shundan keyin 1921-yil sentabr oyida O. Muhammadrahimov raisligida yangi hukumat tuzildi. 2 Oradan ko‘p vaqt o‘tmasdan, shu yilning 27 noyabrida Xorazm Respublikasi hukumati a’zolarining yangi tarkibi ham qamoqqa olinib, “xalq dushmani” deb e’lon qilinadi. Yashirinish ga ulgurgan O. Muhammadrahimov esa otishmalar chog’ida o‘ldiriladi. Ushbu holatlar Xorazm hukumati amalda mustaqil faoliyat olib borganligini shubha ostida qoldiradi. Xorazm amalda xorazmliklar tomonidan emas, balki zudlik bilan sotsial inqilob yasash yo‘lidan borgan Xorazmga begona unsurlar tomonidan boshqarilganligini hatto Sovet hokimiyati Tashqi ishlar xalq komissarligi vakili Gopner ham e’tirof etadi. Shu tariqa Yosh xivaliklarning aynan shu kezlarda mamlakatning 4/5 qismini nazorat qilib turgan Junaid xon bilan til topishishga uringanlari bekorga emasligi oydinlashadi. Manbalarga murojaat qilar ekanmiz, Xorazm Xalq Respublikasining tashki siyosiy faoliyatiga ham Rossiya tarafidan aralashishlar bo‘lib turganligining guvohi bo‘lamiz. Bu Xo razm Respublikasi tashki siyosiy funksiyalarining ba’zilari Rossiya Federatsiyasi ixtiyoriga topshirib qo‘yilganligida namoyon bo‘ladi. Xususan, 1921-yil 22-fevraldagi bayonnomaga muvofiq sakkiz ittifoqdosh respublikalar qatorida Xorazm ham Genuya konferensiyasida o‘zining nomidan ishtirok etish va XXRning iktisodiy huquqlarini himoya qilish vakolatini RSFSR ixtiyoriga topshirgan edi. 1 “O’zbekiston ovozi” gazetasi, 1998-yil 31-mart. 2 Jo’rayev N., Karimov Sh. “O’zbekiston tarixi”, II tom. T.: Sharq, 2011-y. 187-bet. 29

Xulosa qilib aytganda, Markaziy Osiyoda ishlab chiqarish va ijtimoiy mehnat taqsimoti, tashqi harbiy bosqinlardan himoyalanish, jamoadagi diniy urf-odatlarni bajarish kabi masalalar boshqaruvning yangi shakllarining paydo bo’lishiga asos soldi. Keyengi davrlarda boshqaruv usullari va shakllari Xorazmshohlar va Amir Temur davlatida rivojlantirildi. Turkiston muxtoriyati xalqimiz tarixidagi birinchi demokratik ruhdagi davlat bo’lib, unda boshqarishning demokratiya shaklidan foydalanildi. 30

I.2. Mustaqillik yillarida zamonaviy boshqaruv tizimining yo’lga qo’yilishi Mustaqillik tufayli O‘zbekistonning davlat boshqaruvini samarali tashkil etish, fuqarolarning faol ishtirokini ta’minlash borasida muhim o‘zgarishlar amalga oshdi. “Mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab, o‘z umrini o‘tab bo‘lgan eski mustabid sovet tizimidan voz kechib, mamlakatimizda ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan ochiq demokratik davlat barpo etish va fuqarolik jamiyatini shakllantirishga azmu qaror qildik”. 1 Shuni alohida ta’kidlash kerakki, davlat hokimiyati institutlarining faoliyati davlat qurilishi va fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonlari – nomarkazlashtirish bilan uzviy bog‘liq. Bu sohada: 1) davlat hokimiyati barcha tarmoqlarining bir-biridan mustaqil holda ish yuritish tamoyillarini mustahkamlash; 2) hokimiyat vakolatlarini nodavlat va jamoat tashkilotlariga, fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlariga bosqichma- bosqich o‘tkaza borish, ularning haq-huquqlari va erkinliklarini muhofaza etishni kuchaytirish taqozo etiladi. Chunki davlat hokimiyati barcha tarmoqlarining bir- biridan mustaqil bo‘lishi ularga shaxs manfaati ustuvorligidan kelib chiqqan holda ishlash imkoniyatini beradi. Ayrim noqonuniy aralashuvlarga chek qo‘yib, fuqarolarning boshqaruvda va qarorlar qabul qilishda faol ishtiroki uchun sharoit yaratadi. Davlat boshqaruv tizimini ana shunday isloh qilish va takomillashtirish natijasida Uni nomarkazlashtirish hamda fuqarolik jamiyati qurish mumkin bo‘ladi. “Fuqarolik jami yatini qurish, bir qancha vakolatli vazifalarni davlatdan mahalliy hokimiyat organlariga, jamoat tuzilmalariga va fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlariga bosqichma-bosqich topshirishni ko‘zda tutadi”. 2 Pirovardida, mahalliy hokimiyat organlari va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari bajaradigan vazifalar doirasi kengayadi, ularga davlat vakolatlarining bir qismini bosqichma-bosqich topshirish imkoniyati paydo bo‘ladi. Natijada bu dasturni amalga oshirish jarayoni fuqarolarga o‘z hayoti va jamiyat hayotini boshqarishni tashkil etishda keng imkoniyat yaratadi. 1 Karimov I.A. “O’zbekiston – bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li”, T.: O’zbekiston , 1993-y. 2 Karimov I.A. “O’bekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li”, T.: O’zbekiston , 1992-y. 31

Fuqarolik jamiyatiga o‘tish jarayonida sud, prokuratura va advokatura tizimi faoliyati takomillashadi. Advokatura tizimini kuchaytirish va uning chinakam mustaqilligini ta’min lash jamiyat hayotini sog‘lomlashtirish, sud va prokuraturaga nisbatan xalqning munosabatini o‘zgartirishda katta ahamiyat kasb etadi. “Mamlakatimizda sud-huquq tizimini huquqiy davlat ni shakllantirishning zarur tarkibiy qismi sifatida chuqur isloh etish va erkinlashtirish bo‘yicha boshlagan ishlarimizning ta’siri va samarasini kuchaytirish, eng asosiysi, sud tizi mi mustaqilligini ta’minlash muhim vazifamiz bo‘lib qoladi”. 1 Sanksiyalar berishning prokuraturadan sudlarga olib berilishi buning o‘ziga xos ifodasidir. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Konstitutsiyaning barcha bandlari har bir fuqaro ongiga yetib borishi va o‘z navbatida, fuqaro yashagan muhitida konstitutsiyaviy qoidalar amal qilayotganini his etishi kerak. Konstitutsiya til va dil birligini, shiorlar bilan amaliy faoliyat mushtarakligini ifodalovchi dastur bo‘lsagina jamiyatga ta’sir ko‘rsatadi. Jamiki dunyoviy ne’matlar orasida eng ulug’i – inson, degan fikr asosida “fuqaro – jamiyat – davlat” o‘rtasidagi o‘zaro munosabatning oqilona yechimi topildi. Bu demokratik islohotlarni chukurlashtirish, inson manfaatlarini hamma narsadan yuqori qo‘yilishiga olib keladi. Bunday ijtimoiy-siyosiy islohotlar odamlar ongini o‘zgartirmay qolmaydi, ularda milliy g‘urur, vatanparvarlik va insonparvarlik tuyg’ulari kuchayib boradi. Mamlakatimizda fuqarolik jamiyatining muhim tarkibiy qismi bo‘lgan inson huquqlari tizimini takomillashtirishga katta e’tibor berilmoqda. O‘zbekiston inson huquqlari bo‘yicha quyidagi asosiy xalqaro shartnomalarni qabul kildi: “Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risida”; “Fuqarolik va siyosiy huquqlar bo‘yicha” Xalqaro konvensiyalar: “Barcha shakldagi irqiy diskriminatsiyasiga barham berish bo‘yicha”; “Bolalar huquqi bo‘yicha”; “Barcha shakldagi ayollar diskriminatsiyasiga barham berish bo‘yicha”; “Qiynov va boshqa qattiq aksil- insoniy munosabat yoki jazoga qarshi” va h.k. 1 Karimov I.A. “O’bekiston XXI asrga intilmoqda”, T.: O’zbekiston, 1999-y 32

Bugun O’zbekiston bu sohada yangi bosqichga qadam qo‘ydi. Ikki palatali Parlamentga o‘tilganligi fuqarolik jamiyati qurilishi vazifalarini amalga oshirishda davlat hokimiyati tarmoqlari o‘rtasida hamda shaxs manfaatlarini yanada mutanosib va barqaror muvozanatga erishishida muhim ahamiyat kasb etadi. Bu: 1. Prezident vakolatlarining bir qismini Senat va hukumatga o‘tkazish, Qonunchilik palatasining vakolat va huquqlari kengaytirilganligi. 2. Bosh vazir, umuman, mamlakat hukumatining rolini, shu bilan birga, mas’uliyatining kuchaytirilganligi. 3. Sud hokimiyatining mustaqilligi va erkinligini mustahkamlashga qaratilgan aniq, qonuniy chora-tadbirlarni amalga oshirilganida o‘z ifodasini topadi. Ikki palatali parlamentni barpo etishdan maqsad ham demokratik jarayonlarni chuqurlashtirishga yo‘naltirilgan. Undan ko‘zlangan maqsad, bir tomondan, parlament o‘z vakolatlarini samarali amalga oshirish, konun ijodkorligi borasidagi ishining sifatini oshirishga qaratilgan bo‘lsa, Senat asosan, Mahalliy Kengashlar, hududlarning vakillaridan iborat bo‘lganligi uchun ham umumdavlat va hududiy manfaatlarining mutanosibligiga erishishda fuqarolarning mamlakat ijtimoiy va siyosiy hayotida faol ishtirokini ta’minlab berishda yaqqol namoyon bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 80-moddasida “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati vakolatlari kafolatlangandir” 1 , – deyiladi. Bu viloyat, tuman, shahar vakillik organlari faoliyatini yanada oshirish maqsadida hokimiyat vakolatlarining ma’lum qismini markazdan joylardagi mahalliy hoqimiyatga o‘tkazib berilayotganligini bildiradi va turli manfaatlarni yuzaga chiqarishga xizmat qiladi. Fuqarolik jamiyati institutlarini tashkil qilish jarayoni uzoq vaqtni talab qiladi, sababli u jamoatchilik fikri, hayotiy qadriyatlar tizimi va xalqning tarixiy tafakkuri kabi sohalarni qamrab oladi. Ijtimoiy ko‘nikma qoliplarining tubdan o‘zgarishi yangi siyosiy madaniyatni vujudga keltirishni talab qilishi sababli u iqtisodiy islohotlarga nisbatan ko‘proq muddatni qamrab olishi mumkin. 1 O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, T,: O’zbekiston, 2008-y. 18-b. 33

Jamiyat siyosiy hayotini nomarkazlashtirish jarayoni o‘zida mamlakat siyosiy va iqtisodiy turmush tarzining o‘zgarishini ifoda etadi va inson taraqqiyotiga xizmat qiladi. O‘tishning sobitqadamligi fukarolik jamiyati bilan davlat o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirning konsensusli yo‘liga asoslanadi, Ayni chog’da jamiyat hayotining barcha jihatlari bo‘yicha turli fikrlar, yondashuv va istiqbollarning mavjudligi fuqarolik jamiyatini muvaffaqiyatli qurish shartidir. Jamiyatda o‘ziga xos iqtisodiy va siyosiy manfaatlarga ega turli ijtimoiy guruhlarning yonma-yon mavjudligida aks etuvchi bunday xilma-xillikning bo‘lishi tabiiy. Har bir jamiyat turli shart- sharoitlar va xalqning o‘ziga xos xususiyatlari tufayli ko‘pgina murakkab siyosiy muammolarga duch keladi. O‘tish davri iqtisodiyotiga ega barcha davlatlarda mazkur murakkab muammolar, ayniqsa, ko‘zga tashlanadi. Chunonchi, mazkur bosqichda O‘zbekiston fuqarolarining boshqaruvdagi siyosiy ishtirokini kengaytirishdek muhim vazifani hal qilish zarurati hisobga olinadi. Bunda: 1) barqaror demokratik jamiyat asosi bo‘lgan inson huquqlariga hurmat va mazkur huquqlarni ta’minlash uchun institutsional mexanizmlarni mustahkamlash; 2) ma’naviyat, uning asosiy unsurlari bo‘lmish erkinlik, vatanparvarlik, insonparvar- lik, hamkorlik va ijtimoiy tenglikni rivojlantirish; 3) jamiyat ongida milliy mustaqillik va milliy tiklanish hissini mustahkamlash; so‘z erkinligi, axborot olish va tarqatish erkinligiga rioya qilish kafolatiga ega bo‘lgan mustaqil ommaviy axborot vositalarini vujudga keltirish; 4) demokratik jamiyat barpo etishda kishilar bunyodkorligi va g’ayratidan foydalangan holda tashabbusni qo‘llab-quvvatlash, ayniqsa, muhim ahamiyat kasb etadi. Nomar kazlashtirish – fuqarolik jamiyati barpo etish maqsadlariga erishish, yangi jamiyat barpo etishni aynan shaxs va davlat o‘rtasidagi islohotlar orqali amalga oshishi qonuniy holdir. Demokratik islohotlar, siyosiy tizim, davlatchilik mazmunini yangilash, isloh qilish bobida muayyan natijalarga erishildi. Jumladan, siyosiy voqeligimizga davlat hokimiyati vako latlarining taqsimlanishi prinsipi joriy etilib, shu asosda: 1) demokratik parlament, qonun chiqaruvchi organ – O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi shakllantirildi; 2) prezidentlik instituti ta’sis etildi va u boshchiligidagi izchil ijroiya hokimiyat tizimi vujudga keltirildi; 3) mustaqil sud hokimiyatini barpo etish 34

tomon qadam qo‘yildi, sudlarni ixtisoslashtirish malakasi va adolat mezonlariga muvofiq samarasini oshirish bo‘yicha sezilarli ishlar amalga oshirildi; 4) mamlakatda ko‘ppartiyaviylik, siyosiy plyuralizm ins titutlari va siyosiy hamkorlik shakllari rivoj topdi; 5) ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlar xilma-xilligi asosida rivojlana boshladi; 6) fuqarolik jamiyati institutlari bo‘lmish jamoat birlashmalari hamda nodavlat notijorat tashkilotlari tizi mi, turli uyushmalar va jamg’armalar, ijtimoiy tuzilmalar, fuqarolarning mahalliy o‘zini- o‘zi boshqarish idoralari qaror topdi; 7) O‘zbekistonda demokratik saylov tizimi, tegishli saylov qonunchiligi yaratildi va rivojlanib bormoqda. Aholining siyosiy faolligi, huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish borasida sezilarli ishlar amalga oshirildi. Bularning hammasi O‘zbekistonda davlat boshqaruvini nomarkazlashtirishda erkin, de mokratik, fukarolik jamiyati qurilishi borasida o‘zining milliy taraqqiyot yo‘lidan, dunyo erishgan yutuqlar bilan mutanosiblikda rivojlanib borayotganligini ko‘rsatadi. Davlat va jamiyat qurilishida, ijtimoiy-ma’naviy hayotda, mamlakatimiz strategik maqsadini amalga oshirishda ma’naviy o‘zlikni anglash va uni siyosat falsafasi nuqtai nazaridan o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Xususan, muammoni demokratik taraqqiyot va uning mazmun-mohiyati bilan milliy davlatchiligimiz va boshqaruv tarixi orqali o‘rganish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Demokratiya jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda, xalq bilan davlat (hukmdor, siyosiy institutlar) o‘rtasidagi munosabatlarni, aloqalarni yo‘lga qo‘yishda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Sharqona demokratiya hukmdor va amaldorlarning adolatli ish yuritishi bilan xalq fikrini, istaklari va ahvolini hisobga olib, davlatni boshqarish bilan bog‘liq. Nizomulmulk yozadi: “Podshoh haftada ikki kun zulm ko‘rganlarni qabul qilib, zolimlarning dodini berib, jazolab va raiyat so‘zlarini bevosita eshitib borishi kerak. Muhim bo‘lgan arizalarni qabul qilib, har biriga javob berishi lozim, Agarda xudovand podshoh dodxohlarni oldiga chaqirib, haftada ikki marotaba ularning so‘zini eshitadi va zolimlarning jazosini beradi, 35

degan xabar mamlakatga tarqalsa, unda zolimlar oqibatini o‘ylab, qo‘rqib, bedodlik qilmaydilar”. 1 Amir Temurning adolat, tartib, xalq, el manfaatlariga xizmat qilish haqidagi o‘gitlari o‘z mohiyatini, ahamiyatini hozir ham yo‘qotmagan, chunki ularda xalqimizning azaliy orzu-tilaklari, o‘ylari mujassam. “Hurmatli hokimlar, rahbarlar, – deydi Prezidentimiz I.A.Karimov el, yurt tinchligi va farovonligi uchun ma’sul shaxslarga qarata, – shuni unutmangki, sizlarni rentgen kabi tekshiradigan, ishlaringizga haqqoniy va odil baho beradigan mezon – shu yurtda yashaydigan odamlarning ko‘zi, fikri, ular chiqaradigan xulosadir. ... Adolat buzildimi, rahbar o‘zining ustidan nazoratni yo‘qotdimi, atrofini qarindosh-urug’i, tanish-bilishlari o‘rab oldimi, oyog‘i yerdan uzildimi, iymon- irodasi susaydimi – bilingki, viloyatda yoki tumanda muhit buziladi. Odamlarning bir-biriga ishonchi yo‘qoladi, mish-mishlar, shu bilan birga, uydirmalar ham kuchayib ketadi”. Sharqona demokratiyaning axloq, odob, ezgulik, insonparvarlikka qurilishi ma’naviy o‘zlikni anglashni, uning negizidagi ma’naviy-axloqiy qadriyatlarni mil - liy demokratik taraqqiyotning shartlariga aylantiradi. Chunki ma’naviy o‘zlikni anglash, eng avvalo, axloq, odob, insonparvarlik kabi sharqona merosdan kelib chiqadi, unga tayanadi. Sharqona demokratiyaga muvofiq, jamiyat va davlatni oqil, tajribali, umumiy (ma’naviy-axloqiy) va xususiy (maxsus, tashkiliy) qobiliyatlarga, iqtidorga ega bo‘lgan kishilar boshqarishi lozim. Bu o‘rinda Forobiy, Yusuf Xos Hojib, Nizomulmulk, Amir Temur, Alisher Navoiy, Husayn Boyqaro, Mirzo Bobur, Mavlono Muhammad qozi, Abdurauf Fitratning siyosiy-falsafiy merosidan ko‘plab misollar va fikrlar keltirish mumkin. Masalan, podshohlar ijobiy fazilatlarga ega bo‘lishini ochib bergan Mavlono Muhammad Qozi “Musulmonlarning hojatini chiqarishga doimo hozir bo‘lib yuradigan podshohgina musulmonlar podshohidir, – deb yozadi. – Agar u bironta musulmonning o‘z eshigi oldida muhtoj va muntazir bo‘lib turganini bilsa, to kim uning hojatini ado qilmagunicha hech 1 Nizomulmulk “Siyosatnoma”, T.: 2010-y. Yangi asr avlodi, 20-bet. 36

qanday ibodatga mashg‘ul bo‘lmasligi kerak. Shuningdek, podshoh o‘zining shaxsiy rohatini o‘ylab, musulmonlarning hojatlarini chiqarishni kechiktirmasligi kerak”. Hukmdor, Sharq siyosiy falsafasiga ko‘ra, o‘z faoliyati hamda fuqarolarining xulq-atvorlari uchun Alloh oldida javobgardir. Ushbu mas’ullik uni foniy dunyo ne’matlariga, maishatga berilmasdan Xudo oldida ham, xalq oldida ham pok, sofdil, beg‘araz yashashga undaydi, Nizomulmulk yozadi: “Xudovandi podshohi olam biladiki, shu buyuk kun – qiyomatda uning qo‘l ostida bo‘lgan xaloyiq javobini undan so‘raydilar”. Shunday fikrni A. Fitrat ham bildiradi: “Sizlarning har birlaringiz (amaldor nazarda tutilyapti – mual.) o‘z qo‘l ostidagilaringning cho‘ponisizlar va sizlarning har bittalaring o‘z qo‘l ostidalaringizning ahvoli uchun Alloh oldida hisob berajaksiz”. Alloh oldida mas’ullik hukmdorni, amaldorlarni mudom ezgulikni, adolatni qaror toptirib, ma’naviy barkamollik haqida o‘ylab yashashga majbur etadi. Ilohiy mas’ullik bo‘lmasa, odam o‘z nafsi, ayshi va farog‘ati uchun borliqni yakson qilishdan qaytmaydi. Milliy (ma’naviy) o‘zlikni anglash ham ilohiy mas’ullikka bog’lanadi. Birinchidan, ma’naviy o‘zlikni anglash ma’naviy-ruhiy ehtiyojdir. Aqlu idrok uni erkinlik, erk tarzida anglasa, qalb, ruh uni Yuksaklikka, Olijanoblikka, Yetuklikka yetishish yo‘li deb biladi. Ikkinchidan, ma’naviy borliqda tarixiy-tadrijiy bog‘liqlik, uzviylik ustuvordir. Agar ajdodlarimiz ilohiylikka ishongan, unga umid bilan talpingan ekan, milliy (ma’naviy) o‘zlikni anglash ham unga tayanadi. Uchinchidan, inson mudom o‘zidan Yuqoriroq, Pokroq, Ulug‘vorroq, Abadiy bir narsaga qalbi, butun borlig‘i bilan talpinib yashaydi. Ushbu Subyektiv Ideal, Ma’naviy Andoza unga Xudo timsolida namoyon bo‘ladi. Shunday ideal uni bad xatti-harakatlardan, yovuzlikdan, axloqsizlikdan asrab, ezgu amallarga, yaxshilikka, ma’naviyatga chorlaydi. Bu shunchaki o‘tkinchi psixologik holat emas, uning negizi ajdodlarimizning ma’naviy-spiritualistik izlanishlari, transsendental tajribalariga borib taqaladi. Insoniy fazilatlar faqat ma’naviy hayotga emas, balki jamiyatning barcha sohalariga ta’sir etadi. Bundan ijtimoiy-siyosiy hayot, boshqarish ishlari, hukmdor- 37

lar faoliyati ham istisno emas. Muhammad Kamol hukmdorlarni ezgulikka, adolatga chaqirib yozadi: “Insoniylik shafqat va marhamat bilan boshlanadi va nihoyasiga yetadi. Insoniylikning asli shafqat va marhamatdir”. Ka’bul Ahror deydi: “Yaxshi , xalqqa - yaxshi hokim, yomon xalqqa – yomon hokim”. O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan demokratik o‘zgarishlar ijtimoiy-siyosiy tuzumni, uning institutlarini, tuzilmalarini, boshqarish usullarini isloh qilish- dangina iborat emas, albatta, ular kishilarni eskicha qarashlardan, boqimandalik kayfiyatidan xalos qilib, ularning ongida tub o‘zgarishlar yasashni ham nazarda tutadi. Darhaqiqat, to ma’naviy kamolotga yetmaguncha, to xatti-harakatlarimiz, munosabatlarimiz aqlu idrok va umumiy manfaat doirasi bilan chegaralanmaguncha demokratiyaning mazmuni ham, ko‘lami ham kutganimiz darajasida bo‘lmaydi. Bu bevosita fuqarolar ongi va dunyoqarashini tubdan o‘zgartirish, yaqin o‘tmishimizdan qolgan loqaydlik va boqimandalik kayfiyatlarini yo‘qotish, shu asosda milliy davlatimiz, milliy Vatanimiz istiqboli uchun kuyinish tuyg‘ularini kuchaytirish kabi murakkab, uzoq muddatli jarayon bilan bogliq. Bugungi kun boshqaruvida rahbar ma’naviyatini shakllantirishda an’a- naviylik va zamonaviylik uyg‘unligiga ahamiyat berish lozim. Zero, ma’naviyati yuksak va ma’naviy o‘zligini anglagan shaxs va jamiyat farovonligi boshqaruvda rahbarning qanday fazilatlarga ega ekanligi bilan uyg‘un kechadi. Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida rahbar ijtimoiy qatlami faollik ko’rsatmoqda. Chunki rahbarlar muammolarni hal qilish, odamlarni bunyodkorlik sari uyushtirish va istiqbolga yetaklashdek asosiy vazifalarni bajarmoqda. Shu sababli Prezidentimiz Islom Karimov rahbarlarning “yuksak ma’naviy saviyaga ega bo‘lishi” masalasini kun tartibiga qo‘ydi. Rahbar ma’naviy saviyasining yuqori darajada bo‘lishi va faoliyat samaradorligining oshishida ijtimoiy adolat tamoyilining ahamiyati katta. Negaki, ijtimoiy adolat umummanfaatini ro‘yobga chiqaruvchi tenglik, qonuniylik va huquqiylik qoidalariga asoslanishi bilan diqqatga sazovor. 38

Demokratik davlatchilik sharoitida ijtimoiy adolat siyosati muhim o‘rin tutadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining “Muqaddima” qismida yurtimizda barpo etilayotgan demokratik davlatimiz “demokratiya va ijtimoiy adolatga sadoqat”da bo‘lishi ta’kidlanib, bu borada “davlat o‘z faoliyatini inson va jamiyat farovonligini ko‘zlab, ijtimoiy adolat va qonuniylik prinsiplari asosida amalga oshirishi” 1 belgilab qo‘yilgan (14-modda). Haqiqatan ham, birinchidan, ijtimoiy adolat de mokratik davlat siyosatining muhim tamoyillaridan biri; ikkinchidan, demokratik davlat siyosatda ijtimoiy adolat tamoyiliga amal qilish bilan inson va jamiyat farovonligini ro‘yobga chiqaradi; uchinchidan, bu tamoyil xalqaro meyoriy hujjatlarning negizini tashkil qiladi (misol uchun Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Kengashining insoniylik mezonlari bo‘yicha hujjati). Ijtimoiy adolat tamoyilining negizini davlatning ijtimoiy muammolarni hal etish, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash va ijtimoiy rivojlanishni yo‘lga qo‘yishda tashabbuskor bo‘lishi tashkil qiladi. Shu sababli taraqqiyotning o’zbek modelida “kuchli ijtimoiy siyosat yuritish” asosiy tamoyillardan biri sifatida qabul qilingan. Buning amaliy isboti sifatida “mamlakatimizda davlat budjetining 50 foizidan ziyodi ijtimoiy sohaga yo‘naltirilganini” ko‘rsatish mumkin. Ijtimoiy adolat davlat siyosatining insonparvarligini namoyon qiluvchi aso siy mezondir. Keyingi vaqtlarda ijtimoiy adolat tamoyili keng obyektlaridan biri deb qarash zarurati ana shu mezondan kelib chiqmoqda. Bugungi kunda ijtimoiy adolat tamoyili davlat siyosatining nafaqat muayyan yo‘nalishini, balki jamiyat ehtiyojlarini qondiruvchi eng muhim tamoyilga aylandi. Chunki ijtimoiy adolat davlat siyosatining harakat vositasidir. Uning vositasida jamiyat xavfsizligini saqlash va uning istiqbolini ta’minlash mumkin. Shu ma’noda, ijtimoiy adolat deganda, nafaqat muhtojlarni moddiy qo‘llab-quvvat- lashni, balki davlat siyosatining ma’no-mazmunini ham tushunish lozim bo‘ladi. Bu masalalar rahbar tomonidan idrok etilishi kerak. Hozirgi zamonaviy jamiyat jadal sur’atlar bilan taraqqiy etayotgan ijtimoiy jarayonlarni qamrab olar ekan, yangi rahbarlar oldiga murakkab va mas’uliyatli 1 O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, T,: O’zbekiston, 2008-y. 5-b. 39

talablarni qo‘ymoqda. Shu jihatdan olib qaraganda, bugungi kun rahbar birinchidan, o‘ziga yuklatilgan masalalarni amalga oshirishda chuqur bilim va malakaga ega, kamol topgan yetuk shaxs, ikkinchidan, jamoaning samarali faoliyat yuritishi, rivoj topishiga ko‘mak beruvchi hamda unda hukm surayotgan qadriyatlarga sodiq jamoa a’zosi, uchinchidan, ta’lim-tarbiya beruvchi, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatuvchi, jamoada sog‘lom muhit yaratuvchi axloqiy fazilatlarga boy ustoz; to‘rtinchidan, hozirgi zamon rahbari talablarga javob beradigan o‘z kasbini puxta egallash va mahoratini takomillashtirishga doimo intiluvchi mutaxassis, o‘z jamoasiga sodiq, jamoaning manfaatlarini himoya qiluvchi hamda ishini puxta, sifatli va kechiktirmay ijro etuvchi xodim hamdir. Shular barobarida, jamoa va xalqning zamonaviy yetakchisi – fidoyi, mard, qat’iyatli, mustaqil fikr va keng dunyoqarash egasi, mas’uliyatli, tashabbuskor, adolatli, ziyoli, siyosiy chiniqqan, izlanuvchan, so‘zi bilan ishi bir, halol, madaniyati hamda ma’naviyati yuksak bo‘lishi lozim. Global axborot davri – XXI asr jamiyatning barcha a’zolari, shu jumladan, zamonaviy rahbar kadrlardan ham yangi axborot va Internet texnologiyalardan foydalana bilishi, axborotni kechiktirmay qabul qilishi va qayta ishlashi, xullas, axborot madaniyatiga ega bo‘lishi zarurligini taqozo etmoqda. Zero, hozirda bosh- qaruv sohasidagi kadrlar – zamonaviy rahbarlarning IT (ingl. – axborot texno- logiyalari)dan chuqur bilimga egaligi davlat va jamiyat taraqqiyotining muhim omillaridan biri hisoblanadi. Bugungi shiddatli axborot oqimida erkin ish yuritish va yaxshi yashash uchun har bir shaxs umumbashariy madaniyatning tarkibiy qismi – axborotni qidirib topish va ishlata bilish madaniyatiga ega bo‘lishi kerak. Insonning axborot madaniyati esa, quyidagi mezonlardan iborat: – texnik moslamalardan (mobil telefondan kompyuter va kompyuter tarmoqlarigacha) foydalanishni bilish ko‘nikmalari; – o‘z faoliyatida asosi dasturlardan iborat kompyuter – axborot texnologi- yasini qo‘llashga qodirlik; 40

– turli manbalar: vaqtli matbuot, elektron kommunikatsiyalardan axborotni tanlay olish va uni baholashi; ma’lumotni tushunarli taqdim etish va samarali istifoda qilish mahorati; – axborotni tahliliy qayta ishlash va yangi sifatli axborotni yarata olish qobiliyati; – turfa xil axborot bilan ishlash mahorati; – o‘z faoliyat doirasidagi axborot oqimlarining xususiyatlaridan xabardor bo‘lish; – shaxsiy axborot-qidiruv tizimlari yaratish; – informatsion aloqa bog‘lash qobiliyati va kompyuter bo‘yicha savodxonligi; – axborotga bo‘lgan ehtiyojini aniq ifoda eta bilish; – informatsion resurelarda kerakli axborot qidiruvini samarali olib borish. Tig‘iz axborotlashgan jamiyat hozirgi rahbarlar zimmasiga yangi – axborot va informatsion texnologiyalar bilan ishlash vazifasini yukladi. Rahbarning axborot madaniyati ishni tashkil qilish va kasbi bilan bog’lik faoliyatini takomillashtirish- ning yangi, aqliy-axboriy usulidir. Zamonaviy rahbar kadrlarga qo‘yilayotgan talablar ko‘lami ortib bormoqda. Bunga sabab davlat va xo‘jalik boshqaruvida demokratiyaning chuqurlashib borayotganligi hamda globallashuv jarayonining tezlashayotganligidir. Hozirgi zamon rahbari nafaqat yuksak bilim va madaniyatda, balki amaliy faoliyatda ham atrofdagilarga ibrat bo‘lishi zarurligi taqozo etilmokda. Chunki bu bilan rahbar: 1) muayyan ijtimoiy guruhga ta’sir ko‘rsatadi; 2) har qanday vaziyatda ham hal qiluvchi qaror qabul qila oladi; 3) odamlarda kelajakka ishonch uyg’otadi. Rahbar har tomonlama yetuk shaxs bo‘lishi uchun u, eng avvalo, bu masalada asosiy omil sifatida demokratik qadriyatlarga tayanishi lozim, Demokratik qadriyatlar nafaqat jozibaliligi bilan, balki rahbarning ish samaradorligini oshirish asosi ekanligi bilan diqqatni tortadi. Bizning nazarimizda, rahbarning yetukligini aniqlash va baholashda quyidagi uch demokratik qadriyatning ahamiyati katta: 1. Insonni qadrlash. 41

2. Oshkoralik. 3. Mas’uliyatlilik. Insonni qadrlash rahbar uchun muhim omildir. Negaki, rahbar o‘z faoliyati davomida uch toifa kishilar bilan munosabatga kirishadi: 1) o‘z qo‘li ostidagi xodimlar bilan; 2) murojaat qiluvchi fuqarolar bilan; 3) tashkilot hamkorlari bilan. Bu toifa kishilari odatda diqqat va e’tibor bilan munosabatda bo‘lishni taqozo etadi. Shu sababli rahbar faoliyatida inson manfaatlarini ustuvor qo‘yish bilan insonni qadrlashga erishish mumkin. Buning uchun rahbar shaxsda vakolat, huquq va imkoniyat bor. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, inson manfaatlarini ustuvor qo‘ymaslik rahbarga nisbatan ishonchsizlikning paydo bo‘lishiga olib keladi. Shu sababli mutaxassislar rahbarning “insonshunos bo‘lishi” masalasini ilgari suradilar. Bunda insonga nisbatan mehr bilan munosabatda bo‘lish muhim. Insoniy munosabat ko‘rgan har bir kishi muammosi hal bo‘lmasa ham rahbarga nisbatan iliq munosabatda qolishi tajribada sinalgan. Rahbar yetukligida oshkoralik ham muhim ahamiyatga ega. Bunda rahbar: 1) o‘zgalarga murojaatda; 2) qaror qabul qilishda; 3) jamoani uyushtirishda oshkora yo‘l tutishi kerak. Oshko ralik rahbar faoliyatida qonuniylikning ta’minlanishiga olib keladi. Chunki bunda rahbarning ish uslubi va faoliyati ochiq-oydin namoyon bo‘lib turadi. Unga nisbatan o‘rinsiz shubha qilish yoki xavfsirash kabi illatlar ildiz otmaydi. Chunki bunday sharoitda rahbarning faoliyat jarayoni barchaning “ko‘z o‘ngida kechadi”. Rahbar yetukligining yana bir mezoni uning mas’uliyatliligidir. Aslida mas’uliyat rahbar uchun eng muhim demokratik qadriyat hisoblanadi. Rahbar mas’uliyati quyidagi jihatlarda namoyon bo‘ladi: 1) mavjud muammoga yechim topish; 2) tashkilotni oqilona boshqarish; 3) oldindan tashkilot istiqbolini ko‘ra olish. Mas’uliyat rahbardan sutkasiga o‘n olti soat ishlashni va muntazam izlanishni taqozo etadi. 42

Olimlarning fikricha, mas’uliyatli rahbar faoliyatida samaradorlik darajasi yuqori bo‘ladi. Buning uchun rahbar o‘z ishiga ishtiyoq, ilhom va qiziqish bilan kirishishi lozim. Bu xususiyatlar rahbarning botinida bo‘lishi kerak. Zero, insonni qadrlash, oshkoralik va mas’uliyat kabi demokratik qadriyatlar rahbar yetukligi uchun zaruriy omillardir. Bu qadriyatlar ideal emas, ularni o‘zlashtirish mumkin. Ayrim rahbarlarimizda buning uchun qunt, hafsala va intilish yetishmaydi. Vaxolanki, bu illatlardan qutilish davr talabidir. Bundan tashqari, mazkur demokratik qadriyatlar mil liy g’oyamizning negiz-asoslarini tashkil qiladi. Yurt tinchligi, Vatan ravnaqi va xalq farovonligini ta’minlashda rahbarning demokratik qadriyatlarni nechog‘lik o‘zlashtirganligi alohida ahamiyat kasb etmoqda. Zamonaviy jamiyatda rahbar yetukligini baholashda demokratik qadriyatlarga asoslanish hozircha maqbul yondashuv bo‘lib qolmoqda. Chunki demokratik qadriyatlar boshqaruvni insonparvarlashtirish, siyosiy va axloq qoidalariga uyg’un rioya qilish, istalmagan muammolarni o‘z vaqtida hal qilishning muhim omili bo‘lib qolmoqda. Yuqoridagilardan xulosa qilib aytganda, rahbarning demokratik qadriyatlarni o‘zlashtirishi va unga amal qilishi nafaqat tashkilotning, balki jamiyatning ham imijini ta’minlovchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Bu holni idrok qilish esa hamon dolzarbligicha qolayotganligi barchamizga ayon haqiqatdir. Mustaqillikning ilk davrlaridanoq “Kadrlar tayyorlash milliy dasturini ishlab chiqish bilan bog‘liq jarayon uzoq yillar mobaynida bu sohada talay muammolar yig‘ilib qolgaini ko‘rsatdi”. Shuningdek, keyingi yillarda mamlakatda rahbar kadrlar tayyorlash va tanlash tizimini shakllantirish borasida olib borilgan islohotlar, bu sohaga doir qabul qilin-an huquqiy-meyoriy asoslar ham muhim ahamiyat kasb etdi. Respublikamizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, xalq xo‘jaligining barcha sohalarida, avvalambor, kadrlar va rahbar kadrlar tayyorlash, ayniqsa, bozor sharoitiga tez moslasha oladigan zamonaviy, fikri teran va mas’uliyatli kadrlar tayyorlash muhim ahamiyatga ega. 43

Jamiyatimizda islohotlarni jadallashtirish, huquqiy demokratik va fuqarolik jamiyati qurish, davlat boshqaruvining samarali tizimini shakllantirishda rahbar kadrlar tayyorlash tizimini isloh qilish taqozo etiladi. Rahbar kadrlar tayyorlash siyosati – kuchli demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati barpo etish va pirovardida mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, aholining turmush farovonligini oshirish vazifalari bilan chambarchas bog’liq. Har bir sohani boshqarishda rahbar kadrlar qanday bo‘lishi, o‘z funsional vazifasini har tomonlama to‘g’ri bajarib, xodimlar, jamoa oldida barcha masalalarni mukammal bajara olishi to‘g‘risida aniq qolipga solingan qonun-qoida yoki tartib ishlab chiqilmagan bo‘lsa-da, rahbar kadrlar asosiy e’tiborni nimalarga qaratishi kerakligi, u qanday xislat va fazilatlarni o‘zida shakllantirishi lozimligi to‘g‘risida buyuk mutaffakirlar, donishmandlar va davlat arboblarning o‘gitlariga amal qilinsa, juda katta yutuqqa erishgan bo‘lamiz. Ma’lumki, mamlakatimizda bugungi kunda davlat va xo‘jalik boshqaruvida faoliyat ko‘rsatish uchun oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlaydigan 70 dan ortiq institut va universitetlar mav jud. Shuningdek, kadrlar tayyorlash va malakasini oshirishga ixtisoslashgan 20 dan ortiq akademiya va institutlarda turli markazlar, fakultetlar va kurslar faoliyat yuritib kelmoqda. Ushbu muassasalar va markazlar, birinchidan, mavjud talabni to‘liq qondirishga yetarli emas, ikkinchidan, ularning aksariyati umumiy ma’lumotlar berishga ixtisoslashgan yoki bir necha kunlik ma’ruza va seminarlar o‘tishga mo‘ljallangan. Bundan tashqari, oliy ta’limdan keyin davlat va xo‘jalik boshqaruvi tizimida ishlayotgan kadrlarni rahbarlik lavozimlariga tayyorlash uchun boshqaruv tizimida faoliyat yurituvchi rahbar kadrlarni tayyorlashga mo‘ljallangan muassasa – 1995- yildan Prezidentimiz tashabbuslari bilan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi faoliyat ko‘rsatmoqda. O‘tgan davr mobaynida Akademiyada tahsil olib, bu gungi kunda xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda rahbarlik lavozimlarida ishlayotgan kadrlarning o‘rni alohida ahamiyatga ega. Shu bilan birga, bugungi kunda tarmoq 44

va hududlarda professional boshqaruv kadrlarining yetishmasligi jamiyatning asosiy muammolaridan biri bo‘lib qolmoqda. Respublikamizda boshqaruv tizimidagi rahbar kadrlar faoliyatiga baho berilganda qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati tizimlari bo‘yicha qaraydigan bo‘lsak, aksariyat hollarda ijro etuvchi hokimiyatga ko‘proq murojaat qilinadi. Buning asosiy sabablari: – birinchidan, ijro hokimiyati tizimida boshqaruv rahbar kadrlari soni ko‘pchilikni tashkil etishi, ya’ni qariyb 160 mingdan ortiq boshqaruv apparati xodimlari mavjud bo‘lib, Oliy Majlis Qonunchilik palatasida 150 nafar deputat, Oliy Majlis Senatida 100 nafar senator faoliyat ko‘rsatadi. Sud hokimiyati tizimida asa respublika bo‘yicha qariyb 1000 nafardan ortiqroq sudyalar faoliyat yuritadi; – ikkinchidan, ijro etuvchi hokimiyatning, asosan, o‘rta va quyi bo‘g‘inlarida mas’uliyatli, izlanuvchan zamonaviy rahbar kadrlarga bo‘lgan talab ortib bormoqda; – uchinchidan, qonun chiqaruvchi hokimiyat tomonidan chiqarilgan qonunlar, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari, hukumat qarorlari, farmoyish va boshqa meyoriy hujjatlar ijrosini ta’minlashda ijro etuvchi hokimiyat tizimidagi rahbar kadrlarning mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi o‘rni juda muhim. Mehnatsevarlik – shaxs mehnatining ham sifat, ham miqdor jihatdan unumdor bo‘lishini ta’minlaydigan sifat. Bu sifat shaxsning mehnatga ijobiy munosabati, mehnat jarayonidagi g‘ayrat-shijoati kabilarda namoyon bo‘ladi. Psixologik jihatdan esa mehnatsevarlik mehnatga bo‘lgan ehtiyojning shakllanishi, mehnatdan qoniqish va lazzatlanish hissi mavjudligini taqozo qiladi. Agar rahbar mehnatsevar bo‘lmasa, u boshqalardan mehnatsevarlikni talab qilsa-da, uning natijasi bo‘lmaydi. Rahbar mehnatsevar bo‘lishi bilan birga, bu sifatni xodimlarda majburiy yo‘l bilan shakllantirilishi mumkin emasligini, ya’ni majburiy mehnatni qalbdan his etib, bajara olmasligini bilishi lozim. Xodimlarga mehnat jarayonida, jamoada erkinliklar yaratilgan taqdirdagina ularda mehnatsevarlik xususiyati shakllanishi mumkin. 45

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki; – birinchidan, O‘zbekiston mustaqillik yillarida davlat hokimiyati institutlari bilan shaxs o‘rtasidagi munosabatlarni yangicha siyosiy negizda tashkil etdi. Shaxs manfaatining ustuvorligi uning muhim demokratik tamoyilidir; – ikkinchidan, davlat hokimiyati tarmoqlarining mustaqil faoliyat yuritishi uchun tegish li huquqiy asoslar yaratilib borilayotganligi fuqarolarning davlat qurilishi sohasida er kin, demokratik asosda ishtirok etish hamda o‘zining haq- huquq va manfaatlarini himoya qilishida siyosiy shart-sharoit yaratmoqda; – uchinchidan, davlat hokimiyati institutlarining nomarkazlashuvi amalga oshirilmoqda. Bu joylarda mahalliy davlat hokimiyati va fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlarining vakolatlarini kengaytirish orqali ularning siyosiy faoliyatini oshirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda; – to‘rtinchidan, fuqarolik jamiyatiga xos demokratik, nodavlat notijorat institutlari ko’paymoqda. Ularning fuqarolar manfaatlarini himoya qilishdagi ta’siri ortib bormoqda hamda ular davlat va jamiyat boshqaruvida faol ishtirok etib, qarorlar qabul kilishda ijobiy ahamiyat kasb etadi va inson taraqqiyotiga xizmat qiladi. 46

II. BOB. ZAMONAVIY BOSHQARUVNING MA’NAVIY-MA’RIFIY JIHATLARI VA UNING TAHLILI II.1. Hozirgi zamon ta’lim-tarbiya jarayonini boshqarish Pedagog ta’lim-tarbiya jarayoni subyekti sifatida jamiyatning boshqa ijtimoiy guruhlariga nisbatan hayotda muayyan mavqega ega. U jamiyatda sog’lom avlodni tarbiyalash jarayoni uchun mas’uldir. “Bundan buyon barcha rejalarimizda madaniyat, ma’rifat, jismoniy tarbiya va sport birinchi darajali vazifalat qatoridan joy olishi lozim. Va nihoyat, shu sohalarda ishlayotgan kadrlar masalasi”. 1 U mazkur jarayonni boshqaradi, rahbarlik qiladi, shaklan va mazmunan tashkil etadi, uning natijasi uchun bevosita javobgar hisoblanadi. Ushbu mas’uliyatni muvaffaqiyat bilan amalga oshirish garovi esa ko‘p jihatdan pedagogning axloqiy madaniyatlilik darajasiga bog’liq. Chunki u davlat tomonidan berilgan vakolatlar, huquqlar, imtiyozlar asosida davlatning boshqaruv, ta’lim-tarbiya maqsad va vazifalarini amalga oshirish siyosatini bajarish imkoniyatiga ega bo‘lgan shaxs hisoblanadi. Ayni paytda, unga mas’uliyat va majburiyat ham yuklanadi. Demak, u imtiyoz va mas’uliyat oralig‘ida o‘ziga xos faoliyat yurituvchi shaxsdir. Boshqa ijtimoiy guruhlarga nisbatan u ana shu ziddiyat qurshovida bo‘ladi. Bu “qurshov”da mo‘tadil harakat qilishi uchun uning o‘zi axloqiy madaniyatga ega bo‘lishi nihoyatda muhimdir. Olimlar fikricha, axloqiy madaniyat inson uchun eng muhim vazifani bajaradi, ya’ni: 1. Axloqiy madaniyat moddiy va ma’naviy ehtiyojlarning hosilasi sifatida kishini umumiy axloq meyorlariga moslashtiradi. 2. Bu moslashtirishda insonning tabiati, aqli, insoniy his-tuyg’ulari, o‘zini anglash layoqati, ijtimoiy hayotda o‘z o‘rniga ega bo‘lish jarayonini takomillashtiradi. Demak, ta’lim-tarbiya sohasida rahbar imtiyoz va majburiyat oralig’ida faoliyat yuritar ekan, umumaxloqiy meyorlarga moslashishi va buning vositasida o‘z axloqiy ongini takomillashtirib borishi lozim. Agar u takomillashib borishdan bir lahza to‘xtasa, mo‘tadil yo‘lni qo‘ldan boy beradi. Shu ma’noda, Prezident I. A. 1 Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”, T.: Ma’naviyat, 2008-y. 79-bet. 47

Karimovning: “Zamon talablariga mos bo‘lish uchun hammamiz qaytadan o‘qishimiz darkor. Buning aybi yo‘q. O‘qish va o‘rganish hech kimga zarar yetkazmagan. Agar qaysarlikka borib, masalaning mohiyatini yaxshi tushunmasak, unda xato qilamiz. Lavozim va vazifaga ega bo‘liboq darrov o‘zgarib qolamiz. Boshqalarni nazarga ilmay qo‘yamiz. Xuddi atrofdagilarning bizdan aqli, saviyasi pastdek tuyuladi. Eng katta xatomiz ana shunda”, – degan fikri aynan jamiyatning har bir a’zosi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday yondashuv pedagogning o‘z axloqiy madaniyatini takomillashtirib borishda “o‘qish va o‘rganish yo‘li”dan borishini taqozo etadi. Chunki o‘qish va o‘rganish pedagog uchun axloqiy madaniyatning g’oyaviy asoslarini egallashi uchun zamin hisoblanadi. Ushbu muammo tarixiy xarakterga ega bo‘lib, asrlar osha dolzarblik kasb etib kelmoqda. Jumladan, Sharq va G‘arb falsafiy-axloqiy tafakkur rivojida axloqiy ong va axloqiy xatti-harakatlar muammosiga jiddiy e’tibor qaratilgan. Bu borada dastlab Sharq donishmandi Konfutsiy “Davlat – bu katta bir oila, davlat ayonlari (xizmatchilari) xuddi oiladagi singari kichikning kattalarga bo‘ysunishi qoidasiga amal qilishlari kerak”, degan g‘oyani ilgari surgan. Mazkur g’oyada quyidagilar aks etgan: birinchisi, davlat oila kabi shaxs manfaatlarini ro‘yobga chiqaradi; shu jumladan, ta’lim muassasasi ham shu maqsadni amalga oshiradi; ikkinchisi, ta’lim muassasasi o‘quvchi va o‘qituvchilari o‘z mavqelari bo‘yicha bir-birlariga axloqiy munosabatda bo‘lishlari kerak, bu xuddi kichik yoshdagilarning katta yoshdagilarga hurmat munosabatida bo‘lishiga o‘xshaydi. Demak, ta’lim muassasalari manfaat manbai ekanini o‘qituvchi ham, o‘quvchi ham anglab olishi lozim. Konfutsiyning “Davlatni boshqarishda odam o‘ldirish shartmi? Agar siz ezgulikka intilsangiz, xalq ham ezgu axloqli bo‘ladi. Mardning axloqi shamolga o‘xshaydi, nomardning axloqi esa maysaga o‘xshaydi. Maysa shamol qaysi tomonga essa, shu tomonga egiladi”, degan fikri o‘qituvchi uchun ham taalluqlidir. Demak, bunday shaxsda ezgulik, mardlik, yetakchilik kabi axloqiy sifatlar bo‘lishi lozim. Mardlik – bu inson tabiatiga xos bo‘lgan o‘zgalar xatosini kechirish va o‘zgalarni xatoga yo‘l qo‘ymaslikka undash kabi xatti-harakatlardir. Bunday xatti- 48

harakat esa yetakchilik xususiyati sifatida namoyon bo‘ladi. Konfutsiy nazarida yetakchilikning mazmuni shundan iboratki, u xuddi shamol maysani tebratib chiniqtirish asosida voyaga yetkazgani singari o‘qituvchi ham o‘z o‘quvchilarini maqsadli ravishda tarbiyalab boradi. Zero, Konfutsiy bunday axloq sifatlariga ega shaxsning g‘olib va yetuk shaxs bo‘lishiga ishonadi. Bu borada u o‘zi ma’qul ko‘rgan quyidagi yo‘lni tavsiya qiladi: “Agar boyliklar kishilarga teng taqsimlansa, kambag’allik bo‘lmaydi; agar mamlakatda hamjihatlik bo‘lsa, aholi soni ko‘payib boradi; agar davlatda tinchlik hukm sursa, hukmdorga tahdid bo‘lmaydi”. Bu fikrlar ham aynan ta’lim muassasasi, o‘qituvchi va o‘quvchi bilan bog’liq zanjirga bevosita taalluqlidir. Demak, pedagog yuksak axloqiy madaniyatga ega bo‘lishi uchun tenglik, hamjihatlik, tinchlik tamoyillariga amal qilishi kerak. Kon futsiy fikricha, “davlat boshqaruvida qonunga asoslanish jazo vositasida tartib o‘rnatishga, ezgulik va urf-odatlarga asoslanib boshqarish esa tabiiy tartib o‘rnatishga olib keladi”. Buyuk donishmand bu bilan boshqaruvni an’anaviy tarzda amalga oshirish tarafdori ekanligini bildiradi. Bu o‘ziga xos bir qarash. Konfutsiyning zamondoshi Geppiy (er.av. V asr) fikriga ko‘ra, “qonunlar mazmuniga qattiq ishonish va unga mutlaq darajada itoat qilish shart emas”. Negaki, qonunlarga ko‘p o‘zgarishlar kiritib boriladi, lekin an’anaviy odatlar nisba tan konservatorligi va axloqiy meyorlarga asoslanishi bilan yashovchan bo‘ladi. Bu esa ta’ lim-tarbiya jarayonini tashkil etish va boshqarishda muhim ahamiyatga egadir. Axloqiy madaniyat masalasiga doir yondashuvda G’arb donishmandi Aflotunning qarashlari ham Konfutsiy fikrlariga yaqin. U o‘zining “Davlat” asarida “ideal davlat oliy maqsad va koinot o‘rtasida mavjud bo‘ladi, bunday davlat o‘z boshqaruvida faqat adolatga asoslanadi. Ideal davlat g’oyasi esa insonning qalbida bo‘lishi kerak” degan g’oyani ilgari suradi. Shu ma’noda, buyuk donishmand insonning adolatlilik sifatiga ega bo‘lishi, oila, jamoa va davlatning adolatli bo‘lishiga olib kelishini ta’kidlaydi. Aflotunning fikricha, adolatli inson va adolatli jamiyat bir-biriga o‘xshaydi. “Inson qalbidagi, – deb yozadi u, – donishmandlik, mardlik va yetakchilik tuyg’usi 49

davlatga xos bo‘lgan kengashchilik, himoyachilik va tashabbuskorlikka o‘xshaydi”. Demak, har qanday pedagog oqillik, mardlik, yetakchilik kabi axloqiy sifatlarga ega bo‘lishi kerak: agar diqqat qilinsa, bu o‘rindagi “oqillik” sifati Konfutsiyda “ezgulik” deb berilgan. Har ikki mutafakkirning fikriga ko‘ra, ta’lim- tarbiya jarayonini tashkil etish va boshqarishda pedagogning adolat mezoniga amal qilishi ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Donishmandning fikricha, mehnatsevarlik, tenglik, mo‘tadillik axloqiy ong tamoyillari bo‘lib, ular ham o‘quvchiga, ham o‘qituvchiga xos xususiyat hisoblanadi. Unga ko‘ra, ta’lim-tarbiya jarayonining obyekti va subyekti mehnat bilan axloqiy xatti-harakat qila oladi, tenglikka amal qilib o‘z maqsadiga erishadi va mo‘tadillikka rioya qilgan holda ta’lim oladi va ta’lim beradi. Axloqiy madaniyat masalasiga Arastu ham o‘ziga xos tarzda yondashadi. Uning fikricha, “Davlat – farovon hayot barpo etish uchun quriladi. Shu sababli davlatni uyushgan bir jamoa deb qabul qilish lozim”. Demak, ta’lim-tarbiya boshkaruvida ishtirok etuvchilar bir maqsad atrofida uyushgan jamoa hisoblanadi. Bu yagona maqsad esa “ta’lim-tarbiya jarayonini muvaffaqiyatli tashkil etish”dan iboratdir. Xuddi shu o‘rinda o‘qituvchining axloqiy madaniyatga ega bo‘lishi masalasi yuzaga chiqadi. Chunki u sinf jamoasini boshqarish uchun mas’ul shaxs sifatida muayyan axlo qiy me’yorlarga itoat qilishi shart. Arastu bu masalani hal qilish uchun shaxs quyidagi axloqiy sifatlarga ega bo‘lishi lozimligini ta’kidlaydi, bular: maqsadlilik, oqillik, ezgulik. Bu axloqiy sifatlar peda gogni barkamol siyosiy shaxs sifatida voyaga yetkazadi, deb hisoblaydi. Arastu har bir shaxsda adolatparvarlik, mo‘tadillik, o‘rtahollik kabi sifatlarni tarkib toptirish uchun uni “aql” va “axloq” quroli vositasida to‘g’ri tarbiyalash zarurligini ta’kidlaydi. Bunda pedagog ta’lim-tarbiya jarayoni boshkaruvida adolat qoidasiga rioya qilishi, munosabatlarda mo‘tadil bo‘lishi va mulkka egalik qilishda o‘rtahollik yo‘lini tutishi lozim bo‘ladi. Ana shundagina u axloqiy madaniyatli pedagog hisoblanadi. 50

Ma’lumki, eramizgacha bo‘lgan davrda Sharq va G’arbning faylasuf- siyosatshunos mutafakkirlari axloqiy madaniyat masalasiga yondashishda turli qarashlarni olg’a surganlar. Bu quyidagilarda ko‘rinadi: birinchidan, har bir shaxs o‘ziga xos axloqiy madaniyatga ega bo‘lishi shart; ikkinchidan, shaxsning axloqiy madaniyati muayyan axloqiy meyorlar va axloqiy tamoyillar asosida shakllantiriladi; uchinchidan, ular mutafakkirlar bayon qilgan axlo kiy sifatlar va tamoyillarga o‘xshash fazilatlarni qamrab oladi. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni va Kadrlar tayyorlash mil liy dasturida belgilangan vazifalarni izchillik bilan hayotga tatbiq etilishida oliy ta’ limni rivojlantirish, Respublikamizni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlantirish jarayonlarida ishni izchil tashkil eta oladigan malakali mutaxassislar tayyorlash, bevosita boshqaruvni pedagogik-psixologik bilimlar asosida tashkil etish davr talabidir. 1 Boshqaruv kasbiy mahoratini yoshlarda shakllantirish va boshqarish ijtimoiy aql-idrokning doimiy rivojlantirilishiga asoslanadi. Tadqiqotlarga ko‘ra, darajasidan qat’i nazar, rahbarlar faoliyati samaradorligining 60-90 foizini kommunikativ omilkorlik belgilab beradi. O’zbekiston sharoitida sohalar bo‘yicha yetakchilarning vujudga kelishi ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan muhim ahamiyatga ega. Imkoniyatdan foydalanib, yetakchilikni belgilovchi ayrim jihatlarga e’tibor qaratsak. Chunki yetakchilikka xos jihatlar boshqaruv mahoratining asosiy shakl va turlarini belgilab beradi. Pedagogik jamoa ish unumining mahsuli aksariyat hollarda rahbarning jonkuyarligi, tadbirkorligiga, shuningdek, uning talabchanligiga ham bog’liq. Xodimlar boshini qovushtirib, reja asosida, adolat bilan jamoani boshqaruvchi rahbar jamoasida yutuqlar ko‘lami ortib boradi. Bugungi kunda barchamizning oldimizda ta’lim va tarbiyani uzviy bog’liq ravishda olib borish hamda barkamol avlodni tarbiyalash kabi muhim vazifalar turgan ekan, bunday mas’uliyat ta’lim muassasasida faoliyat yuritayotgan har bir rahbarning chuqur bilimga ega, tashabbuskor, qobiliyatli, o‘zini el-yurt uchun fido qiladigan inson bo‘lishini talab 1 Babadjanova N. “Ta’lim muassasalari rahbariga xos xususiyatlar” // “Jamiyat va boshqaruv” jurnali, T.: 2011-y. 51

etadi. Rahbarning tashkilotchilik salohiyati, jamoadagi ahillik, sog’lom psixologik muhit, ishning to‘gri yo‘lga qo‘yilganligi, zamon bilan hamnafas qadam tashlash kabi omillar har qaysi joyda muvaffaqiyatni ta’minlaydi. Ma’lumki, rahbar kursisiga o‘tirgan har qanday shaxs, birinchi navbatda, o‘zida mavjud tashkilotchilik, yetakchilik qobiliyatini namoyon etish orqali jamoani o‘z orqasidan ergashtiradi. Rahbar, avvalo, o‘zining ijobiy va salbiy xususiyatlarini tahdil eta olishi lozim. Rahbarning qo‘l ostidagi xodimlar sifatiga qo‘yiladigan talablarni aniqlashi uchun ko‘plab metodologik usullar mavjud. Zamonaviy rahbar uchun zarur bo‘lgan eng asosiy xususiyatlar quyidagilardan iborat: ochiqlik, xushmuomalalik bilan birga qattiqqo‘llik; yangilikni tez qabul qiluvchi va uni amalda qo‘llay biluvchi; dadil, jur’atli, har bir ishning natijasini oldindan ko’ra oluvchi; tajribali, ishga tanqidiy yondashuvchi; ishonch hosil qiluvchi; o‘zini tuta oluvchi; boshqalarni o‘z ustida ishlashga undovchi va turli kelishmovchiliklarni tinch yo‘l bilan qisqa fursatda hal qiluvchi. Rahbarga qo‘yiladigan talablarni ishga oid, axloqiy-psixologik, ilmiy kabi uch guruhga bo‘lish mumkin. Ishga oid guruhga, avvalo, uning tashkilotchilik, kadrlarni tanlay olish va ular bilan ishlash, kelishmovchiliklarni bartaraf eta olish, jamoani birlashtirish kabi xususiyatlari kirsa, axloqiy-psixologik guruhga pedagogik jamoadagi har bir xodim va o‘quvchilar bilan individual ishlay olish, axloqiy jihatdan namuna bo‘lish kabi sifatlar kiradi. Ilmiy guruhga, apbatta, rahbarning ilmiy salohiyati va pedagogik jamoa ilmiy salohiyatini oshirish, xodim- larning o‘z ustida ishlashini nazorat eta olish qobiliyatini kiritish mumkin. Ishni ma’lum bir tizim asosida, maqsadli rejalashtirish ta’lim jarayonida juda katta ahamiyatga ega. Har bir jamoada o‘ziga xos muhit, yutuq va muammolar mavjud. Ta’lim-tarbiya ishlarini yagona reja asosida olib borish boshqarish uslubining eng samarali va ajralmas qismidir. Tadqiqotlardan ma’lumki, har bir boshqaruv faoliyatida muayyan tizimning bo‘lishi shartdir. Tizim esa tasodifiy, bir-biriga aloqasi bo‘lmagan tadbirlar yig’indisidan iborat bo‘lmay, balki aniq sharoit, vaziyatning xususiyati hamda butun ta’lim tizimi jamoasi oldida turgan vazifalarning xususiyatlarini hisobga olib aniq tartibga solingan, bir-biri bilan 52

uzviy bog’lik va chuqur, puxta o‘ylab ko‘rilgan reja-tadbirlar majmuidan iborat bo‘lishi talab etiladi. To‘g’ri tuzilgan ish rejasi xatoga yo‘l qo‘yishdan asrash bilan birga, ilgari yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklarni tuzatishni ham ta’minlaydi. Kutilgan natija, monitoring tahlillari, xulosalarning ijobiy bo‘lishi, kafolati ham boshqaruvdagi tizimlilikka bog‘liq. Oliy ta’lim muassasasidagi rahbarlik o‘ziga yarasha mas’uliyat va bilim talab qiladi. Rahbar jamoaga yaxshi tanish bo‘lsa, bunda jamoa bilan rahbarning ishlab keta olishi va ta’lim-tarbiya jarayonlarini to‘g’ri tashkil qilishda bir-birini qo‘llab- quvvatlashi muhimdir. Rahbarlik butun bir jamoaning oldiga umumiy maqsad qo‘yib, uni amalga oshirishga birgalikda harakat qilish degani. Jamoa turli toifali, fe’l-atvorli, turli saviya, dunyoqarash, turli maqsadga ega shaxslardan tashkil topadi. Ular bilan til topishish uchun, avvalo, yangi rahbar jamoaning ishonchini kozonishi lozim. Yangi rahbar jamoadagi sharoit va tartibni tubdan o‘zgartirib yoki ish usullaridan batamom voz kechmasdan, imkoniyatdan kelib chiqqan holda o‘zgartirishlar kiritib boradi. Jamoa oldiga talab qo‘yish, vazifa yuklashdan oldin uning imkoniyatlari, bilim saviyalari chamalab ko‘riladi, shunga ko‘ra maqsad belgilanadi, reja va dasturlar ishlab chiqiladi. Bu jarayon rahbardan har bir xodimning shaxsiy sharoiti, fe’l-atvori, ruhiyati, bilim darajasi, imkoniyatini o‘rganish, umumiy psixologik holatini bilishni talab etadi. Zamonaviy rahbar jamoa bilan hamnafas, hamfikr bo‘lishi kerak. Shuningdek, jamiyatdagi har bir jarayonning ta’limga bog‘liq jihatlarini tahlil qila olishi, kamchiliklarni jamoa o‘rtasiga muammo sifa tida olib chiqishi, ularni bartaraf etish uchun takliflar berishi, yangiliklarni amalga oshi rishga jamoani jalb qila olishi lozim. Rahbar o‘z qo‘l ostidagi jamoa a’zolarini shaxsan o‘rganib, ularning mehnat faoliyatini munosib taqdirlay olishi lozim. Mazkur xususiyatlarga ega bo‘lgan rahbar o‘z jamoasini samarali boshqara oladi va albatta, uning boshqaruvida bo‘lgan ta’lim muassasasi doimo boshqalarga nisbatan yetakchilikni boy bermaydi. Pedagog rahbar millat taqdiri va kelajagini hal qilishga bevosita daxldor shaxs hisoblanadi. 53

Ta’lim muassasalarining boshqaruviga zamonaviy axborot va Internet texnologiyalarini keng joriy etilishi ularning ko‘p qirrali boshqaruv faoliyatini elektron ish yuritish uslublarini qo‘llab tashkil etishga hamda ta’lim jarayonlarini elektron darsliklar, mul timedia vositalari asosida olib borishga imkon yaratadi. 1 Internet texnologiyalari o‘quv axborotlarini ko‘paytirish va tarqatishning chegaralanmagan va arzon imkoniyatlarini yaratadi, interfaol tartibda mustaqil bilim olish ahamiyatini hamda o‘quv jarayonining izchilligini kuchaytiradi, Bugungi kunda axborot texnologiyalarini ta’lim muassasalarining o‘quv-uslubiy hamda ilmiy tadqiqotlar olib borish jarayonlariga joriy qilish ishlari jadallashmoqda. Maqsad – boshqaruv va o‘qitish jarayonlarining sifatini tubdan yaxshilash. Quyida Respublikamizda bosh ta’lim muassasasi hisoblangan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasining Internet texnologiyala ri bazasida yaratilgan “Intrenet” portali asosidagi ish yuritish tizimining faoliyati keltiriladi. Akademiyaning “Intranet” Web-portali uning tuzilmasi, ish yuritish jarayonlari, elek tron hujjat aylanishi, o‘quv va ilmiy faoliyati tug’risidagi ma’lumotlarni yagona platforma asosida shakllantirgan axborot makoni hisoblanadi. Portal asosida faoliyat yuritish “bir oyna” rejimida amalga oshiriladi. Portal Akademiya hayoti, uning rahbariyati, kafedra va bo‘linmalari haqidagi umumiy ma’lumotlarni, Akademiya miqyosida o‘tkaziladigan tadbirlar, madaniy- ma’rifiy yangiliklar va e’lonlarni o‘zining sayt va sahifalarida muntazam yoritib boradi. U yagona axborot muhiti va o‘z tarkibidagi ixtiyoriy axborotni operativ izlab topishni ta’minlaydi. Akademiya boshqaruvini elektron shaklda tashkil etish va o‘quv jarayonini muntazam moni toring qilib borish maqsadida “Intranet” portali tarkibida qator dasturiy tizimlar ish lab chiqilgan. Ular yordamida Akademiya faoliyati va o‘quv jarayonlari qog‘ozsiz ish yuritish texnologiyasi asosida tashkil etiladi. Jumladan: 1 Nishonboyev T., Qoraboyev D. “Ta’lim muassasalari boshqaruvini zamonaviy axborot texnologiyalari asosida takomillashtirish”// “Jamiyat va boshqaruv” jurnali, T.: 2011-y. 54

“SOME TANLOV” tizimi – Akademiyada o‘qiyotgan va bitirib ketgan tinglovchilar monitoringini ta’minlovchi axborot-qidiruv va tahlil tizimi. Tizim ma’lumotlar bazasi boshqaruvini ta’minlaydi, uning yordamida tinglovchilar haqida batafsil ma’lumotlar olish mum kin. Dasturiy ta’minot ma’lumotlarni har xil kesimda, ya’ni guruhlangan shaklda, so‘rovnoma shaklida, turli statistik axborot shaklida ko‘rsatish imkoniyatiga ega. “SOME TEST” tizimi – avtomatlashtirilgan test nazorati tizimi. U Intranet muhitida test olishni ta’minlaydi. Tizim bir paytning o‘zida bir nechta fanlar majmuasidan test olish va har bir fan bo‘yicha natijalarni alohida tahlil qilish, test baholarining turli statistik natijalarini ko‘rsatishni ta’minlaydi. “SOME REYTING" tizimi – Akademiya fakultetlari tinglovchilarining kafedralarda o‘qitiladigan fanlar bo‘yicha kundalik, oraliq va yakuniy natijalarini kuzatish, tinglovchining o‘zlashtirish reyting ballarini yig‘ib tahlil qilish va har xil kesimdagi operativ ma’lumotlarni olish imkoniyatini yaratadi. Ma’lumotlar bazasida kafedra professor-o‘qituvchilari ro‘yxati, fakultet tinglovchi-talabalari ro‘yxati, kafedra o‘quv fanlari, tinglovchi-talabalarning kundalik, oraliq va yakuniy nazorat bo‘yicha yig’ilgan reyting ballari ma’lumotlar bazasida markazlashgan holda yig’ib, saqlanadi. Akademiya tinglovchilarining o‘quv fanlaridan to‘plagan reyting ballarini tahlil qilish yo‘li bilan o‘zlashtirish natijalarini nazorat qilish ta’minlanadi. Fakultet bo‘yicha yillik o‘kuv rejalari, o‘quv fanlari buyicha umumiy va yarim yillik reyting qaydnomalarini har xil ko‘rinishda hosil qiladi. Reyting natijalari tahliliga asoslanib fakultetlar bo‘yicha statistik ma’lumotlarni chiqaradi. Akademiya professor-o‘qituvchilari hamda tinglovchilariga oid barcha ma’lumotlar tizimning fakultet, kafedra va o‘quv markazi bo‘yicha markazlashgan tuzilmaga ega ma’lumotlar bazasida saqlanadi. “MUNShAOT” hujjat aylanishi va ish yuritish nazoratini avtomatlashtiruvchi tizimi – akademiyada ish yuritish xizmatlari va hujjat aylanishi boshkaruvini avtomatlashtiradi. Ush bu tizim rahbariyat topshiriqlarini Akademiya xodimlari tomonidan bajarilishini markaz lashgan holda nazorat qilish imkoniyatini beradi. 55

Yangi hujjat ro‘yxatga olinishi bilan kompyuter axborot bazasida shu hujjat uchun elek tron varaqa ochiladi (hujjat matnining elektron varianti ham bog’lab qo‘yilishi mumkin). Hujjat bilan ishlashi kerak bo‘lgan har bir xodim, ish joyidagi lokal tarmoqqa ulangan kompyuter orkali hujjat haqidagi ma’lumotni qabul qilishi, kerakli “muolaja”ni o‘tkazishi va yana qayta ishlashga jo‘natishi mumkin. Shu hujjat bilan bog’liq barcha amallar, uning akademiya ichida aylanishi avtomatik tarzda tizim ma’lumotlar bazasida yig‘ib boriladi. Tizim Akademiya ish boshqaruvi va hujjat aylanishini qog’ozsiz ish yuritish texnologiyasiga o‘tkazib, quyidagi funksiyalarni avtomatlashtiradi: – Akademiyaga kelgan barcha korrespondensiyalarni yagona ro‘yxatdan o‘tkazish hamda rahbariyatga yoki kerakli bo‘linmalarga yetkazish; – Akademiyaning ichki va tashqariga jo‘natilgan hujjatlarini yagona ro‘yxatdan o‘tkazish; – ishlatib bo‘lingan hujjatlarni arxivlashtirish; – hujjatlarda keltirilgan tadbirlarning amalga oshirilishi, rahbariyat rezolyutsiya va topshiriqlarining o‘z vaqtida bajarilishini nazorat qilish; – zarur hujjatni kalitli so‘zlar bo‘yicha izlab topish, hujjat aylanishi bo‘yicha turli statistik hisobotlarni olish. Elektron dars jadvali – fakultetlar bo‘yicha dars jadvali to‘g‘risidagi bir haftalik ma’lumotni Akademiya “Intranet” muhitida chiqarib ko‘rsatishni ta’minlaydi. “Intranet” axborot resurslarini boshqarish tizimi – elektron asarlar resursi ma’lu motlar bazasini boshqaruvchi dastur. Hozirgi kunda Akademiya “Intranet” ma’lumotlar baza sida 1500 tadan ortiq elektron asarlar mavjud. Tug’ilgan kunlar dasturi – tug’ilgan kunlari yaqinlashgan hamkasblar ro‘yxatini avvaldan “Intranet” tabrik formasi sahifasiga chiqarib ko‘rsatuvchi dastur. Dastur tavallud egasiga tabriknomalar jo‘natish imkoniyatiga ega. “RAHBAR TEST” – rahbar xodimlarning shaxsiy va professional xususiyatlarini tahdil qiluvchi psixologik test tizimi. 56

Shu vaqtgacha zamonaviy boshqaruv sotsiologiyasi va psixologiyasi qo‘lga kiritgan yangilik va yutuqlarni yanada targ‘ib qilish, Akademiyada tahsil olayotgan tinglovchilarning boshqaruv (rahbarlik) mahorati monitoringini yanada mukammallashtirish maqsadida Akademiya tinglovchilari, professor-o‘qituvchilari va xodimlariga “Intranet” tarmog‘i vositasida psixo logik xizmat ko‘rsatishni ta’minlaydi. Tizimning ma’lumotlar bazasi Akademiya “Boshqaruv sotsiologiyasi va psixologiyasi” kafedrasining bir necha yillik faoliyati natijasida to‘plangan tajriba va bilimlari, imkoniyatlari, kafedrada o‘qitilayotgan fanlar doirasida yig’ilgan test va trening materiallari, kafedrada dars beruvchi professor va o‘qituvchilarning ilmiy-amaliy salohiyati, kafed ra bilan hamkorlik qilayotgan boshqa sotsiolog va psixolog olimlar tomonidan yaratilgan ilmiy ishlanmalar asosida qurilgan. Axborot materiallarini sahifada joylashtirish, psixologik testlarni o‘tkazish, savol-javob forumlari “Intranet” Platformasida olib boriladi. “EKITOB” elektron asarlar axborot qidiruv tizim yordamida an’anaviy chop etilgan kitobning matni boblarga yoki undan maydaroq qismlarga ajratilib ma’lumotlar bazasida saqlanadi. Matn ma’lumotlar bazasiga html formatda joylashtirilgan. Keyinchalik, tizimni ishlatish jarayonida, eletron kitob matnidan kerakli ma’lumot mundarija yordamida tanlab, ajratib olinadi va tizim sahifasiga chiqariladi. Bundan tashqari, elektron kitob zarur ma’lumotni kalit so‘z yordamida “izlash” dasturi yordamida bazadan ajratib olish mumkin. Izlash jarayonida kiritilgan kalit so‘z, eletron kitob bobi sarlavhalari va matnidan qidiriladi. Tizim sahifasiga elektron kitob matni va unda joylashgan suratlar-ma’lumotlar bazasiga kiritilgan formatda chiqaradi. Xalqaro aloqalar monitoringi dasturi – avtomatlashtiruvchi axborot qidiruv va tahlil tizimi, Akademiya xalqaro aloqalari, o‘tkazilgan konferensiyalar, malaka oshirish masalalari, ekspert ma’ruzachilar monitoringini olib borishni ta’minlaydi. Tizim xalqaro aloqalar bo‘limi faoliyatini avtomatlashtiradi. Bellashuv natijasi baholarini hisoblovchi tizim – turli konkurslar. “Quvnoqlar za zukkolar” klubi bellashuvlarining sinovlari natijasini hisoblaydigan hakamlar 57

vazifasini avtomatlashtiradi. Tizim sinov uchun ajratilgan vaqtni hisoblab boruvchi taymerga ega. “Intranet” portalining yana bir xususiyati shundan iboratki, uning tarkibida interfaol texnologiya asosida “Psixolog” va “Yurist maslahati” bloklari yaratilgan. Bloklar orkali portal foydalanuvchisi Akademiya yurist-maslahatchi va psixolog bilan interfaol muloqotga o‘tib, anonim ravishda savol bilan murojaat etishi va masofaviy tarzda maslahat olishi mumkin. Bunday masofaviy interfaol muloqotlar foydalanuvchiga keyinchalik psixolog yoki yurist-maslahatchi bilan ochiq muloqot o‘rnatishi va mavjud muammolarni yanada chuqurroq muhokama qilishi uchun zamin yaratadi. Shu bilan birga, foydalanuvchi “Intranet” tarmog‘i orqali ro‘yxatdan o‘tib, o‘z ma’lumot lar bazasini yaratishi hamda interfaol muloqot davomida psixologik forumlarda qatnashib ma’lum bir natijalarga erishishi, ularning o‘zgarish dinamikasini kuzatib borishi va olgan natijalarining namunaviy ko‘rsatkichdan qancha uzoqligi haqidagi ma’lumotlarni olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shunday qilib, shaxsning, shu jumladan, pedagogning axloqiy madaniyatiga doir yondashuvlari asosida quyidagi xulosalarga kelish mumkin: – pedagogga ta’lim-tarbiya jarayonida hal qiluvchi qaror qabul qilish huquqi berilganligi bilan u jamiyatning boshqa ijtimoiy guruhlariga nisbatan keng imkoniyat va imtiyozlarga ega. Bu hol esa pedagogning yuksak axloqiy madaniyat sohibi bo‘lishini taqozo etadi; – faylasuf-siyosatshunos mutafakkirlar g’oyalarida bayon etilgan har bir insonda bo‘lishi lozim bo‘lgan ezgulik, mardlik, yetakchilik kabi axloqiy sifatlar, tenglik, hamjihatlik, tinchliksevarlik kabi axloqiy tamoyillar ta’lim-tarbiya jarayonining negizini tashkil etadi; – axlokiy madaniyat o‘qituvchi uchun ham, o‘quvchi uchun ham muhim tarbiya mezoni hisoblanadi. 58

II. 2. Boshqaruvda rahbar ayol ma’naviyati Ijtimoiy psixologiya fan va amaliyot sifatida so‘nggi yillarda gender- menejment dasturlari doirasida xotin-qizlarning boshqaruvdagi o‘rni va roli muammolariga alohida e’tibor berib kelmoqda. Bunda boshqaruvning markaziy figurasi sifa tida ayol shaxsi va uning o‘zgalarga ta’sir ko‘rsatish xususiyatlari masalasi dolzarblik kasb etmoqda. Chunki shaxsning rivojlanishi va ijtimoiylashuvi muammosi bugun har qachongidan kuchaydi, uni tavsiflovchi fenomenlar doirasi kengaydi. Zero, o‘z ruhiy kechinmalarini boshqarish, yaqinlari bilan samimiy, sog‘lom munosabatlarda bo‘lish istagi oddiy fuqarolarda kun sayin ortib borgan sari, ularning u yoki bu holatiga ijobiy yoki salbiy ta’sir o‘rsatishi mumkin bo‘lgan rahbar va lider shaxsiga qo‘yiladigan talablar ham ortib bormoqda. Bu bevosita muomala, o‘zaro ta’sir va o‘zligini o‘zgalar oldida namoyon eta olish qobiliyatlarining takomillashuvini talab qiladi. Shu bois ham ishlab chiqarishning barcha sohalariga dadil kirib borayotgan xotin-qizlar va ularning rahbarlik, liderlik qobiliyati masalasi dolzarb va ilmiy nuqtai nazardan qiziqarlidir. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, davr har bir insonni mustaqil fikrli shaxs sifatida fikrlashga, mulohaza yuritib, o‘zi uchun xulosalar chiqarishga majbur etmoqda. Ya’ni, bu cheksiz olamda inson o‘zini o‘zgalarsiz, o‘z manfaatlarini o‘zgalar manfaatisiz tasavvur qila olmagani uchun ham ijtimoiy psixologiyani, uning muhim predmeti bo‘lmish o‘zaro ta’sir muammolarini, rahbarlik va boshqaruv muammolarini yaxshi bilishga, o‘rganishga majbur bo‘layotir. Zero, mustaqil davlatning siyosati inson manfaatini himoya qilish, uning uchun munosib turmush tarzini yaratish ekan, bu ishlarni amalga oshirish uchun bo‘lg‘usi mutaxassislar, qaysi sohada ta’lim va tarbiya olishlaridan qat’i nazar, ijtimoiy borliq qonuniyatlarini, aniqrog‘i, ijtimoiy psixolo gik jarayonlarni bilishi va undan maromida foydalanib, turmush me’yorlariga bo‘ysungan holda jamiyatda o‘zining munosib o‘rnini egallab, fuqarolik burchini ado etishga tayyor bo‘lishi darkor. 1 1 Karimova V., Saidova Yu. “Xotin-qizlar rahbarligi muammosi”// “Jamiyat va boshqaruv” jurnali, T.: 2011-y. 59

Fan nazarda tutishi lozim bo‘lgan holatlardan biri shundan iboratki, xotin- qizlar qay sohada faoliyat ko‘rsatmasin, asl tabiatidan kelib chiqqan xolda kimlardandir juda keskin farq qilishni istamaydi, shu bilan birga, o‘ziga xoslikni ham saqlashga urinadi. Ularning ana shu o‘ziga xos psixologiyasi rahbarlikda erkaklar bilan ayollarning muayyan farqlari bo‘lishini taqozo etadi. An’anaviy yondashuvga ko‘ra, rahbarlik yoki liderlik masalasi erkaklar amalga oshiradigan mas’uliyat sifatida qaraladi. Lekin eramizdan avvalgi IV asrda yashagan faylasufning shunday gapi bor: “Biz ayollarga pullarimizni, uy- ro‘zg‘orimizni, farzandlarimizni ishonib topshiramiz. Nima uchun ularga davlat boshqaruvini ishonmasligimiz kerak?” Bu gapning tagida ma’no bor: ayollar oiladan tashqari yumushlarni bajarishda ham o‘zlaridagi qator ijobiy sifatlarini namoyon etadilarki, aynan shu narsa ayniqsa, XX asrning oxiri va yangi asr boshiga kelib ko‘plab ilmiy izlanishlarning predmetiga aylandi. O‘tkazilgan qator tadqiqotlarda gender tafovutlarining liderlikni samarali tashkil etishdagi o‘ziga xosligi nima ekanligiga e’tibor qaratildi va bunda asosan ayollar va ularning shaxsiy sifatlari diqqat markazida bo‘ldi. Ayollarning rahbarlik mavqelari tahlil qilinganda. ba’zi murakkabliklar ke lib chiqadiki, buni o‘sha ayolning rahbarlik faoliyatini olib borishi uchun o‘zini qay darajada erkin tutishi bilan chambarchas bog‘liq. Ya’ni, rahbarlik lavozimlaridagi ko‘pgina ayollar o‘zlarini tutishlari, ish yuritishlari, hattoki, odamlarga munosabatlarda erkaklarga o‘xshab ketadilar. Umuman olganda, erkaklar va ayollar o‘rtasida o‘xshashliklar ham, tafovutlar ham mavjud, lekin tafovutlar hammaning diqqatini ko‘proq tortadi. Har bir alohida olingan erkak yoki ayolning shaxs sifatidagi indivi dual farqlaridagi tafovut gender rollaridagi tafovutlardan ortiqroq bo‘lsa-da, eng muhim sifatlar nuqtai nazaridan, ya’ni, tobelik va emotsional bog‘liqlik sifatlarida tub farqlar bo‘lgani uchun ham ijtimoiy- psixologik farqlar kattaday tuyuladi. Xususan, O‘zbekistonda o‘tkazilgan ko‘plab tadqiqotlarda o‘rta bo‘g’in rahbar ayollari faoliyatining o‘ziga xos jihatlari borligi isbotlandi. Bunday o‘ziga xosliklar quyidagilarda ifodalanadi: 60

– ayol rahbar o‘z ish faoliyatida bevosita rahbarlardan tashqari, o‘z xodimlarining fikrlarini ham inobatga olib ishlaydi; – ayol rahbar, eng avvalo, o‘zi boshqarayotgan jamoadagi insonlar o‘rtasidagi shaxslararo munosabatlarga ko‘proq e’tibor beradi; – ayol rahbar biror masalani hal qilishda 2-3 kishi bilan maslahatlashib, so‘ng qaror qabul qiladi; – ayol rahbar ishxona manfaatlari bilan oilaviy manfaatlarni deyarli bir da - rajada ahamiyatli deb qaraydi; – uning xodimlarga beradigan ko‘rsatmalari ko‘proq konstruktiv bo‘lib, tashabbus ko‘rsatuvchi xodimlar bilan kelishuvlar asosida ishlaydi; – ayol rahbar xodimlarining shaxsiy hayotlari hamda oilaviy sharoitlari bilan ham qiziqib turadi va hokazo. 1 Maxsus tadqiqotlar orqali ayrim yuqori lavozimlarda ishlaydigan ayollarga xos xususiyatlar, sifatlar ham o‘rganilgan. To‘gri, siyosat bilan shug‘ullanuvchi ayollar soni erkaklarga nisbatan ancha kam bo‘lsa-da, davlat rahbarligi, Oliy palatalar, kongreslarda faoliyat ko‘rsatayotganlar ayollar shaxsiy sifatlari shkalasida sof ayollik xususiyatlaridan tashqari, tavakkalchilik, shijoat, matonat, sabr-bardosh, faollik, intiluvchanlik, yuqori madaniyat, analitik fikrlash qobiliyati kabi erkaklarga xos qator sifatlarni o‘zida mujassam etgan ayollarning siyosiy- ijtimoiy va tarixiy rollari muxim ekanligi isbotlandi. Ya’ni, ayol kishi rahbarlik lavozimi pillapoyalaridan yuqoriga ko‘tarilgani sari, o‘zida erkaklarga o‘xshash sifatlarni ko‘prok, namoyon etishga moyil bo‘ladi, oila manfaatlarini ham sekin- asta jamiyatnikidan keyingi o‘ringa qo‘yadigan bo‘lib boradi. Masalaning muhim jihati shundaki, aynan yuqori lavozimdagi ayollarning noan’anaviy sifatlari xarizmatik yoki rahbarlik pillapoyalaridan ko‘tarilgan sari orttiriladigan sifatlar ekanligini empirik materiallar asosida o‘rganish lozim. Vaholanki, jamiyatning teng yarmini tashkil etadigan xotin-qizlarning davlat va jamiyat qurilishidagi o‘rni va salohiyatidan oqilona hamda o‘rinli, oila manfaatiga ziyon yetkazmagan holda foydalanish psixologik jihatdan o‘zini oqlaydigan 1 Karimova V., Saidova Yu. “Xotin-qizlar rahbarligi muammosi”// “Jamiyat va boshqaruv” jurnali T.: 2011-y. 61

omildir. O‘zbekiston sharoitida tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanayotgan xotin-qizlarning ijtimoiy psixologik maqomini o‘rganish, gender menejment va shu kabi fenomenlar doirasida shaxsiy xususiyatlarining o‘ziga xosligini tadqiq etgan holda ularni samarali rahbarlik faoliyatiga tayyorlash, iqtisodiy jihatdan ayollarni raqobatlarga bardoshli qilib tarbiyalash, ishbilarmon, tadbirkor, menejment sohasida bilimdon qilib voyaga yetkazish, shu bilan birga, oilaviy maqomlarini ham yo‘qotmaslikka o‘rgatishda amaliy ahamiyatga eta. Chunki o‘zbekistonlik xotin-qizlar uchun oila va nikoh masalalari ham o‘ta muhim bo‘lib, eng muvaffaqiyatli tadbirkor ayol bir vaqtning o‘zida ham tashkilotchi-tadbirkor, ham suyukli rafiqa, ham mehribon ona rollarini qarama-qarshiliksiz mujassam etishdan manfaatdordir. Ushbu tamoyillar turli bo‘g‘inlar uchun tadbirkor va rahbar ayollar tayyorlash kurslarida inobatga olinishi ham ijtimoiy, ham iqtisodiy samara beradi, xotin-qizlarning davlat va jamiyat qurilishidagi faol ishtirokini oilaviy rollar bilan uyg‘unlashtirib olib borishiga imkon yaratadi, deb hisoblaymiz. O‘zbekiston milliy siyosatining bosh yo‘nalishlaridan biri – xotin-qizlar ahvolini yaxshilash, ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy islohotlarni ro‘yobga chiqarishda ularning faolligini yuksaltirish, davlat va jamiyat qurilishidagi o‘rni va rolini yanada oshirish, ayollarning huquqlari, erkinliklari hamda manfaatlarini himoya qilishdan iboratdir. Albatta, bu bejiz emas. Chunki mamlakatimiz aholisining yarmidan ko‘prog’ini tashkil etuvchi xotin-qizlar islohotlar jarayonining faol ishtirokchisiga aylanib ulgurdi. Bugun o‘zbek ayoli ro‘y berayotgan voqea-hodisalar, amalga oshirilayotgan islohotlar, Va tan va millat taqdiri, jamiyat muammolariga nisbatan aslo befarq munosabatda emas. Bu esa erishgan yutuqlarimizning eng muhimidir. Kelgusida ham xotin-qizlarning jamiyatda tutgan mavqeini yanada mustahkamlash va rivojlantirish, ularning siyosat, iqtisod va ijtimoiy fikr doirasida tutgan o‘rnini yanada yuksaltirish uchun qat’iyat bilan harakat qilaveramiz. Bugungi zamonaviy boshqaruv tizimida ham ayollar ishtiroki tobora ortib borayotgan ekan, mamlakatni modernizatsiyalash jarayonida amalga oshirilayotgan demokratik islohotlar samaradorligini ta’minlash rahbar 62

mas’uliyatini alohida talab qiladi. Shunday ekan, rahbarlik lavozimiga erishgan shaxslar quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lishi darkor: – qat’iyatlilik; – kadrlarni tanlay olish va ular faoliyatini munosib baholash; – o‘z xodimlariga ishonish, ularning qobiliyat va sifatlarini o‘rganish, shaxsiy hayotidan xabardor bo’lish; – mas’uliytalilik; – talabchanlik; – bilimli va yuksak ma’naviyat egasi bo‘lish; – doimiy izlanuvchanlik; – vaziyatga javoban tezkor qarorlar qabul qilish; – yuqori kasb malakasiga ega bo‘lish; – o‘rnak bo‘lishga arzigulik sifatlarga ega bo‘lish; – xodimlar bilan o‘zaro muloqot jarayonida oraliq masofani saqlash. Albatta, rahbarning ko‘rsatib o‘tilgan sifatlarga ega bo‘lishi jamiyat taraqqiyotini ta’minlashga xizmat qiladi. Bugungi kunda xotin-qizlarning yuqori lavozimlarni egallashiga imkoniyat yaratilayotgan ekan, ulardagi boshqaruv mahorati shakllanishining o‘ziga xosligi nimada, degan savol tug‘iladi Ayrimlar ayollarning kuchi ularning zaifa ekanligida, deb hisoblasa, boshqalar, aksincha, e’tiborni ayollarning kuchli xarakteriga qaratadilar. Yana bir guruh tadqiqotchilar esa, ayol-rahbarning muvaffaqiyatini uning shaxsiy hayotidagi mag‘lubiyati bilan bog’lab, bunga o‘z yuqotishlarini unutish uchun barcha kuch-g‘ayratini ishga safarbar qilishi bilan belgilashadi. Ma’lumki, xotin-qizlar tabiatidagi o‘ziga xos saranjomlik xislati u boshqaradigan ja moada kuchli tartib-intizomning o‘rnatilishiga sabab bo‘ladi, onalarcha mehr esa, xodimlari haqida doimiy g‘amxo‘rlikka undab turadi. Xalqimiz orasida bejizga “Biror ishni aytish lo zim bo‘lsa, erkakka topshir, agar bajarish lozim bo‘lsa, ayolga topshir”, degan naql yurmaydi. 63

Mana shu iboraning o‘zi ham, ayollarga ishonchning yuksakligidan, ularning mas’uliyatni chuqur his qilishidan dalolat beradi. Ayol-rahbarning yaratuvchanlik salohiyati yuqori bo‘lib, bunday rahbar hayotiy natijalarga erishib, o‘z g’oyalari va mehnati singgan barcha narsani qadrlaydi. Aynan ayollarga xos bo‘lgan sabr- bardoshlilik, teran fikrlilik, mas’uliyatlilik, fahm-farosat va atrofidagilarga e’tiborli bo‘lishi unga jamoani boshqarishiga yordam beradi. Shu o‘rinda ayol-rahbar mas’uliyati uning oila va ishni uyg‘unlashtira olishida ham namoyon bo‘ladi. Biroq, ayollarni rahbarlik lavozimiga tavsiya etishda oshkora bo‘lmasa ham yashirin tarzdagi to‘siqlar mavjud. Biz buni biror-bir lavozimga tavsiya etilayotgan ikki jins vakili o‘rtasidagi jarayonda kuzatishimiz mumkin. Bunday sharoitda ko‘pchilik erkak nomzodni qo‘llab-quvvatlaydi. Chunki ayolning ojiza, uy bekasi sifatida tan olinishi, ularning ijtimoiy faolligiga nisbatan patriarxal munosabatda bo‘lish xalqimizga xos bo‘lgan xususiyatlardan biri sifatida hali ham saqlanib kelmoqda. O‘zbek ayolining o‘z zamoni, amalga oshirilayotgan islohotlar, Vatan va millat taqdiri, jamiyat muammolariga befarq emasligi erishilgan yutuqlarning eng muhimidir. Kelgusida ham xotin-qizlarning jamiyatda tutgan mavqeini saqlab qolish va rivojlantirish, ularning siyosat, iqtisod va ijtimoiy fikr doirasida tutgan o‘rnini mustahkamlash hamda yanada yuksaltirish uchun samarali va qat’iyat bilan harakat qilish lozim. Shunday ekan, jamiyat hayotining barcha jabhalarini o‘z ichiga olgan, hali yechimini kutayotgan dolzarb muammolarni hal qilishda ayollarning ham o‘z o‘rni borligini, islohotlar jarayoni xotin-qizlarning faol ishtirokini talab etayotganligini his qilgan holda, jamiyatda ayollar faolligini oshirish, munosiblarni rahbarlik lavozimlariga tavsiya etish eng mas’uliyatli va dolzarb vazifalardan biri ekanligini yoddan chiqarmaslik lozim. Huquqiy demokratik davlatning asosiy belgilaridan biri qonun ustuvorligi, fuqarolar huquq va erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarining mustahkam kafolatlari yaratilganligidir. Bunda, ayniqsa, respublika aholisining yarmidan 64

ko‘prog’ini tashkil etgan ayol larning huquq va manfaatlari masalasi alohida o‘rin tutadi. 1 Bugungi kunda respublikamizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-siyosiy islohotlar, davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish jarayoni rahbar va uning mas’uliyati masalasiga yangicha yondashishni talab etmoqda. Mamlakatni modernizatsiyalash orqali ro‘y berayotgan demokratik o‘zgarishlar jarayonida respublika xotin-qizlari faol ijtimoiy kuch sifatida zamonaviy boshqaruv tizimida ham ishtirok etib kelmoqdalar. Biz ularning rahbar sifatidagi faoliyatini jamiyat hayotining ijtimoiy-siyosiy sohasida: qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi hamda sud hokimiyati tizimi, siyosiy partiyalar faoliyatida; iqtisodiy sohada rahbar tadbirkor ayol sifatida, ma’naviy-ma’rifiy sohada faoliyat yuritayotgan tashkilotlarning rahbarlari misolida ko‘rib turibmiz. Bunda, albatta, rahbar ayol o‘zining ma’naviyati, barkamolligi, fidoiyligi, iymon- e’tiqodliligi, vatanparvarligi singari qobiliyatlarga ega ekanligi bilan ajralib turishi, ijtimoiy-ma’naviy, ijtimoiy-psixologik tuzilishi bilan keskin farq qilishi lozim. Ayniqsa, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi spikeri Dilorom Toshmuhamedova hamda O’zbekiston Xotin-qizlar qo‘mitasi raisi, Bosh vazir o‘rinbosari Farida Akbarovalar siymosida o‘zbek ayollariga xos bo‘lgan hayo, ibo singari sharqona an’analarni, senator Mavluda Rajabova siymosida shijoatkorlik va tashabbuskorlikni, senator Farida Abdurahimova siymosida izlanuvchan va g’amxo‘r rahbar ayollarni ko‘ramiz. Zero, shahdam qadamlar bilan odimlab borayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida izlanuvchan, tashabbuskor, tadbirkor, salohiyatli, fidoiy rahbargina jamiyatimiz ravnaqiga munosib hissa qo‘shishi mumkin. Aksincha, yuqori tashkilotlardan buyruq kutadigan, boqimandalik psixologiyasi ustuvorlik qiladigan kadr rahbarlikning uddasidan chiqmaydi. Ma’lumki, ayollar zimmasida erkaklarga nisbatan ikki baravar yuqori mas’uliyat mavjud, ya’ni ular ijtimoiy faollikni oiladagi vazifasi bilan uyg‘un holda olib borishi lozim. Bu albatta, ayollarga faoliyat olib borish uchun biroz qiyinchilik tug’dirsada, ular tabiatidagi vatanparvarlik, mehnatsevarlik, 1 Jo’raeva N.”Boshqaruvda rahbar ayol ma’naviyatining o’rni”// “Jamiyat va boshqaruv” jurnali T.: 2011-y. 65

tashabbuskorlik va shijoatkorlik kabi xislatlar tufayli rahbarlik lavozimida talab qilinadigan sifatlarga erishib, ulkan yutuqlarni qo‘lga kiritmoqdalar. Rahbar idora qilishning qaysi bo‘g‘inida bo‘lishidan qaty nazar boshqaruv jarayonini maqsadga muvofiq ravishda amalga oshirish uchun muayyan qobiliyatlarga ega bo‘lishi lozim. Rahbar o‘z fazilatlari, mustahkam xarakteri, kuchli irodasi, barqaror hissiyoti, barcha narsalar va jabhalarga nisbatan maxsus qobiliyati bilan jamoada o‘z o‘rniga ega bo‘ladi. Bugungi kundagi fan va texnika taraqqiyoti, insonlarda onglilik darajasining yuksakligi, ijtimoiy tajribalarning ta’sirchan kuchi, kishilarning muayyan bilimlarga ega ekanligi rahbarning komil inson darajasiga ko‘tarilishni taqozo etadi. Hozirgi zamonda buyruq berish, tahdid qilish va boshqa salbiy xatti- harakatlar bilan jamoani boshqarib bo‘lmaydi. Respublikamizda yuz berayotgan demokratik yangilanishlar, so‘z va vijdon erkinligi, milliy o‘zlikni anglash, huquqiy himoyalanganlik fuqarolar ongi va huquqiy madaniyatining yuksalishida muhim omil bo‘lib xizmat qilmoqda. Bugungi kunda ro‘y berayotgan tub o‘zgarishlar natijasida respublikamiz aholisi uchun mustaqil fikrlash va ish yuritish, shaxsiy rejalarni ro‘yobga chiqarish yo‘llarini izlash imkoniyatlari vujudga keldi. Shuning uchun xam xalqimiz davlatimizni “O’zbekiston – keng imkoniyatlar mamlakati” deb e’tirof etadi. Zamonaviy rahbar ijtimoiy hayotdagi munosabatlar, ularning tuzilishi va mohiyati bilan yaqindan tanish bo‘lishi, boshqaruv jarayonida ularni hisobga olishi taqozo etiladi. Rahbar o‘z boshqaruvi ostidagi kishilar, ijrochi-yordamchilar orasida o‘zining har tomonlama ustuvorligi bilan obro‘-e’tibor orttirishi lozim, aks holda ishlab chiqarish samaradorligi, xodimlarning ijodiy fikrlashi to‘g’risida so‘z bo‘lishi ham mumkin emas. Rahbarning shaxs sifatida yuksak ma’naviyat egasi ekanligi, qat’iy xarakteri, milliy kiyofasidan tashqari yana qator quyidagi sifatlar lavozimning keyingi bosqichlari uchun imkon yaratib, istiqbol rejalarini ro‘yobga chiqaradi. Jumladan, zamonaviy rahbardan: – tashkilotchilik; 66

– rostgo‘y, samimiy, jonkuyar, insonparvar, vatanparvar inson bo‘lish va xodimlar uchun ibrat-namuna vazifasini bajarish; – savodxon va notiqlik mahoratiga ega bo‘lish; – o‘zining qator ijobiy xususiyatlari bilan nufuzga ega bo‘lish; – ish jarayonida har bir shaxs va barcha narsalarga e’tiborli bo‘lish; – murakkab bilimlar, muammolar, axborot va xabarlarni turli toifadagi kishilarga, mutaxassislarga oson yo‘l bilan tushuntira olish; – loqaydlikka yo‘l qo‘ymaslik; – sinchkov, teran, kuzatuvchan, bir vaqtning o‘zida bir necha obyektlarga o‘z munosabatini bildira olishi; – turli insonlar bilan hamkorlik qilish, ularni tarbiyalash, ish o‘rgatish, yetuk mutaxassis yoki mukammal shaxs sifatida kamol toptirish; – turli jins va kasbdagi insonlar bilan muloqotga kirisha olish; – milliy rasm-rusumlarga rioya qilish orqali muomala qilish madaniyatini egallash, shaxs individual xususiyatlarini hisobga olish; – konstruktiv qobiliyat orqali ishlab chiqarish uchun yangi texnologiya ustida fikr yuritish, tadqiqot ishlarini yo‘lga qo‘yish, muayyan loyihalarni rejalashtirish, ularning natijalarini oldindan aytish; – gnostik qobiliyat orqali ilmiy tadqiqotga layoqatlilik qobiliyatiga ega bo‘lish talab etiladi. Yuqorida qayd etilgan qobiliyatlar rahbarlar, jumladan, ayol rahbarlar uchun bugungi kunda ular boshqaradigan jamoa faoliyati samaradorligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Yurtboshimiz tomonidan ilgari surilgan va rivojlantirilayotgan O’zbekiston taraqqiyot modeli ayollar muammosini hal etish masalalarini o‘z ichiga olgan bo‘lib, u davlat ichki siyosatining nazariy va amaliy asosini tashkil etadi. Mamlakatimiz rahbari ta’biri bilan aytganda, ayollarga munosabat jamiyatimiz ma’naviy yuksalishining o‘lchov mezoni sifatida xizmat qilishi kerak. Yuksak bilim va malakaga ega oqila ayollarimiz hokimiyatning qonunchilik, ijro va sud tarmoqlarida nufuzli o‘rinni egallab, ishonchli vakillar sifatida faoliyat olib borishi uchun kengroq imkoniyatlar yaratish bu sohadagi dolzarb muammolarni adolatli 67

tarzda hal etish, demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati barpo etish yo‘lidagi salmoqli qadam bo‘lishi tabiiy. Bugungi kunda ayollar o‘rtasida olib borilayotgan ishlar ko‘lamini yanada kengaytirish, ularning ilmiy va madaniy saviyasini ko‘tarish vazifasi ustuvor bo‘lib qolmoqda. Prezident I.A.Karimovning ta’kidlashicha: “Dunyoda jamiyat yoki davlatning nufuzini, madaniy darajasini belgilaydigan mezonlar ko’p. Lekin har qanday zamonda, har qanday jamiyatda millatning, xalqning ma’naviy kamolini o‘zida yaqqol namoyon etadigan bir o‘lchov, ta’bir joiz bo‘lsa, bir ko’zgu bor. Bu ana shu davlat, ana shu jamiyatning ayollarga, ularning haq-huquqlari, hayotiy manfaatlarini ta’minlashga bo‘lgan munosabatidir”. Ta’kidlash joizki, O‘zbekistonda ayollarni mamlakat ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy va madaniy-ma’naviy hayotidagi faol ishtirokini ta’minlash borasida hali yechilmagan muammolar, hal etilishini kutayotgan masalalar mavjud. Vaholanki, barcha sohada ayollar juda faol mehnat zaxiralari hisoblanadi, millat genofondi shakllanishining asosiy manbai, oilaviy maishiy munosabatlarda millat an’analarining yashovchanligini ta’minlovchi kuch sifatida alohida ahamiyatga ega. Bugun biz axborot asrida yashayapmiz, jamiyatimiz hayotiga “ommaviy madaniyat” niqobi ostida kirib kelayotgan mafkuraviy tahdidlar nafaqat yosh avlod ongiga, balki butun bir oilaga ham ta’sir etadi... Buning uchun birinchi navbatda ma’naviyati yuksak qizlarni, Vataniga sodiq mard va jasur o‘g‘lonlarni tarbiyalash zarur. Bu borada nafaqat ona, balki mahalla, maktab, ustozlar ham mas’uldirlar. Zamonaviy o‘zbek oilasi shunday bo‘lishi kerakki, unda zamonaviylik va milliylik uyg’unlashib ketgan bo‘lsin. Bunday oilada urf-odatlarning farovonlik, kelajakka yaxshilik olib keladigan nuqtalari va zamonaviylikning ma’rifatparvarlik, insonparvarlik g’oyasi ufurib tursin. O‘z ota-onasini boshqa tilda chaqirish, milliy kiyimlarni inkor etgan holda ota oldida ochiq-sochiq kiyinib yurishga odatlangan beadab qizlarni o‘stirayotgan oilalarni zamonaviy, bugungi kunga munosib deyish qiyin. Zamonaviylik degani, bu chegaradan chiqish degani emas, balki bu dunyoga yangicha nigoh bilan qarash va o‘tmishga ehtirom ko‘rsatishdir. Bu kabi millatimizning ma’naviy qiyofasi uchun yot bo‘lgan salbiy holatlar istaymizmi- 68

yo‘qmi hali hamon oilalarimiz orasida uchrab turganligi achinarli holdir. Yoshlarimiz o‘rtasida turli omma viy madaniy tahdidlar yoki mentalitetimizga to‘g‘ri kelmaydigan g‘arb uslublariga, ularning urf-odatlariga ergashishning salbiy oqibatlari to‘grisida tushuntirish, targ’ibot ishlarini olib borishda xotin-qizlar qo‘mitalarining o‘rni nihoyatda katta. Barkamol avlod tarbiyasi nafaqat ayolning, balki butun jamoatchilikning oldiga katta vazifalarni qo‘yayotganini doimo his qilishimiz zarur. Yosh avlod tarbiyasida millatimizning yuksak qadriyatlari hisoblangan mahalla, oila va maktabning ta’siri katta. Zero, mafkuraviy tarbiyaning eng muhim omili oila tarbiyasidir. Darhaqiqat, ajdodlarimiz bejizga oila muqaddas rishtaning hosilasi ekanini qayta-qayta takrorlamaganlar. Aynan, o‘sha muqaddas rishtalardan biri – nikoh oila larni mustahkamlaydi va eru xotinni bir-biriga bog’lab turadi. Xotin-qizlar qo‘mitasi tomonidan yoshlar orasida sog’lom turmush tarzi va sog’lom oilani shakllantirish, nikohdan oldin tibbiy ko‘rikdan o‘tishning mohiyati, qarindosh-urug‘lar o‘rtasidagi nikohning salbiy oqibatlariga bag‘ishlab mahallalarda aholi va yoshlar ishtirokida to‘xtovsiz suhbatlar tashkil etilishi barkamol avlod tarbiyasining yana bir ko‘rinishidir. Biz demokratik fuqarolik jamiyati asoslari qurilayotgan yangi davr avlodlarimiz. Bugun qurilayotgan jamiyatda ayol – ona, rafiqa, hamkasaba, siyosiy yetakchi. Zero, bugun barchamini rahbarning o‘rni qanday bo‘lishi kerak, degan savol o‘ylantirmoqda. Mazkur muammoning yechimini topish davr talabidir. Kim olg‘a yurmasa, u orqaga qarab ketadi, Shu bois, XXI asr boshida turib biz ayolning jamiyatda tutgan o‘rni haqida mulohaza yuritar ekanmiz, ayol va taraqqiyot so‘zlari bir-biriga aloqador ekanligiga iqror bo‘lamiz. Shu o‘rinda oddiy savol tug’iladi. Yer yuzidagi barcha ayollarning ezgu orzu umidi nimadan iborat? Bizningcha, dunyodagi barcha ayollar baxtga intiladi, baxt esa ular uchun tinch va osuda hayot, mustahkam oila. Oila esa o‘z o‘rnida farzandlar kamoli demakdir. Ayollarning mana shu orzulariga ega bo‘lishlari uchun biz o‘zga masalani muhokama etmog‘imiz lozim, bu masala tabiiyki, ayol va jamiyat mavzuidir. Zero, ayol hayotini jamiyatsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Jamiyat qanchalik farovon bo‘lsagina ayol oilasi ham shunchalik farovon bo‘ladi. Farovonlik esa taraqqiyot 69

manbaidir. Shunday ekan, demokratiyani ayollarning jamiyatda tutgan o‘rniga qarab belgilash mumkin bo‘ladi Shunday fikr mavjudki, aksariyat erkaklar siyosatga asli hayotni yaxshi tomonga uzgartirish uchun emas, balki yuqori mansabga sazovor bo‘lish, ya’ni karyera qilish uchun intilar ekan. Ayollarning hayotdan bosh maqsadi esa faqat yaxshi hayot kechirishdan iborat bo‘lar ekan. Ayollardagi bunyodkorlik salohiyati buzg‘unchilik kabi illatlarga qaraganda ancha ustuvorroq ekan. Shu bois, ayollar rahbarlikka fakat ezgu maqsad bilan ya’ni, tinch va farovon hayotni yaratish uchungina kelishar ekan. Insoniyat hayotida XX asr qirg’inbarot urushlari, insoniyat uchun noan’anaviy global muammolari bilan bir qatorda, keng ilmiy kashfiyotlari va umumiy hayot tarzining keskin o‘zgarganligi bilan alohida o‘rin tutadi. Ya’ni, eng muhim voqeliklar ichida xotin-qizlarga nisbatan qarashlarning tubdan o‘zgarganligi, nafaqat oilaviy hayot, balki davlat va jamiyat hayotida ayollar va erkaklarning maqomi ham tenglashganligini alohida ta’kidlash lozim. 1 Bunda uzoq yillar davomida, ya’ni odamzod hayotida patriarxal davr boshlangandan so’ng sharoitning og’irligi va hayotda ko’proq jismoniy kuchga tayanishga majburlik natijasida erkaklar o’z hukmronligini ta’miladi. Shu bilan birga, xotin-qizlar uchun jiddiy muammolar ham paydo bo’ldiki, bu muammolar ularning qul qilib sotilishi, savdo-sotiqning predmetiga aylanishi, sovg‘alar tarzida in’om qilinishi, qimmatbaho mol sifatida baholanishi, qo’yingki jismoniy, jihatdan ustun bo‘lgan erkaklarning barcha tabiiy istaklarini bajaradigan omilga aylanib qolishi kabi holatlarda o‘z aksini topdi. To‘g‘ri, ayollarning huquqlari kamsitilgan yoki ular ikkinchi darajali shaxs sifatida qaralganligi to‘grisidagi fikrlar bir tomonlama bo‘lishi mumkin. Chunki, islom dini nuqtai nazaridan ayollar jamiyatda hurmat va e’zozlanishga sazovor bo‘lsa-da, ko‘p xotinlilik, ayollarning davlat va jamoat ishlariga aralashishga qo‘yilmasligi, ularga zaifalar toifasi sifatida muomala qilinganligi kabi holatlar ularning huquq va erkinliklarining cheklanishi bilan davom etdi. Bunda ayollarga farzandni dunyoga keltirish vazifasi yuklatilib, 1 Ergasheva M.”Zamonaviy ayol va rahbarlik”// “Jamiyat va boshqaruv” jurnali T.: 2011-y. 70

ularga insoniyat hayotining davomiyliligini ta’minlash mas’uliyati berilgan bo‘lib, davlat va jamiyatni boshqarish va boshqa muammolardan ozod qilingan. Sharq jamiyatida xotin-qizlar diniy qarashlar asosida e’zozlanishi bilan bir qatorda, G’arb jamiyatida xotin-qizlarga nisbatan qarash tubdan farq qilar, ularning faqatgina avlodni davom ettiruvchi omil sifatida baholangan deya bemalol aytishimiz mumkin. Sharq davlatlarida, ayniqsa, musulmon davlatlarida jamiyatning buzilishiga olib keladigan jinoyatlarni bartaraf etish: ayollarning oyoq osti bo‘lishining oldini olish, ularning oila va urug’ sha’ni, erkakning g‘ururi bo‘lishi singari omillarni hisobga olgan holda, jamiyatni larzaga soladigan fohishabozlik, qimorbozlik va boshqa illatlar qat’iy taqiqlanganligini alohida ta’kidlash zarur. G‘arb davlatlarida esa, aksincha ayollarga tirik tovar, hattoki, savdo-sotiq vositasi sifatida qaralar, asrlar davomida fohishaxonalarda ularning xizmatidan foydalanib, jamiyat va insoniyat hayotining gultojisi bo‘lgan ayollarga o‘z xayvoniy nafslarini qondirishning vositasi sifatida qaralgan. Hayotning murakkablashib borishi bilan ayollarning mavqei ham turlicha bo‘lganligini ta’kidlash lozim. Misol uchun, ayollarning donoligi, uddaburonligi va go‘zalligi natijasida butun-butun mamlakatlar yoki xalqlar qutqarib qolinganligi, davlatlar o‘rtasida urushlar kelib chiqishiga ham sabab bo‘lganligiga oid tarixiy dalillar ko‘p. Tarixiy jarayonlar natijasida jamiyatda ideal ayollar obrazi ham yaratildi. Ayolning go‘zalligi, oqila va donoligiga bag’ishlab shoirlar she’rlar yozsa, rassomlar go‘zal suratlar chizdi, haykaltaroshlar o‘z idealidagi sanamlarni yaratdi. Bularning barchasida ayollarning tutqun, bo‘ysunuvchan va erkaklar izmida bo‘lgan qiyofasi yaratilgan. Dunyoning o‘zgarishi va inson ehtiyojlarining takomillashib borishi bilan, sivilizatsiya insoniyat hayotiga ko‘plab o‘zgarishlarni olib kirdi va xotin-qizlarga bo‘lgan munosabat ham o‘zgara boshladi. Asrlar davomida ular ongida shakllanib kelgan o‘zlarining erkaklar irodasiga bog’liq sanash, ularga bo‘ysunish holatlari o‘z-o‘zidan ikkinchi darajali ahamiyat kasb eta boshladi. Ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning jadallashuvi va Yevropada boshlangan 71

Renessans davri tufayli xotin-qizlarning ham o‘z siyosiy huquqlari borasida tom ma’nodagi uyg‘onish davri boshlangan edi. Yuqorida aytganimizdek, insoniyat hayotida o‘ta muhim o‘rin tutgan XX asrda feministik harakatlarning kuchayib borishi, xotin-qizlarning yangidan-yangi marralarga erishishi, ularning siyosiy, huquqiy maqomining oshishi, mulkka egalik qilishi singari yutuqlar ayollarning o‘zlariga bo‘lgan ishonchini oshirdi. Ular ruhiyatida bular jamiyatning muhim tarkibiy qismi ekanligi to‘g‘risidagi qarashlarning tobora rivojlanib borishiga olib keldi. Tarixiy shakllangan an’analarning chetga chiqishi, ya’ni ayollarning saylov va referendumlarda ovoz berishi, davlat mansablari va parlamentlaridan o‘rin zabt etishi, ijtimoiy sohada ularning mavqei tobora ortib borishi holatlariga nisbatan erkaklar qarshilik ko‘rsata olmadilar. Bundan nafaqat xotin-qizlar, balki shaxs, jamiyat va davlatning ham yutganligini alohida ta’kidlash zarur. Bu davrda ayollar yer kurrasida nafaqat son jihatdan, balki turli sohalarda xizmat qilayotgan ishchi-xodimlarning ko‘pligi jihatidan ham ustunlikka erishdilar. Ular bugungi kunda insoniyatning hayotiy muhim sohalari, ya’ni sog‘liqni saqlash, ta’lim, ijtimoiy xizmatlar, fan, madaniyat va sport, san’at, axborot, qo‘yingki, barcha sohalarni, garchi erkaklarchalik huquq va imkoniyatlarga ega bo‘lmasalar- da, zabt etmoqdalar. Siyosiy modernizatsiya jarayonlarining jadallashuvi sharoitida qaysiki davlat yoxud jamiyat xotin-qizlar uchun to‘laqonli sharoit va imkoniyat yaratib bermasa ekan, u taraqqiyotdan ortda qolib ketishi, insoniy resurslarning eng muhim omillari bo‘lgan xotin-qizlar salohiyatidan mahrum bo‘lishi mumkin. Taraqqiyot yo‘li unchalik uzoq bo‘lmagan O‘zbekistonda xotin-qizlar, ularning har bir sohadagi kamoloti masalalari belgilab olingan strategiyaning ajralmas qismi sifatida belgilangan. Mamlakat rahbariyati tomonidan ko‘rsatilgan g‘amxo‘rlik va uzoqni ko‘zlab olib borilayotgan siyosatning hosilasi o‘laroq mamlakatda xotin-qizlarning siyosiy faolligi kuchaymoqda. Boshqaruv, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy sohalarda xotin-qizlarning o‘rni va roli tobora ortib bormoqda. Ular yaratilgan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy imkoniyatlardan 72

foydalangan holda, o‘zlariga yuklatilgan mas’uliyatli vazifalarni a’lo darajada bajarib kelmoqdalar. Davlat va jamiyat hayotida xotin-qizlarning ishtiroki, o‘rni va maqomini yuksaltirish uchun birinchi galdagi vazifalar ichida xotin-qizlarga bo‘lgan jamiyatning munosabati, asrlar davomida shakllanib kelgan an’anaviy qarashlarni o‘zgartirish masalalari dolzarb ahamiyat kasyo etdi. Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan “...jamiyatning demokratik o‘zgarishlar yo‘lida nechog‘lik ilgarilab ketgani, shu jamiyatning ayollarga bo‘lgan munosabati uning madaniy-ma’rifiy salohiyatini belgilaydi”, – deya bildirilgan fikrda mamlakatimizda xotin-qizlar faolligini oshirish borasida olib borilgan siyosatning mazmuni mujassamlashgan edi. Elitaning davlat boshqaruvida xotin-qizlarning ishtirokini kengaytirishdan manfaatdorligi ham alohida o‘rin tutishini yaxshi anglagan holda, shuni aytish lozimki, mamlakatda islohotlarning yetakchisi va xalq yo‘lboshchisi bo‘lgan Islom Karimovning davlat va jamiyat hayotida xotin-qizlarning mavqei yuksalishi, ularning olib borilayotgan keng demokratik o‘zgarishlar va fuqarolik jamiyati shakllanishining to‘laqonli, faol ishtirokchisi bo‘lishi uchun katta ishlarni amalga oshirganligini aytish lozim. Aynan mamlakat rahbarining sa’y-harakatlari bi1an xotin-qizlarning o‘rni va rolini oshirish borasida ko‘plab ishlar amalga oshirildi. Xullas, bugungi kunda O‘zbekiston ayollarining ko‘pchiligi davlat va jamiyatning eng muhim sohalarida xizmat ko‘rsatmoqda. Mamlakat bo‘yicha ijtimoiy va xizmat ko‘rsatish sohasi, kasanachilikning katta qismini ayollar band etganligi, ularning mamlakat Parlamentidagi o‘rni va ahamiyati ortib borayotganligi, ko‘plab tadbirkor, mulkdor xotin-qizlarning yetishib chiqayotganligi va fuqarolik jamiyatining eng asosiy shartlaridan bo‘lgan xususiy mulk instituti shakllanishida ularning roli nihoyatda yuqori bo‘layotganligi holatlarining guvohimiz. Za-monaviy ayol qiyofasini yaratish va uni ro‘yobga chiqarish ulug maqsadlarimizdan. Zero, kelajagi buyuk davlatning oldiga ko‘ygan maqsadlari ham ulug’ bo‘ladi. 73

II.3. Rahbar ma’naviyati va boshqaruv usuli Ijtimoiy hayotdagi o‘zgarishlar yangi rahbar kadrlar va boshqaruv usullarini shakllantirishni talab etishi tabiiy. Buning jamiyatimiz voqeligi bilan bog‘liq bir necha jihatlari mavjud. Xususan, o‘zbek xalqi mentalitetiga xos bo‘lgan katta yoshdagilar va yuqori lavozimdagi kishilarga hurmat hamda ulardan o‘rnak olishga bo‘lgan moyillik. Prezident I.A.Karimov turli yig’ilishlarda so‘zlagan nutqlarida davlat va jamiyatning muayyan sohasi yoki yo‘nalishini boshqarish zimmasiga yuklatilgan rahbarlar qanday sifatlarga ega bo‘lishi lozimligi, buning amal ga oshirilayotgan islohotlar samarasiga bevosita ta’siri masalalariga alohida to‘xtalib o‘tadi. Rahbar ma’naviyati, boshqaruv madaniyati va fuqarolarning faolligi bir-biri bilan o‘zaro bog’liq, bir-birini taqozo etadigan tushunchalar. Chunki davlat organlari va siyosiy, ijtimoiy, fuqarolik institutlarining o‘zaro hamjihatligisiz mamlakatning izchil va barqaror rivojlanishini ta’minlab bo‘lmaydi. Mazkur bahamjihatlik boshqaruvning demokratik tizimga o‘tishi uchun zarur omillarga bog'liq. Bu, bir tomondan, hokimiyatning byurokra tizm va korrupsiya illatlariga berilishining oldini olish imkoniyatini bersa, ikkinchi tomondan, islohotlarning asosiy subyekti bo‘lgan fuqarolarning mamlakatda amalga oshirilayotgan ishlarga daxldorlik tuyg‘usini shakllantirishga olib keladi. 1 Rahbardan talab etiladigan ma’naviy fazilatlar, shu bilan bog‘liq boshqaruv madaniyatini takomillashtirish bugun yanada dolzarblashdi. Shakllangan vaziyatni tahlil qilib, mamlakatni modernizatsiya qilish va yangilash borasida oldimizda turgan vazifalarni belgilab, Prezidentimiz shunday deydi: “Konkret dasturlarda belgilangan vazifalar har qaysi hudud bo‘yicha qanday ijro etilayotganiga qarab, mutasaddi shaxslarning ushbu dastur orqali qo‘yilgan vazifani qay darajada tushunishi va bajarilishini ta’minlashi, qisqacha aytganda, ularning zamonaviy rahbarga qo‘yiladigan talablarga qanchalik javob berishi to‘g’risida xulosa chiqarish imkoni paydo bo‘ladi”. 1 Mambetlepov O.”Rahbar ma’naviyati va boshqaruv usuli”// “Jamiyat va boshqaruv” jurnali T.: 2011-y. 74

Hozirgi davrda har qanday rahbar loqayd omma bilan emas, balki inson omiliga, ya’ni muayyan madaniyat asosida tashkillashtirilgan munosabatlar tizimiga tayanib ish yuritadi. Boshqaruvning Insonga yo‘naltirilgan usuli, nazarimizda, eng maqbul va samarali usuldir. Zero, bunday boshqaruv usuli zamonaviy rahbardan talab etiladigan barcha fazilatlarga ega bo‘lishini taqozo etadi. Lekin mazkur usul boshqaruv madaniyatining eng og‘ir usuli hamdir. Chunki Insonga yo‘naltirilgan usulni amalga oshirish, amalda qo‘llash qator qiyinchiliklarni tug’diradiki, bu rahbardan katta mehnatni, butun aqliy va ma’naviy salohiyatini ishga solishni taqozo etadi. Zamonaviy rahbardagi chinakam yo‘lboshchi bo‘lish, odamlarni o‘z atrofida uyushtira olish, yuksak marralar sari yetaklay olish kabi fazilatlar o‘ta muhim ahamiyatga ega. Shunday ekan, har kanday rahbar o‘z sohasini boshqarishda odamlarning dardu tashvishidan ogoh bo‘lishi zarur. Ba’zan eng oqil rahbarlar ham xatoga yo‘l qo‘yadi, maqsadlari qanchalik ezgu bo‘lmasin, faoliyatlari kutilgan samarani bermaydi. Gap shundaki, bunday rahbarlar muayyan tashkilot yoki hudud madaniyatini yaxlit tizim sifatida tushunadi. Albatta, har bir jamoa yoki hudud aholisining yashash tarzi, ular rioya etadigan tartib-qoidalar bor. Ammo rahbar bu birlik ichra “xususiy madaniyat”lar borligini hisobga olmog‘i kerak. Chunki muayyan korxona yoki hududda, tabiiyki, turli qatlamga mansub kishilar mavjud. Har bir qatlam (kichik guruh – korxona miqyosida bo‘lim, ishchi guruh, hudud doirasida qishloq, mahalla bo‘lishi mumkin) oldida hal etiladigan muayyan masala yoki hududiy o‘ziga xoslik bo‘ladi. Rahbar oldida bunday submadaniyatlarni aniqlash, ularni yaxlit tashkiliy madaniyat doirasida birlashtirish imkoniyatlarini izlash vazifasi turadi. Bu tizimni imkon qadar optimallashtirgan rahbargina o‘z oldidagi vazifalarni muvaffaqiyat bilan ado etishi mumkin. Boshqacha aytganda, rahbarning vazifasi odamlarni umummanfaat yo‘lida birlashtirish va shu orqali muhitni sog’lomlashtirish. Prezident I.A.Karimov aytganidek, “Muhit buzilgan joyda esa, rahbarga ishonch va hurmat yo‘qoladi, ish o‘rniga guruhbozlik, o‘zaro ziddiyat va nizolar kuchayadi, yurtdan baraka ko‘tariladi”. 75

Tadbirkorlik fazilati insonga o‘z rizqini topishga, iqtisodiy ehtiyojlarini qondirishga yordam beradi. Ammo bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik nafaqat alohida tadbirkor, moddiy ne’matlarni yaratuvchi yoki boshqa faoliyat orqali daromad topayotgan shaxsga nisbatan, balki buning uchun sharoit yaratib beruvchilarga nisbatan ham qo‘llaniladi. Shuning uchun zamonaviy rahbardan talab etiladigan fazilatlar qatorida harakatchanlik, ishbilarmonlik va tadbirkorlik ham talab etiladi. Ma’lumki, yuqori malakali kadrlar boshqaruvchining irodasiga bo‘ysunishga moyil bo‘lmay-ishga fidoyi bo‘lish, mustaqil qaror qabul qilishga harakat qiladi. Har bir sohada innovatsiyalar talab etilayotgan bugungi kunda ayni shunday odamlar ish berish, yangiliklar yaratsh, ishni olg‘a siljitishga qodir. Shu bilan birga, bunday odamlar bilan ishlash oson emas. O’z hududi, korxona yoki muassasasining, oxir-oqibat mamlakatning kelajagini o‘ylaydigan rahbar to‘rachilik kayfiyatidan voz kechishi, bag‘rikeng, sabr-toqatli bo‘lishi, shunday odamlarni o‘z atrofida birlashtira olishi kerak. Shuni alohida qayd etish lozimki, bugungi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida insonga yo‘naltirilgan boshqaruv madaniyatining yana bir qirrasi namoyon bo‘lmoqda. Ma’lumki, mazkur inqiroz ishchi o‘rinlarining qisqarishi, aholi daromadining keskin kamayishi kabi oqibatlarga olib kelmoqda. Bu, o‘z navbatida, norozilik kayfiyatining kuchayishiga sabab bo‘lmoqda. Shunday sharoitda, masalan, ishdan bo‘shatilishi lozim bo‘lgan xodim bu axborotni qanday qabul kiladi? Uning korxona (muassasa, tashkilot)ga munosabati qanday bo‘ladi? Bu savollarga rahbar to’g’ri javob topa olmasa, shunga muvofiq qaror qabul qilmasa, bu salbiy natijaga olib kelishi mumkin. Xususan, Rossiya davlatida rahbarlarga maxsus o‘quvlar, treninglar uyushtirilgan. Unda aytilishicha, agar rahbar xodimni ishdan bo‘shatish paytida unga o‘z ishini eplay olmagani yoki boshqa kamchiligini ko‘rsatilsa, u buni tahqir sifatida qabul qilishi, hatto, dushmanga aylanishi, turli yo‘llar bilan o‘ch olib (masalan, asbob-uskunalarga ziyon yetkazishi, mahfiy, korporativ sirni raqiblarga oshkor qilishi va h.k), korxonaga ziyon yetkazishi mumkin. 76

Bugungi kunda boshqaruv madaniyati, uning samaradorligi rahbarning nafaqat bilim darajasi, balki ma’naviy fazilatlariga, odamlar ko‘nglini ola bilishiga, ularning dardu tashvishlari bilan yashay olishiga bog‘liq. Davlat va jamiyat qurilishini zamon talablariga moslashtirishdek strategik maqsadlarni amalga oshirish, O‘zbekistonda fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish, davlat va jamiyat hayotining barcha jabhalarini yanada demokratlashtirish har bir fuqaroning, avvalambor, rahbarlik kursisida o‘tirganlarning oliy maqsadlar yo‘lida jipslasha olishiga, o‘zini xalq, millatning ajralmas qismi ekanligini anglab yetishiga bog‘liq. Bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitida, barcha sohalarda modernizatsiyalash jarayonlari ketayotgan vaqtda har bir rahbar davrning tarixiy-falsafiy ma’nosi va mohiyatinigina anglashi yetarli bo‘lmay, balki o‘zi xizmat qilayotgan ishda uni amalga oshirishi ham kerak. Bu esa, birinchi navbatda, rahbardan zamonaviy ilmiy boshqaruv usullarini bilishni talab etadi, Ma’lumki, ko‘p yillar davomida ishlab chiqarishni boshqarish tizimimiz ekstensiv ravishda, ya’ni boshqaruvchilar sonini ko‘paytirish hisobiga rivojlanib keldi. Parkinson qonuniga amal etgan holda, bu boshqaruvchilar sonini qachongacha oshirish mumkin? Bundan tashqari, boshqarish o‘rni bilan boshqarish obyektlari o‘rtasida nomutanosiblik ro‘y beradi. Biz qator tizimlar: mehnat, texnologik jarayonlar, mehnat predmetlari, iqtisodiy munosabatlar va boshqalarni boshqaramiz. Mazkur tizimlar keyingi yillarda katta o‘zgarishlarga uchradi, odamlar o‘zgardi, shunga muvofiq, ularning xulq-atvori, dunyoqarashi ham o‘zgardi. Boshqaruvda esa ba’zan avvalgi uslublar, harakatlar, tashkil etish usullari uchrab turadi. Ziddiyatli ravishda iqtisodiy zarar, garchi bozor sharoitiga o‘tishda hech bir mamlakat ulardan xalos bo‘lmagan bo‘lsa-da, ya’ni mehnatning bekorga sarflanishi, materiallar va xom ashyoning ko‘plab chiqitga chiqishi – ishlab chiqarishni boshqarish darajasining orqada qolishi natijasi sifatida yuzaga keldi. Demak, xo‘jalik hisobidagi jamoalarni boshqarishda qat’iy burilish yasash kerak, ishlab chiqarishni boshqarish amaliyotiga bozorga oid uslublar izchil va tizimli tarzda 77

singdirilishi, eskicha qaror qabul qilish usullarini siqib chiqarish kerak, shuning uchun hozirgi paytda, ishlab chiqarishga ilgarigidan ilmliroq, mohir boshqaruvchi va menejerlar kerak. Buni amalga oshirish uchun rahbarlar ishini yangi mazmun bilan boyitish lozim. Rahbar ishini qayta baholash, uning ishidagi samara bermaydigan, nomigagina bajariladigan barcha ishlarni qat’iy ravishda qayta ko‘rib chiqish kerak. Bugungi sharoitda yangi ilm zaxiralariga, menejerlik asoslari to‘g‘risidagi bilimlarga ega bo‘lganlargina rahbarlik qila olishiga har kim ishonch bilan qaraydi. Rahbar – oddiy unvon emas, bu iste’dod. Bugungi kun rahbari yangilik yaratuvchi, ijodkor va insoniy omillarni e’tiborga oluvchi bo‘lishi kerak. Yaxshi rahbar uchun ma’lum shaxsiy sifatlar ham zarur. Rahbar o‘ziga kerakli fikrlarni yig’a bilishi kerak. 99 % ilg‘or g‘oyalar mutaxassislar bilan muloqotda, qolgan 1 % esa xodimlarni eshita bilishiga qarab vujudga keladi. Buning uchun suhbatlashishni bilish, o‘rganish, shaxsiy g‘arazlarni unutish, g’oyalarni tartibga solish, eng asosiysi, doimo o‘rganishi va bilim olishi kerak. Aks holda u o‘z vazifasini uddalay olmaydi. Shu bilan birga, rahbar o‘z huquqidan to‘la foydalanishi va zarur hollarda quyidagilarni amalga oshirishi kerak: – samarasiz ishlaydigan xodimdan voz kechish; – o‘z xodimlaridan zaruriy natijalarni talab etish; – fikrlash qobiliyatiga ega xodimlarni yangi g‘oyalarga yo‘naltirish; – ko‘rsatmalarni bajarmayotgan xodimlarga buyruq berish. Rahbar buyruqlar berishi, uning natijasidan voqif bo‘lib turishi zarur. Rahbarga psixologik bilimlar nihoyatda zarur. Chunki u xodimlarning ichki xususiyatlarini bilishi kerak. Ba’zan xodimlar qasddan mehnat intizomini buzadilar. Bunga sabab: moddiy-texnik ta’minotning o‘z vaqtida bo‘lmasligi; bir xodimga bir nechta vazifalarning yuklatilishi; bajarish vaqtining aniq ko‘rsatilmaganligi; rag‘batlantirish shaklining nomukammalligi; ijtimoiy ishlarning yuklanganligidir. Shuning uchun rahbar xodimlar kamchiliklarga 78

oqilona yondashishlari, ishchanlik va talabchanlikni odamiylik bilan uyg‘unlashtirishga erishishlari lozim, bu esa jamoada sog’lom muhitni yaratadi. Rahbarlikda avtoritar va demokratik boshqarish usullari bor. Rahbar ularga xos barcha yaxshi tomonlarni uyg‘unlashtirib qabul etishi kerak. Masalan, avtoritar usuldan: mustaqil qaror qabul qilish, jur’at, shaxsiy javobgarlik; demokratik usuldan: kishilarni faollikka, ijod va shaxsiy g‘ururni shakllantirishga chaqirish. Aholiga xizmat ko‘rsatish yo‘li bilan ham ularning og‘irini yengil qilish, hayotiga yangi mazmun berish, kayfiyati va ruhiyatini ko‘tarish mumkin. Rahbar jamiyat umumiy madaniy qiyofasini ham belgilaydi. Bozor iqtisodiyoti munosabatlari sharoitida har bir rahbar, menejer har qanday vazifada ham insonga g’amxo‘rlik qilishi, inson ruhiy holatini hisobga olishi, ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil etish va yo‘naltirishda o‘z jamoasi va jamiyat manfaatlaridan kelib chiqishi lozim. Bozor iqtisodiyoti sharoitiga o‘tish va ishlab chiqarishni modernizatsiyalash jarayonlarida bozor iqtisodiyotining eng yaxshi tomonlarini o‘zlashtirgan jamoa rahbari lozimligini hayot ko‘rsatib turibdi. Qaysi jabhada bo‘lmasin, taraqqiyot natijasi ko‘p jihatdan rahbarning ishbilarmonligi, tadbirkorligi, omilkorligi, tashabbuskorligi va mas’uliyatliligi kabilarga bog’liqligi sir emas. Mamlakatimizda kechayotgan islohotlarni chuqurlashtirish jarayonlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun har bir boshqaruv bo‘g‘inida shunday sifatlarga ega bo‘lgan yetakchi rahbar kadrlarga ehtiyoj kuchli. Prezidentimiz ta’kidlaganidek, “Rahbarlarni tanlash va tarbiyalash, kerak bo‘lsa, rahbarlik mehnatiga, to‘g‘riroq aytadigan bo‘lsak, rahbarlik san’atiga o‘rgatish masalasi bugungi kunda boshqarish tizimimizning eng og’ir muammosi bo‘lib qolmoqda”. Shu sababli istiqlol yillarida bozor, tijorat sohasi, siyosatni biladigan rahbar kadrlar, tadbirkorlar va tashabbuskor ishlab chiqarish tashkilotchilarini tayyorlash ti zimini tubdan o‘zgartirish, zamonaviy menejerlar, ma’murlar, bilimdon boshqaruvchilar muammosi hal etilishi lozimligiga e’tibor qaratib kelinmoqda. 79

Darhaqiqat, kishilar bilan har kuni, har soatda muloqotda bo‘ladigan rahbar so‘z hamda boshqarish san’ati tamoyil va usullarini bilishi lozim. Agar rahbar bunday xislatga ega bo‘lsa, bu – katta kuch. Amerikadagi Deyl Kornegi nomidagi Texnologiya instituti chiqargan xulosalar dunyoda ko‘pchilikni hayron qoldirdi. Agar sanoat ishlab chiqarish sohasida biror-bir mutaxassis katta muvaffaqiyat qozongan bo‘lsa, buning 15 foiziga u o‘zining ixtisoslik bilimlari tufayli erishgan, qolgan 85 foiziga esa odamlarni boshqara olish qobiliyati, rah-barlik talanti, inson tabiatini bilishi orqasida erishilgan. “Bizga tashkilotchi, tashabbus ko‘rsatib, boshqalarni ham ergashtira oladigan rahbarlar kerak, chunki bunday insonlar xalqni jipslashtiradi” yoki “yaxshi mutaxassis bo‘lish mumkin, lekin yaxshi rahbar bo‘lish qiyin”, deganda, Prezidentimiz birinchi galda mana shunday boshqarish qobiliyatiga ega, rahbarlik sirlarini egallagan kadrlarni nazarda tutadi. Ayniqsa, mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etish borasidagi maqsad va marralarimizga erishishda boshqaruv tizimi xizmatchilari – rahbar kadrlarning o‘rni yanada muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shu narsa aniqki, har bir sohada erishilajak yutuqlar rahbarning boshqaruv salohiyati, zarur malaka va tajribalaridan tashqari, uning ma’naviy qiyofasi qay darajada ekaniga bog’liqdir. Davlatimiz rahbari istiqlolning ilk damlaridan boshlab iqtisodiyot haqida bir marta so‘zlaganda, ma’naviyat to‘g‘risida o‘n bor gapirayotgani bejiz emas. Zero, ma’naviyat shaxs, jamiyat va millat, binobarin, mamlakat ravnaqining asosiy omili va poydevoridir. Ma’naviyati but insonlar har qanday damda, turli qaltis, sinovli pallalarda ham yo‘lini yo‘qotmaydi, boshqalarga pand bermaydi. O‘z manfaatini umumxalq, yurt manfaatidan hech qachon ustun qo‘ymaydi. Davlat va jamiyat boshqaruvining qaysi tarmogida, qanday pog‘onada bo‘lmasin, rahbarlik lavozimda xizmat qilayotgan shaxsning ma’naviy barkamolligi uning faoliyatida ko‘p narsani belgilaydi. “Mas’ul rahbarlik lavozimlariga nomzodlarni tanlashda o‘tkaziladigan suhbat jarayonida ularning professional malakasi, bilimi, tashkilotchiligi, hayotiy tajribasi, insoniy fazilatlari bilan bir qatorda ma’naviy saviyasiga ham alohida e’tibor qarataman”. 1 1 Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”, Ma’naviyat, T.: 2008-y. 18-bet. 80

Mamlakatimizda ma’naviy-axloqiy qadriyatlarni, madaniy merosimiz va tarixiy an’analarimizni tiklash, milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish, fuqarolarimiz ma’naviyatini yuksaltirish, xususan, yosh avlodni barkamol inson qilib o‘stirish, ularni Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash borasida ulkan ishlar amalga oshirilmokda, yangi-yangi tadbirlar belgilanmoqda. Bu masalalarning yechimi, ishlarning samarasi, birinchi galda, kadrlarning boshqaruvchilik qobiliyatiga, yangicha fikrlash va yangicha ishlash layoqatiga, ma’naviy takomil darajasiga bog’liq. Bir so‘z bilan aytganda, har doim, hamma joyda rahbar ibrat va namuna bo‘lmog‘i kerak. Insonning axloqiy-ma’naviy qiyofasiga zeb beradigan, uning har jihatdan kamolotini belgilaydigan omillar ko‘p va xilma-xil. Bu o‘rinda ularning ayrimlarinigina ko‘rsatish imkoniga egamiz. Rahbarning ma’naviy fazilati, avvalo, uning o‘z ona tili, tarixi, milliy urf- odatlari, an’analariga bo‘lgan e’tiborida ko‘rinadi. Til millatning qalbi, uning dunyoda borligining shartidir. Tilni asrash – millatni asrash demak. Bu masalada ibrat bo‘lish o‘rniga “o‘z fikrini mutlaqo mustaqil, ona tilida ravon, go‘zal va lo‘nda ifoda eta olmaydigan mutaxassisni, avvalambor, rahbar kursisida o‘tirganlarni bugun tushunish ham, oqlash ham qiyin”. Tarixni esa o‘zlikni anglash, o‘zi mansub el-yurtning jahon sahnasidagi o‘rinni belgilashdan tashqari, bugun va kelajak uchun saboq chiqarish zarurati tufayli ham bilishi kerak. Boshqa til, millat, e’tiqod vakillariga, o‘zga xalqlar e’zoz tutgan qadriyatlarga bag‘rikenglik xislati ham rahbar martabasini bezaydi. Shuningdek, nutq madaniyati va notiqlik mahoratini egallash rahbarni ulug‘laydi, qadr-qimmati, martabasini oshiradi, ijtimoiy-siyosiy mavqeini yuksaltiradi. Odamlarning qalbiga yo‘l topishda til, notiqlik mahoratining o‘rni beqiyos. Mashhur notiq Sitseron: “Tarixda yo yaxshi harbiy sarkarda, yo yaxshi notiq bo‘lishi kerak”, degan edi. Amir Temurga bu har ikki xislat ham xosligi tarixdan ma’lum. Sohibqironning buyuk janglar oldidan lashkar oldidagi otashin nutqlari qo‘shinni ruhlantirib, g’alabani ta’minlashga xizmat qilgan. Zamondoshlari jahongirning Qur’onni juda qiroat bilan o‘qiy olganini naql qiladilar. O‘zi she’r yozmagan bo‘lsa-da, she’riyatni juda 81

qadrlagan buyuk sarkardaga Alisher Navoiy shunday baho bergan: “Ul kishining she’r o‘qigoni, boshqalarning aytg‘onicha (ya’ni yozganicha - T.T.) bor edi”. Barcha zamonlarda ham rahbar va rahnamolarning yuksak notiqlik mahorati ularning muvaffaqiyatini ta’minlashga xizmat qilgan. Mashhur siyosatchilardan, notiqlardan biri “menda bor jami narsani, jumladan, orttirgan martaba, boylikni ham oling, faqat menga so‘zlarni qoldiring, men barchasiga qayta erishaman” degan ekan. Darhaqiqat, so‘zni egallaganlar inson qalbini, ongu shuurini egallaydi, atrofdagilarga maqsad-g‘oyalarini o‘tkaza oladi, demakki, ularni boshqaradi. Rahbarning so‘zi va ishi, ya’ni tili va dili bir bo‘lishi odamlarning unga munosabatini belgilashda, baho berishda eng muhim mezonlardan biridir. Balandparvoz, havoyi gaplar bilan kishilarning qo‘ynini puch yong‘oqqa to‘lg‘izadigan, aslida so‘zi boshqayu, ishi-qilmishi ooshqa rahbarlarning faoliyati tufayli nafaqat bu shaxsga bo‘lgan xurmat, ishonch yo‘qoladi, balki bu davlatimiz amalga oshirayotgan ezgu maqsadlariga ham soya solishi mumkin. Navoiy dahosining mumtoz xislatlaridan bo‘lgan til va dil, so‘z va amal birligi hozirda har bir rahbarning fazilatiga aylanmog‘i shart. Ulug‘ shoir aytmoqchi: “Kimniki inson desang, inson emas, Shaklda bir, fe’lda yakson emas”. Mamlakatimizda davlat boshqaruvining ustuvor siyosatini tashkil qilgan adolatparvarlik tamoyili rahbarlikning eng buyuk mezoni sanaladi. Bu asli bizga o‘tmishdan meros. Temurbekning “Kuch – adolatdadir” shiori shunchaki chiroyli so‘z emas. Bu jahongirning hayot sinovidan o‘tgan oltin xulosasidir. Nega Temurbek, Bobur mirzoning yonidagi beklar va qushin eng qiyin, tahlikali vaziyatlarda ularga sodiq turdilar. Chunki adolaparvarlik bobida bu kabi shohlar tarixda kam. Ular hayoti xavf ostida qolgan pallada ham bergan lafzini saqlaydi, va’daga xiyonat qilmaydi. Hukmdorlik, boshqaruv masalalarida tilga olingan “Temur tuzuklari”, “Bobururnoma”dek bebaho asarlar mutoalasidan olingan o‘gitlar doimo yordamga keladiki, ulardan bahramand bo‘lish zamonaviy rahbar shaxsning kitobsevarlik, adabiyotga oshnolik jihatlariga bog‘liq. O’zbekiston Qahramoni, xalqimizning sevimli shoiri Erkin Vohidov o‘z suhbatlaridan birida “odamni pul, boylik buzadi, deyishlariga uncha 82

qo‘shilmayman. Menimcha, odamni ikki narsa buzadi: birinchisi – tarbiya, to‘g‘rirog’i, tarbiyasizlik; ikkinchisi adolatsizlikdir”, – degan edi. Chindan ham to‘g‘ri tarbiya ma’naviyat beshigidir. Rahbar uyda ota, mehnat jamoasida yetakchi bo‘lib, avvalo, o‘zi namuna ko‘rsatib, shu muhitda ma’naviyat darg‘asiga, ma’naviy tarbiyachiga aylansa, davlatimiz rahbarining bu borada oldinga qo‘yayotgan vazifalari ijobiy yechim opadi. Yuksak ma’naviyat hamisha insoniyat najotkori bo‘lib kelgan, uni turli ofatlardan saqlagan. Binobarin, tarbiyaviy-axloqiy masalalarda, ma’naviy hayotda milliy, umumbashariy qadriyatlarga tayanib, milliy manfaatlarimizga mos izchil siyosat yuritish asosiy vazifamiz bo‘lib qolaveradi. O‘zbekistonda huquqiy demokratik davlat va fukarolik jamiyati qurish vazifalarini amalga oshirishda rahbar ma’naviyati hamda boshqaruv samaradorligiga erishish muhim o‘rni tutadi. Boshqaruvning samaradorligiga erishish pirovard maqsad bo‘lganligi uchun ham rahbarning yuksak ma’naviyatisiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Ya’ni, rahbarning ma’naviy qiyofasi boshqaruvning samaradorlikka erishishning omili sifatida ko‘proq namoyon bo‘ladi. Mustaqillik tufayli O‘zbekiston jamiyatining iqtisodiy negizi o‘zgardi. Siyosiy tizimi tubdan yangilandi. Ijtimoiy hayot yangicha tamoyillar asosiga qurildi. Milliy g‘oya negizlariga tayanilmoqda. Demak, bu rahbarning hayotiy falsafasi, ma’naviyatining ham o‘zgarishini, uni yangi paradigmalarga mos demokratik dunyoqarash, ong va tafakkur, ma’naviyatga ega bo‘lishini, o‘zini yangicha negizda o‘zgartirib berishni taqozo etadi. Sobiq sovet davriga xos rahbarning an’anaviy ong va qarashlari yagona g’oya stereotiplariga, tushuncha hamda tamoyillari bugungi o‘zgarib borayotgan hayot talablariga javob bermaydi. Bugun “rahbar ma’naviyati”, “ma’naviyatli rahbar”, “boshqaruv samaradorligi” tushunchalari yangicha ma’no va mazmunga ega. “Rahbar ma’naviyati” – huquqiy demokratik davlat va fuqaro lik jamiyati qurish talablariga javob beradigan, umume’tirof etilgan demokratik tamoyillarga qat’iy amal qiladigan, inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlariga oliy qadriyat sifatida qaraydigan, so‘zi va ishi bir, milliy g’oya negizlariga ishonch va e’tiqodli bo‘lgan shaxsiy sifatlar, me’yorlar majmuidir 83

deyish mumkin. “Rahbar” tushunchasi ham yangicha ma’noga ega. Bu uning ma’naviy dunyosiga xos xususiyatlar, uning borligini mujassam etadigan yangi ma’naviy omillar majmui orqali tasavvur etish mumkin. Bugungi zamonaviy rahbar mustaqillik tafakkuriga ega bo‘lgan, shaxsiy, jamiyat va davlat manfaatlarini amalda uyg’un ko‘ra oladigan, yangicha fikrlaydigan, O‘zbekistonning mustaqil taraqqiyoti, uning kelajagi to‘g‘risida qayg’uradigan, ilmiy izlanishlar, zamonaviy fan-tex nika yutuqlarini boshqaruvda qo‘llay oladigan, unga xohish va istakli bo‘lgan shaxsdir. I.A.Karimov qayd etganidek: “Bugungi rahbarga qo‘yilayotgan muhim talab: 1) Kompetentlik; 2) Mas’uliyatlik o‘zaro mujassam bo‘lishi zarur”. Bugun unga erishishning huquqiy demokratik asoslari, prinsiplari ishlab chiqilgan. Zamonaviy rahbarlarga qo‘yilayotgan talab, uning me’yorlari, maqsadlari ham shu bilan bog’lik. Rahbar ma’naviyati shunchaki ma’naviy meros, qadriyatlar va tamoyillarning majmui emas. Bu uning bir jihati, xolos. Rahbar ma’naviyatida: 1) Milliy madaniy merosga tayanish; 2) milliy urf-odat va an’analarni qadrlash; 3) tarixiy xotiraning mustahkam bo‘lishi, tarixiy merosdan xabardorlik, tarixiy haqiqatni xolis baholay olish madaniyati; 4) demokratik ong va tafakkur; 5) boshqaruvda an’anaviylik va zamonaviylikni uyg’un tarzda olib borish mas’uliyatining mujassam bo‘lishi ham muhim o‘rin tutadi. Rahbar ma’naviyatida milliy g’oyaning umuminsoniy negizi, dunyo e’tirof etgan tamoyillariga tayangan holda boshqaruvga munosabatda bo‘lish uning samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu sabab, u ustuvor ahamiyatga ega bo‘lib bormoqda. Boshqaruvda milliy madaniy xususiyatlarga tayanish va umume’tirof etilgan demokratik tamoyillarga amal qilish zamonaviy demokratik, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurishning muhim talabi ekanligini his etish, anglash va amaliy faoliyatda unga tayanish oxir-oqibatda rahbar ma’naviyatining yuksalib borishiga, boshqaruvning samaradorligini oshirishga bevosita ta’sir ko‘rsatishini hisobga olish muhim. Bu rahbar faoliyatida qadriyatga aylanib borishi zarur. 84

Rahbar ma’naviyatida: 1) qonun ustuvorligiga asoslanib, faoliyat olib boorish; 2) inson erkinligi, huquq va manfaatlarning ustuvorligini tan olish hamda uni qadrlash; 2) bozor iqtisodi bilan bog’liq tamoyillarga so’zsiz amal qilish; 4) fan- texnika, zamonaviy texnologiyalardan foydalanishda tashabbuskor bo’lish; 5) loqaydlik, befarqlik ko’rinishlariga, mahalliychilik, urug’-aymog‘chilik, oshna- og’aynigarchilik hamda manfaatparastlik, mansabparastlik kabi illatlardan xolis turgan holda umummilliy manfaatni, shaxs va fuqaro erkin-ligini, xalq manfaatini ustuvor, deb bilish rahbar shaxsning yuksak madaniyati, ma’rifatidan dalolatdir. Yuksak huquqiy ong va madaniyatga ega bo‘lish rahbar ma’naviyatining va boshqaruv samaradorligini oshirishning muhim sharti ekanligini alohida qayd etish lozim. Bugun, O’zbekiston Respublikasi siyosiy hayotida shaxs jamiyat va davlat munosaoatlaridagi o’zgarishlarni, yangicha talab va me’yorlarni bilmasdan yoki unga mos ong va tafakkurga, salohiyatga, o’quv va malakaga ega bo‘lmasdan boshqaruvni samarali tashkil etish qiyin. Boshqaruv samaradorligining mezoni, avvalo, inson, uning manfaatlarini, huquqlarini amalda ta’min etishga qaratilganligi bilan bevosita aloqador. Bu jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, g‘oyaviy sohasida amalga oshirilayotgan demokratik islohotlardan ko‘zlangan pirovard maqsaddir. Shu omillar orqali turli manfaatlar mujassamlashadi. “Islohot islohot uchun emas, inson va uning manfaatlari uchun” degan muhim konseptual g‘oyani amalga oshib borishiga xizmat qiladi. Rahbar ma’naviyatiga xos bo‘lmagan ayrim qusurlar va kamchiliklardan xalos bo‘lish muhim ahamiyatga ega. Ular milliy madaniy merosni qadrlash va umuminsoniy demokratik tamoyillarga nisbatan oqilona munosabatda bo‘lishda ayrim salbiy holatlarning uchrab turganligida ko‘rinadi hamda undan ozuqa oladi. Bu uning yashovchanligiga ham sabab bo‘lmoqda. Uning sabablarini rahbar ma’naviyati bilan bog‘lik ichki dunyosidan qidirish kerak. Ma’naviyatli rahbar hech qachon o‘zining shaxsiy manfaatlarini jamiyat va davlat manfaatlaridan ustun qo‘ymaydi. Xizmat vazifasini suiiste’mol qilishdan o‘zini tiya oladi. Qonun ustuvorligiga tayanib, uni qadrlaydi, doimo shunday bo‘lishini istaydi. 85

Yurtimizda 2010iyil “Barkamol avlod yili” deb e’lon qilindi. Muhtaram Prezidentimiz I.A. Karimov qayd etganidek: “... Biz farzandlarimizning nafaqat jismoniy va ma’na viy sog’lom o‘sishi, balki ularning eng zamonaviy intellektual bilimlarga ega bo‘lgan, uyg’un rivojlangan insonlar bo‘lib, XXI asr talablariga to‘liq javob beradigan barkamol avlod bo‘lib voyaga yetishi uchun zarur barcha imkoniyat va sharoitlarni yaratishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘yganmiz”. Istiqlol yillari mamlakatimizda yosh avlodning sog‘lom va barkamol bo‘lib voyaga yetishishi masalasi davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. “Biz ozod va erkin xalqmiz. Shuning uchun dunyoda hech kimdan kam bo‘lmaydigan, ertaga mana shu zaminimiz shuhratini butun dunyoga tarannum etadigan avlodni tarbiyalab, voyaga yetkazishimiz lozim. Shu orqali jahonda o‘zimizga munosib o‘rin egallashimiz lozim. Bunga erishish uchun “Biz kimmiz, kimlarning avlodlarimiz?” degan savol doimo qalbimizda, yuragimizda jaranglab turishi zarur” , – degan edi I.A.Karimov. Bu jarayonni aslida O‘zbekistonda davlat boshqaruvini yanada takomillashtirish va rivojlantirishda rahbar kadrlar tayyorlashning o‘ziga xos konsepsiyasi sifatida talqin etish mumkin. Rahbar – muayyan makon va jamoa manfaatlarini hokimiyat maqsadlari bilan vobastaligini ta’minlovchi shaxs. Rahbar jamoaviy birlikning ifodachisi sifatida turli qarashlarni yakdillashtirishning asosiy vositachisi hamdir. Bunda u bir qancha o‘ziga xos xususiyatlar sohibi bo‘lishi lozim. Bu zamon talabi. Jamiyatda bugun rahbarlik maqomiga nisbatan qarashlar jamoatchilik fikrining tarixan shakllangan alohida ko‘rinishidir. Davlat va jamiyat hayotida rahbarlikning o‘rni haqida “Avesto”ning “Vandidod” kitobida Oliy tangri Axuramazda tomonidan yaratilgan 16 ta zaminning ma’muriy-hududiy boshqaruvi misolida ham to‘xtalib o‘tilgan. Masalan, davlatni boshqargan shaxs “kavi”, ya’ni muhim ijtimoiy-siyosiy va huquqiy masalalarni o‘zida birlashtirgan podshoh – asosiy siyosiy, o‘z navbatida, ijtimoiy institut ham edi. “Kavi”ning davlat boshqarish huquqining belgilanishida “farr” (ba’zan “xvarno” shaklida) boshqaruv tamoyiliga qonuniy asos qilib olingan. Buning mohiyati shuki, davlat boshqarish 86

huquqlari hukmdorning bevosita ilohiy va shaxsiy xususiyatlari (yoki xarizmatik belgilar asosida) amaliy ifodasi sifatida amalga oshirilgan. Bu davlatchilik taraqqiyotida muhim omil edi. Abu Ali Hasan ibn Ali Tusiy – Nizomulmulkning “Siyosatnoma” asarida rahbarning (podshoh va uning amaldorlari misolida) o‘rni va ahamiyati, shuningdek, ularning jamiyat va davlat munosabatlarini xalqchillashtirishdagi ahamiyati ko‘rsatib o‘tilgan. Davlatning markaziy hukumati (davlat – bosh siyosiy institut) kuchli bo‘lishi lozim. Ana shunda tinchlik va adolatni barqarorlashtirish, erkin va farovon hayotni ta’minlash imkoniyati bo‘ladi. Ko‘rinib turganidek, jamiyatdagi rahbarlik institutining zamonaviy jamiyatlardagi ko‘rinishiga o‘xshash jihatlari mavjud bo‘lib, ularning aholi manfaatlarini himoya qilish, ular manfaatlarini davlat miqyosida amalga oshirish vositalari ekanligidadir. Bu avvalo, “davlat – bosh islohotchi” tamoyilining an’anaviy ko‘rinishi desak ham bo‘ladi. Rahbarlik va uning maqomi xususidagi qarashlar insoniyatga “davlat” tushunchasi paydo bo‘lgandan buyon hamnafas bo‘lib kelsa-da, turli davrlarda unga turlicha yondashilgan. Bugun rahbarlik instituti mavjudligining o‘zi ma’lum jamiyatning taraqqiyoti uchun yetarli emas, balki uning ichki omillari, ruhiy- ma’naviy qiyofasi, o‘z a’zolari bilan munosabati va shu orqali uning ma’naviy qiyofasi omili (bu yerda siyosiy ongi va madaniyati nazarda tutilmoq-da) masalasi – bugungi kunda demokratik institut – rahbarlikka qo‘yilgan asosiy vazifalar sirasiga kiradi. Rahbarlik instituti o‘zining tarixiy rivojlanish davriga ega bo‘lishi bi lan bir qatorda, hamma davr va jamiyatga birdek xos bo‘lgan “yangilanishlar bo‘hroni”ga duch kelmoqda. Bu “yangilanishlar”ning boisi, avvalo, ichki omil bilan, ya’ni, a’zolarining ta lab, ehtiyojlari asosida shakllansa, ikkinchidan, tashqi, ya’ni u mavjud bo‘lib turgan tuzumning “bosimi” bilan bog’liq bo‘lishi mumkin. Shunday murakkab sharoitda rahbarlik va bosh-qaruvni takomillashtirish, uni zamon va makon ruhiga mos ravishda rivojlantirish doimiy ahamiyat kasb etadigan ijtimoiy-siyosiy jarayonlardan biri hisoblanadi. Globallashuv jarayoni, o‘z navbatida, salbiy ahamiyat kasb etishi va buni tamaddunlar taraqqiyotiga ta’sirini hisobga olib, bu jarayonda zamonaviy rahbar va 87

shu orqali zamona viy boshqaruvda ularning o‘rni, fikrimizcha, quyidagi asosiy omillar asosida isloh qilinishi maqsadga muvofiq: – davlat eng asosiy rahbarlik instituti sifatida namoyon bo‘lar ekan, avvalo, u rahnamoligida aholi turli qatlamlari va guruhlarining jamoaviy va shaxsiy manfaatlarini aniqlash, hisobga olish – davlat barqarorligining asosiy sharti. Zero, yagona maqsad asosida birlashgan guruh bilan turli xavf-xatarlarning oldini olish oson kechadi; – rahbar milliy, ma’naviy, tarixiy xususiyatlarni o‘zida mujassamlashtirgan holda sotsiolizatsiya, ya’ni ijtimoiylashtirish, ishontirish tamoyillari asosida o‘z jamoasi o‘rtasida siyosiy ong va madaniyatni shakllantirishda muhim rol o‘ynagani holda, turli ko‘rinishdagi g’oyalarga qarshi kuchli bunyodkor g‘oya asosida javob qaytarish xususiyatini shaklantirib berishi ularning o‘ziga xos va asosiy belgisi hisoblanadi; – rahbarlik instituti, uning xarizmasi jamiyatning asosiy barqarorligi sharti ham hisoblanib, bugungi kunda davlat siyosiy tuzumining asosiy “saqlovchisi” vazifasini bajarishi, o‘z navbatida, turli qatlamlarni o‘zida birlashtirishi yuqori- dagi omillarning amaliyligi va albatta, davomiyligini ta’minlab beradi; – rahbarlikning globallashuv jarayonidagi eng muhim ahamiyatga ega tomoni ham mavjud bo‘lib, aynan u yoki bu turdagi siyosiy institutning vakili sifatida o‘z ma’naviy avtoriteti, ruhiy olami orqali muayyan aholi qatlamini o‘zida birlashtirar ekan, globallashuv “soyasi”da kirib kelayotgan turli yot g’oyalarga qarshi kurashish kuchiga ega vosita ekanligini alohida eslatib o‘tish lozim; – rahbarlik instituti yangilanishlar, o‘zgarishlar jarayonida turli yot g‘oyalarning paydo bo‘lishi va aholi o‘rtasida ijtimoiy-siyosiy birdamlikni saqlab turishning asosiy subyekktidir. Ular har qanday jamiyat modernizatsiyalashuvi jarayoni uchun asosiy tayanch va bu omilni aholi siyosiy madaniyati va ongini oshirish jarayoni bilan chambarchas bog‘lashda asosiy nuqtadir; – mamlakatda demokratik o‘zgarishlar, islohotlarning g‘oyaviy-amaliy jihatdan bip maromda tizimlashtirishning asosiy subyekti hamdir; 88

– jamiyatda turli fikrlar, g‘oya, mafkuralar xilma-xilligini rivojlantirish bilan birga, ularni demokratik o‘zgarishlarning samaradorligini oshirish tomon yo‘naltirishda, demokratik jamiyatda tamoyillarni yanada mustahkamlanishini ta’minlovchi asosiy omil sifatida muhim ahamiyat kasb etadi; – zamonaviylashuv sharoitida yangi kuchlar, yangi qatlamlarning paydo bo‘li kuzatiladi. Bu kuchlarni mavjud siyosiy jarayonlarga jalb qilish, siyosiy aktorlarning siyosiy ong va madaniyatini oshirishda rahbarning o‘rni beqiyos. Taniqli siyosatshunos S.Xantington fikricha, “tartibotsiz (bu yerda siyosiy tuzum va undagi rahbarlik maqomi nazarda tutilmoqda) ozodlik bo‘lishi mumkin, ammo ozodlik tartibotsiz bo‘lishi mumkin emas”. Ko‘rinib turganidek, rahbarlik instituti, avvalo, ichki munosabatlarni tartibga solish, aholi siyosiy ongi va madaniyatini oshirish yo‘li bilan shu davlatga nisbatan xavfi mavjud bo‘lgan turli jarayonlarga fikrlarni shakllantirish vazifasini ham bajarar ekan. Fikrlar xilma- xilligi, mafkuralar, g‘oyalar turli-tumanligi muhiti aslila jamiyatlar va davlatlar manfaati uchun zararli emas. Ammo shu g’oyalar va mafkuralardan “niqob” sifatida foydalanayotgan ayrim kuchlar “demokratiya posbonlari” yoxud “demokratiya fabrikalari” vakillari sifatida aholi kayfiyatini manipulatsiya qilish va shu orqali davlat lar siyosiy boshqaruviga salbiy ta’sir ko‘rsatishga urinmoqdalar. Hatto bu kuchlar turli “rangli inqiloblar” (Ukraina, Qirg‘iziston va Gruziya)ni ham amalga oshirdilar. Xulosa qilib aytish mumkinki, bugungi kunda boshqaruv madaniyati, uning samaradorligi rahbarning nafaqat bilim darajasi, balki ma’naviy fazilatlariga, odamlar ko‘nglini ola bilishiga, ularning dardu tashvishlari bilan yashay olishiga bog‘liq. Davlat va jamiyat qurilishini zamon talablariga moslashtirishdek strategik maqsadlarni amalga oshirish, O‘zbekistonda fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish, davlat va jamiyat hayotining barcha jabhalarini yanada demokratlashtirish har bir fuqaroning, avvalambor, rahbarlik kursisida o‘tirganlarning oliy maqsadlar yo‘lida jipslasha olishiga, o‘zini xalq, millatning ajralmas qismi ekanligini anglab yetishiga bog‘liq. 89

XULOSA Shunday qilib, o’zbek xalqi hayotidagi eng muhim voqea, shubhasiz davlat mustaqilligini qo’lga kiritish bo’ldi. Xalqning asriy orzusi ushalib, mustaqillik tufayli qayta o’z e‘tiqodi, urf-odatlari, qadriyatlari, tili o’z faxriy o’rniga qaytdi. Mamlakat rivojlanishining o’zbek xalqiga xos bo’lgan xususiyat, urf-odat, an‘analarini hisobga olgan holda o’ziga xos taraqqiyot yo’lini tanlashi, boy madaniyati, bebaho ma‘naviyati, e‘tiqodini e‘zozlash, xalq manfaatlari va istiqboliga qaratilgan milliy mafkurani targ’ib etish Vatan tarixini xolisona o’rganish va tadqiq qilishni hayotiy zaruriyat qilib qo’ydi. Mazkur mavzuni o’rganish natijasida quyidagi xulosalarga kelindi: birinchidan, Mustaqillik tufayli O‘zbekistonning davlat boshqaruvini samarali tashkil etish, fuqarolarning faol ishtirokini ta’minlash borasida muhim o‘zgarishlar amalga oshganligi asoslab berildi; ikkinchidan, O‘zbekiston mustaqillik yillarida davlat hokimiyati institutlari bilan shaxs o‘rtasidagi munosabatlarni yangicha siyosiy negizda tashkil etdi. Shaxs manfaatining ustuvorligi uning muhim demokratik tamoyili ekanligi asoslab berildi; uchinchidan, davlat hokimiyati tarmoqlarining mustaqil faoliyat yuritishi uchun tegish li huquqiy asoslar yaratilib borilayotganligi fuqarolarning davlat qurilishi sohasida er kin, demokratik asosda ishtirok etish hamda o‘zining haq- huquq va manfaatlarini himoya qilishida siyosiy shart-sharoit yaratilganligi bayon etildi; to’rtinchidan, fuqarolik jamiyatiga xos demokratik, nodavlat, notijorat institutlari ko’paymoqda. Ularning fuqarolar manfaatlarini himoya qilishdagi ta’siri ortib bormoqda hamda ular davlat va jamiyat boshqaruvida faol ishtirok etib, qarorlar qabul qilishda ijobiy ahamiyat kasb etishi va inson taraqqiyotiga xizmat qilishi asoslab berildi; beshinchidan, davlat hokimiyati institutlarining nomarkazlashuvi amalga oshirilmoqda. Joylarda mahalliy davlat hokimiyati va fuqarolarning o‘zini-o‘zi 90

boshqarish organlarining vakolatlarini kengaytirish orqali ularning siyosiy faoliyatini oshirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi bayon qilindi; oltinchidan, boshqaruv kasbiy mahoratini yoshlarda shakllantirish va boshqarish ijtimoiy aql-idrokning doimiy rivojlantirilishiga asoslanishi ko’rsatib berildi; yettinchidan, O‘zbekiston milliy siyosatining bosh yo‘nalishlaridan biri – xotin-qizlar ahvolini yaxshilash, ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy islohotlarni ro‘yobga chiqarishda ularning faolligini yuksaltirish, davlat va jamiyat qurilishidagi o‘rni va rolini yanada oshirish, ayollarning huquqlari, erkinliklari hamda manfaatlarini himoya qilishdan iborat ekanligi yoritib berildi; 91

Tavsiyalar Tadqiqot natijasida aniqlangan xulosalar hamda mulohazalar quyidagi tavsiya va takliflar ni ilgari surishga imkon berdi: birinchidan, O’zbekistonda zamonaviy boshqaruv tizimini o’rganish bo’yicha ijtimoiy gumanitar yo’nalishi talabalari uchun maxsus kurs tashkil qilish; ikkinchidan, zamonaviy boshqaruvda shaxs tashabbuskorligini oshirish yuzasidan amaliy ishlarni amalga oshirish; uchinchidan, boshqaruv ishiga ayollarni keng jalb qilish bo’yicha maxsus davlat dasturini ishlab chiqish; to’rtinchidan, O’zbekistonda boshqaruv tizim tarixi bo’yicha kelajakda magistirlik va nomzodlik dissertatsiyalari tayyorlash; beshinchidan, xorijiy mamlakatlarda boshqaruv tizimi tajribalarini o’rganish va uning ijobiy tomonlarini amaliyotga tatbiq etish. 92

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T.: O’zbekiston, 2008. 2. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida.-T: O‘zbekiston, 2011. 3. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi. T., O’zbekiston, 2010. 4. Karimov I. A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T., O’zbekiston, 1998. 5. Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. Toshkent, O’zbekiston,1992. 6. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. - T.: Sharq, 1998. 7. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: “Ma’naviyat”, 2008. 8. Karimov I.A. O’zbekiston demakratik taraqqiyotning yangi bosqichida. – T.: “O’zbekiston”, 2005. 9. Karimov I.A. O’zbekistonning 16 yillik mustaqil taraqqiyot yo’li. – T.: “O’zbekiston”, 2007. 10. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. T.8. T.O’zbekiston, 2000. 11. A’zamxo’jayev S. Turkiston muxtoriyati.T.: Ma‘naviyat, 2000. 12. Abdullayeva F. O‘zbekistonda xotin-qizlar ta’limining rivojlanishi. - T.:O‘zbekiston, 1968. 13. Alimova D., Golovanov A. O’zbekiston mustabid sovet tuzumi davrida: siyosiy va mafkuraviy tazyiq oqibatlari. T., O’zbekiston, 2000. 14. Alimova D., Golovanov A. O’zbekiston mustabid sovet tuzumi davrida: siyosiy va mafkuraviy tazyiq oqibatlari. T., O’zbekiston, 2000. 15. Azamat Ziyo “O’zbek davlatchiligi tarixi”, T.; 2001. 16. Babadjanova N. “Ta’lim muassasalari rahbariga xos xususiyatlar” // “Jamiyat va boshqaruv” jurnali, T.: 2011-y. 93

17. Eshmurodov M. “Xoramshohlar davlatining ma’muriy boshqaruv tizimi”// “Jamiyat va boshqaruv” jurnali, T.: 2011-y. 18. Jo’rayev N., Karimov Sh. “O’zbekiston tarixi”, II tom. T.: 2011. 19. Karimova V., Saidova Yu. “Xotin-qizlar rahbarligi muammosi”// “Jamiyat va boshqaruv” jurnali, T.: 2011-y. 20. Matkarimov M. “Xorazm Respublikasi: davlat tuzilishi, Nozirlari va iqtisodi”, Urganch.: 1993. 21. Nizomulmulk “Siyosatnoma”, T.: 2010. 22. Ravshanov F. “Amir Temurning yer, soliq va obodonchilikka doir tuzuklar” // “Jamiyat va boshqaruv” jurnali, T.: 2011-y 23. Sagdullayev A., Mahkamova D. “Boshqaruvning shakllanish tarixi” // “Jamiyat va boshqaruv” jurnali, T.: 2011-y. 24. Sodiqov H. “Amir Temur saltanatida xavfsizlik xizmati” T.: Art flex 2010. 25. Sodiqov H. “Boshqaruvda Sohibqiron yaratgan poydevor” //“Jamiyat va boshqaruv” jurnali, T.: 2011-y. 26. Tarix, mustaqillik, milliy g‘oya. T., “Akademiya”, 2001. 27. Turkiston mustaqilligi va birligi uchun kurash sahifalaridan. T., “Fan”, 1996. 28. “Temur tuzuklari”, T,: 2011. 29. Ziyoyev X.O’zbekiston mustaqillik uchun kurashlarning tarixi. Toshkent, Shaq, 2001. 30. O’zbekistonning yangi tarixi./K.2.O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida.T., 2000. 31. O’ zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. T., 2001. 32. O‘zbekiston tarixi: yangi nigoh. Jadidlar harakatidan milliy mustaqillikka qadar. T.1998. 33. O‘zbekiston Miliy Ensiklopediyasi.T.8.T. O‘zM.E nashriyoti. 2006. 34. O‘zbekiston Respublikasi Ensiklopediyasi. T., “Qomuslar bosh tahririyati”. 1997. 35. O‘zbekiston tarixi (qisqacha ma’lumotnoma). T., Sharq, 2000. 94

36. O‘zbekiston tarixi. T., Yangi asr avlodi. 2003. 37. O’zbekiston: davlat va uning yo’lboshchisi.Toshkent, O’zbekiston, 1999 . 38. Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy “Siyrat as-sulton Jaloladdin Mengburni”, T.: 2006. 39. Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”, III tom. T.: 2010. 40. “Ulug’ Turkiston”, gazetasi, 1917-yil, 30-sentabr. 41. “O’zbekiston ovozi” gazetasi, 1998-yil 31-mart. 95

O'xshashlar

O’zbekistonda sovetlarning aholini ko’chirish siyosati va uning oqibatlari

Mustaqil O’zbekistonda “Tadbirkor ayollar” uyushmasining tashkil topishi va uning tarixiy ahamiyati

Amir Nasrullohxon davrida Buxoro amirligining ichki va tashqi siyosati

Turkistonda rahbar xodimlarni tayyorlashda yuqori

O`zbek xonliklaridagi davlat boshqaruv tizimi