Turkistonda rahbar xodimlarni tayyorlashda yuqori - Tarix - Diplom ishlar

Turkistonda rahbar xodimlarni tayyorlashda yuqori

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

287.5 KB

Ko'chirib olish

Mundarija Kirish…………………………………………………………3- I.Bob. Turkistonda rahbar xodimlarni tayyorlashda yuqori mansablarga ko’tarish borasidagi dastlabki tadbirlar. I.1. Oktyabr to’ntarishidan keyingi davrda milliy ziyoli kadrlar shakllantirish…………………………………………… I.2 Turkistonda ishchi va dehqonlarni rahbarlik lavozimlarga ko’tarish va tarbiyalashning masalalari……………….. II.Bob.O’zbekistonda xalq xo’jaligi tarmoqlari uchun rahbar xodimlar etishtirishda yuqori lavozimlarga ko’tarish amaliyotining roli. II.1 . Davlat boshqaruv tashkilotlariga mehnatkashlar vakillarini rahbariy ishlariga ko’tarish……………………………. II.2. Ilg’or ishchilarni sanoat sohalarida rahbarlik lavozimlarga ko’tarish ……………………………………………….. II.3. Dehqonlardan qishloq xo’jaligi uchun rahbar xodimlar tayyorlash……………………………………………. Xulosa…………………………………………………………….. Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………. 2

Kirish. Mavzuning dolzarbligi . Mamlakatimizning mustaqillikka tomon yo’l tutishi, unga huquqiy hamda amaliy tomondan erishilganligijamiyat ijtimoiy – siyosiy, iqtisodiy va ma/naviy jabhalarda misli ko’rilmagan ijobiy o’zgarishlarni ro’yobga chiqarish uchun muhim kafolatni yuzaga keltirmoqda. Mustaqillik tufayli mamlakat ichki hamda tashqisiyosatida tub sifat o’zgarishlaini amalga oshirish imkoni tug’ilmoqda, xalqaro munosabatlarda davlatlararo munosabatlarni yangicha fikrlash asosida amalga oshirish mumkin bo’lmoqda. Hozirgi kundagi o’zbekiston ichki siyosati esa jahon tarixiy tajribasini chuqur va har tomonlama o’rganish asosida barqaror bozor siyosatiga o’tish bilan hamda ushbu jarayonda davlatning o’zi buyuk islohotchi ekanligini ko’rsatish bilan xarakterlanmoqda. Xalq turmush sharoitini yaxshilash, unda barqaror iqtisodiy qonunlarni amal qilishini ta’minlash, mo’tadil ichki siyosatni yurgizish mustaqil davlatning ijtimoiy obro’yini oshirmoqda. Mustaqillik mamlakatimizda ro’y berayotgan demokratik jarayonlar tufayli yanada mustahkamlanmoqda, ijtimoiy voqea hamda hodisalarni mushohada qilishga keng xalq ommasining ishtiroki muhim bo’lmoqda. Demokratik, oshkoralik, ijtimoiy hayotdagi barqarorlik – bularning barisi jumhuroyat fuqarolarining xohish – irodasini ifoda etmoqda, ularning qo’llab – quvvatlashiga sazovor bo’lmoqda. O’zbekiston amalda mustaqillikka erishganligi va uning yanada mustahkamlanishi shu zaminda yashab, mehnat qilayotgan millatlar, xalqlarning ma’naviy rivojiga o’zini aks ettirmoqda. Milliy urf – odatlar, an’analar, ma’naviy meros muammolarini ijobiy tarzda, hech qanday mafkuraviy – siyosiy “turtkilarsiz” hal etishga bo’lgan intilish va qiziqish totalitar, ma’muriy – buyruqbozlik sistemasi davridagi kabi millatchilikning ko’rinishi sifatida qabul qilinmoqda. 3

Istiqloldan ko’zlangan bosh maqsad istiqbol va xalqning farovon hamda ijtimoiy barqaror hayotdir. Biroq bu davlatimiz va xalqimizning uzoq va yaqin davrdagi tarixini rad etishidan dalolat bermaydi. Aksincha, har qanday rivojlanish, ijtimoiy progressive jarayon bosib o’tilgan tarixiy yo’lni chuqur hamda uning barcha ko’rinishlarida ilmiy tahlil etishni talab qiladi. O’zbekiston Prezidenti I. A. Karimov mazkur muammoning nihoyatda dolzarb ekanligi haqida fikr yuritib, quyidagilari yozganida u haq edi: “Jahon va o’zimizning amaliyotimizdan olingan barcha unumli tajribali rad etmagan holda o’z ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy – huquqiy taraqqiyot yo’limizni tanlab olish respublikaning qat’iy pozitsiyasidir. Bu – o’tmish yillarning xatolarini, davlat tuzilishining shakl va usullariga nisbatan mavjudqarashlarni idrok etish natijasidir. Bu – tarkib topgan ijtimoiy voqealikka berilgan real bahodir. Bu – O’zbekiston xalqining ijtimoiy taraqqiyotga, munosib turmush sharoitiga intilishidir”. Bitiruv malakaviy ishining davriy doirasi. O’zbekiston tarixini “an’anaviy” usullar bilan davrlashtirish, uni ma’muriy buyruqbozlik tuzimi sharoitidagi kabi hal etish endi mumkin bo’lmay qoldi. Avvalo shuni ta’kidlash kerakki, totalitar tuzumi yillaridagi davrlashtirish ko’p jihatdan, “yuqori”ning, hukmron “siyosiy kuch”ning ma’muriy yo’llar bilan, sun’iy usulda tarixiy davrni “bo’laklarga bo’lish”ning natijassi edi. Bunda bunday davrlashtirish ko’pincha besh yilliklar, firqaning eng katta anjumanlari oralig’idagi vaqtlarni o’z ichiga olardi. Bitiruv malakaviy ishining o’rganilganlik darajasi. O’zbekistonda ziyoli mutaxassislarni shakllantirishda yuqori lavozimlarga ko’tarishning roli masalasini oqilona ravishda, ilmiy asosda yoriti juda muhimdir. Sobiq Sovet davlatida bo’lgani kabi, bizning o’lkamizda ham ushbu jarayon amalga oshdi, o’ziga xos tarzda tarix yaratildi. Shu bilan birga, ushbu tarixni ilmiy tahlil etishda jiddiy xato va kamchiliklarga yo’l qo’yildi, ko’pgina muammolar jamoatchilikdan yaririlar, ularni oshkora ravishda bayon etishda esa rasmiy davlat – firqa siyosati yo’l qo’ymasdi. Buning oqibatida esa mutaxassislarni shakllantirishda yuqoi 4

lavozimlarga ko’tarish masalasi umuman ziyolilar, xalq xo’jaligi uchun xodimlar tayyorlash bilan birga hal etilardi. Natijada xalq xo’jaligi tarmoqlarida yuqori lavozimlarga ko’tarish muammosi alohida ilmiy tadqiqot obyekti bo’lib qololmadi. Shu tarzda mazkur muammoning O’zbekistonda amal qilish, uning xususiyatlari masalasi to’lig’icha hal etilmay qolaverdi. Biroq, bu bilan O’zbekistonda ziyoli mutaxassislarni shakllantirishda yuqori lavozimlarga ko’tarish tarixi umuman ilmiy tahlil etilmagan soha ekan, degan fikr paydo bo’lmasligi kerak, zero ushbu masalada ayrim izlanishlar, xarakatlar ham ko’zga tashlanadi. O’zbekiston sharoitida yuqori lavozimlarga ko’tarish muammosiga ilmiy jihatdan qiziqish 60 – 80 yillarda paydo bo’la boshlaganligini ta’kidlash bilan birga, bu yillarda yaratilgan tarixiy – falsafiy hamda muammoni hal etishning iqtisodiy masalalari bo’yicha asarlarni bir necha guruhlarga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiqdir. Birinchi guruhga O’zbekistonda ziyoli mutaxassislarni shakllantirishda yuqori lavozimlarga ko’tarishninmg roli va ahamiyati masalasiga bevosita bag’ishlangan asarlarni kiritish mumkin. Masalaning quyilishi, uni hal etishning yo’l va usullarini umuman to’g’ri bayon etgan mazkur muallif, afsuski bu muammoni oxirigacha to’liq ravishda hal eta olmagan. Gap shundaki, birinchidan, kitobda yuqori lavozimlarga ko’tarish masalasi umuman ziyolilar tayyorlash muammosining bir bo’lagi sifatida hal etilgan bo’lsa, ikkinchidan, kitob kommunistik mafkuraning yakkahokimlagi sharoitida yoritilganligi uchun ham unga nisbatan sinfiylik, g’oyaviylik, firqaviylik metodlarining ustuvorligi sezilib turadi. V.L.Gentshke, L.Petrova, K.S.Ergashev, A.S.Sultonnoblarning ilmiy maqolalari ham o’z ahamiyati jihatidan juda muhimdir. Ularda O’zbekistonning 20 – 30 yillardagi tarixi yuqori lavozimlarga ko’tarishning ayrim, dolzarb muammolari orqali hal etishga, yoritishga xarakat qilingan. Ayniqsa V.L.Gentshke 5

va L. Petrovalarning ilmiy maqolalari nihoyatda qimmatlidir va mazkur masalaga yangicha fikrlash hamda munosabatda bo’lish bilan tavsiflanadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari. Ilmiy tadqiqotning davriy doirasidan kelib chiqib, mazkur muammolarni tarixiy nuqtai nazardan yetarli darajada o’rganilmaganligini e’tiborga olib, ijtimoiy – siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy – ahloqiy voqea, hodisalarga hukmron siyosiy – mafkuraviy kuchning ko’r – ko’rona aralashuvimiz munosabatda bo’lish hamda uni haqqoniy ravishda bayon etish asosida O’zbekistonda 20 – 30 yillar davrida ziyoli mutaxassislarni shakllantirishda yuqori lavozimlarga ko’tarishning roli va o’rni muammolarini shu kun talablari va tarix fani oldiga qo’ygan vazifalari asosida hal etishdan iborat maqsad bitiruv malakaviy ishida o’z ifodasini topgan. Umumiy maqsaddan kelib chiqqan holda quyidagi asosiy vazifalar belgilandi: - ziyoli mutaxassislarni tayyorlashda rahbarlikka ko’tarish jarayonining muhim rolini ko’rsatish, shu bilan birga bu jarayon majburan va vaqtinchalik xarakterga ega ekanligini isbotlash; - yuqori lavozimlarga ko’tarishning O’zbekistonga xos xususiyatlarini ochib berish, uning sobiq mamlakatning boshqa hududlaridagi shakl va uslublaridan farqini ko’rsatish; - rahbar lavozimlarga tavsiya etilganlarning madaniy – ahloqiy, ruhiy xususiyatlarini tahlil etish, unda ulardagi ishchanlik, tadbirkorlik bilan “kommunistik ideallar”ga sodiqligi o’rtasidagi mutanosiblikning birinchisi zarariga buzilishini ochib berish; - xotin – qizlarni yuqori lavozimlarga ko’tarish, ayniqsaularni xo’jalik sohasidagi mas’ul ishlarga tavsiya etish oqibatida vujudga kelgan ijtimoiy holatni o’rganish; - mahalliy millat vakillaridan yuqori lavozimlarga ko’tarishning ayrim xos xususiyatlarning tahlil qilish; - kolxozchi ishchilarni rahbar lavozimlarga ko’tarish doimiy xarakterga ega bo’lmagan faoliyat turi ekanligi, biroq, ma’muriy – buyruqbozlik 6

tizimi sharoitida uni ilohiylashtirishidan iborat xato siyosat olib borilganligini bayon etish; - yuqori lavozimlarga ko’tarish masalasiga xalq xo’jaligi va madaniyatining barcha sohalarida bir xil munosabatda bo’lish xato ekanligini va bu narsa jamiyatning keyingi rijovlanishi sharoitida og’ir ijtimoiy oqibatlarga olib kelganligini ifoda etish; - o’rganilgan asosiy materialga asoslangan holda hamda to’plangan tarixiy tajribani umumlashtirish asosida mazkur jarayonni bundan keyingi amal qilish holatida yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan xato va kamchiliklardan muhofazalanish kafolatini yaratishda hissa qo’shish. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi: M azkur bitiruv malakaviy ishining ilgari yozilgan hamda chop etigan ilmiy ishlardan farqli o’laroq, ushbu muammoni yangicha tarzda va noan’anaviy yo’llar orqali yaratilganligi bilan xarakterlanadi. Uning asosiy tomonlari esa quyidagilardan iborat: - yuqori lavozimlarga ko’tarish masalasi O’zbekiston sharoitida va jiddiy bitiruv malakaviy ish hajmida birinchi martaba tahlil etiladi; - e’lon qilingan ilgari ilmiy tadqiqot ishlaridan keskin farq qilgan holda ushbu ishda rahbar lavozimlarga ko’tarish jarayoniga tarixiy – tanqidiy ko’z bilan qaraladi; - yuqori lavozimga ko’tarish jarayonida foydalanilgan va sobiq mamlakat markazida hukm surgan ish shakli va uslublarini ko’r – ko’rona o’zlashtirish jiddiy xato ekanligi ko’rsatiladi; - “kommunistik siyosat” ilmiy jihatdan puxta ishlab chiqmagan mazkur masala tufayli paydo bo’lgan ijtomoiy – iqtisodiy va ma’naviy sohadagi nohush xodisalarni xaspo’shlash va yashirish uchun 30 – yillarning ikkinchi yarmida siyosiy qatag’onlarni tashkil etganligi bayon etiladi; - rahbarlik lavozimiga ko’tarish jarayoni mamlakatning o’sha paytdagi ijtimoiy – siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy – ahloqiy holati bilan bevosita 7

bog’liqlikda va mazkur sohadagi kamchiliklar totalitar tizimining noxush siyosati oqibatida paydo bo’lganligi isbotlanishga xarakat qilinadi; - ilmiy tadqiqotni bajarish jarayonida 20 – 30 yillardagi hamda o’rganilayotgan mavzu bo’yicha amal qilgan voqea hamda xodisalarni bir – biri bilan taqqoslash, mantiqiy – ilmiy xulosalar chiqarish, muammolarni bir tarixiy taraqqiyot bosqichida mavjudligi va o’zaro bog’langanligini e’tiborga olgan holda bayon qilishga amal qilingan. Bitiruv malakaviy ishining metodologik asosi. O’zbekiston tarix fani rivojlanishidagi hozirgi bosqich uzoq yillar davomida unda hukmron bo’lgan markscha – lenincha metodologiyadan uning cheklanganligi va tarixiy voqe, hodisalarga xolisona baho bera olmasligi nuqtai nazaridan ham, voz kechish, hamda mavjud jarayonlar mohiyatini ochib berishda yangicha, to’g’ri yo’l va usullarni izlash bilan xarakterlanadi. Aynan shunga asosan, bizning tadqiqotimizning metodologik asosini ilmiy bilishning muhim bo’lgan tarixiylik, obyektivlik, sistemalilik, rivojlanish kabi muhim prinsiplar tashkil qiladi. Agarda tarixiylik mavjud jarayonlarning muhim bosqich va davrlarini aniqlash, son ko’rsatkichlarini sifat ko’rsatgichlariga aylanishi evolyutsiyasini mushohada etishga ko’maklashsa, obyektivlik ko’p hajmdagi hujjatlar, materiallar, faktlarni ular qanday bo’lsa shundayligicha o’rganishning, shu bilan birga mavjud fakt yoki hujjat har doim u yoki bu tarixiy hodisa yoki voqeaning mohiyatini to’liq ochib bera olmasligini e’tibordan chetda qoldirmaslikni talab qiladi. Rivojlanish prinspini tarixiy voqea va hodisalar doimo harakatda va shu tufayli ko’pincha ularga sifat o’zgarishlari ro’y berib turishini, ijtimoiy hayotdagi yutuq yoki inqirozli holat taraqqiyotining boshqa davrlari va bosqichlari bilan ham o’zaro dialiktik aloqadorligini ifoda etadi. Bulardan tashqari, mazkur bitiruv malakaviy ishini yozish jarayonida yangicha siyosiy – ijtimoiy tafakkur ustuvor xarakterga ega bo’ldi va u narsa ziyoli 8

mutaxassislarni shakllantirishda yuqori lavozimlarga ko’tarish muammosi tarixini haqqoniy ravishda yaratishda muhim kafolat rolini o’ynaydi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati . Mazkur muammoni ilmiy – tarixiy nuqtai nazardan mushohada etish tufayli olingan xulosalar ushbu jabhada talaygina amaliy natijalarga erishish imkonini beradi. Birinchidan, nazariy umumlashtirishlar, taqqolash tufayli hosil bo’lgan tahlil va xulosalar O’zbekiston istorigrafiyasida hozirgacha “bo’sh turgan” bo’shliqni to’ldirishga ko’mak beradi. Ikkinchidan, bitiruv malakaviy ishini tayyorlash jarayonida paydo bo’lgan xulosalar ilmiy jamoatchilikning 20 – 30 yillar to’g’risidagi tasavvurlarini anchagina kengaytirish mumkin. Uchinchidan, tadqiqot natijasida olingan ilmiy xulosalar, faktik materiallar oliy va o’rta maxsus ham o’rta ta’limi tizimida muhim rol o’ynashi mumkin, tarix qulliyotlari talabalari orasida maxsus qurollar tashkil etishda qo’l kelishi mumkin. To’rtinchidan, O’zbekistonning xolissona, adolatli va obyektiv tarixni yaratish yo’lida olib borilayotgan ishlarda, chunonchi fundamental tarixiy asarlarni yaratishda naïf tegishi mumkin. 9

I. Bob. Turkistonda rahbar xodimlarni tayyorlashda yuqori mansablarga ko’tarish borasidagi dastlabki tadbirlar. I. 1. Oktyabr to’ntarishidan keyingi davrda milliy ziyoli kadrlarni shakllantirish. O’zbekistonning 1917 yildan keyingi rivojlanishi, jamiyat ijtimoiy iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy – ahloqiy holati ko’p jihatdan Oktyabr inqilobi nomi bilan tariximizga kirgan ijtimoiy hodisa bilan bog’liqdir. Inqilob sobiq Sovet davlati hududiy tuzilmasiga kirgan barcha xalqlar qatori o’zbek xalqining ham ijtimoiy iqtisodiy, siyosiy muammolarini hal etish, chor hukumati tomonidan Turkiston o’lkasida yurgizilgan mustamlakachilik va millatlar huquqlarini paymol qilish siyosatini bartaraf qilishdan iborat vazifani o’z oldiga qo’ygan edi. Xuddi shu nuqtai nazardan ham, o’zbek xalqining bolsheviklar tomonidan o’lkada olib borilgan siyosatini qo’llab – quvvatlashini hukmron siyosiy kuchning eziluvchi xalqlar ustida o’rnatgan ruhiy g’alabasi sifatida talqin qilish mumkin. Chor hukumatining millatlar ustidan bosqinchilarga, zo’ravonlik asosida yurgizgan siyosatidan qutilish xissi o’zbek xalqini bolsheviklar strategiyasi va taktikasini qo’llashga undagan edi. Biroq, tarixning keyingi bosqichlari shundan dalolat berdiki, yangi Sovet hokimiyati o’z mohiyati jihatdan chor hukumati siyosatini boshqacha usul va shakllar bilan amalgam oshirishdan iborat bo’ldi. Rusmustamlakachilari Turkiston xalqlarini, ularning milliy xususiyatlarini, milliy qadriyatlarini, an’analarini mensimadilar, madaniyatini va ma’naviy ruhiy hayotini tushunmadilar. Milliy masalaning muhimligining tushunib etmaslik, eng muhim, mahalliy aholi tilini, an’analari, urf – odatlari, madaniyatini bilmaslik, uning talab va ehtiyojlarini mensimaslik, ko’p jihatdan mahalliy millatlar orasidan rahbar kadrlarning etishib chiqishi va shakllanishiga salbiy ta’sir etdi. 10

Oktyabr to’ntarishi tufayli Rossiyada davlat proletarnat va kambag’al dehqolar qo’liga o’tdi. Ammo Rossiya kabi ko’p millatli mamlakatni boshqarish, idora qilish nihoyatda mushkul ish edi, bu chigal muammo bo’lib turardi. Bolsheviklar buni e’tirof etib davlatni boshqaruv eng murakkab va og’ir masala deb, bir necha bor takrorlangan va buni Oktyabr davlat to’ntarishini sotsialistik, proletar inqqilobi deb atalishi tufayli, bu inqilobning mohiyati va vazifalarini turkistolik bolsheviklarning ko’pchili, ularning etakchilari tor sinfiy nutqai nazardan tushunar edilar. Bu esa Turkistonda siyosiy, ijtimoiy – iqtisodiy, ma’naviy hayotning bir qancha masalalarini, muammolarini hal qilishda chalkashliklarga, qo’pol xatolarga, fojiali voqealarga, inqilob mohiyatidan kelib chiqadigan yo’nalishlardan orqaga chekinishlariga olib keldi. Bu holat rus va “ruslashgan” Bolshevik rahbarlarning dastlabki amaliy qadamlarida yaqqol namoyon bo’ldi. Turkiston sho’rolari III qurultoyining (1917 yil, noyabr) O’lkada Sho’rolar hokimiyatini tashkil etish qoidalarini belgilab beruvchi asosiy hujjatida (deklaratsiyada) shivinistik ruh bilan sug’orilgan quyidagi fikrlar izhor etigan: “Hozirgi vaqtda o’lkadagi oliy inqilobiy hokimiyat idoralariga musulmonlarni jalb etish maqbul emas, chunki mahalliy aholining askar, ishchi va dehqon deputatlari hokimiyatga munosabati to’la aniq emas, shuningdek mahalliy aholi orasida proletar sinfi tashkilotlari yo’q” 1 . O’sha deklaratsiyada Oktyabr “inqilobi”ning sinfiy mohiyati mana shunday noto’g’ri talqin etilganligi Kolesov va uning atrofidagi rahbarlarni Turkistonda faqat proletor tabaqalari mavjud barcha mahalliy aholidan ustun bo’lishi, unga rahnamo bo’lishi kerak degan xulosaga va o’lka xalqlarining boshqa tabaqalari manfaatlarini, milliy xususiyatlarini inkor etishga olib keldi. Natijada mahalliy millat mehnatkashlari o’lka hokimiyatining oliy idorasida qatnashidan chetlashtirib qo’yildi. Sovetlarning III qurultoyi nuqul yevropaliklardan iborat bo’lgan Turkiston O’lka xalq komissarlari sovetini saylab, (5 bolhevik, 2 maksimalist va 8 so’l eser 1 Xalq so’zi. 1991 yil 17 sentyabr 11

kiritildi, rais etib 26 yoshli F.I.Kolesov tayinlandi) ularga hokimiyatni topshirdi 2 . Lekin Turkiston xalq kommisarlari sovetiga mahalliy aholidan biror kishi ham saylanmadi. Buning ustiga bu syezd bolsheviklar va maksimalistlar farksiyasi taqdim qilgan noto’g’ri qarorni qabul qildi. Bunda mahalliy anoli o’rtasida proletar sinfiy tashkilotlari bo’lmaganligi sababli ular vakillarining o’lkadagi hokimiyat tashkilotlaridagi ishlarga qo’ymaslik kerakligi haqida ko’rsatma berdi 1 . Safarovning yozishicha bu komissarlik boshidan mustamlakachilik siyosatini olib borgan 2 . yoki boshqacha so ’ z bilan aytganda chor mustamlakachiligi o ’ rnini sho ’ ro mustamlakachiligi davom ettirmoqqa kirishdi va uning egalladi 3 . Bunday shovinistik siyosat 1918 yil yanvarida bo ’ lib o ’ tgan o ’ lka sovetlarining IV qurultoyida ham davom etdi . so ’ l eserlar partiyasining boshliqlaridan biri K . Ya . Yspenskiy ochiqdan – ochiq bunday dedi : “ O ’ rtoq musulmonlar ! Shuni bilingki , biz sizlarning , katta og ’ angizmiz ! Siz “ kichiksiz ” va tushunarlik , bizga bo ’ ysinishingiz kerak ! 4 ”. bu so ’ zlaridan ma ’ lum bo ’ lib turibdiki millatlar va elatlar teng huquqligi to ’ g ’ risidagi milliy siyosat o ’ rniga shovinistik siyosat ilgari surilgan . Haqiqatda I . O . Tobolin , A . A . KAzakov , K . Ya . Uspeniskiy guruhi o ’ zlarini “ faol gruppa ” deb e ’ lon qilib , aslida mahalliy aholini firqa , davlat , sovet ishlariga jalb etishga qarshi chiqib , ular sha ’ niga ochiqdan – ochiq tuhmat qilmoqda edilar . Ular Sovet hokimiyati shiorlaridan foydalanib, buyuk milatchilik bilan shug’ullangan, mustamlakachilik siyosatini davom ettirayotgan edilar. Bunday sharoitda erli xalq vakillarining mavjud siyosatdan noroziligi kuchaydi va bu narsa ularning o’z milliy davlat tuzilmalarini tuzishda hamda “Qo’qon muxtoriyat”ning tashkil etishda namoyon bo’ldi. 1917 yil noyabr oxirlarida Qo’qonda demokratik kayfiyatdagi “Sho’ron islomiya”, “Sho’roi ulamo”, “Alam” tashkilotlarining rahbarlari to’plandilar. Ular 2 H. Sodiqov. Hurriyatdan muxtoriyatgacha. “Fan va turmush”. 1991 yil 26 bet 1 Победа Великой Октябрской социалистической революции в Туркистане Сб.документов. – Ташкент.1947 г. 93 – бет. 2 «Революция и культура в Средней Азии». Сг.- 2 – сон. Ташкент. 10 – бет. 3 И.Борисов. «Октябрь в Ташкеннте». Ташкент. 1922. 15 – бет 4 A. Akramov, A. Avliyoqulov. Rus shovinistlari va milliy qadrlar. “Fan va turmush”. 1991 yil № 6, 27 - bet 12

“Umummusulmon qurultoyi” tashkil etdilar va “Qo’qon muxtoriyat”ini e’lon qilib mahalliy hamda boshqa demokratik kuchlaridan iborat hukumatni tuzdilar. 54 nafar qurultoy vakillaridan iborat “Milliy majlis” saylandi va 12 kishidan tarkib topgan. Turkiston Muvaqqat hukumati tuzildi. Bu hukumat nufuzli jamoat va siyosat arboblardan tuzildi: Muhammadxon Tanishboyev, Islom Sulton Shoaxmedov, Mustafo Cho’qaev, Ubaydullo Xodjaev, Hudoyatbek Yurg’uli – Og’aev, Obidjon Mahmudov, Abdurahmon O’razaev, Solomon Gersoreld va boshqalar 1 . Tub yerli mehnatkashlarning aksariyat qismi ham muxtoriyat hukumatini qo’llab – quvvatladi. Masalan, o’sha yilning 30 noyabrida Qo’qon va Toshkentda musulmonlarning ko’p mitingi bo’lib o’tdi. Bu mitinglarda so’zga chiqqan musulmonlar Turkiston xalqi ozod va yangi hayotga qadam qo’yayitganliklari haqida gapirdilar 2 . Shuningdek, Farg’ona viloyati muvaqqat hukumat kengashi nomiga butun Farg’onaning uzoq ovul, qishloq, shaharlaridan tabrik yo’riqlari kelib turdi 3 . Turkiston o’lkasi sovetlarining IV – qurultoyi esa Qo’qon muxtoriyati hukumati 1918 yil yanvarida burjuaziyaning Sovetlar bilan kurashi zaminida vujudga keldi va g’ayriqonuniydir, deb ta’kidladi. 1918 yil 21 fevralida Qo’qon muxtoriyati Qizil gvardiya Stryadlari tomonidan tor – mor etildi. 1918 yil 20 aprelda ochilgan Sovetlarning U Butun Turkiston qurultoyi davlat va xo’jalik qurilishining eng muhim masalalarini ko’rib chiqdi. Sezd RSFSR tarkibiga kiruvchi Turkiston Sovet avtonom respublikasi tashkil etish haqida muhim qarorni qabul qildi va “Turkiston Sovet respublikasi to’g’riisdagi Nizom”ni tasdiqladi. Qurultoy I.A.Kobezev raisligida tarkibida 36 a’zo bo’lgan markaziy ijroiya komitetni sayladi. 1 “ Туркестанский вестник ” . 1917, 5 декабрь. 2 O’sha gazeta. 6 dekabr 3 O’sha gazeta. 8 dekabr 13

Turkiston ASSR tashkil etilgach mahalliy mehnat aholining keng qatlamlarini davlat boshqarishiga jalb etish, ma’sul lavozimlarga ko’tarish uchun ma’lum darajada sharoit yuzaga keldi. Jumhuriyatda sovet davlat qurilishiga ziyoli xodimlarni tayyorlash esa kommunistlar rahbarligida amalgam oshirilaboshlandi. Sovetlarning U O’lka qurultoyida tuzilgan Turkiston milliy ishlar komissarligi ham bu sohada ma’lum ishlarni amalga oshirdi. Jumladan, dehqon deputatlari Sovetlarini tashkil etish uchun yo’riqchilar yubordi, sovet avtanomiyasi prinsiplarini amalgam oshirishda yordam ko’rsatdi, tub erli millatlar mehnatkashlarining ongini oshirishga, ularni Sovet hokimiyati organlariga ko’tarishga imkon yaratdi. Komissarlik turli kurslar ochib, ularda kambag’allar qo’mitalari va yer suv qo’mitalari uchun kadrlar tayyorladi. 1918 yil may oyining o’rtalaridan 20 sentyabrgacha yezdlarga 16 yo’riqchi yubordi, komissarlikning Toshkent bo’limi 1918 yil sentyabr – noyabrida qishloq va ovullarga 36 kishi yubordi. Turkiston hukumati oldida mehnatkashlarni davlatni boshqarishga keng jalb etish yo’li bilan joylarda hokimiyat organlarini har tomonlama mustahkamlash vazifasi turardi. Rus bo’lmagan xalqni sovet, davlat qurilishiga jalb etish, rahbariy lavozimlarga ko’tarish ko’p vositalar orqali: Sovetlar, inqilobiy qo’mitalar, kambag’al qo’mitalar, milliy harbiy qismlar va hakozolar orqali amalgam oshirildi. Tub yerli aholi ular orqali davlat ishlarini boshqarishga jalb etildi. Mehnatkashlarni davlatni boshqarishga jalb etishning eng samarali va qulay shakli Sovetlar bo’ldi. Jumladan, Samarqand ijroiya qo’mitasiga mahalliy millat vakillaridan 20 kishi saylandi. Bular Muhammad Ali Bektoshev, FAradjullo Mahmudov, Said Ahmad Siddiqi, Miryaho, Mirbadalov, To’laboy Jo’raboev va boshqalar edi 1 . Dastlab Sovetlarga barcha sinflarning vakillari, shu jumladan sho’rolar hokimiyatiga xolis munosabatda bo’lgan va u bilan xamkorlik qilish istagini 1 Samarqand viloyat davlat arxivi. 1635 – fond, 1 – yozuv, 99 – hujjat, 44 – varaq. 14

bildirgan boshqa vakillar ham saylanishimumkin bo’lgan. Natijada ularga aholining konservativ kayfiyatdagi qatlamlari vakillari kirib qolgan edi. Joylarda ham mehnatkashlar hokimiyati organlariga o’zbeklar, qozoqlar, tojiklar, turkmanlar va O’rta Osiyo boshqa xalqlarining vakillari saylangani hususidagi xabarlar brogan sari ko’proq kela boshladi. Milliy chekka o’lkalarda Sovet davlat qurilishi amalga oshirgan firqa, hokimiyat organlari tepasida maxalliy xodimlar turishi zarur deb hisoblangan, toki davlat appati tub yerli aholining tili va urf – odatlarini bilgan kishilardan iborat bo’lishiga xarakat qilmoqda edi. Shu maqsadda 1919 yil iyulida RKP (b) MK maxsus radiogramma yoborib, TKP O’lka Qo’mitasi bilan TurkMIKni partiyaga mansubligidan qat’I nazar, mahalliy aholini davlat faoliyatiga jalb etishni taklif etdi. RKP(b) MK Turkistondagi Sovet hokimiyatining barcha tashkilotlariga mahalliy millat mehnatkashlarini ktng jalb etishni talab etdi. mazkur qaror chorizmningsobiq mustamlakasi hisoblangan Turkiston xalqlarini davlat boshqarish ishiga keng jalb etish maqsadida qabul qilingan edi. Turkistonda mazkur ko’rsatma mahalliy xalq ommasi tomonidan qo’llab – quvvatlandi. Bu masala 1919 yildan nihoyatda muhim vazifa sifatida kun tartibiga qo’yila boshlandi. Jumladan, Turkiston firqa tashkilotining IV qurultoyida musulmon mehnatkash ommasi va kambag’allarni davlat va jamoat ishlariga jalb etish maqsadida shaharda musulmon proletariatini, qishloq va ovullarda esa mehnatkash aholi hamda dehqonlarni sinfiy belgi bo’yicha fira tashkilotlarga uyushtirishborasida choralarni ko’rish vazifasi yuklatildi. Turkiston kompartiyasi MK a’zolari va a’zolikka nomzodlarning tarkibi mahalliy millatlar vakillari hisobiga muntazam ravishda kengaytirildi. Agar Turkiston kompartiyasining I sezdida (1918 yil) MK ga 7 kishi saylanib, ulardan faqat 1 kishi (N. Xo’jaev) tub yerli millatga mansub bo’lgan bo’lsa, III sezdga kelib (1919 yil) TKP MK 5 kishi mahalliy millatlar vakillaridan iborat bo’ldi. V sezddagi (1920 yil) TKP Mk 17 a’zosining 10 tasi tub yerli millatlar vakillari edi. Shu yilda Turkiston mahalliy 15

millat mehnatkashlari orasida birinchilardan bo’lib Nazir To’raqulov Turk MIK raisi va O’lka KP qo’mitasi raisi etib saylandi. Albatta, ijobiy o’zgarishlar dastlabki qadamlar edi. Shuningdek ularda tajribaning kamligi bilimlarining etishmasligimahalliy millat ichidan chiqqan rahbarlarning faoliyatini mushkullashtirdi. Yangi sho’ro hokimiyatini barpo etish va boshqarishda ularni yanada faol ishtirok etish, musulmon kommunistlari o’rtasida faol ish olib borish maqsadida Turkiston KP O’lka musulmon byurosi tuzildi. Unga n. Xo’jaev, T.Risqulov, A.Muhiddinov, H.Ibrohimov, Yu.Aliyevlar saylandilar.Misbyuroning tuzilishi Turkistonning o’ziga xos sharoiti taqozo qilgan bo’lib bu erda firqa ishini mahalliy vaziyatga, ijtimoiy va til hususiyatlariga bog’lab olib boorish kerak edi, bu esa firqani tub yerli aholi mehnatkashlari bilan yaqinlashtirardi. Musulmon firqa xodimlarining firqa va sovet iziga jalb etilishi, ularni uyushtirish va joylarga ishlash uchun taqsimlashni o’zining eng muhim vazifasi deb hisoblagan Musbyuro va uning joylardagi tashkilotlari ishchilar sinfining dehqonlar bilan ittifoqini mustahkamlashda, mehnatkash ommasi baynalminallik ruhida tarbiyalashda muhim rol o’ynaydilar, ular tub yerli aholi orasidan chiqqan firqa xodimlarini tarbiyalashda, ishda chiniqtirishda o’ziga bir maktab bo’ldi. I.2. Turkistonda ishchi va dehqonlarni rahbarlik lavozimlarga ko’tarish va tarbiyalashning masalalari. 16

O’zbekiston tarixining 20 – yillaridagi bosqichi ziyoli mutaxassislarni tarbiyalash masalasida, jumladan oddiy xalq orasidan chiqqan tadbirkor, ishbilarmon, tagribali kishilarni yuqori lavozimlarga ko’tarish borasida bir – birini ham ifoda etadigan, ham inkor etadigan qarama – qarshi, ziddiyatli jarayonlarning amal qilishi bilan xarakterlanadi. Haqiqatdan ham, 20 – yillarning boshlarida davlat apparati, xo’jaliklar, tashkilotlar, muassasalarni malakali xodimlar bilan ta’minlash muammosi turar ediki, ularni hal etmasdan biror – bir sohaga olg’a siljish mumkin emasdi. O’sha paytdagi siyosiy hokimiyat va davlat appati ushbu masalani ishchi va va dehqonlar orasidagi malakali kishilarni topib, yuqori lavozimlarga ko’tarish asosida hal etishga kirishdilar. Bu – bir tomondan to’g’riedi, zero o’lkada qurilayotgan, tashkil etilayotgan tashkilot va muassasalarni malakali xodimlar bilan tezroq va sifatli ravishda ta,minlash zarur edi. Bunday kishilar O’zbekistonda ham ko’p edi. Aynan o’shalarning fidokorona mehnati tufayli jumhuriyatimiz xo’jalik va muassasalarida talaygina ijobiy o’zgarishlar amalga oshirildi. Ularning ko’pchiligi esa keyinchalik maxsus o’quv yurtlarini bitirib chiqqanlaridan so’ng yuqori lavozimlarga ko’tarildilar va O’zbekiston taraqqiyotiga ma’lum hissa qo’ydilar. Afsuski, ushbu jarayon har doim ham ko’zlagan maqsadga erishish imkonini beravermadi. Gap shundaki, o’sha sharoitdagi sobiq davlat rahbariyati, ayniqsa rasmiy siyosiy hokimiyat yuqori lavozimga ko’tarish masalasini ziyoli xodimlar tayyorlashning yagona yo’li sifatida tan oldilar 1 . Agar bu masalaga hozirgi kun nuqtai nazaridan qaraladigam bo’lsa, unda mazkur jarayonni amalga oshirishda talaygina kamchilik va xatoliklarga yo’l qo’yilganini ko’rish mumkin. Eng avvalo shuni ta’kidlash kerakki, bu masalani ziyoli xodimlar tayyorlashning yagona yo’li emas, aksincha, xalq xo’jaligini malakali kadrlar bilan ta’minlashning vositalaridan biri sifatida qarash kerak edi. Bundan tashqari, savodsiz, malakasiz kishini davlat organlarining rahbar 1 Qarang: Sovetskaya intelligensiya. Moskva, 1968, 133 – bet. 17

lavozimlariga ko’tarishning ijtimoiy zarari ko’p ekanligi o’sha paytda ham halqaro tajribadan ma’lum edi. Afsuski, bu haqiqat e’tiborga olinmadi. Savodsiz, malakasiz, layoqatsiz ishchi, dehqonlarning ommviy ravishda rahbar lavozimlarga ko’tarishning ijtimoiy oqibatlari qanchalik salbiy xarakterga ega bo’lganligi singari, ularni tanlashda bu masalaga “sinfiylik”, “g’oyaviylik”, “sotsialistik mafkuraga sodiqlik” prinsiplariga amal qilish asosida yondashish ham ziyon edi. Yuqoridagi fikrlarimizni isbotlash ma’nosida quyida keltirilgan mulohaza hamda misollar ham juda muhimva zarur, deb hisoblaymiz. Turkiston o’lkasida davlat apparatiga mahalliy millat vakillarini kengroq jalb etish muammosini hal etish nihoyatda murakkab sharoitda hal etildi. 1921 yilga kelib TurkASSRning ishchi va dehqon komissarligida 24 musulmon jalb etildi 1 . barcha komissarliklardagi 520 xodimdan 302 tasi evropalik, 118 tasi esa musulmonlar edi 2 . O’sha yili Turkiston Markaziy Ijroiya Qo’mitasi riyosati prezidiumi a’zosi va a’zolikka nomzodlar etib 18 kishi saylandi. 14 kishi mahalliy millat mehnatkashlarining nufuzli namoyandalari edi. Bular Turaqulov, O’razboev, Safarov, Asfandiyorov, rahimboev, sulton Xo’jaev va boshqalar edi. Shu bilan birga, Xalq Komissarlari Sovetiga saylangan hodimdan 5 kishi tub yerli millat vakili edi. 1922 yilga kelib TurkASSR Markaziy muassasalarida ishlagan tub yerli millatlarga mansub kishilarning salmog’i 20.4 foiz bo’lgan bo’lsa, 1923 yilga kelib, ularning hajmi 24 foizga etdi. Mahalliy millat mehnatkashlarini davlat, sovet, kasaba uyushmalariga rahbarlik lavozimlariga ko’tarish okrug va nihoyalarda ham ancha sezilarli darajada bo’ldi. Masalan, 1922 yili Marg’ulon shahar ijroiya qo’mitasining raisligiga kambag’al dehqon Sobirjon Yusufxo’jaev, rais muovini etib dehqon Abdurahmon Obidjonovlar saylandilar. Shuningdek, Farg’ona ijroiya qo’mitasi a’zoligiga Qosimxonov, Xidiraliyev, Isaev, Alifboev, Aliyevlar saylandilar. 1 SGAOR.4085-f. 2-yo, 412-q, 86-v 2 O’sha joyda. 86-v. 18

Turkman viloyatida 1922 yil 114 kishi firqa – sovet rahbarlik lavozimlariga ko’tarildilar, shulardan 13 kishi mahalliy millat vakillari edi. Shunday qilib, 1918 yillar davomida Turkiston ASSRning sovet, xo’jalik ishlari rahbarligiga hammasi bo’lib 3.5 ming ishchi va 2 ming dehqon jalb qilindi. Sovet va jamoat tashkilotlari faoliyatining sifatli ravishda olib borilishi xodimlarning qobiliyatiga bog’liq edi. O’zbekistonda ko’pincha yuqori lavozimlarga ko’tarish keng jamoatchilik ishtirokida olib borildi. Nomzodlarni yuqorida ko’tarish va muhokama qilish kasaba uyushmalarining umumiy yig’ilishlarida, ishlab chiqarish kengashlarida o’tkazildi. Masalan, 1923 yil aprel – sentyabr oylari mobaynida 6 okrug bo’yicha mahalliy millatga mansub 202 ishchi rahbarlik ishlariga ko’tarildi. 1924 yilda esa bu raqam 273 tani tashkil etdi. BSSPS Turkbyuro ko’rsatmalarida ham butun kasaba uyushma tashkilotlarida rahbariy lavozimlarga ko’tarishga, ayniqsa ularga mahalliy millat mehnatkashlarini ko’proq tortish kerakligi uqtirildi. Turkiston kasaba uyushma tashkilotlari 1923 yilda 25, 1924 yilda esa 273 mahalliy millat ishchilarini rahbarlik lavozimlariga ko’tardilar. Buning natijasida davlat apparatlari mahalliy vakillar hisobiga ko’paya boshladi. Faqat Farg’ona okrugining o’zida 50foiz xodimlar mahalliylashtirildi. Mahalliy millatga mansub ishchilarni kasaba uyushmalarining rahbarlik lavozimlariga jalb etishni foiz bo’yicha olib ko’rsak, quyidagichadir: O’zbekiston bo’yicha: markaziy apparatlarda; 1925 yil – 47foiz, 1926 – 48foiz, 1927 – ma’lumot yo’q. Okrug va yezd bo’yicha: 1925 yil – 52foiz, 1926 – 62foiz, 1927 – ma’lumot yo’q. Quyi tashkilotlar bo’yicha: 1925 yil –ma’lumot yo’q, 1926 – 28foiz, 1927 – ma’lumot yo’q. Bu ma’lumotlardan ma’lum bo’ladiki, mahalliy ishchilarni kasaba uyushmasi tashkilotlariga rahbarlikka ko’tarish ancha yaxshi bo’lgan, biroq quyi tashkilotlarda bu sohada yaxshi natijalarga erishilmagan. 19

Shu yillarda ilg’or ishchi va dehqonlarni sovet, kasaba uyushmasi rahbarliklariga ko’tarish davom etayotgan bo’lsada, lekin Yevropaning xalqlarga mansub xodimlar soni hali ham ko’pchilikni tashkil etmoqda edi. O’zbekistondagi sovet tashkilotlariga rahbarlik ishlari uchun mahalliy millatga mansub ishchi va dehqonlar, foiz xisobida hisoblaganda, quyidagicha jalb etilgan: Markaziy apparatlarda: I. III - 1924 – 9foiz, I. III - 1925 – 16.5foiz, I.III - 1926 – 25.6 foiz. Okrug apparatlarida: I. III - 1924 – 30foiz, I. III - 1925 – 30foiz, I.III - 1926 – ma’lumot yo’q. Uezd apparatlarida: Faqat 2 ta uezd bo’yicha 75 foiz, boshqa uezdlarda – 100 foiz tashkil etgan edi. 1925 yili Toshkent eski shahari bo’yicha 33 kishi rahbarlik lavozimlariga ko’tarildi. Bulardan 15 kishi sovet tashkilotlariga, 2 kishi kasaba uyushma tashkilotlariga, qolgan 16 kishi boshqa ishlarga jalb qilindi. Turkiston sovet, kasaba uyushmasi apparatlari yangi kuchlar bilan, ya’ni tajribali xodimlar rahbarligida davlat muassasalarida ishlaganlar orqali ham mustahkamlandi. Masalan, 1923 yil dekabr oyida Turk MIK va XNS da 26 proktikant jalb qilingan edi. Ulardan 13 kishi o’zbek, 9 qirg’iz, 2 tatar, 2 boshqa millat vakili edi. 1923 yil 22 dekabrga kelib Turkiston markaziy apparatlarida hammasi bo’lib, 395 praktikant ishga jalb qilingan edi. Bular ichida mahalliy millat vakillaridan: o’zbeklar – 238 kishi, qirg’izlar – 194 kishi,turkmanlar – 3 kishi, tatarlar – 25 kishi, boshqa millatlardan 10 kishi bor edi. Shunday qilib o’zbeklar – 60.3 foizni, qirg’izlar – 30.1 foizni,turkmanlar – 0.8 foizni, tatarlar – 6.3 foizni, boshqa millat vakillari esa 2.3 foizni tashkil qildi. Tekshirishdan ma’lum bo’ldiki, o’sha yili respublika Markaziy idora apparatlarida praktikantlar asosan quyi lavozimlarga, keyinchalik shtatlar bo’yicha lavozimlarga o’tkazilganlar. Bularning ichida eng kuchli tashkilotchilik 20

qobiliyatiga ega bo’lganlar esa yuqori sovet lavozimlariga ko’tarilganlar. Lekin shu yillarda ham sovet, kasaba uyushma apparatlarida mahkam o’rnashib olgan shovinistik ruhdagi ba’zi rahbarlar mahalliy aholiga, ular orasidan sovet apparatlarida ishlovchi praktikantlarga shubha bilan qarar, ularning fikri hisoblashmas, birgalikda ishlash o’rniga ularni har qanday vositalar bilan ishdan chetlashtirishga o’rinardilar. Ana shunday g’oyalarga, qiyinchiliklarga qaramasdan mahalliy sovet tashkilotlari praktikantlar orqali tegishli siyosiy va amaliy tayyorgarlikdan o’tgan ilg’or ishchi va xizmatchilar hisobiga rahbariy lavozimlarni mustahkamlab bordilar. Turkiston sovetlari ishchi, dehqonlardan rahbarlik ishlariga k’tarayotgan xodimlarni o’qitish, chiniqtirish masalalarini bir necha bor muhokam qildi. 1918 yildayoq TurkistonMK da rahbarlarni tayyorlash va qayta tayyorlash sohasida dastlabki kurslar va maktablar tashkil etildi va keyinchalik ularning soni ko’paytirildi. 1918 yil dekabr oyida jumxuriyat milliy ishlar komissariatida 60 kishiga mo’ljallangan 2 oylik tashkiliy targ’ibot kursi ochildi. Bu kurs mahalliy millat vakillaridan siyosiy – targ’ibotchi xodimlar tayyorlashni mo’ljallagan edi. Keyinchalik bu kurs o’lka musulmon maktabiga aylantirildi. 1921 yil aprelida tashkil etilgan Sharq mehnatkashlari komunistik dorulfununi milliy xodimlarni tayyorlaydigan chinakam markazga aylandi. 1923 yilning bahorida unda Turkistondan yuborilgan 140 dan ortiq kishi o’qirdi. Turkiston respublikasi uchun kadrlar tayyorlash bilan Ya.M.Svedlov nomli Dorulfunun ham shug’ullanar va bu yerda 1923 yil boshida 38 turkistonlik tinglovchi bilim oldi. 1925 yil 27 sentyabr O’zbekiston kasaba uyushmasi tashkilotining yig’ilishi bo’lib, unda kurslarda o’qishni tamomlab qaytganlarni uyushmaning rahbarlik ishlariga jalb etish masalasi ko’rib chiqildi. Yig’ilishda Samarqand eski shahar kasaba uyushmasi tashkiloti raisligiga mahalliy millatga mansub Bobomurotovaning saylash tavsiya qilindi. Qashqadaryo viloyatida esa kasaba 21

uyushmasining rais muovini va tashkiliy bo’lim mudirligiga Abdurahmonov saylandi. Yangi iqtisodiy siyosatga o’tilgandan keyin sovetlar tarkibini mustahkamlash, xo’jalik faoliyatini amalga oshirish uchun ishchi va dehqonlardan yangi sanoatning turli sohalari uchun katta miqdorda mutaxassislar tayyorlash lozim bo’lib qoldi. Sanoat uchun yuqori malakali ziyoli mutaxassislar oliy va texnika yurtlarini tugatgan ishchi va dehqonlar, yoshlardan tayyorlanib qolmasdan, shu bilan birga xo’jalik – texnika, sanoat ishlariga ko’tarilgan, ishlab chiqarishdagi faoliyatini o’qish bilan olib brogan amaliyotchi xodimlar ham tayyorlana boshlandi. Sanoat proletaristi kam sonli va tarqoq bo’lgan mahalliy millat ishchilarini boshqaruv apparatiga ko’proq jalb etish juda muhim edi. U boshqaruvning butun sistemasiniommaga yaqinlashtirish, byurokratizmga qarshi kurash olib boorish imkonini berardi. Jumhuriyatda sanoatni rivojlantirishga qaratilgan yo’l esa ishchilarni rahbar xo’jalik ishiga ko’tarish zaruriyatini yanada kuchaytirdi. Ishchilarni sanoatni boshqarishga jalb etish uchun asosiy mas’uliyat sovet, kasaba uyushmalari zimmasiga tushgan edi. Amalga oshirilgan tadbirlar tufayli respublika ehtiyojlari uchun injener – texniklar va sanoatning turli sohalari uchun yuzlab va minglab iste’dodli tashkilotchilari hamda rahbarlari yetishiv chiqdi. Bular esa ilg’or ishchilarni ishlab chiqarishga, sanoatni boshqarishga ommaviy ravishda safarbar qilish orqali ularni keng jalb etish yuzasidan hukumat tomonidan olg’a surgan vazifalarni muvaffaqiyatli hal etishga imkon berdi. 1920 yilga keliboq fabrika va zavodlar boshqaruv apparatida ishchilar miqdori ko’paydi hamda mustahkamlandi. Albatta ma’lum tajribani yo’qligi va bilim hamda ko’nikmalarning yetishmasligi ishchilar sinfidan chiqqan xo’jalik rahbarlari faoliyaini qiyinlashtirirgan. Yangi “Sotsialistik” xo’jalik sistemasini barpo etish va uni boshqarishda ular ko’pincha xatolarga yo’l quyganlar, lekin shunday bo’lsada ularning ko’pchiligi davlat manfaatlarini chuqur tushunib, xo’jalikka rahbarlik 22

san’atini egallashga astoydil xarakat qildilar. Zavod fabrikalardan chiqqan rahbar kadrlar o’z kollektivi, ishchi do’stlari tomonidan ruhiy – ma’naviy madad olib turdilar. Ishchi kollektivlari o’z kadrlarini nazorat etib turdilar. 1923 yilda Turkistonda 420 korxona mavjud bo’lib unda 218 injener, 202 – texnik mutaxassis ishlar edilar va ularning aksariyat ko’pchiligi ayni shu korxona va tashkilotlardan chiqqan edilar. O’quv yurtlari esa korxonalarning toboro oshib borayotgan talabini qondira olmas, shu boisdan ham ma’muriy va tashkilotchi xodimlarning ko’pchiligi ko’tarilganlar orasidan tayinlanardi. Shu tufayli rahbarlikka ko’tarilgan ishchi va dehqonlarda maxsu tayyorgarlik yetishmasdi, biroq tashkilotchilik qobiliyatlari, yuksak g’oyaviylik, inqilobiy jo’shqinlik, xalq manfaatlariga sadoqat kuchli edi. Ishchi va dehqonlarni asosiy ishdan ajralmasdan turib vazirlik, transport, qurilish, ishchi – dehqon inspeksiyasi, communal xo’jalik bo’limlari va hakozolarning amaliy faoliyatiga jalb etishga katta ahamiyat berilgan edi. Ular ancha tajribali shaxslarning rahbarligida davlat va xo’jalik ishlarini boshqarish sohasida dastlabki ko’nikmalarni egallay boshladilar. Kadrlarni lavozimlarga pastdan yuqoriga ko’tarishni kasaba uyushmalari ham amalga oshirganlar, lekin ishchilarni korxonalar qo’mita yacheykalari orqali ko’tarish usuli ustun bo’lgan. Korxonalarga yuqori qo’mita organlarining taqsimi berilgan bo’lib, yacheykalarda yuqoriga ko’tarish bo’yicha maxsus komissiyalar tashkil etilar, nomzodlarni ishlab chiqarish kengashlarida ham muhokama etishar edilar. Lekin bunda bir qator xatolarga ham yo’l qo’yilgandi. Shu sababli O’zbekistonda kadrlarni yuqori lavozimlarga ko’tarish ishini kompleks tekshirish o’tkazilib turilgan. Tekshirishlar shuni ko’rsatdiki, rahbariy lavozimlarga ko’tarilganlardan atigi 60 foizidan ratsianal tarzda foydalanardi. Ularga o’zlari yuborgan muassasalarning rahbarlari tomonidan yordam berilmaganligi, o’qish va tajriba almashinuvining biror – bir shakli mavjud emasligi shuga olib keldiki, yuqoriga ko’tarilganlarining bir qismi o’zining yangi vazifalarini bajara olmagach, yana ishlab chiqarishga qaytib ketdi. Yuqoriga 23

ko’tarilgan ishchilar ularni tavsiya etgan o’z jamoalari oldida hisobot berishi ham qoniqarli yo’lga qo’yilmagan edi. Ular asosan firqa yig’ilishlarida hisobot berardilar xolos. Sanoat, xo’jalik apparati “praktikantlik”, ya’ni zavod, fabrika, korxonalarda tajribali xodimlar rahbarligida ishlash orqali ham yangi kuchlar bilan mustahkamlandi. Proktikantlar zavod va fabrikalarda ishlash jarayonida boshqarish masalasiga ega bo’ldilar. Zarur bilimlarga, malakaga ega bo’lgach, praktikantlar doimiy ishga qo’yilgan. O’rta Osiyo xo’jalik xodimlari va qizil direktorlari kurslari tashkil etilib, unga ishlab chiqarishda kamida besh yillik va uch yillik firqa a’zolik stajiga ega bo’lgan tub yerli millatlarga mansub erkak hamda xotin – qizlar qabul qilingan. Misol, Samarqand ip – gazlama fabrikasi qoshida 30 kishiga mo’ljallangan texnika kursi ochilgan bo’lib, 28 o’zbek, 2 yahudiy bor edi. Shuningdek, 3 ta fabrika – zavod maktabi ochilgan bo’lib unda 203 kishi o’qir edi. Bundan tashqari yangi iqtisodiy siyosatga o’tish yillrida yuzlab mahalliy millatga mansub yosh ishchi va dehqonlar chet ellarga ayniqsa, Germaniyaga o’qishga yuborildi. Chunki sanoatini tiklash, rivojlantirish va uni boshqarish uchun yuqori malakali kadrlar bilan ta’minlash kerak edi. Masalan, 1922 yilga kelib yuzlab o’zbekistonlik yoshlar Germaniyaga o’qishga yuborildi. Xullas, mazkur masala bo’yicha olib borilgan ishlar natijasida sanoat, xo’jalikni boshqarish borasida talaygina tadbirlar amalga oshirildi, praktikantlar orqali tegishli amaliy tayyorgarlikka ega bo’lgan ilg’or ishchi va dehqonlaryuqori lavozimlarga ko’tarildilar. II. Bob. O’zbekiston xalq xo’jaligi tarmoqlari uchun rahbar xodimlarni etishtirishda yuqori lavozimlarga ko’tarish amaliyotining roli. 24

II. 1. Davlat boshqaruv tashkilotlariga mehnatkashlar vakillarini rahbariy ishlariga ko’tarish. O’zbekistonda mahalliy rahbar kadrlarni shakllantirish, ularning pastdan yuqori lavozimlarga ko’tarish 20 – yillarning ikkinchi yarimida va 30 – yillarda yuz bergan nihoyatda og’ir, murakkab, o’ta ziddiyatli davrda davom etdi. Albatta jamiyatdagi bu ziddiyatli, mushkul holat kadrlar taqdiriga katta ta’sir etmay qolmadi. Sovet tuzumi sotsializm komminizm g’oyalar bilan bo’yalob va sug’orillib jozibali shiorlarga cho’lg’anib mehnat ahliga farovon hayot, osoyishtalik, katta baxt, umuman yorqin kelajak yaqinlashmoqda degan va’dalar berib, xalqning ko’pchiligini o’ziga torta oldi va ularga ishonch va yaxshi umidlar paydo bo’lishiga erishdi. Shuning uchun ham tarixiy voqealarni yoritishga ularni yopib ham, uni qoralab, yomonlab ham bo’lmaydi. Vatanimiz tarixini to’la – to’kis, unga hech qanday g’oyaviy kiboslar kiydirmasdan, yoki buzib ko’rsatmasdan faqat salbiy tomonlarni pesh qilmay o’rganishimiz va uni xalqning ma’naviy mulkiga aylantirishga erishmog’imiz kerak 1 . Davlat, xo’jalik jamoat tashkilotlarga tub yerli xalqlarimiz vakillarini turli rahbar lavozimlariga ko’tarish masalalarni ko’pchilik kadrlarni tashabbuzkorligini, g’ayrat – shijoatlarini, ishda yaxshi faoliyat ko’ssatganliklarni puxta, hissiyotlarga berilmasdan, chuqur mulohazalar bilan har tomonlama o’rganishimiz va xolisanlillo tahlil etishimiz maqsadga muvofiqdir. Shundan ekan biz tadqiq etayotgan yillarda mutahassislarni, ziyolilarni, rahbar kadrlarni tayyorlash, tarbiyalash va ular orasidan qobiliyatlilarni rahbar lavozimlarni kutarish borasida sovet hukumati qabul qilgan qarorlar va qoqnuniy kuchga ega bo’lgan boshqa hujjatlarning ijobiy roli va barcha rasmiy jamoat tashkilotlarning amaliy faoliyatlarini tan olgan holda, yo’l qo’yilgan hatto va kamchiliklarni ham ko’rsatib o’tishimiz lozim. 1 Xalq so’zi, 1991 – yil 2 – noyabr. 25

O’zbekistonda 20 – yillarning o’rtalariga kelib, davlat, hukumat organlariga mahalliy xalqning ilg’or kayfiyatdagi o’z vakillari rahbar ishlarga yuborildilar, mamlakatning siyosiy, iqtisodiy va madaniy sohalardagi yutuqlari ko’pincha ularning faoliyatlari bilan boog’liq edi. Mahalliy rahbarlarning xizmatlari tufayli milliy davlatchilik tuzumalari yuzaga kela boshladi. 1925 – yil 13 – 17 – fevral kunlari Buxoro shahrida ishchi, dehqon va askar deputatlari sho’rolarining I Umumo’zbek ta’sis qurultoyi bo’lib o’tdi va unda O’zbekiston Sovet Sotsialistik jumhuriyati barpo qilish to’g’risidagi deklaratsiya e’lon qilindi. Qurultoyda saylangan jumhuriyat oliy hokimiyat organi – Markaziy ijroiya qo’mita (MIK) I sessiyasi dastlabki yig’ilishida 26 kishi – hay’at a’zolari, besh kishi ha’yat a’zoligiga nomzod etib saylandi. Hay’at a’zolardan 19 kishi a’zolikka nomzodlardan 4 kishi mahalliy millat mehnatkashlarining eng ilg’or vakillari edi 1 . Shahar va qishloqlarda keng mehnatkashlar ommasining mamlakatni rivojlantirishda faol ishtirok etishga jalb etish sovet, xo’jalik, kasaba uyushma, koopirativ organlariga yerli aholi xodimlarini g’oyat keng jalb etish masalasi nihoyatga muhim va zarur edi. Bu vazifani esa mas’ul va rahbarlik ishiga asosan ishchi va dehqonlar ommasi orasidan chiqqan tadbirkorlarni ko’tarish yo’li bilan hal qilish mumkin edi. Natijada faqatgina 1925 – yilning 3 oyi mobayinida Markaziy tashkilotlarga 250 dan ziyod ishchi va dehqonlarni rahbarlik ishiga ko’tarish amalga oshirildi, ularning yarmidan ko’prog’i mahalliy millat vakillari edi. Biroq shuni alohida ta’kidlash lozimki bu davrda mahalliy millat vakillarini yuqori lavozimlarga ko’tarish ancha sust darajada bajariladi. Masalan, 1925 – yilda Toshkent okrugi bo’yicha rahbar lavozimlarga ko’tarilgan 125 ishchining atigi 4,5 foizi mahalliy millat vakillari edi, xolos. O’lka va okrug Markaziy muassasa va korxonalarida mahalliy millatga mansub kishilar foiz bo’yicha quyidagicha raqamni tashkil etadi: o’lka markaziy muassasa, korxonalarida – 15,7 foiz; 1 Eshto’xtarov X. milliy qadriyatlar xalq dushmanlari. “Fan va turmush” . 1991 – yil № 24 – bet. 26

viloyatlarda – 28 foiz; uyezdlarda – 54,3 foiz va boshqa joylarda 14,4 foiz. 1926 – yil may, dekabr oylarida Toshkent okrug Qizil Sharq nohiyasida mahalliy millatga mansub 203 kishi kasaba uyushmasi ishlariga jalb etildi 1 . 1926 – yil 26 – may bo’lib o’tgan xalq maorifi xodimlarining O’lka kengashida A.Ikromov bunday dedi: “Oxirgi vaqtlarda juda ko’p ishchi va dehqonlar sovet ishlarga ko’tarildi. To’g’ri ular, hali ayrim ishlarni yaxshi bilishmaydi, aytaylik, buxgalteriya hisob – kitob masalalarini tushunishmaydi, lekin bu eng asosiysi emas va ular ishchi va dehqon xohish – irodalarini hamma vaqt a’lo bajarishga tayyordirlar.” O’sha yili mart, iyul oylarida O’zbekiston bo’yicha birinchi marta pastdan yuqoriga ko’tarish ishlari qanday olib borilayotganligi sarhisob qilindi. Natijada dehqonlarni rahbarlik lavozimlariga ko’tarish asosan Farg’ona, Toshkent, Samarqand va Zarafshon viloyatlarda olib borilayotganligi ma’lum bo’ldi. Buni quyidagi keltirilgan jadvaldan bilib olish mumkin. Ko’tarilganlik haqida ma’lumot. 4 ta viloyat; Farg’ona, Zarafshon, Toshkent, Samarqand bo’yicha. Ma’lumotlar Millati Sinflar Ko’rilganlar O’rta Quyi ma’lumot Kam savodli Savodsiz Mahalli y Yevropalik Ishchi Dehqon Xizmatc hi Uchta viloyat bo’yicha 106 8 9 45 4 34 73 71 10 25 24 7 20 - - 8 2 2 Samar qand vil 130 25 69 45 4 42 100 91 12 27 Hammasi b.b Ko’rinib turibdiki hammasi bo’lib 130 kishi rahbarlik ishlariga ko’tarilgan bo’lsa, shulardan faqat 42 kishigina mahalliy millat mehnatkashlari vakillari edi xolos. Shu yillarda O’zbekiston kasaba uyushmalari tashkilotlarida yuqori lavozimlariga ko’tarilish ishlari qay darajada olib borilayotganini quyidagi jadvalda bilsak bo’ladi. 1 Toshkent viloyati partiya arxivi. 193 – P, 1 – Yo , 28 – H, 1 – V. 27

Farg’ona, Toshkent, Samarqand okruglari bo’yicha ma’lumot. Tashkilotlar nomi I.VII. 1925 –yil – I.VIII. 1926 – yil ko’tarilgan hisobi. Umumiy foiz ko’tarilgan hisobi. Mahalliy Yevropalik Mahalliy Yevropalik Soyuzning markaziy apparati 7,4 52,6 48,1 51,9 Okruglarning apparatlarida 52.0 48 62,4 37,6 Bu ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki 1925 – yildan 1926 – yilgacha mahalliy millatga mansub kishilarni kasaba soyuz uyushmalarining rahbarlik laxozimlariga ko’tarish biroz ko’paygan. 1927 – yil noyabr oyida O’zbekiston kasaba uyushmasi tashkilotlarda yuqori lavozimlarga ko’tarish qanday olib borilganligi tekshirildi. Tekshirishdan ma’lum bo’ldiki, Andijon, Farg’ona va boshqa viloyatlarda uyushmaning rahbarlik lavozimlarida va uning apparaida ishlovchi xodimlarning ko’pchiligini mahalliy millatga mansub kishilar tashkil qilgan. Bu davrda davlatni boshqarishga tub yerli aholi vakillarini yanada ko’proq jalb etish yo’li bilan sovet, kasaba uyushmasi appariti hamda jamoat tashkilotlarning ommaga yanada yaqinlashish imkoniyatlari tug’ildi. Eng ilg’or mehnatkash vakillarini rahbarlik lavozimlariga ko’tarish izchil olib borilayotgan bo’lsada, hali bu talabga javob bera olmas edi. Chunki o’sha vaqtda davlat ishlari, jumladan rahbar lavozimlarga ko’tarish ko’proq partiyaning ko’rsatmalari asosida, Moskva hukmi bilan hal qilinardi. Buning natijasida davlat idoralarining mutaxassislari, xodimlari ko’proq yevropaliklardan iborat bo’lib qoldi. Masalan, 1925 yilda O’zbekistonning 24 markaziy tashkilotlarida tekshirish olib borilganda, bulardan 1500 xodim ishlashi ma’lum bo’lib, shulardan 1163 tasi rus millatiga mansub kishilar ekanligi aniqlandi. Zarafshon viloyat tashkilotlari mutaxasssis xodimlarning qariyb 100 foizini yevropaliklar tashkil qilar edi. 28

Xukumatning 1927 yil 7 martda qabul qilgan “Ishchi va dehqonlarni davlat apparatiga ko’tarish borasidagi navbatdagi vazifalar” to’g’risidagi qarordan so’ng rahbar xodimlarni tarbiyalashga, ularni yangi ishlar ayniqsa keng quloch yoydi. Yuqori tashkilotlar, davlat idoralari kasaba uyushmalardan ishlab chiqarish kengashlarida ishtirok etuvchi faollarning quyi tashkilotlardagi ishini har tomonlama o’rganishni, rahbarlikka ko’tarish ishini qat’iyan yaxshilashi, shunday ishchilarga zarur yordam ko’rsatilishini talab qildi. Bunda yangi mutaxassislar, ziyolilarni pastdan yuqoriga ko’tarish muhim ahamiyatga ega ekanligi ta’kidlandi. Sovet kasaba uyushmasi, xo’jalik ishlariga ishchi, mehnatkashlardan yanada ko’proq ko’tarish zarurligi uqtirildi. Sovet apparatiga va boshqa tashkilotlarga O’zbekistonning asosiy xalqlari, ishchi – dehqon ommasining keng qatlamlarini jalb etish darajasi anashu tashkilotlardagi byurokratik tuzilishlarga qarshi kurashga ko’proq bog’liq edi. Xukumat ishchi, dehqonlarni rahbar lavozimlarga ko’tarishdagi ma’muriyatchilikka asoslangan to’siqlarni tezroq sindirib tashlash lozimligini uqtirdi, bunda ayniqsa yerli aholi vakillariga alohida e’tibor berish kerakligi ta’kidlandi. Rahbarlikka ko’tarishda tashabbus sovetlar, kooperatsiya va muassasa rahbarlari ixtiyorida saqlandi. Xalq vakillarini yuqori lavozimlarga ko’tarish sovet apparati, xojalik tashkilotlari uchun xodimlarni yetishtirish va tarbiyalash usuli cifatida mahalliy millatlar mehnatkash ommasining boshqa xalqlar bilan baynalminal jipslashuvi vositasi bo’lib xizmat qilishi kerak edi. Buni quyidagi ma’lumotlardan bilsa bo’ladi: 1927 yil dekabr oyida kelib O’zbekiston davlat apparatida xodimlarning 61.9 foizi ruslar, 24.7 foizi mahalliy millat vakillari tashkil etgan. O’tmish qoldig’i sifatida tub yerli aholiga mansub faollar bilan Yevropaliklar o’rtasidagi ishonchsizlik hali bir qadar saqlanib qolgan edi. Ana shu holat ular o’rtasida haqiqiy do’stlik, o’rtoqlik aloqalarini o’rnatishga to’siq bo’ldi. Markaziy 29

boshqaruv apparatida mustahkam o’rnashib olgan ovrupaliklarning ba’zilari milliy siyosatni, xalqlar o’rtasidagi do’stlikni buzmoqda edilar. O’zbekiston hukumati jumhuriyatda millatlararo munosabatlarni yaxshilash turli millatlarga mansub kadrlar o’rtasida to’g’ri, ishonchli o’rtoqlik munosabatlarini kuchaytirish maqsadida bir qator tadbirlar belgilanadi. Jumladan, rahbar lavozimlarga yangi ko’tarilgan yosh kadrlarning siyosiy, nazariy, madaniy, ilmiy saviyalarini oshirish sohasida aniq rejalar belgiladi. O’zbekiston hukumati mahalliy tashkilotlarga ishchilarni ko’tarishni kuchaytirish, shuningdek, ko’tarilgan ishchilarning madaniy va siyosiy darajasini oshirish hamda ularni yangi ish joyida muhim qilish bo’yicha ish olib borishni ta’minlashni topshirdi. Shu maqsadlarda muassasalar rahbarlari yangi ko’tarilgan xodimlarga berkitib qo’yildi, savdsizliki tugatish maktablarida esa maxsus kechki va kunduzgi kurslar ochildi. 1927 yilda Buxoro okrugida Lenin nomli sovet maktab – kursi ochildi. Kurs 100 kishiga mo’ljallangan bo’lib, unga shu yili 82 kishi qabul qilindi. Bulardan 72 tasi erkak, 10 tasi ayol edi. Milliy takbi bo’yicha: O’zbeklar – 60 kshini, tojiklar – 2, tatarlar – 4, uyg’urlar -1, boshqa millatlar esa 15 kishini tashkil qilgan edi. O’sha yili eski Buxoro shahrida 60 kishiga mo’ljallangan 2 oylik yuqori lavozimlarga ko’tarish kurslari ochildi. Kurslarga 2 oy mobaynida 620 soat dars o’tilishi rejalashtirildi. 1929 yil 30 oktyabrda Behbudiy (hozirgi Qarshi shahri) shahrida ham sovet tashkilotlariga rahbarlikka ko’tarish bo’yicha maxsus ishchi dehqonlar kursi ochilib, unda 175 kursant tahsil oldi. Shunday qilib, 1930 – 1931 yilarda hamma viloyat va nohiyalarda sovet xodimlarini tayyorlovchi kurslar ochildi. 1 oktyabrda O’zbekiston markaziy ijroiya qo’mitalari uchun 9 oylik kurs ochildi. 30

Tub yerli aholining rahbar lavozimlarga ko’tarish muammosini tezroq va sifatliroq hal qilish uchun 1928 yil 26 iyulda O’zbekiston hukumati maxsus qaror qabul qildi. Jumhuriyat, sovet, kasaba uyushmasi tashkilotlari yuqoridagi qarorni amalga oshirish uchun ilg’or ishchi va dehqonlarni rahbar ishlarga ko’tarish ishlariga katta e’tibor berdilar. Chunonchi, 1923 yil 268 ishchi rahbarlik ishiga ko’tarildi, shulardan 108 nafari mahalliy millatga mansub edi. 1928 yil sentyabr oyida O’zbekiston hukumati Markaziy apparatlarida 2037 xodim ishlagan bo’lsa, shulardan 23.3 foizini mahalliy millatga mansub xodimlar, 9.6 foizini ishchilar, 9.6 foizini dehqonlar tashkil etgan edi. Bu misollar shundan dalolat berar ediki, rahbarlik lavozimlarida tub aholi vakillari nihoyatda kam edi va aksincha, ko’p joylarda ularning soni yildan – yilga kamayib ketayotgan edi. Rahbarlik lavozimlariga ko’tarilayotgan kishilarning ishchanligi, siyosiy jihatdan etukligi, tashkilotchilik qobiliyati, savodliligi darajasi mazkur sohadagi ishning natijasini belgilab berardi. Birinchi besh yillik boshlaridayoq jumhuriyatda xalqqa cheksiz sodiq, topshirilgan ishni sidqidildan bajarishga qodir iste’dodli rahbarlardan katta otryadi yetishib chiqdi. Bu sovet ziyoli xodimlarni tayyorlashning yangi, ilgari ma’lum bo’lmagan shakli sifatida keng miqiyosda yoyildi. 20 – 30 yillarda tub yerli aholidan o’sib, yetishib chiqayotgan hukumat, davlat, xo’jalik apparati xodimlariga ishonchsizlik alomatlari ham borligini ta’kidlash lozimdir. Bu narsa ayniqsa ayrim rus millatchilarning O’zbekistondagi davlat boshqaruv tizimlarida mustahkam o’rnashib olib, shovinistik siyosat olib borishlarida ko’rindi. Yuqori lavozimlarga ko’tarish borasida 20 – yillarning oxirlariga kelib ma’lum tajriba to’plagan edi. Shuning uchun ham bu tajribani umumlashtirish va targ’ib etish maqsadida maxsus konferensiyalarni o’tkazish juda muhim edi. Masalan, 1929 yil 30 dekabrda Toshkentda ishga yangi ko’tarilganlarning shahar 31

korxonalari jamoalari tomonidan rahbarlik ishiga 143 xodim ko’tarilganligi qayd etildi. So’nggi yillarda O’zbekiston hukumati Markaziy apparatidagi rahbarlik lavozimlariga 116 kishi ko’tarildi, bu 6.7 foizni tashkil qilardi. Ko’tarilganlarning 40.5 foizi o’zbeklar, 6.9 foizi tojiklar, 7.7 foizi qozoqlar, 1.7 foizi yahudiylar, 2.6 foizini boshq millat va 46.6 foizi yevropaliklar tashkil qilardi. Bu 116 kishining 82.1 foizi ishchilar, 8 foizi batraklar va 9.9 foizi dehqonlar edi. Pastdan yuqoriga ko’tarish natijasida sovet, xo’jalik, kasaba uyushmasi apparatlaridagi ishchilarning soni oshib bordi. Ammo, qilingan ijobiy ishlar qatorida xato va kamchiliklar ham mavjud edi. Sotsialistik qurilish dasturini ro’yobga chiqarishda Kommunistik partiya markaziy o’rinni ishchilar sinfiga ajratdi. Ammo, shuni ta’kidlash lozimki, hukmron siyosiy rahbariyat ko’pincha ishchilar sinfi nomidan niqob sifatida foydalangan edi. Aslida u partokrotiya oliy tabaqalari tor doirasining manfaatlariga javob beruvchi siyosat yurgizgan edi. Bu narsa ayniqsa 20 – yillarning ikkinchi yarmidan, Stalin totalitar tuzumi qaror topgan vaqtdan boshlab yaqqol ko’zga tashlana boshladi. Boshqa tomondan olganda Kommunistik partiya “ishchilar sinfining rahbarlik va yo’naltiruvchilik roli to’g’risida”gi shiorlarini niqob qilib, ishchilar ommasini o’zining miqiyosda olib borilgan sotsial eksperimentlarini amalga oshirish uchun jalb etishga muvaffiq bo’ldi. Lekin, shunday bo’lishiga qaramaymahalliy ishchilar orasidan yirik arboblar yetishib chiqdi. Partiya ishiga ko’tarilganlarning 40 foizini kasaba uyushmalarining 34.6 foizi mahalliy millat mehnatkashlari edi. Biroq ishchi – dehqonlarni rahbarlik lavozimlariga ko’tarishda jiddiy nuqsonlarga ham yo’l qo’yildi. Pastdan yuqoriga ko’tarish ko’pincha cabinet doirasidan tashqariga chiqmadi. Ko’tarilgan kishilar bilan ishlash, ularning hisoboti yig’ilishlarida eshitilmadi. Natijada ular ko’pincha ishlab chiqarishdan ajralib qoldilar, tashkilot rahbarlari ularga nisbatan e’tiborsizlik bilan qarab “mayli 32

ishlay bersin, keyin ko’ramiz” qabilida ish tutdilar. Natijada ularning ayrimlari yana o’zlarining avvalgi ish joylariga qaytishga majbur bo’lar edi. Massalan, 1925 – 1929 yillar mobaynida Markaziy apparatga rahbarlik lavozimlariga ko’tarilgan 55 kishining 30.9 foizigina apparatda saqlanib qolgan bo’lsa, 18 foizi esa okruglarga past ishlarga yuborildi. Davlat apparatini sog’lomlashtirish uni malakali, iqtidorliva qobiliyatli xodimlar bilan ta’minlash ham eng muhim vazifalardan biri bo’lib qolmoqda edi. 20 – yillarning oxiri 30 – yillardan boshlab, boshqarishning ma’muriy buyruqbozlik usuli boshlangan davrda rahbar lavozimlarga ko’tarish borasida to’plangan shu tajriba katta ahamiyat kasb etdi. Ammo, 1930 yili ijtimoiy jihatdan yot unsurlardan tozalash bahonasi bilan jumhuriyat, shahar, nohiya muassasalari apparatidan 1082 kishi bo’shatildi. Ana shunday usulda boshqaruv apparati “Tozalash” vaqtida rahbar lavozimlarga ishlab yurgan kishilardan 21.4%ni “nojo’ya ishlari” uchun, 3.9 foizi “jinoyat ishlari” uchun 10.4 foizini “sinfiy dushmanlar” bilan aloqada bo’lganlar, 5.0 foizini “aroqxo’rlikka” berilganlik uchun degan gunohlar qo’yib rahbariy lavozimlardan tushirishdi. Rahbarlik lavozimlariga ko’tarilgan mahalliy millat vakillarining eng ilg’or namoyandalarini “xalqa dushmani”, “sinfiy dushman”, “chet el bilan aloqada bo’lgan” degan tamg’a bilan ta’qib qilish boshlandi, qamashlar avjiga chiqdi. Bu dahshatli taftishdan ko’plab halol va sofdil odamlar tuxmat qurboni bo’ldilar. 33

II.2 Ilg’or ishchilarni sanoat sohalarida rahbarlik lavozimlarga ko’tarish. 20 – yillarning o;rtalariga kelib O’zbekistonda vayron bo’lgan xalq xo’jaligini tiklash ishlari davom ettirildi. Bu esa mamlakatni industriyalashtirish, sanoati yuksak davlatga aylantirish uchun zarur shart – sharoitlarni yaratib berdi. O’zbekistonda hech inkor qilinishi mumkin bo’lmagan industriyalashtirish natijasida yangi zavod va fabrikalar qurildi. Masalan, Samarqand va Farg’ona shaharlarida ip – gazlama fabrikalari, Toshkentda to’qimachilik va tamaki zavodlari va yana boshqa ko’plab korxonalar qurildi va ishga tushirildi. Shu bilan birga bu yerda sanoatning yangi sohalari paydo bo’la boshladi, yangi mashina va uskunalar keltirildi, sanoatning taraqqiy etishi jonlandi. Bularning barisi sanoatning barcha tarmoqlari uchun o’z ishiga sadoqatli, shu bilan birga malakali, iqtidorli milliy kadrlarni tayyorlash va tarbiyalashdan iborat muhim vazifalarni bajarishni talab qilardi. Sho’ro hokimiyatini mustahkamlash manfaatlari avvalo davlat, xo’jalik faoliyatini amalga oshirish uchun mehnatkash xalqning eng munosib va qobiliyatli namoyandalarini rahbarlikka ko’tarish, ta’lim berish va tarbiyalashni talab qilar edi. Bu yillarda ishchilar sinfi orasidan ko’plab ziyrak idrokka va tanqidiy mulohaza yuritishga qodir bo’lgan, yangi tizimga sadoqatli, shovqin – suronsiz, ijodiy hamkorlikni astoydil va ahl ishlash mahorati bilan qo’sha oladigan kishilar yetishib chiqdi. Aynan ana shunday kishilarni minglab ishchilar orasidan topib, ularga madad berib, sanoatning rahbarlik lavozimlariga ko’tarishni juda zarur edi. Ilg’or ishchilarni rahbar ishlariga ko’tarish kasaba uyushmalari, komsomol tashkilotlari tomonidan keng ravishda olib borildi. Chunonchi, Toshkent oziq – ovqat sanoati xodimlari kasaba uyushmasi 1923 – 1924, 1925 yillar mobaynida 21 kishini ishlab chiqarishga rahbarlik ishlariga ko’targan bo’lsa, 1926 yilga kelib bu raqam 24 kishini tashkil etdi. shu yillarda Zarafshon okrugi to’quvchilar 34

uyushmasi paxta zavodlari direktorligi lavozimlariga 7 kishini ko’tardi. Biroq bulardan faqat 1 kishigina mahalliy millatga mansub edi xolos. 20 – yillarning ikkinchi yarmida ishchilar sinfining eng iqtidorli, qobiliyatli vakillarini rahbar lavozimlariga ko’tarish yanada kuchaydi. Ammo afsuski, bunda mahalliy millat vakillarini lavozimga tavsiya etish jarayoni ancha sust bo’ldi. Shu davrda paydo bo’lgan ishlab chiqarish kengashlari va komissiyalari ishchilar sinfining mehnatdagi ko’nikmalari va siyosiy faoligi ancha o’sganligining yorqin nishonasi edi. Ular ishchilar sinfining keng ommasini ishlab chiqarishni boshqarish uchun jalb etish imkonini berdi. Bu kengashlarda mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishni rivojlantirish, ishga sababsiz chiqmaslikka qarshi kurash, mahsulot sifatini yaxshilash, tannarxni pasaytirish singari masalalar muhokama qilindi, mavjud kamchiliklar ochib tashlandi. O’rta Osiyoda ishlab chiqarish komissiyalari va kengashlari 1924 – yilning ikkinchi yarmidan boshlab tuzila boshlangan edi. Ularni birinchi bo’lib Sulukta toshko’mir konlarining konchilari tashkil egan edilar. Shu yil oxiriga kelib O’zbekistonning 30 dan ortiq korxonasida, jumladan O’rta Osiyo temir yo’lida ishlab chiqarish komissiyalari mavjud edi. Agar 1925 – yilning 1 – yanvariga kelib O’zbekistonda 118 ta sanoat korxonasi borligini hisobga olsak, demak, shu vaqtga kelib jumhuriyat korxonalarining qariyib uchdan birida shunday komissiyalar ishlab turgan. 1925 – yildan boshlab O’zbekiston ishlab chiqarish komissiyalari va kengashlarini tashkil etish jarayoni yanada keng miqyosda avj oldi. O’zbekistonda Toshkent va Farg’ona okruglari ma’lumotlariga ko’ra 1925- yil 20 – mayda ishlab chiqarish komissiyalari a’zolarining atigi 40 foiz ishchilardan iborat edi. 1926 – yil boshlarida mamlakatda ishlab chiqarish komissiyalar va kengashlari ishga sanoat bo’yicha jami ishlovchilarning salkam 10 foizi qamrab olingan edi, xolos. 35

1927 – yil boshlarida O’zbekiston kasaba ittifoqi tashkiloti pryeidiumi, Farg’ona, Toshkent va Samarqand okruglari ishlab chiqarish kengahlari va komissiyalar faoliyatlari to’g’risida ma’ruzalarni eshitib, qaror qabul qildi. Unda ishlab chiqarish kengashlari va komissiyalarida ishlab o’zini ko’rsatgan eng ilg’or qobiliyatli ishchilarni pastdan yuqoriga ko’tarish kerak deb ta’kidlandi. Bundan keyin ko’pgina zavod va fabrikalarda, jumladan 66 – sonli paxta tozalash zavodida ilg’or ishchilar ma’muriy – texnik ishlarga ko’tarildilar. Shuningdek, 25 – sonli paxta tozalash zavodida ham ishlab chiqarish kengashlari tomonidan to’rt o’zbek ishchisi o’z malakasini, bilimini oshirish uchun ko’tarildi, ulardan ikkitasi tezda boshqarish ishini egallab oldi. Industiyalashtirishning datlabki yillarda tashkil etilgan ishlab chiqarish kengashlari va komissiyalari ishchilar uchun o’z korxonalaridagi ishlab chiqarishning muayyan masalalariga davlat nuqtaiy nazardan turib yondashishning sinalgan maktabiga aylandi. O’zbekiston hukumati tomonidan olib borilgan juda katta ishlar natijasida jumhuriyat sanoat ishchilarining miqdori yildan - yilga o’sib bordi. 1928 – yil davlat sanoat tarmoqlarida 15320 ta ishchi mavjud bo’lib, ularning 51 foizini mahalliy millat xalqlarining ishchilari tashkil etgan edi. Shu bilan birga ishchilarning davlat boshqaruv organlari, xo’jalik, sanoat korxonalarida ishtirok etishi jarayonida ham jonlanish yuz berdi. Bu esa sanoatning turli tarmoqlarini g’ayratli rahbarli, iste’dodli tashkilotchilar, ishlab chiqarish komandirlari bilan ta’minlashda muhim rol o’ynadi. 1920 – yillarning oxirlaridan boshlab ishchilarning ma’muriy xo’jalik lavozimlariga ko’tarish ishi ayniqsa jonlandi. Toshkent, Andijon va Buxoro okruglarning kasaba uyushmalari tomonidan 1927 – yilning o’rtalarida rahbar lavozimlariga 44 ishchi va dehqon ko’tarilgan. Ulardan 30 kishi qo’mita a’zosi; 5 kishi qo’mita a’zoligiga nomzod, 3 kishi LKSM a’zosi, 6 kishi partiyasiz edi. Shuningdek ko’pgina ishchilar jumhuriyatdagi eng yirik sanoat korxonalarining injener – texnik va rahbarlari lavozimlariga saylandilar. Masalan, 36

ishchi Said Xodjayev o’zbeklar orasidan birinchi injener – elektrik darajasiga erishdi, ishchi usmon aliyev Andijon okrug ijroiya komitetining ma’muriy xo’jalik bo’limining mudiri, yog’ – moy zavodi ishchisi Hasanboyev Farg’ona oziq – ovqat kasaba soyuzi byurosining raisi, ishchi muxtor Saidov “Santo” neft konining boshqaruvchisi, N. Chashixin “Santo” neft konining boshqaruvchisi bo’ldi, ishchi Akram Turdiyev uning o’rinbosari qilib taynlandi, ishchi Ashur Urtamov Samarqand yog’ – moy zavodini komiteti raisligiga ko’tarildi va xakazo. Sanoat va xo’jalik apparatini mahalliylashtirish natijasida tub yerli millatga mansub ishchilarning soni oshib boraverdi. Shunday qilib, industiyalashtirishning dastlabki bosqichidayoq o’zbekiston hukumati sanoatni rivojlantirishda, sanoatning turli sohalri uchun rahbar kadrlarni shakllantirish va injener – texnik ziyolilarini tayyorlash va tarbiyalashda sezilarli muvaffaqiyatlarga erishdi. Fikrimizning dalili sifatida quyidagi misolni keltirish mumkin: Toshkent okrugining o’zidagina 1928 yilning iyul – avgust oylarida kasaba uyushmalari tomonidan sanoatning rahbar lavozimlariga 268 ishchi ko’tarildi, ularning 108 nafari mahalliy millatlarga mansub edi. Pastdan yuqoriga ko’tarilganlardan Akramov – Okrug xalq ta’limi bo’limi mudirligiga, Gluxov – eski shahar qizil sharq ustaxonasi boshlig’inin o’rinbosari lavozimlariga tayinlandilar. Sirdaryo okrugi Xovost rayonida mashinasozlik sanoati bo’yicha 11 kishi har xil yuqori ishlarga jalb etildi. Bulardan 5 kishi o’zbek ishchisi, 7 kishi qo’mita a’zosi edi. Umuman 1928 yilning 11 oyi mobaynida O’zbekiston Markaziy apparatlarida 116 ishchi va dehqon rahbar lavozimlarga ko’tarildilar. Ulardan 16 tasi korxona, muassasalarning rahbarlik ishlariga, 54 tasi xalq komissarliklari va sanoat bo’limlarini boshqarishga jalb etildi. Bularning 53 tasi mahalliy millatga mansub kishilar edi. Rahbarlikka ko’tarishning ommaviy bo’lishini ta’minlashda 30 – yillarning o’rtalarida hukumat organlari tomonidan ishchilar sinfi ijodiy faolligini oshirishga 37

yo’naltirilgan tadbirlarning amalga oshirilishi juda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Ular orasida ishlab chiqarish kengashlari ishchilarini sanoatda komandirlar lavozimlariga ko’tarish uchun rezerv sifatida tayyorlanish ham muhim edi. Jumhuriyat sanoatida mahalliy ishchilar soni ham osha bordi. Masalan, 1928 – 1929 – yillarda sanoatda 23,8 ming ishchilar bo’lib, bularning 12, 4 munggi mahalliy ishchilardan iborat edi. Mahalliy millatga mansub ishchilar sonining yildan – yilga osha borishi kasaba uyushmalarining malakali, ilg’or ishchilarni sanoatning yuqori lavozimlariga ko’tarish jarayonini kuchaytirishda muhim rol o’ynadi. Jumladan Buxoro kasaba uyushmalari 1928 – yilda 22 ishchini rahbarlik lavozimlariga ko’tardilar. Bular orasida Buxoro paxta zavodi direktori yordamchisi lavozimiga ko’tarilgan Narzullayev, Buxoro yengil sanoat bo’limi mudirligi mansabiga saylangan Negmatovlar bor edi. Sanoatning turli sohalarini rahbarlik ishiga ilg’or malakali ishchilarni ko’tarish hisobiga to’ldirilishi tez o’sib borayotgan industrial sanoatning injener – texnik va rahbar kadrlariga bo’lgan ehtiyojlarini ta’minlashda muhim manba bo’ldi. O’zbekiston hukumati o’z tashkilotchilik qobiliyatlarini v iste’dodlarini yangi jamiyat qurulishi jarayonida, mehnat musobaqasida namoyon etgan yangi – yangi xodimlarni rahbar lavozimlariga doimiy tarzda ko’tarishni qonuniy va zarur narsa deb bildi. Kasaba uyushmalari xo’jalik apparatlarini eng faol ishchilari hisobiga to’ldirib bordilar. Natijada O’zbekistonning barcha viloyatlarida sanoat sohasida rahbarlikka ko’tarilganlar soni doimiy oshib bordi. Lekin shu ta’kidlab o’tish kerakki, ishchilarning faoligi oshishi bilan ularni ishlab chiqarishda sanoatning turli rahbarlik lavozimlariga ko’tarishda jiddiy xatoliklarga yo’l qo’yilmoqda edi. Masalan, 1929 – yil 16 – iyul kuni Qo’qonda yirik sanoat korxonalardan biri bo’lgan “O’zbek neft ” tresti okrug va rayon boshqaruv hokimiyati tomonidan trestning rahbarlik ishlariga mahalliy millatga mansub ishchilarni ko’tarish 38

to’g’risida ko’rsatma oldi. Ammo trest rahbarlari bu ko’rsatmani buzib, rahbarlik lavozimlariga malakasiz, layoqatsiz, savdo xodimlari bolalarini jalb etdilar. Shuningdek, agar rahbarlik lavozimlariga mahalliy millat vakili ishlayotgan bo’lsa, har qanday yo’llar bilan ular ishiga halaqit berar edilar. Shu bilan birga, ayrim hollarda rahbarlik lavozimiga ko’tarilayotgan o’zbek xodimlariga halaqit qilinar, ularning xizmat pog’onalarida yuqoriga tavsiya etilishlarig imkon bermaslikka harakat qilinardi. Jumladan, Frunze temir yo’l stansiyasida o’zbek ishchisi ombor mudirligi lavozimiga ko’tarildi. Ammo rus shovinistlaridan iborat Temir yo’l markaziy qo’mitasi bu vazifaga o’z odamini qo’yishga erishdi. F.Xo’jayev O’zbekiston injener – texnik xodimlarining II syezdida bunday dedi: “Sanoatning ayrim rahbarlari yoshlardan chiqqan kadrlarni lavozimlarga ko’tarish ishiga tug’onoq bo’lmoqdalar.” 20 – yillarning II yarmi, 30 – yillarning boshlarida avj oldirilgan industriallashtirish jarayoni ishchilar ommasining miqdor va sifat jihatidan jadal o’sishiga, jamiyatning ijtimoiy tarkibida ilg’or ishchilar salmog’ining sezilarli darajada oshishiga olib kelayotgan edi. Ammo yuqorida ta’kidlanganidek, buyuk millatchilik xo’jalik ruhidan qutula olmagan ba’zi ovropaliklar bu jarayonga to’sqinlik qilishga o’ringanlar. 39

II. 3. Dehqonlardan qishloq xo’jaligi uchun rahbar xodimlar tayyorlash. O’zbekistonning tabiiy – iqlim sharoitlari, azaliy mehnat taqsimlanishi va mehnatkash xalqning turmush tarzi bu o’lkada qishloq xo’jaligini ustivor yo’nalishda rivojlantirish yo’lini belgilab bergan edi. Oktyabr to’ntarishidan keyin qishloq xo’jaligi sohasida ko’plab kollektiv xo’jaliklar yuzaga kela boshladi va ularni malakali kadrlar bilan ta’minlash juda muhim edi. Bu davrda qishloq xo’jaligi mutaxassislari asosan davlat qishloq xo’jalik korxonalari, kooperativ, yer – suv xo’jaligi boshqarmalari va boshqa boshqaruv apparatida to’plangan edilar. Buning sababi shuda ediki, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish hali mayday Tovar xo’jaligidan iborat edi. O’sha davrda agranomiya – zooveterinariya xizmatini tashkil etishning asosiy usuli hisoblangan agrotexnik shakl asosan dehqonlarning yakka xo’jaliklariga xizmat ko’rsatar edi. Shu davrda ziyolilarning bevosita ishlab chiqarish bilan bog’lanmagan ko’p sonli mutaxassislari: o’qituvchilar, madaniy – ma’rifiy muassasalar xodimlari, ma’muriy – sovet rahbar xodimlar yuzaga keldi. Bularning ko’pchiligini pastdan yuqoriga ko’tarilgan ishchi va dehqonlar tashkil etardi. 20 – yillarning oxirlaridan yakka tartibdagi mayday dehqon xo’jaliklarini birlashtirish va yirik kollektivlarga aylantirish vazifasi qishloqdagi asosiy vazifa sifatida kun tartibga quyildi. Shu bilan birga dehqonlarga nisbatan qandaydir ma’muriy tazyiq ko’rsatish va ularni majburiy ravishda yirik xo’jaliklarga kirishini ta’minlashdan voz kechish muhim edi. Bunday jarayonni amalga oshirishga esa mehnatkash dehqonlar tomonidan to’liq rozilik bo’lgan taqdirdagina erishish mumkin edi. Malakali mutaxassislar yirik kollektiv xo’jaliklar tizimining muhim sharti edi. Qishloqda yangi ziyoli kadrlarni yetishtirishga hamda ulardan qishloqni yangi mazmun asosida qayta quruvchi faol va ongli arboblarni yetishtirishga zo’r e’tibor 40

berilishi zarurdir. Shunday qilib qishloq xodimlari tayyorlash kechiktirib bo’lmaydigan vazifalardan biri bo’lib qolmoqda edi. Kollektivlashtirish, afsuski qo’pol xatolar, kamchiliklarga yo’l qo’yilgan holda o’tkazilgan. Bunda ayniqsa qo’shib yozishlar, majburan dehqonlarni yirik xo’jaliklarga kiritish kabi holler yuz berardi. Kolxoz xarakatini sun’iy ravishda jadallashtirish natijasida kollektivlashtirilgan xo’jaliklar miqdori o’sdi. Agar 1929 yil dekabrida bunday ho’jaliklar 3.43 foiz bo’lsa, 1930 yil martiga kelib, ular 44.7 foizga etdi. kollektivlashtirishning 3 yili mobaynida 2000 kollektiv xo’jalik, 5000 sovxozlar tuzildi. Bu 77.5 foizni tashkil etdi. Kolxozchilik xarakati avj olgan bir sharoitda O’zbekiston qishloqlarini yangi kadrlar, kolxoz raislari, agronom va irrigatorlar, brigadier va traktorchilar, dala mudirlari va zootexniklar bilan ta’minlashning o’tkir muammolari paydo bo’ldi Bu muammo o’zining to’g’ri yechimni talab qildi. Ayniqsa, qishloq xo’jaligi kadrlarini tayyorlashda shoshqaloqlik qilishga yo’l qo’ymaslik zarur edi, chunki bunday qilingan ko’p kamchiliklarga qo’yish mumkin edi. Lekin kollektivlashtirishning valyuntaristik usullar bilan olib borishi bu kamchiliklar, xatolardan xalos bo’lish yo’liga ham to’siqlik qilardi. Bundan tashqari, qishloq xo’jalik mutaxassislari ham muttasil ravishda o’sib borayotgan kolxoz xarakatiga rahbarlik qilishga tayyor emasligi hollari mavjudligi ham bilinib qoldi. Yana shuni ham ta’kidlash lozim ediki, bu davrda hukumat, xo’jalik organlari tez sur’atlar bilan rivojlanib borayotgan kollektivlashtirish jarayonidan keskin ravishda ortda qolmoqda edilar. Ushbu muammolarni hal etish uchun sobiq kommunistik partiya kolxozchilik xarakatiga yordam taraqasida turli usullar, yo’llarni ishlab ciqa boshladilar. Shulardan biri – shahar tashkilotlari, korxonalari, muassasalarining qishloq xo’jaligini rivojlantirish uchun hamda ularni kadrlar bilan ta’minlash maqsadida 25 mingchilar xarakatiga qilgan rahbarlikdir. 41

Shundan so’ng 25 mingchilar ro’yhati tuzildi va tasdiqlanib markaz shaharlaridan chekka o’lkalarga “yordamga” yuborildi. Umuman sobiq SSSR bo’yicha qishloqda ishlash uchun yuborilgan 25 ming communist va komsomollardan 17 minggi MTSlar qoshidagi siyosiy bo’limlarga, 8 minggi sovxozlar va kolxozlarga yuborilgan edi. Ularning asosiy qismini Moskva va Leningraddan, Ivanovadan uborilgan “TAshabbuschi” ishchilar tashkil qilar edi. 1930 yil fevralidan 1931 yil yanvarigacha O’zbekistonga kelish uchun 458 kishi yo’llanma oldi. Yana 400 kishi 1931 yilda kelishi mo’ljallandi. Lekin mamlakat markazidan 433 ishchi yetib keldi. Ular orasida 149 moskvalik, 64 leningradlik hamda Ivanova viloyatidan 200 ishchi bor edi. Ular orasida 62 nafar to’qimachi ayol ham bor edi. Bulardan 362 tasi jumhuriyat qishloqlarida ishlay boshladi. Ularning asosiy qismining hayotiy va bilim tajribasi kam, o’sha davrning balandparvoz shiorlaridan ilhomlangan soxta ”tashabbuskorlar” edi. Yaqin vaqtgacha yigirmabeshmingchilar faoliyati ko’klarga ko’tarilib maqtanib kelindi. Go’yo ular O;’zbekistonning taraqqiyotiga ulkan ulush qo’shgan emishlar. ”Katta og’alarimizning” hamda O’zbekistonning ”haybarakalla” olimlarining, davlat rahbarlarining turli nutq va kitoblarida ham bu masala qayta – qayta e’tirof etildi. Bularning ko’plari yolg’on ekanligini, bugungi kunda biz stalinchi kollektivlashtirish noto’g’ri siyosat ekanligini tushunib oldik. Millionlab dehqonlar quloq qilinib, o’z yeridan ajralib, dahshatli lager va surgunlarda azoblanib, halok bo’lganliklari ma’lum bo’lmoqda. Umuman olganda esa bu vakillar qishloqlarda ma’muriy – buyruqbozlik zulmining qaror topishga va dehqonlarni stalinchi usulda jilovlab turishga ma’luumma’noda xizmat qildilar. Albatta ular o’z faoliyatining bunday natijalariga olib kelishi haqida o’ylab ko’rmagan. Imperiya ideologiklarining f’oyaviy kuchiga chin dildan ishonishgan, ular yerdan stalincha usulda foydalanish tufayli farovonlikka erishish mumkin deb bilgan edilar. Sun’iy ravishda o’tkazilgan 42

bunday g’oyaviy sarobga boshqalar ham ishonishmadi. Kishilarni xayoliy g’oyalarga xizmat qilishga majbur etishgan edi. Tabiiyki, qishloq aholisi ”so’ralmagan” mehmonlarni xursandchilik bilan qarshi olmadi. Chunki oddiy markazlik ishchi o’zbek dehqoniga dehqonchilikdan dars bera olmas edi, dehqonlarning turmush tarzini asl mohiyatini bilmas edi. Agarda tarixiy hujjatlarga murojaat qilsak, bu yaqqol ko’rinadi. Masalan, yigirma besh yoshli V. Sherbakov jamoa xo’jaliklaridan biriga rahbr qilib yuborilgan. Y na mahalliy millat tilini, urf – odatini bilgan, na qishloq xo’jaligidan xabari bo’lgan. Umuman 25 mingchilar mahalliy millat tilini, milliy an’analarini, tarixini, madaniyatini bilishmagan. Shunday bo’lgandan keyin bu kishilar qanday qilib, rahbarlik qilishganiga hayron qolasan. Ular uchun butunlay notanish muhitda, tili, an’analari o’zgacha bo’lgan xalq ichiga kirib borish va rahbar lavozimlarda ishlash, tabiiyki, qiyin edi. Tezda yigirmabeshmingchilarningko’pchiligi o’zlarining qishloq xo’jaligi sohasida qobiliyatsiz ekanliklarini namoyon qildilar. Shu tufayli ularning aksariyat ishlay olmadi yoki past ishga ishladi va ortga qaytib ketdi. Masalan, Yangi Buxoroda II kishidan 6 tasi, Yakkabog’da 8 tadan 4 nafari vatanlariga qaytib ketdi. Mazkur davrda rus ishchilar sinfidan yuborilgan 433 vakildan 279 kishi qoldi. Shundan atigi 170 nafar kolxzolarda edi xolos. Shuningdek, uzoqdan yuborilgan rahbarlar mahalliy sharoitni inobatga olmay, buyuk shovinistik siyosatni olib borganliklari haqida ko’plab ma’lumotlar bor. Masalan, MTSda ruslar tomonidan o’zbek dehqonlariga nisbatan nazar – pisandsizlik, o’ta millatchilik shunga borib yetdiki, hattoki o’zbek direktorini haqoratlab urdilar. Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin. Jumhuriyatimizga yuborilgan jamoalashtirish tashkilotchilarining talay qismi qishloqda madaniyat tarqatish, savodsizlikni bitirish, ommani g’oyaviy tarbiyalashdan iborat murakkab vazifani bajara olmas edilar. Zero ularning chalasavod, g’oyasiz, o’zining shaxsiy ixtisosini oshirishga muhtoj bo’lgan kishilar edilar. Ularni shu vaqtgacha mutlaqo aloqasi bo’lmagan va o’zi bilmagan 43

sohalarga vakil qilib yuboroish jamiyatimizning ham ijtimoiy – ma’naviy, ham iqtisodiy hayotiga katta zarar keltirdi. Kambag’al va batraklar esa Sovet hokimiyatining qishloqdagi haqiqiy ishonchli tayanchi bo’ldi. Shu sababli hukumat yuqori malakali mutaxassislarni yetishtirishda mahalliy millatga mansub kambag’allar va batraklarga birinchi navbatda e’tibor berdi. Chunonchi, 1927 yilda faqat matlubot boshqarish organlarida dehqonlarning salmog’i 76 foizni tashkil etdi, ularning 45 foizini esa kambag’allar tashkil etdi. 1929 yili O’zbekistonda 100 ilg’or, faol batrakni qishloq xo’jaligi bilan bog’liq bo’lgan kooperativ organlarga yuqori lavozimlarga ko’tarishbelgilandi. Bu narsa shuning uchun muhim ediki, shu yili o’zbek paxtachilik qo’mitasida mahalliy millatga mansub mutaxassislar 29 kishini yoki barcha xodimlarning 10 foizini tashkil qilardi. Shulardan 4 kishi rahbarlik lavozimiga ko’tarilgan edi. Bu singari ishlar jumhuriyat organlari qishloq xo’jaligi kooperatsiyasining ko’pchilik rahbarlari ishlarga pastdan ko’tarilgan mehnatkash dehqonlardan iborat edi. Toshkent paxta komiteti boshqarmasida rahbar lavozimlarga 50 ga yaqin mahalliy millatga mansub dehqonlar ko’tarildi. Umuman 1929 yil O’rta Osiyo bo’yicha 6457 mutaxassis tayyorlangan bo’lsa, shulardan 58.4 foiz O’zbekistonga to’g’ri keldi. 44

X U L O S A. O’zbekiston mamlakatining 20 – 30 – yillardagi tarixiga bo’lgan qiziqish, ilmiy jamoatchilikni mazkur davr mohiyatini mushohada qilishga bo’lgan intilishi – bularning barchasi tabiiy va obyektiv ahamiyatga ega bo’lgan jarayon hisoblanadi. Bir tomondan, aynan shu davrlarda jumhuriyat ijtimoiy – iqtisodiy, ma’naviy – madaniy sohalarda yirik yutuqlarga erishganini e’tirof etish bilan birga, ikkinchi tomondan hayotimizning tub jabhalarida nihoyatda yirik xato va kamchiliklarga ham yo’l qo’yilganini ta’kidlash muhimdir. Bu narsa, tarixni bir tomondan o’rganishdan, voqea, hodisalarga ”rahbar siyosiy kuch”ning tazyiqidan, mafkuraviy aralashuvidan xalos bo’layotgan hozirgi sharoitda, O’zbekistonning to’liq mustaqillikka erishgan bir sharoitda alohida ahamiyat kasb etmoqda. O’zbekiston tarixining voqea, hodisalarga nihoyatda boy zarvaraqlarida xalq xo’jaligi va madaniyatimiz uchun malakali mutaxassis kadrlar tayyorlash muammosi va uni hal etish masalalariga, uni tarixiy nuqtai nazardan yoritishga yangicha munosabat talab qilinmoqda. Mazkur masalani yuqoridagi kabi bitiruv malakaviy ish mavzui qilib olinishi hamda uni ilmiy jihatdan ishlab chiqishga bo’lgan intilish ham ushbu fikrimizni isbotlovchi dalildir. Jumhuriyat tarixini o’rganish shundan dalolat bermoqdaki, 20 – 30 yillarda ziyoli mutaxassislarni shakllantirish muammolari asosan uch yo’nalish asosida bajarildi. Birinchidan, mutaxassis xodimlar tayyorlash muammolari an’anaviy yo’llar bilan hal etila boshlandi. Bunga binoan O’zbekistonda xalq xo’jaligi va madaniyat uchun zarur bo’lgan xodimlarni tayyorlovchi oliy, o’rta maxsus bilim yurtlari tashkil etila boshlandi, ularning moddiy texnika asosi mustahkamlab, ilmiy pedegogik kadrlar bilan ta’minlana boshladi. Ikkinchi yo’l esa eski ziyolilar tabaqasidan, ularning ilmiy, aqliy qobiliyatlaridan, amaliy tajribasidan foydalanish bilan bog’liq edi. Mazkur usul O’zbekistonda o’ziga xos vaziyatda, jamiyat a’zolarining yangi tashkil etilgan 45

hukumatga bo’lgan bir – biriga qarama – qarshi munosabatlarni belgilash sharoitida amalga oshdi. Bunda eski ziyolilarning talaygina qismi yangi siyosiy hokimiyatning o’lkada kadrlar masalasini shoshma – shosharlik bilan, uni ilmiy jihatdan puxta ishlab chiqmaganligi oqibatida hal eta boshlashidan keskin norozilik izhor qildilar. O’zbekistonda ziyoli mutaxassislarni shakllantirishning uchunchi yo’li esa ilgari jahonning biron – bir mamlakatida tarix sabog’idan o’tmagan, sinalmagan usul bo’lib, bu tajribali, tadbirkor ishchi va dehqonlarni rahbar lavozimlarga ko’tarish bilan bog’liq edi. Ushbu masala o’lkamiz tarixida alohida o’rin egallaydi va uning amal qilishi chog’ida hech shubhasiz, yirik yutuqlar, muvaffaqiyatlar bilan birga sezilarli, jiddiy xato hamda kamchiliklarga ham yo’l qo’yildiki, jamiyat hayotida keyingi yillarda ro’y bergan ijtimoiy adolatsizlik, iqtisodiy inqiroz va bo’xton, ma’naviy o’pirilish, ahloqiy chekinishlar ko’p jihatdan aynan shu jarayon biulan ham bevosita bog’liqdir. Mazkur bitiruv malakaviy ishni yozish jarayonida, yuqori lavozimlarga ko’tarish muammolarini o’rganish asosida uning yutuq hamda xato – kamchiliklarining quyidagilardan iborat dialektik nisbatatini aniqladim: - O’zbekiston hududida oktyabr t’ntarishidan ilgari yuqori malakali mutaxassislar tayyorlaydigan oliy va o’rta maxsus bilim yurtlarining yo’q ekanligini e’tiborga oladigan bo’lsak, ushbu masalaning kun tartibiga qo’yilishi va xalq xo’jaligi, madaniyat sohalarni rahbar xodimlar bilan ta’minlaydigan rolini ijobi ijtimoiy hodisa sifatida qabul qilish mumkin; - 20 – yillar, hattoki 30 – yillarda ham O’zbekistonning shahar va qishloqlari, xo’jaliklar, korxonalar, tashkilotlar agronomlar, muhandislar, texniklar, o’qituvchilar va boshqa ziyolilarga nihoyatda muhtoj bo’lib turgan bir sharoitda ushbu usulning qo’llanilishi maqsadga muvofiq edi. Buning oqibatida sovet, xo’jalik organlari 46

kooperatsiyalar minglab – o’n minglab tadbirkor, ishchan xodimlari bilan ta’minlandi, ularning rahbarligida o’lkami iqtisodiy – madaniy tub o’zgarishlar yuz bera boshladi; - yuqori lavozimlarga ko’tarishning ijtimoiy ahamiyati ham bo’lib, buning oqibatida yaqin – yaqingacha ham o’zining qobiliyatlari, iqtidoriga yetarli baho bera olmagan, yoki unga ishonmagan oddiy xalq vakillari endi mamlakat ijtimoiy – siyosiy hayotida faol ishtirok eta boshladilar; - hukumat organlarini yuqori lavozimlarga ko’tarilayotgan xodimlar bian ta’minlash natijasida jamiyat a’zolarida davlat miqiyosida fikrlash hissi shakllana bordi, ularning mamlakat hayotidagi roli osha bordi; - oddiy ishchi, dehqonlarni yuqori lavozimlarga ko’tarishdan iborat ijtimoiy jarayonning madaniy – ahloqiy ahamiyati ham bor edi. Bunga asosan, yuqori lavozimlarga ko’tarilganlarning ko’pchiligi o’zlarining mavjud ilm – bilim darajalaridan qoniqish hosil qilmas edilar va buning oqibatida minglab, o’n minglab kishilar o’qish, yozish, mutaxassislikni egallashga tomon burildilar. Rahbarlik lavozimiga ko’tarilganlarning aksariyat qismi ushbu vazifa og’ir hamda ma’lum bilim talab qilinishini his etib, o’zlari maxsus mutaxassisliklar bo’yicha bilimlarini oshirdilar, tayyorgarlik ko’rdilar; - rahbar lavozimlarga ko’tarish jarayoni O’zbekistonda istiqomat qilayotgan xotin – qizlar orasida, ularning jamiyatga tutgan ijtimoiy holatida ham jiddiy o’zgarishlarni amalga oshirdi. O’zbek ayollari endi asta – sekin xalq xo’jaligi va madaniyatning turli jabhalariga ishga kira boshladilar, ularning tadbirkor, faol qismi esa rahbarlik lavozimlariga ko’tarila boshladi; - oddiy ishchi dehqonlarning yuqori lavozimlarga ko’tarilishi o’zbek xalqining ijtimoiy – siyosiy, madaniy – ahloqiy saviyasi va darajasini 47

oshirishda, uning ilg’or mamlakatlar xalqlari darajasiga ko’tarishda muhim rol o’ynadi. Biroq afsuski, ushbu jarayonlar ko’pincha katta xato va kamchiliklarga yo’l qo’yilgan holda amalga oshirildi, bu bilan O’zbekiston xalq xo’jaligi, madaniyatini yuqori malakali xodimlar bilan ta’minlashda jiddiy qiyinchiliklar yuzaga keldi. 48

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1. Karimov I. A. O’zbekistonning o’z istiqloli va taraqqiyot yo’li. Toshkent. O’zbekiston, 1992 yil 2. Karimov I.A. O’zbekiston siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. T.,1996. 3. Karimov I.A.O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.,1996. 4. Karimov I.A.Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T.,1998 5. Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T., 2008. 6. Karimov I.A.Mamlakatni modernizatsiya qilish yo’lini izchil davom ettirish taraqqiyotimizning muhim omilidir. T., 2010. 7. Karimov I.A.Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. T., 2010. 8. Abdusattorov R, Tilaboyev A. Xalq baxti uchun kurashganlar. Toshkent. Fan. 1974 9. Borisov I. Oktyabr v Tashkente. Toshkent. 1972 10. Diplomatiya i industrializatsiya. Moskva. 1967. 82 11. Jabbarov I. Ko’xna xarobalar siri. Toshkent. O’zbekiston. 1968 12. Ocherki istorii KP Uzbekistana. Toshkent. O’zbekiston. 1960 13. Ocherki istorii KP Uzbekistana. Toshkent. O’zbekiston. 1960 14. O’zbekiston SSR tarixi. I- tomlik. Toshkent. Fan. 1958 15. Shukrullo ”Kafansiz ko’milganlar”. Toshkent. Mehnat.1991 49

O'xshashlar

Turkistonda milliy ozodlik harakatini tarixshunoslikda yoritilishi

O’zbekistonda zamonaviy boshqaruv siyosati va uning mohiyati

Milliy davlatchilik tarixida Turkiston muxtoriyatining o’rni

Milliy davlatchilik tarixida Turkiston muxtoriyatining o`rni

Chor Rossiyasining Turkiston o`lkasi boyliklariga munosabati va uning salbiy oqibatlari