Amir Nasrullohxon davrida Buxoro amirligining ichki va tashqi siyosati - Tarix - Diplom ishlar

Amir Nasrullohxon davrida Buxoro amirligining ichki va tashqi siyosati

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

276 KB

Ko'chirib olish

Amir Nasrullohxon davrida Buxoro amirligining ichki va tashqi siyosati

MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………..3-6 1. Amir Nasrulloxonning Buxoro taxtiga o‘tirishi va hokimiyat uchun kurashi…………………………………………..……………………………..7-21 1.1. Amir Nasrullohxon shaxsining tarixiy manbalar va adabiyotlardagi talqini.……………………………………..………………………….…………7-17 1.2. Amir Nasrullohxonning hokimiyat uchun kurashi………….……..18-21 2. Amir Nasrulloxonning Buxoro amirligini markazlashgan davlatga aylantirish yuzasidan olib borgan tadbirlari.……….…………………….. 22-52 2.1. Nasrullohxon davrida Buxoro amirligining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti…………………………………………….……………………………22-44 2.2. Amir Nasrullohxonning harbiy islohotlari va harbiy yurishlari…..45-52 Xulosa.………..………………………………………………………..53-55 Tavsiyalar.…………………………………………………………………56 Adabiyotlar ro‘yxati…………………………………………………..57-59 Ilova........……………………………………………………………….60-61 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi : Mustaqillik yillarida jamiyatimiz hayotining barcha sohalari da bo‘lganidek, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy yo‘nalishlarda ham milliy o‘zligimizni anglash, davlatchiligimiz tarixining noma’lum sahifalarini qaytadan o‘rganish, asossiz ravishda unutilgan davlat arboblarimiz hamda mutafakkirlarimizning boy ilmiy-ijodiy me rosini yoritish bilan bog‘liq izlanishlarga keng yo‘l ochildi. Ta’kid lash joizki, o‘zbek xalqining tarixiy-madaniy merosida davlat va huquq masalalariga bag‘ishlangan asarlar salmoqli o‘rinni egallay di. Ushbu merosni o‘rganish, ilmiy tahlil qilish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir. Bu masalada Prezident I.A.Karimov shunday deb ta’kidlaydi: “ Xalqning juda boy tarixi va madaniyatini, o’lkaning o’ziga xos noyob xususiyatlarini bilmagan va bilishni ham istamagan bu odamlar respublika hayotini bosib-yanchib, qing’ir o’zanga solishga kirishdilar ” 1 . Darhaqiqat, bugungi kunga kelib, o‘zbek milliy davlatchiligi tarixini ilmiy- nazariy va amaliy jihatdan tadqiq etish dolzarb vazifalardan biriga aylanmoqda. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov ta’bi ri bilan aytganda: “O‘zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbottalab bo‘lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko‘ta rilishi zarur” 2 . O‘zbekiston davlatchiligi boy tarixga ega bo‘lib, uning uzoq davrlar davomida tarkib topgan nazariy tajribalarini za monaviy, demokratik qadriyatlar bilan uyg‘unlashtirish va jamiyatimiz turmushida ulardan yanada kengroq va samaraliroq foy dalanish hozirgi kunda dolzarb vazifalardan biridir. Shu bois, xalqimizning boy ilmiy-ma’naviy merosini, xususan milliy dav latchiligimiz tarixida o‘ziga xos davr hisoblangan Amir Nasrullohxonning Buxoro amirligi ichki va tashqi siyosatida tutgan o’rnini o’rganishni milliy istiqlol mafkurasi talablari dan kelib chiqqan holda o‘rganishga, hozirgi kunda O‘zbekiston tarixi fani oldida turgan eng muhim masalalaridan biri sifatida qaralmoqda. 1 Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida.-T: O‘zbekiston, 2011.-B. 172 . 2 Karimov I.A. Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. T.7. –Toshkent: O‘zbekiston, 1999. – B.134. 3

Shu bois, Buxoro amirligi tashkil topi shi davridagi ijtimoiy – siyosiy shart- sharoitlar, Buxoro amirligi ning shakllanish va rivojlanish bosqichlari, Buxoro amirligi mar kaziy va mahalliy boshqaruv amirlikda amalga oshirilgan tashqi siyosiy va diplomatik munosabatlar, Amir Nasrulloning harbiy, boshqaruv, diplomatik aloqalari va uning o‘ziga xos xususiyatlari, manbalarga tayangan holda muayyan darajada tadqiq etishga harakat qilindi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi : O‘zbekiston davlatchiligi boy tarixga ega bo‘lib, uning uzoq davrlar davomida tarkib topgan nazariy tajribalarini o’rganish hozirgi kunda dolzarb vazifalardan biridir. Jumladan, Amir Nasrullohxon davrida Buxoro amirligining ichki va tashqi siyosatini tadqiq etish dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi. Istiqlol sharofati tufayli tarix fani yanada rivojlantirildi. Tanlangan mavzuning tarixshunoslik tahlili shundan dalolat beradiki, mazkur muammoni ilmiy jihatdan o‘rganish borasida qator ijobiy ishlar bajarildi. Hozirgi davrga kelib, ushbu mavzu bo‘yicha ijtimoiy-gumanitar fan olimlari izlanishlari turli nashrlarda e’lon qilindi, umumlashtiruvchi asarlar, monografiya, risolalar chop etildi. Mavjud adabiyotlarni konseptual-metodologik nuqtai-nazaridan ikki guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi guruhga mansub qatorga sovetlar mustabid tuzumi davrida yaratilgan asarlar kirgan bo‘lsa, ikkinchi guruhni istiqlol davrida yozilgan, chop etilgan monografiya, risola, kitob, maqolalar tashkil etadi. Sovetlar mustabid tuzumi davrida Buxoro amirligining ichki va tashqi siyosatini, xususan Amir Nasrullohxon davri tarixiga oid juda ko‘plab asarlar yaratildi. Bular orasida, ayniqsa, va boshqalarning asarlarini alohida qayd etish lozim. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston madaniyati tarixi, nazariyasiga oid qator ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirildi. Xususan, H.Bobobekov, Sh.Karimov, M.Sodiqov, Vohidov Sh, D.A.Alimova, E.V.Rtveladze, Sagdullayev 4

A., Mavlonov O‘, Ziyo Azamat va boshqalarning asarlari va ilmiy tadqiqotlarida o’rganilayotgan muammoga munosabat jiddiy yangi metodologiya asosida tahlil etilgan 1 . BMIning davriy chegarasi : Ishning davriy chegarasi Buxoroda mang’itlar sulolasining hukmronlik yillariga bag’ishlangan bo’lib, xususan, ishda Amir Nasrullohxon davrida Buxoro amirligining ichki va tashqi siyosati yoritiladi. Bu 1753-1920 yilgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. BMIning maqsad va vazifalari : Bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi Amir Nasrullohxon davrida Buxoro amirligining ichki va tashqi siyosatini yoritishdan iborat bo’lib, maqsadga muvofiq quyidagi vazifalar belgilab olindi:. -Amir Nasrullohxonning Buxoro taxtiga o‘tirishi va hokimiyat uchun kurashini o’rganish; -Amir Nasrullohxon shaxsining tarixiy manbalar va adabiyotlardagi talqinini yoritish; -Amir Nasrullohxonning hokimiyat uchun kurashini tadqiq etish; -Amir Nasrulloxonning Buxoro amirligini markazlashgan davlatga aylantirish yuzasidan olib borgan tadbirlarini yoritish; -Nasrullohxon davrida Buxoro amirligining ijtimoiy-iqtisodiy hayotini tahlil qilish; -Amir Nasrullohxonning harbiy islohotlari va harbiy yurishlarini bayon etish. BMIning nazariy-uslubiy asoslari : O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlarida bayon qilingan Vatanimiz tarixini ilmiy manbalarga tayangan holda haqqoniy o’rganish, xolislik va tarixiylik an‘analariga asoslangan yangi uslubiy yondashuvlar, muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Ishni bayon qilishda 1 O‘zbekiston tarixi: Qisqacha ma’lumotnoma / H.Bobobekov, Sh.Karimov, M.Sodiqov va boshq.: Mas’ul muharrir Sh.Karimov. – Toshkent: Sharq, 2000; Vohidov Sh. Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligida unvon va mansablar. – Toshkent: Fan, 1996; O‘zbekiston davlatchiligi tarixi: (Ocherklar) /Mas’ul muharrirlar: D.A.Alimova, E.V.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001; Sagdullayev A., Mavlonov O‘. O‘zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. – Toshkent: Akademiya, 2006; Ziyo Azamat. O‘zbek davlatchiligi tarixi. – Toshkent: Sharq, 2000; O‘zbekiston milliy davlatchilik nazariyasining huquqiy asoslari. Ikkinchi kitob / M.M.Fayziyev, Z.Muqimov, X.T.Odilqoriyev va boshq; Bosh muharrir R.Ro‘ziyev. – Toshkent: Falsafa va huquq instituti, 2005; Rajabov Q . Nasrullohxon . Toshkent , “ Abu Matbuot - Konsalt ”, 2011. va boshq. 5

milliy istiqlol g’oyasi talablariga rioya qilindi. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining tarix fanini rivojlantirishga doir qarorlarida ta‘kidlangan ko’rsatmalar, yo’l-yo’riqlar ham asosiy nazariy-metodologik asos bo’lib hisoblanadi. BMIning ilmiy yangiligi va ahamiyati : Ishda ilmiy adabiyotlarga tayangan holda Buxoroda mang’itlar sulolasining hukmronlik yillariga bag’ishlangan asarlar, xususan, ishda Amir Nasrullohxon davrida Buxoro amirligining ichki va tashqi siyosatiga doir manbalar tahlil qilindi. Tadqiqot natijasida qo’lga kiritilgan yakuniy xulosalardan O’zbekiston tarixining o’qitishda, uslubiy qo’llanmalar tayyorlashda foydalanish mumkin. Shuningdek, Buxoroda mang’itlar sulolasining hukmronlik yillari ya’ni, 1753- 1920 yilgacha bo’lgan davr tarixi bilan qiziquvchilar ham foydalanishlari mumkin. Ishning aprobatsiyasi : Bitiruv malakaviy ishning asosiy mazmuni va xulosalari Qarshi Davlat universiteti Tarix fakulteti “O’zbekiston tarixi” kafedrasi qoshidagi “Yosh o’lkashunoslar” to’garagi yig’ilishlarida bir necha bor muhokama etilib himoyaga tavsiya etilgan. Ishning tuzilishi : Kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat bo’lib, 59 sahifani tashkil etadi. 6

1 . Amir Nasrulloxonning Buxoro taxtiga o‘tirishi va hokimiyat uchun kurashi 1.1. Amir Nasrullohxon shaxsining tarixiy manbalar va adabiyotlardagi talqini Tarixiy taraqqiyotning muayyan bosqichida hokimiyat tepasiga obyektiv va subyektiv shart-sharoitlar natijasida turli kuchlar ning kelishi, o‘z navbatida, jamiyat hayotida keskin o‘zgarishlarni ro‘y berishiga hamda muayyan islohotlarni amalga oshishiga olib keladi. Binobarin, Buxoro davlatida ham hokimiyatning ashtarxoniylar su lolasidan mang‘itlar vakillari qo‘liga o‘tishi ma’lum bir omillar - ning ta’siri ostida ro‘y bergan. Buxoro davlatchiligi tarixida so dir bo‘lgan ushbu jarayonlarning mazmun va mohiyatini o‘rganishda ilmiy jamoatchilik o‘rtasida turli xil yondashuvlar ilgari surila di. Tarixiy manbalardan ma’lumki, ashtarxoniylar sulolasi hukm surgan davrda, ayniqsa, uning oxirgi vakillaridan biri Abulfayz xon hukmronligi yillarida (1711- 1747) davlatda o‘zboshimchalik, boshboshdoqlik, o‘zbek qabila-urug‘lari o‘rtasida hokimiyat uchun ku rash, ayrim hududlarning mustaqillikka bo‘lgan intilishlarining kuchayishi bilan bog‘liq holatlar Buxoro davlatini ham ichki ham tashqi siyosatda to‘la tanazzul yoqasiga olib kelgan edi. Jamiyat hayo tida bunday muammolarning yuzaga kelishiga asosiy sabablardan bi ri – ashtarxoniylar sulolasining so‘nggi vakili Abulfayzxonning davlatni boshqarishdagi rolining pasayganligi va uning yetarli boshqaruv qobiliyatiga ega emasligida edi. Sharqshunos Anke fon Kyugelgen ma’lumotlariga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, ashtarxoniylarning so‘nggi vakillari davlatni boshqarish, uni mustahkamlash va davlatning ichki hamda tashqi xavf sizligi masalalariga jiddiy e’tibor qaratmaganlar 1 . Buning oqi batida joylardagi ichki siyosiy nizolarni hal etish va Eron davlati tomonidan bo‘lgan tashqi xavf oldida mamlakat ojiz bo‘lib qolgan edi. 1 Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII – XIX вв.) – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – С.231. 7

Shu bilan birga, obyektiv sabablar bilan bir qatorda, bizning fikrimizcha, mamlakatda bunday xavfli vaziyatning yuzaga kelishiga quyidagi uchta subyektiv omil va voqealar ham muayyan darajada o‘zining ta’sirini o‘tkazgan: Birinchidan, xonlikning muhim hududiy markazlaridan biri hisoblangan hamda mamlakatning asosiy iqtisodiy, ma’rifiy va harbiy resurslari joylashgan Samarqand bekligini xonning asosiy raqiblaridan biri bo‘lgan Rajab Sulton boshqaruviga o‘tishi; Ikkinchidan, nomusulmon bo‘lgan jo‘ng‘orlar quvg‘inidan qochgan qozoq ulamolariga nisbatan xon hokimiyati tomonidan yetarli e’ti bor bo‘lmaganligi va buning oqibatida musulmonlar o‘rtasida katta obro‘ga ega bo‘lgan ushbu ulamolarning yetti yil davomida sarson-sargardonchilikda bo‘lishlari aholining xonga bo‘lgan hurmat e’ti borini yo‘qolishiga olib kelgan; Uchinchidan, xonning bevosita yo‘l qo‘yib berishi natijasida Ibodullo xitoy va uning tarafdorlari tomonidan muqaddas qadam jo hisoblanadigan Xo‘ja Bahovuddin xonaqosining vayron etilishi aholining kuchli noroziligini kelib chiqishiga sabab bo‘lgan 1 . Binobarin, 1721-1722 yillarda Samarqandning Rajab Sulton boshqaruviga o‘tishi nafaqat Buxoro xonligiga qarshi qaratilgan g‘alayon sifatida, balki mamlakat zaiflashuvining asosiy sabablari dan biri sifatida baholanadi. Qozoq va qoraqalpoqlarning 1723 yildan 1730 yilgacha davom etgan isyonining asosiy sababchilaridan biri ham Rajab Sultonning yaqin kishisi Shahrisabz hokimi Ibrohimbiy Kenagas edi. Buning oqibatida, Abulfayzxon va uning harbiy qo‘shini isyonchi kuchlar oldida himoyasiz qolgan edi. Mamla katda tinimsiz davom etayotgan g‘alayonlar natijasi o‘laroq hamda o‘sha davrda ro‘y bergan tabiiy ofatlar (surunkasiga uzoq muddat yomg‘ir yog‘ishi) sababli haydaladigan yerlarning dehqonchilik uchun yaroqsiz ahvolga kelishi va o‘z navbatida aholining katta qismini Samarqand va Miyonqol hududlarini tark etishga majbur etgan. Sharqshunos An ke fon Kyugelgenning ma’lumotlariga ko‘ra, otaliq lavozimida 1 Мирза Абдал Азим Сами. Тарихи Салатини-и мангитийа (История мангытских государей). / Пред. Л.М.Епифановой. – М.: Вост. литер., 1962. – С.43. 8

faoliyat yuritgan Muhammad Hakimbiy (Muhammad Rahimning otasi) isyonchilar va ichki dushmanlar bilan tinchlik yo‘lida muzokaralar olib borishi natijasida muayyan muddat davomida barqarorlikni saqlashga muvaffaq bo‘lgan. Shu bilan birga, yuqorida nomi tilga olingan Ibodullo xitoy o‘z tarafdorlari va boshqa xitoy- qipchoq urug‘iga mansub bo‘lgan aholi bilan birgalikda Miyonqolda amirga qarshi qo‘zg‘olon ko‘targan va buning oqibatida bir qator shaharlar vayrona holatga tushib qolgan. Bunday vaziyatda Abulfayzxon Ibo dullo xitoyning qilmishlariga yarasha jazo berish o‘rniga, aksincha, uni devonbegi (“devonxona boshlig‘i”) lavozimiga tayinlagani xalq ning haqli ravishda Abulfayzxon xokimiyatiga nisbatan norozili gini va unga qarshi borish ruhiyatini keltirib chiqargan. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Muhammad Hakimbiy Abul fayzxon hukmronligi davrida davlat hokimiyatiga qarshi chiqqan qo‘zg‘olonchilarga qarshi kurashda bir qator muvaffaqiyatlarga erish gan. Bundan ijobiy tarzda foydalangan Muhammad Rahim davlat ho kimiyatini egallashga qaratilgan faoliyatini mustahkamlay borgan. Hokimiyatning ashtarxoniylar qo‘lidan mang‘itlar qo‘liga o‘ti shida yana bir asosiy va muhim omil bu tashqi-siyosiy vaziyat hisob lanadi. Xususan, Eron shohi Nodirshohning tashqi-siyosiy faoliyati asosan Buxoro xonligini o‘z ta’sir doirasiga olishga qaratilgan ligi, o‘z navbatida, xonlikda davlat hokimiyatini tubdan o‘zgarishiga sabab bo‘lgan. Eron shohi Nodirshohning o‘g‘li Rizoquli 1737-1738 yillarda ashtarxoniylar qo‘shini bilan Qarshi bekligida va Shulluk vohasida to‘qnashib, o‘zbek qo‘shinlarini mag‘lubiyatga uchratadi. Shu bilan bir ga, uzoq maqsadlarni ko‘zlagan Nodirshoh asirga olingan o‘zbek qo‘shinlariga nisbatan g‘amxo‘rlik ko‘rsatadi va otaliq Muhammad Doniyolbiyni asirlikdan ozod etadi. Yuqoridagilar bilan cheklan masdan, Nodirshoh o‘g‘li Rizoqulining nomaqbul harakatlari uchun Abulfayzxondan uzr so‘rab, undan an’anaga ko‘ra sulh tuzishni tak lif qiladi. Ikki davlat hukmdorlari Amudaryo qirg‘oqlarida uchrashib, Eron va Turon mamlakatlari o‘rtasida barqaror ittifoqni mustah kamlashga kelishib oladilar. 9

Mazkur uchrashuvda Muhammad Hakim biy va uning o‘g‘lini ozod etilishi ikki davlat o‘rtasidagi barqaror tinchlikni o‘rnatishda muhim omil bo‘lib xizmat qilgan. Ikki davlat o‘rtasida tinchlik muzokaralarini o‘tkazishda Muhammad Hakimbiy va uning o‘g‘li Muhammad Rahimlarning xizmati katta bo‘lgan. Bunday vaziyatdan unumli ravishda foydalangan Muhammad Rahim hokimiyat ni egallash uchun Nodirshoh bilan samimiy munosabatda bo‘lishga in tiladi. Nodirshoh Muhammad Rahimning hokimiyatni boshqarishga bo‘l gan qobiliyatini ko‘rib, unga o‘z o‘g‘li kabi yondashadi hamda hokimiyat ni egallashda amaliy yordam ko‘rsatadi. Xususan, Nodirshoh Muham mad Rahimga o‘z harbiy kuchini mustahkamlashi uchun askarlar sonini 6000 dan 18000 gacha ko‘paytirishiga hamda Muhammad Hakimbiyning vafotidan so‘ng uni otaliq lavozimini egallashiga imkoniyat tug‘di rib beradi. Shu bilan birga, Nodirshoh Abulfayzxon davlatidagi ichki g‘alayonlarga o‘z munosabatini bildirib, ularni oldini olish va qarshi kurashish lozimligiga alohida e’tibor qaratadi hamda davlat boshlig‘ini ushbu jarayonlarga befarq bo‘lmaslikka chaqiradi. Xusu san, Nodirshoh ushbu masalada xonga yozma ravishda murojaat etib, Abulfayzxonning siyosatini qattiq tanqid qiladi. Ayrim manbalar da, aksincha, Nodirshohning xonga nisbatan hayrihoh ekanligi hatto unga ehtirom ko‘rsatib, uni o‘z xizmatiga olishlik istagi borligini bildirganligi to‘g‘risida gap boradi. “Shu maqsadda Nodirshoh ikki asosiy huquqiy hujjat – farmon(yorliq)ni qabul qiladi. Birinchisi, Abulfayzxonni o‘z lavozimidan ozod etish va uning o‘rniga o‘g‘li Abdulmo‘minni xon etib tayinlash haqida, ikkinchisi, Muhammad Ra himni Movarounnahr sultoni (amir ul-umaro) etib tayinlash haqida edi”. Biroq Abulfayzxon Nodirshoh xizmatida faoliyat yuritish taklifini rad etadi. 1743 yilning dekabr oyida Nodirshoh o‘n ikkita shia mazha biga mansub bo‘lgan imomlar va sunniylik mazhabiga mansub bo‘lgan eron, afg‘on va Movarounnahr ulamolarini e’tiqodning har qanday vaziyatida “kelishuv”ga erishish mumkinligiga undash maqsadida to‘p laydi. Uchrashuvda Bog‘dod shahrining qozisi Abdullo as-Suvaydiy yig‘ilish bayonini olib borish uchun hakam 10

sifatida tayinlanadi. Uchrashuvga yetmishta eron, yettita afg‘on va yettita Movarounnahr muf tiylari, qozilari va imomlari tashrif buyurgan. Sunniylar tarafi - dan vakil sifatida mashhur Buxoro qozisi hamda Ko‘kaldosh madrasa sining mudarrisi Xodi Xo‘ja ibn Alouddin, shialar tarafidan esa Nodirshohning diniy va huquqiy masalalar yuzasidan muallimi mullaboshi Ali Akbar so‘zga chiqqanlar. Mazkur uchrashuvda har doimgidek sunniylarning shialik aqi dasiga qaratilgan da’volari ustunlik qilib turgan. Munozara davo mida shia mazhabining vakillari Ali Akbar va uning safdoshlari dastlabki ikki xalifa Abu Bakr va Umar safdoshlarini kamsitish ni, vaqtinchalik nikoh masalasini hamda Hazrat Ali Muhammad Payg‘ambarning yolg‘iz vorisi ekanligini tan olishni rad etish to‘g‘ri - sidagi kelishuvga rozi bo‘lganlar. Sunniylik vakillari o‘z navbati da shialik ta’limotini, ya’ni to‘rt asosiy huquq maktablari qatori da ja’fariya mazhabini tan olishga tayyor ekanliklarini bildirgan lar. Yig‘ilishning yakunlovchi qismida ishtirok etgan ulamolar yagona kelishuvga imzo qo‘yganlar 1 . Mazkur kelishuv g‘oyaviy jihatdan ulamolar o‘rtasidagi muayyan barqarorlikni qaror toptirgan bo‘lsada, amalda diniy oqimlar o‘rtasidagi kelishmovchiliklar keyinchalik ham davom etgan. Mavjud adabiyotlarda Buxoro davlatida ashtarxoniylar sulola sining inqirozga uchrashi va hokimiyat tepasiga mang‘itlar sulolasi vakillarining kelishi to‘g‘risida turli xil yondashuvlar ilgari su rilgan. Xususan, R.Grausset, S.Beker kabi xorijlik olimlar oxirgi joniylar yoki ashtarxoniylar 1758 yilgacha hukmronlik qilganlik lari va oxirgi ashtarxoniy Abulg‘ozixon ekanligi to‘g‘risida fikr bildiradilar. Shundan kelib chiqib, mang‘itlar hokimiyat tepasiga 1785 yilda kelganliklari va uning birinchi hukmdori Shohmurod ekanligi to‘g‘risida ma’lumot beradilar. Milliy adabiyotlarda ham ushbu masalaga turlicha yondashiladi. Xususan, II jildlik O‘zbekiston halqlari tarixi kitobida shay boniylarga qarindosh bo‘lgan ashtarxoniylar sulolasi (joniylar) hokimiyatni 1601 yildan 1753 yilga qadar 1 Rajabov Q . Amir Haydar yoxud Amiri Sayyid // Buxoro mavjlari . – Buxoro , 2006. - №2. – B .40-42. 11

boshqarganligi haqida so‘z yuritilib, biz tadqiq etayotgan masala yuzasidan jumladan, shunday deyiladi: “joniylarning so‘nggi vakili Abulg‘ozi qat’iyatli emas edi. U Shohmurodga otaliq lavozimini egallash va amalda hokim bo‘lishga rozilik berishini so‘rab bir necha marta murojaat qildi. U ko‘p marta rad javobini bergach, nihoyat rozi bo‘ldi, vazirlik (1785-1800) lavozimini egallab, qo‘zg‘olonlarni tinchitdi va davlatda tar tib o‘rnatdi. So‘ng Abulg‘ozini taxtdan ag‘darib 1785 yilda o‘zi taxtga o‘tirdi”. Mazkur ma’lumotdan ashtarxoniylar sulolasi 1785 yilgacha hukmronlik qilgan, degan xulosaga kelish mumkin. Muhammad Rahim biy vafotidan keyin 1758 yilda uning yosh nevarasi Fozil To‘ra taxtga o‘tiradi, unga Muhammad Rahimning katta amakisi Doniyolbiy otaliq tayinlanadi. Muhammad Rahimning o‘limi haqidagi xabar vi loyat hokimlarining markaziy hokimiyatga qarshi harakatlarini ku chaytirib yuboradi. Buxoroga yurishlar boshlangan bir vaziyatda Do niyolbiy ularga qarshi qo‘shin tortishga majbur bo‘ladi va uzoq davom etgan muzokaralardan keyin viloyat hokimlari bilan Fozil To‘rani taxtdan chetlatish haqida kelishib olinadi. Taxtga nomigagina ashtarxoniylardan Abulg‘ozi (1753-1785) o‘tqaziladi, lekin otaliq Doniyolbiyning o‘zi (1758-1785) amalda haqiqiy hokim bo‘lib qolaveradi. Ashtarxoniy Abulg‘ozi amalda hokimiyat egasi bo‘lmasa ham rasman xon sifatida tan olingani uchun ushbu sulolaning 1785 yilgacha hukm surganligi to‘g‘risida xulosa chiqarish mumkin deb hisoblaymiz. Ushbu jarayonlar haqida tadqiqot olib borgan tarixchi olim Sh.Vohidovning yozishicha, Buxoro davlatida XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab mang‘it sulolasining namoyandalari hukmronlik qilgan. Ushbu sulolaning asoschisi Rahimbiy ibn Hakimbiy Xudoyor bo‘ladi. Rahimbiy Abulfayzxon o‘limidan so‘ng uning o‘g‘illari Ab dullo va Abdulmo‘minga otaliqlik qiladi (1747), keyin 1756 yili sayidlar, xo‘jalar va ruhoniylar tarafidan Buxoroda xon qilib ko‘tarilgan bo‘lsa ham, u o‘zini “noib-ul-hukumat” – hokim o‘rinbo sari, deb bilgan. Rahimbiy Abulfayzxon qiziga uylangan edi. 1756 yili Muhammad Rahimbiy o‘lgandan so‘ng 12

o‘rniga amakisi Doniyolbiy otaliq hukumatni qo‘lga oladi. U xonlikka da’vo qilmay, avval Fo zil To‘rani keyin Abulg‘oziy degan kimsani xon qilib, o‘zini ularga noib deb e’lon qiladi. Uning o‘g‘li Shohmurod 1785 yili Buxoroda amir-ul- mo‘minin nomi bilan taxtga ko‘tariladi. U amakisining xo tini Abulfayzxon qiziga uylanib, keyin chingiziylarga qo‘shildi. Amir Shohmurod vafotidan keyin amir Haydar, amir Husayn, amir Umar, amir Nasrullo, amir Muzaffar, amir Abdulahad, amir Olim xonlar Buxoro amirligida hukmronlik qilganlar” 1 . Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, mazkur masalalar yuzasidan mam lakatimiz huquqshunos olimlari yetarli izlanishlar olib bormagan lar. Davlat va huquq tarixi masalalari bilan shug‘ullanuvchi olim lar Buxoro davlatchiligi shakllanishida o‘ziga xos o‘rin tutadigan ushbu davr to‘g‘risida qisman to‘xtalib o‘tadilar, xolos. Shu jihatdan olganda, mamlakatimizda amalga oshirilgan tarixiy-huquqiy tadqi - qotlarda davlat boshqaruvining ashtarxoniylar qo‘lidan mang‘itlar boshqaruviga o‘tishi tarixiy-huquqiy jihatdan asoslanmagan. Masa lan, M.A.Hamidova o‘zining “O‘zbekiston davlati va huquqi tarixi” nomli o‘quv qo‘llanmasida “davlat boshqaruvi Abulfayzxon o‘limidan so‘ng mang‘itlar qo‘liga o‘tgan” degan jumla bilan kifoyalangan. Prof. Z.Y.Muqimov davlat boshqaruvining ashtarxoniylar qo‘lidan mang‘itlar qo‘liga o‘tishining asosiy sababi sifatida Mu hammad Hakim otaliqning hokimiyatni o‘z qo‘liga olishi va Eron shohi Nodirshohning o‘zbek xonliklari yerlariga bostirib kirishini ko‘rsatadi 2 . Milliy davlatchilik tarixi masalalari bilan shug‘ullangan Azamat Ziyoning “O‘zbek davlatchiligi tarixi” asarida ashtarxoniy lar hokimiyatining zaiflashuvi hamda mang‘it hukmdorlari boshqaru viga o‘tishiga sabab bo‘lgan omillar xususida to‘xtalib o‘tilmasdan, ko‘proq Muhammad Rahimning davlatni boshqarish faoliyati haqida so‘z yuritiladi. 1 Vohidov Sh. Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligida unvon va mansablar. – Toshkent: Fan, 1996. – B.22. 2 Muqimov Z.Y. O‘zbekiston davlati va huquqi tarixi. – Samarqand: Zarafshon, 1998. – B.226; Muqimov Z.Y. O‘zbekiston davlati va huquqi tarixi. – Toshkent: Adolat, 2004. – B.205. 13

Prof. D.A.Alimova va akad. E.V.Rtveladzelar Nodirshohning O‘rta Osiyoga bostirib kirishi va Muhammad Hakimbiy bilan shart noma tuzganligi xususida ma’lumot 1 , A.Sagdullayev va O‘.Mavlonov larning tadqiqotlarida Abulfayzxon hukmronligi davrida mang‘it urug‘i vakillarining hokimiyatga intilishi kuchayganligi hamda Muhammad Hakimning Nodirshoh xizmatiga kirib o‘z avlodlariga hokimiyatni egallash uchun yordam berganligi to‘g‘risidagi fikrlar o‘z ifodasini topgan 2 . Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan olimlarning asarlarini tahlil qilish va mavzuga oid boshqa bir qator tadqiqotlarni o‘rganish aso sida xulosa qilish mumkinki, davlat hokimiyatini ashtarxoniylar qo‘lidan mang‘itlar boshqaruviga o‘tishiga sabab bo‘lgan omillar ularda atroflicha tahlil etilmagan. Ushbu davr to‘g‘risida birmuncha haqqoniy va keng ma’lumot berishi mumkin bo‘lgan tarixiy manbalar yetarli bo‘lishiga qaramasdan Buxoro davlatchiligi taraqqiyotida muhim o‘rin tutadigan mazkur davr tadqiqotchilar e’tiboridan chetda qolgan. Biz tomonimizdan dastlabki manbalarni o‘rganish va tahlil etish asosida hokimiyatning ashtarxoniylar sulolasidan mang‘itlar sulolasiga o‘tishiga sabab bo‘lgan omillar sifatida tashqi siyosiy vaziyat, Abulfayzxon hukmronligi yillarida davlatda o‘zboshimcha lik, boshboshdoqlik singari illatlarning kuchayib ketishi ko‘rsa tildi. Xulosa o‘rnida ta’kidlash joizki, Buxoro davlati hokimiyati ning ashtarxoniylar hukmronligidan mang‘itlar vakillariga o‘tishi ga ham ichki ham tashqi-siyosiy omil muhim rol o‘ynagan. Xususan, so‘nggi ashtarxoniy Abulfayzxonning davlat boshqaruvi masalalari da ichki ziddiyatlar va o‘zboshimchaliklarni o‘z vaqtida bartaraf eta olmasligi hamda tashqi-siyosiy vaziyatni to‘g‘ri anglab yetmasligining oqibatlari ham ta’sir etgan. Shu bilan birga, ijtimoiy-siyosiy va ziyatdan kelib chiqib hudud birligini mustahkamlash, mamlakatni tashqi xavflardan oldini olish maqsadida mang‘it urug‘i vakillari 1 Qarang: O‘zbekiston davlatchiligi tarixi: (Ocherklar) // Mas’ul muharrirlar: D.A.Alimova, E.V.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001. – B.107-108. 2 Qarang: Sagdullayev A., Mavlonov O‘. O‘zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. – Toshkent: Akademiya, 2006. – B.113. 14

Muhammad Hakimbiy va Muhammad Rahimlarning mohirona xizmat lari ham alohida ahamiyatga egadir. Ma’lumki, 2006 yilning 1 iyun kuni Amir Nasrulloh tavallud topgan kunga roppa - rosa 200 yil to‘ldi. 2010 yil 21 sentabrda esa Nasrullohxon vafot etgan sanaga 150 yil bo‘ldi. Darvoqe, 2006 yil 12 dekabrda Buxoroda mang‘itlar sulolasining rasmiy ravishda xonlik tepasiga kelganiga roppa-rosa 150 yil to‘ldi. 2007 yilning aprel oyida esa Amir Nasrullohxonning Buxoro taxtiga o‘tirganiga 180 yil bo‘ldi. Mazkur ishda bu sanalarni keltirib o‘tishdan asosiy maqsad Amir Nasrulloh shaxsiyatini ulug‘lash yokit uning yubileylarini nishonlashga da’vat qilish bo‘lmay, balki Vatan tarixshunosligida so‘nggi yillarda tarixiy shaxslarning tavallud sanalari va boshqa ayyomlar bilan bog‘liq ilmiy tadqiqotlar va ilmiy- ommabop maqolalar kamayib ketayotganligi, xususan, tarixiy shaxslar va davlat arboblarining siyosiy qiyofasini ko‘rsatadigan va davlatchilik qarashlarini aks ettiradigan tadqiqotlar deyarli yaratilmayotganligi, xullas, tarixda o‘tgan davlat va siyosat arboblarining foliyati yetarli darajada yoritilmayotganligi, mabodo shunday maqolalar va kitoblar yozilsa ham ular asosan Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Bobur kabi buyuk ajdodlarimizning faoliyatini ko‘rsatish bilan cheklanib qolayotganligidan xavotirlik tuyg‘usidir. Biz bugungi kunda Turkiston tarixida muayyan rol o‘ynagan va o‘zidan o‘chmas iz qoldirgan barcha ajdodlarimiz, xususan, davlat arboblari va harbiy sarkardalar faoliyatini butun ziddiyatlari va murakkab tomonlari bilan chuqur o‘rganishimiz, ularni targ‘ib va tashviq qilishimiz, ular yo‘l qo‘ygan xatolardan saboq chiqarishimiz va yana shunday xatolarga yo‘l qo‘ymasligimiz, tarixda o‘tgan ushbu shaxslarning har biriga baho berayotganda ajdodlarimiz shaxsiyati va faoliyatini zamonasozlik qilmasdan, ular yashab o‘tgan tarixiy sharoit va vaziyatdan kelib chiqqan holatda xolis baholashimiz lozim. Muammoga ana shu jihatdan obyektiv yondashganda Amir Nasrullohxon shaxsi XX-XXI asrlarda O‘zbekiston tarixi fanida qay darajada yoritildi va yoritilmoqda? Muarrixlarimiz uning hayoti va siyosiy faoliyatini, 15

davlatchilik sohasidagi qarashlarini yetarli darajada xolislik bilan ko‘rsatib berishyaptimi? Ma’lumki, XX asr boshlarida Buxoroda amirlik tuzumi va mang‘itlar sulolasi hukmronligiga qarshi keng miqyosdagi kurash, jadidchilik harakati va Yosh buxoroliklar partiyasining faoliyati natijasida, shuningdek, Rossiyada bolsheviklarning hokimiyat tepasiga kelishi va sovet Rossiyasining harbiy kuchlari bo‘lgan qizil armiya jangchilari tomonidan Buxoro shahriga qilingan bosqin oqibatida 1920 yil 2 sentabrda Buxoroda amirlik tuzumi ag‘darib tashlandi. Buxoroning ko‘p ming yillik tarixida ilk marta demokratik tuzum-respublika davri boshlandi. Aynan ushbu davr qisqa muddat (atigi 4-5 yil) davom etgan bo‘lishiga qaramasdan, bu yillar Buxoro tarixida muhim bosqichni tashkil etadi. Biroq shu davrdan boshlab yangi tuzum faollari bo‘lgan Yosh buxorolik jadidlar o‘zlarining yaqindi mahv etilgan g‘animlari-mang‘it amirlarini keskin tanqid qilishga kirishdilar. Bu ishning boshida taniqli adiblarimiz Ayniy va Fitrat turishdi. Yirik davlat arbobi Fayzulla Xo‘jayev esa ularning g‘oyaviy mafkurachisi hisoblangan. Bu holat 1925 yildan keyin, O‘zbekiston SSR tuzilgach, ayniqsa, avj olib ketdi. Sadriddin Ayniyning “Buxoro jallodlari” (1920), “Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar” (1920-1921; Moskva, 1926), “Tarixi amironi Mang‘itiyai Buxoro” (“Buxoro Mang‘it amirlari tarixi”) (Toshkent, 1923) kabi tarixiy tadqiqotlari, “Qullar”, “Doxunda” singari tarixiy romanlari va keyinchalik yozilgan “Esdaliklar” asarida, Fitratning “Amir Olimxonning hukmronlik davri” (Dushanbe, 1930) risolasida mang‘itlar sulolasining butun “kirdikorlari” ochib tashlandi. Buxoro tarixining qariyb 200 yil davom etgan davri, mang‘it hukmdorlari (amirlar) faoliyati faqat qora bo‘yoqlarda tasvirlandi. Tanqid tig‘i dastavval mang‘itlar sulolasining so‘nggi hukmdori Amir Sayyid Olimxon (1881-1944) ga qarshi qaratilganligi o‘sha davrdagi siyosiy va harbiy vaziyatlar taqozosiga ko‘ra normal hol hisoblanadi. Biroq barcha mang‘it amirlarini, jumladan, Amir Nasrulloni asossiz ravishda qoralash jarayoni yoppasiga ommaviy kampaniyaga aylantirildi. Bu holat Qo‘qon tarixnavislik maktabiga mansub jadid taraqqiyparvari Ishoqxon 16

Ibratning “Farg‘ona tarixi” asarida ham o‘zining yaqqol ifodasini topgan. Ibrat va Fitrat tomonidan Nasrullohxon “Botur qassob”, “Qassobning botiri” degan mash’um nomlarga sazovor bo‘ldi. Fitrat o‘zining 1930 yili yozgan “Amir Olimxonning hukmronlik davri” nomli tarixiy risolasida barcha mang‘it amirlari singari Amir Nasrullo faoliyatini ham faqat qoralash bilan shug‘ullanadi. Fitratning ushbu asaridan quyidagi ixtibosni o‘tmish o‘rinli. “Amir Haydardan keyin uning o‘g‘li Amir Husayn taxtga o‘tirdi, biroq ikki oyu necha kundan keyin u vafot etdi. Uning o‘rnini amir Umard egalladi. Biroq amir Haydarning o‘g‘li amir Nasrullo o‘zining birodariga qarshi lashkar tortib Buxoroni o‘rab oldi va hukumatni o‘z qo‘liga oldi. Nasrullo oldin amir Umarni omon qoldirib, Buxorodan chiqarib yubordi, ammo o‘z ahdiga vafo qilmay orqasidan jallodini yubordi. Jallod amir Umar boshini keltirdi. Nasrullo o‘zining boshqa aka-ukalarini ham turli hiylalar bilan o‘ldirdi va Buxoro taxtiga hech qanday raqibsiz ega bo‘ldi. Unga “qassobning botiri” laqabi berilgan edi” (Fitrat. Amir Olimxonning hukmronlik davri. T.: Minhoj, 1992, 8-bet). Alloma Fitratga nisbatan ehtirom va hurmatimz qanchalik baland bo‘lmasin, bu asar bolsheviklarning maxsus buyurtmasi bilan yozilganligi uchun unda tarixiy haqiqatdan chekinilganligi, mang‘it hukmdorlari faoliyatini baholashda sinfiy yondashuv ustun bo‘lganligini alohida ta’kidlab o‘tish lozim. Shu jihatdan olib qaraganda risoladagi ushbu so‘zlarni Nasrulloh hayoti to‘g‘risidagi tarixiy haqiqat deb qabul qilmaslik lozim: 1. 2. Amir Nasrullohxonning hokimiyat uchun kurashi Buxoro amirligi Buxoro davlatining zaiflashib qolganligidan foydalangan Eron shohi Nodirshoh XVII asrning 30-40-yillarida Buxoro xonligiga yurish qiladi. Nodirshoh Buxoro xonligida katta mavqega ega bo’lgan mang’it urug’idan 17

chiqqan otaliq Muhammad Hakimbiy bilan shartnoma tuzadi va u Buxoro xonligining oliy hukmdori deb tan olinadi. Abulfayzxon amalda hokimiyatdan chetlatib qo’yiladi, Hakimbiy Buxoroning to’la vakolatli hokimi etib tayinlanadi. 1743 yilda Hakimbiy, uning o’g’li Muhammad Rahim Nodirshoh xizmatiga kiradi. Nodirshoh 1747 yilda vafot etgach, Muhammad Rahim hokimiyatni o’z qo’liga olishga kirishadi. Buxoro xonligida katta nufuzga ega bo’lgan mang’it qabilasining vakili Muhammad Rahim 1747 yilda Abulfayzxonni, so’ngra rasman xon deb (soxta xon) e’lon qilingan uning o’g’illari Abdulmo’min va Ubaydullo sultonlarni o’ldirib, hokimiyatni o’z qo’liga oladi. Muhammad Rahim 1756 yilda taxtga o’tirib, o’zini Buxoro amiri deb e’lon qiladi va hokimiyatni mustaqil idora qiladi, Mang’itlar sulolasiga asos soladi. Shundan e’tiboran Buxoro xonligi Buxoro amirligi deb atala boshlandi. Amirlikda hokimiyat 1920 yilgacha Mang’itlar sulolasi qo’lida bo’ldi. Muhammad Rahim xukmronligini beklik-viloyatlardagi boshqa qavmlardan bo’lgan hokimlar tan olmadilar. Amir mang’itlarga tayanib hokimiyatni markazlashtirishga intildi. Barcha qabilalarning hukmdorlarini Buxoroga yig’ib, ulardan markaziy hokimiyatga bo’ysunishni talab qildi, aks holda qattiq jazolanishi haqida ogohlantirdi. Viloyatlardagi ko’pgina hokimlar, bebosh amaldorlar hokimiyatdan chetlashtirilib, er-mulki tortib olinib boshqa joylarga ko’chirildi. Ular o’rniga amir qabiladoshlaridan tayinlandi. Muhammad Rahim Buxoro minorasi yonidagi o’z qarorgohini maxsus qurdirgan Arkka ko’chirdi. O’zboshimcha beklarni Arkka chaqirib qattiq jazoladi. Tarqoqlikni bartaraf etish maqsadida ko’pgina bekliklarga - Samarqand, Jizzax, O’ratepa, Xisor, Boysun, Shahrisabzga qarshi qonli urushlar qildi, ko’pgina viloyatlar vayron bo’ldi. Muhammad Rahim Nurotada istiqomat qiluvchi burgut qabilasi qo’zg’olonini bostirib, ularning xarbiy istehkomlarini buzib tashlab, o’zlarini Buxoro tumaniga ko’chirdi. Miyonqal’a qipchoqlariga hujum qilib, istexkomlarini buzib tashlaydi, yo’lboshchilarini qatl etib, qolganlarini ko’chirib yuboradi. 18

Muhammad Rahim vafotidan keyin o’zaro urushlar yanada kuchaydi. Viloyat hukmdorlari mang’itlarning markaziy hokimiyatiga qarshi qo’zg’olonlar ko’tardi. Kenagas, yuz, baxrin, burgut, saroy qabilalarining qo’zg’olonlari, xokimiyatga o’tirgan Doniyolbiyning ularni bostirish uchun qilgan urushlari minglab odamlarning yostig’ini quritdi. Doniyolbiy qo’shinlar xarajati uchun qo’shimcha soliqlar joriy etib aholi noroziligini oshirdi. Buxoro hunarmandlari va tijorat ahli 1784 yilda qo’zg’olon ko’tardi. Qo’zg’olonni bostirish jarayonida minglab odamlar qurbon bo’ldi. Amir Ma’sum («begunoh amir») deb nom olgan Shohmurod (1785-1800 yillar) tarqoqlikka qarshi kurashni davom ettirdi. Amir Shohmurod boshqaruv tartibini o’zgartirish, amaldorlar tarkibini yangilash choralarini ko’rdi. Amir ikki yirik davlat arbobi - Davlat qushbegi bilan Nizomiddin qozikalonni saroy, qo’shin va boshqa sohadagi amaldorlar huzurida o’z qo’li bilan o’ldirdi. Soliqlarni tartibga soldi. Buxoro aholisiga tarxan yorlig’ini topshirdi. Unga binoan aholi savdo daromadidan boj to’lashdan, hunarmandlar pul yig’imidan, majburiy mehnat va soliqlardan ozod etildi. Shuningdek, xiroj, nikoh puli, tarozi haqi va boshqa yig’imlar miqdori kamaytirildi. Shohmurod davrida Buxoro amirligi nisbatan mustahkamlangan bo’lsada, o’zaro urushlar to’xtamadi. G’arbiy chegaralarda esa Xiva xoni qo’shinlari xujumga o’tar, ekinzor va bog’lar payhon qilinar, qishloqlar vayron bo’lar, odamlar va chorva mollar haydab ketilar edi. Tarixga Xoni shahid (Shahid xon) nomi bilan kirgan mang‘itlar sulolasining yettinchi hukmdori Amir Nasrulloh Bahodurxon 1806 yil 1 iyunda Buxoro shahrida Amir Haydarning xonadonida ikkinchi o‘g‘il sifatida dunyoga keldi. Bu haqda mashhur alloma Ahmad Donish o‘zining “Ta’rixi saltanati mang‘itiya” asarida yozib o‘tgan. (Ba’zi tarixchilar Amir Nasrullohning tavallud sanasi to‘g‘risida boshqacha ma’lumotlarni yozib qoldirishgan. Ularning ifkricha, Amir Nasrulloh 63 yoshida 1860 yili vafot etgan. Demak, ularning yozganlaridan Amir 19

Nasrulloh taxminan 1797 yilda tug‘ilganligi anglashiladi. Biroq, u Amir Haydar xonadonida ikkinchi o‘g‘il ekanligini e’tiborga olsak, Ahmad Donishning yozgan fikri haqiqatga ancha yaqinroq. Biz hozircha tarixiy adabiyotlarda Amir Nasrulloh tug‘ilgan sana sifatida 1806 yil qolishini qo‘llab-quvvatlaymiz. Nasrullohxonning ma’naviy kamolotga erishuvida Buxoroda katta nufuzga ega bo‘lgan mashhur shayx Muhammad Husayn Alaviy Buxoriy (1785-1870) muhim rol o‘ynagan. Keyinchalik Nasrulloh o‘zining piri hisoblagan bu shayxni Romitan tumanidagi Qori Kamol qishlog‘idan Buxoro shahriga ko‘chirib keltirib, unga shayx Habibulloh xonaqosijan maxsus hujra ajratib bergan va nafaqa tayinlagan. Bu ma’lumotlarni tarixchi olim Muhammad Nasriddin Hanafiy Hasaniy Buxoriy (Amir Muzaffarning o‘g‘li) o‘zining 1910 yili Yangi Buxoroda nashr etilgan “Tuhfat az-zoirin” (“Ziyoratchilarga tuhfa”) asarida keltirib o‘tadi. Nasrullohxon otasi Amir Haydar hamda birodarlari Husayn va Umarxonlarning hukmronligi davrida Qarshida hokimlik qilgan. Amir Haydar vafoti (1826 yil 6 oktabr) dan so‘ng hokimiyat uchun kechgan keskin kurashlarda birodarlari Amir Husayn (1797-1826) va Amir Umarxon (1810-1829) hamda boshqa ukalari ustidan g‘olib kelib, 1827 yil aprel oyining boshlarida 21 yoshida Buxoro amirligi taxtiga o‘tirdi. Amir Nasrullohxon Buxoro amirligi taxtiga o‘tirgan mang‘itlar sulolasining yettinchi hukmdori bo‘ldi. Tarixchi olim Mirzo Abdulazim Somiyning fikricha, Buxoroamirligi taxtini egallashda Nasrullohxonga otasining vaziri bo‘lgan Muhammad Hakimbiy Qushbegi katta yordam ko‘rsatgan. U Buxoroni qamal qilib turgan Nasrullohxon qo‘shinlariga shahar darvozasini ochib beradi 1 . XIX asr 20-yillarida Buxoroda yuz bergan siyosiy voqealarning bevosita ishtirokchisi, hokimiyat uchun kurashda Amir Haydarning har uchala o‘g‘liga navbati bilan yordam bergan va uchala hukmdorning ham xizmatida ozmi-ko‘pmi muddat bo‘lgan munshiy va tarixchi Mirzo Shams Buxoriy (1804-taxminan 1865) keyinchalik yozgan “Buxoro, Qo‘qon va Qoshg‘arning ayrim voqea-hodisalari 1 Rajabov Q. Nasrullohxon. Toshkent, “Abu Matbuot-Konsalt”, 2011.-B. 15 20

bayoni” nomli asarida (bu asarning so‘nggi qismi 1861 yil sharqshunos V.Grigoryev tomonidan Qozonda nashr etilgan) Amir Nasrullohning hokimiyat uchun kurashini tasvirlab, o‘sha paytda Buxoroda ko‘p qon to‘kilganligini yozadi. Mirzo Shams Buxoriyning fikricha, Buxoro shahrini egallash va Umarxonni hokimiyatdan ag‘darib tashlash jarayonida 7-8 ming kishi halok bo‘lgan. Bundan tashqari, Amir Nasrulloh o‘z hukmronligining dastlabki oylarida har kuni 50-100 kishini qatl qilib turgan, natijada ko‘plab kishilar Shahrisabz va boshqa joylarga qochib ketgan. Mirzo Shams Buxoriyning o‘zi ham bu paytda muayyan muddat Amir Nasrulloh xizmatida bo‘lganligi, biroq keyinchalik Shahrisabzga borib, u yerda 11 oy yashagach, so‘ngra Qo‘qonga-badarg‘alikda yurgan sobiq amir Umarxon huzuriga borganligi inobatga olinadigan bo‘lsa, u Amir Nasrullohga muxolifatda bo‘lib, uning faoliyatini haddan tashqari qora bo‘yoqlarda tasvirlanganligining sabablari oydinlashadi 1 . Keyingi davr tarixchilari va sayohatchilarining Amir Nasrulloh haqidagi fikrlarini umumlashtirib aytadigan bo‘lsak, Nasrulloh o‘zining barcha potensial raqiblarini qisqa muddat mobaynida yo‘qotgan yohud ularni Buxorodan badarg‘a qilgan. Ushbu fikrga e’tiroz bildirish qiyin. Biroq, u har kuni Buxoroda 50-100 kishining qonini to‘kkanligi esa mubolag‘adan boshqa narsa emas. 1 Rajabov Q. Nasrullohxon. Toshkent, “Abu Matbuot-Konsalt”, 2011.-B.18. 21

2. Amir Nasrulloxonning Buxoro amirligini markazlashgan davlatga aylantirish yuzasidan olib borgan tadbirlari 2.1. Nasrullohxon davrida Buxoro amirligining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti Sobiq ittifoq tuzumi davrida mang‘itlar sulolasi vakillariga bir tomonlama yondashilib, ular davrida hech qanday islohotlar amalga oshirilmagan, ushbu davlat boshliqlari asosan maishatbozlik va jangu-jadallar bilan ovora bo‘lib, mamlakat hayotida jiddiy o‘zgarishlar qilishga urinmaganlar degan qarashlar hukmron edi. Mang‘itlar davri tarixnavislari ma’lumotlari, tarixiy hujjatlar, dastlabki manbalar va sayohatchilarning yo‘l xotiralarini o‘rganish va tahlil qilish o‘z navbatida, ushbu fikrlarning asossiz ekanligi ni ko‘rsatadi. O‘rganilgan tarixiy manbalar mang‘itlar sulolasi vakillari ning barchasini ham faoliyati yuqoridagi yondashuvlar asosida baho lashga loyiq emasligidan dalolat beradi. Shu jihatdan olganda, tahlil etilgan manbalarga asoslanib, albatta, bunda jamiyat rivoj lanishiga ta’sir etgan obyektiv va subyektiv omillarni hisobga ol gan holda, Buxoro amirligi davlatchiligining shakllanish va rivoj lanishini muayyan bosqichlarga ajratib o‘rganish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Biz bunda mang‘itlar sulolasining dastlabki va killari tomonidan amalga oshirilgan islohotlar o‘z navbatida, mam lakatni birlashtirish va aholi turmush tarzini yengillashtirishda muayyan darajada ijobiy ahamiyat kasb etganligini davrlashtirish uchun mezon sifatida belgilashga harakat qildik. Agar Buxoro amirligi davlatchiligi taraqqiyotini ushbu nuqtai-nazardan qaraydigan bo‘lsak, uni quyidagi ikki bosqich doirasida o‘rganish maqsadga muvofiqdir: Birinchi bosqich – dastlabki to‘rt mang‘it hukmdorlari Muham mad Rahim, Muhammad Doniyolbiy, amir Shohmurod, amir Haydar ning davlatni shakllantirish va rivojlantirish borasidagi siyosiy-huquqiy, iqtisodiy hamda madaniy-ma’rifiy sohadagi faoliyatlari davrini o‘z ichiga oladi. Buxoro amirligi taraqqiyotining ushbu bosqichini siyosiy-huquqiy, diniy, madaniy hayot, tashqi diplomatiya va 22

tashqi savdo masalalarida ijobiy natijalarga erishilgan davr sifatida e’tirof etish mumkin. Mang‘itlar sulolasining asoschisi Muhammad Rahim (1747-1759) o‘z hukmronligini dastlab, mamlakatni mustahkamlash hamda davlat uchun muhim bo‘lgan mustaqil yoki yarim mustaqil holatga kelib qolgan ma’muriy-hududiy birliklarni qayta birlashtirishga harakat qilishdan boshlagan 1 . O‘z navbatida, Muhammad Rahim davlatni mustahkamlash va ma’muriy- hududiy birliklarni birlashtirish yo‘lida tashqi siyosiy to‘siqlarga duch kelgan. Mahalliy tarixnavislar Muhammad Sharif va Xumuliylarning guvohlik berishicha, afg‘on sarkardasi Ahmadshoh Durroniy Burgut va Miyonqol hududlarida kechgan siyosiy g‘alayonlar ning yuzaga kelishiga sababchi bo‘lgan va mahalliy aholini Muhammad Rahim qo‘shiniga qarshi kurashda chetdan turib qo‘llab-quvvatlab tur - gan. Muhammad Rahim Buxoro amirlari orasida mamlakatning barcha hududida muayyan darajada tinchlikni saqlay olgan, davlatning chega ralarini mustahkamlagan hamda tashqi dushmanlardan himoya qilgan yagona davlat boshlig‘idir. O‘z navbatida, u mamlakatni birlashti rishda muayyan darajada to‘siq bo‘lib turgan Afg‘oniston davlati bi lan sulh shartnomasini (1750yil) imzolashga erishadi. Muhammad Rahim davlatni boshqarishning eng maqbul usuli sifatida o‘zi tomonidan shakllantirilgan “yangi davlat” (sulola, davlat, hukumat, hokimiyat, taqdirdagi baxtli burilish)ni ko‘rsata di. Tarixnavis Xumuliyning ma’lumotiga qaraganda, Muhammad Rahimning “yangi davlati” davlat tepasiga yangi sulola – mang‘it su lolasining kelishi bilan bog‘liq edi. Shu bilan birga, tegishli manbalarni chuqur tahlil etish, Muhammad Rahim davrida davlatni tashkil etish borasida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y bermaganligi to‘g‘risida xulosa chiqarishga ham imkon tug‘diradi. Bunda Muhammad Rahimning unvonlar berish va davlat mansablari tizimiga qisman o‘zgartirish kiritish bilan cheklanganligini ko‘rsatib o‘tish mumkin, xolos. Shu bilan birga, Muhammad Rahim ashtarxoniylar davridan meros 1 Rajabov Q. Nasrullohxon. Toshkent, “Abu Matbuot-Konsalt”, 2011.-B.21. 23

bo‘lib qolgan salbiy oqibatlar, ya’ni qo‘shni davlatlar bilan doimiy urushlar olib borishga qisman chek qo‘ygan va mamlakatda mu ayyan darajada tartib o‘rnatishga erishgan. Bu esa o‘z navbatida, amir likda savdo-sotiq va dehqonchilik ishlarining rivojlanishiga turt ki bo‘lgan. Dastlabki manbalarga asoslangan xorij tadqiqotlarida ham Muhammad Rahimning davlat boshqaruviga ijobiy baho beriladi. Xususan, Anke fon Kyugelgen “Muhammad Rahim mamlakatni rivoj lantirdi va mamlakatda yashovchilarni baxtiyor ayladi. U davlatni boshqarish bilan birga o‘zini boshqarishni va fuqarolarni hurmat qilishni hamda ularning dardi bilan yashashni unutmadi” – deb qayd etadi. Tarixnavis Somiy ham Muhammad Rahimni saxiy, mehribon, oliyjanob hamda jazolashda qat’iy qaror qabul qiluvchi hukmdor sifatida ta’riflaydi. Mang‘itlar sulolasining keyingi vakili Muhammad Doniyolbiy (1759-1785) Muhammad Rahim davrida uning siyosiy va iqtisodiy ma salalar bo‘yicha yordamchisi va maslahatchisi lavozimida faoliyat yuritgan. U davlat tepasiga kelishi bilan oldindan mang‘itlarga qarshi bo‘lib kelgan o‘zga urug‘lar tomonidan turli g‘alayonlar kelib chiqqan. G‘alayonchilar Muhammad Doniyolbiyning hukmdorligi legi tim (qonuniy) emasligini ro‘kach qilib, hokimiyat tepasiga chingi - ziy(ashtarxoniylar)lar kelishini talab qiladilar. Amirlikka qa rashli bo‘lgan Shahrisabz, Miyonqol va Qarshi bekliklarida yana muss taqillik uchun kurash avj olib ketadi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Muhammad Doniyolbiy Mu hammad Rahim vafotidan keyin mamlakatda eng yuqori unvon hamda lavozimga ega shaxs edi. Shuning uchun ham Muhammad Doniyolbiy barcha olimu-fuzalolar, din peshvolarining tanlovi asosida davlat ni boshqara boshlagan. Muhammad Doniyolbiy birinchi navbatda davlatda tartibsizlik larni bartaraf etishga va huquqbuzarliklarni oldini olishga e’ti bor qaratgan. Ikkinchi o‘rinda u nafaqat Buxoro shahri balki amir lik tarkibiga kiruvchi barcha bekliklarda savdo- sotiq, hunarmadchi likni rivojlantirishga hamda fuqarolarga tinchlik va havfsizlik ni 24

ta’minlab berishga muyassar bo‘lgan. Muhammad Doniyolbiy ijti moiy munosabatlarni huqukiy asoslarda tartibga solishning taraf dori bo‘lgan. Shuning uchun u fiqh ilmi ulamolarini har taraflama qo‘llab-quvvatlagan. Manbalarda keltirilishicha, Muhammad Doniyol biy barcha huquqiy masalalarda islom huquqshunoslaridan maslahat olgan. Muhammad Doniyolbiy davlat va jamiyat boshqaruvidagi turli masalalarni kengashgan holda maslahatlashib amalga oshirgan. Xusu san, 1781 yilda Rossiya hukumatining Buxoroda savdo shartnomasini tuzishga oid taklifiga u dastlab 92 o‘zbek urug‘i vakillarining fik rini olishi lozimligini uqtirib o‘tadi. Shuni ta’kidlash joizki, Muhammad Doniyolbiy so‘fizm ta’li motiga alohida e’tibor qaratgan. Xususan, u Muhammad Rahimning vafotidan so‘ng mamlakatda boshlanib ketgan turli g‘alayonlarni ol dini olish, xalq tinchligi va havfsizligini ta’minlash maqsadida so‘fizm namoyondalaridan biri hisoblangan Mahdumi A’zamning av lodlaridan biri Ishoq Xojadan maslahat olib turgan. Binobarin, Muhammad Doniyolbiyning so‘fizm ta’limotini ashaddiy tarafdori ekanligi to‘g‘risida to‘liq ma’lumot bo‘lmasada, u o‘g‘li Shohmurodni ushbu ta’limotning yirik namoyondalaridan biri bo‘lib shakllanishi uchun barcha imkoniyatlarni yaratib bergan. Muhammad Doniyolbiy vafotidan keyin uning o‘g‘li Shohmurod davlatni boshqarish vakolatini qo‘lga kiritadi. U Muhammad Doni yolbiy davrida Karmana, Qarshi bekliklarini boshqaradi va ma’lum vaqt davomida davlatdagi eng oliy mansablardan biri bo‘lmish qush begi lavozimida faoliyat yuritadi. “Boshdanoq u mamlakatda qattiq tartib o‘rnatishga kirishib, ishni sulola mavqeini rasmiy jihatdan mustahkamlashdan boshlaydi. Ya’ni soxta xonlik an’anasiga chek qo‘ yib, taxtga rasman o‘zi chiqadi, lekin xon emas, amir unvoni bilan” 1 . Shohmurod davlat boshlig‘i – amir unvonini ta’sis etar ekan, ushbu unvonning o‘zbek va mo‘g‘ul urug‘lari an’analari bilan emas, balki shariat qoidalari asosida yuzaga kelganini asoslab beradi. 1 Зиё Азамат. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2000. – Б.281. 25

Huquqshunos olim Z.Muqimovning ta’kidlashicha, “Amir Shoh murod soliqlardan ezilgan xalqning noroziligi kuchaygan davrda taxtga o‘tirganligi uchun ham birinchi islohotni soliqlarni tartib ga solishdan boshladi. Butun Buxoro amirligi aholisiga tarxon yorlig‘i berib, o‘zidan avvalgi hukmdorlar joriy qilgan, shariatga to‘g‘ri kelmaydigan yorg‘u, boj, tarx, tushmol, yasoq kabi soliqlarni bekor qildi 3 . Amir Shohmurod tomonidan amalga oshirilgan soliq islohotlari uning soliq solish va uni undirishni tartibga keltirishga oid farmonlarida aks etgan. Amir Shohmurod tomonidan o‘tkazilgan sud – huquq islohot lari o‘z navbatida, mamlakatda sud ishlarini yuritishda nohaqlik larga chek qo‘yilishiga, qozilar tomonidan muayyan darajada odillik, adolat va insonparvarlik ruhida sud jarayonlarini amalga oshirish ga imkon yaratib bergan. Ushbu sud-huquq islohotlarining yana bir muhim jihati qozi ning hukmidan norozi bo‘lgan tarafning qozi-ul-quzzotga yoki amirga shikoyat qilish huquqini qo‘lga kiritganligida ko‘rinadi. O‘z navba tida, qozikalonga yoki amir nomiga yozilgan shikoyatnoma o‘rganib chiqilib, qozining hukmini asosli ravishda qozi- ul-quzzot bekor qilishi hamda uning qarorini faqat amir bekor qilishi mumkin bo‘lgan. Amir Shohmurod tomonidan o‘tkazilgan sud-huquq islohotlari o‘z davrida nafaqat Buxoro amirligi, balki boshqa xonliklar uchun ham progressiv ahamiyatga ega edi. Shu bilan birga, amir Shohmurod sudlovni tashkil etish, xususan, quyi sud qozilarining tayinlani shi borasida ham muayyan o‘zgarishlarni amalga oshirgan. Binobarin, amir Shohmurodning bevosita tashabbusi bilan qirq a’lamdan (qonunshunoslardan) iborat tarkibda oliy sud (qozixona) palatasi tuzilgan. Ushbu palatada qozilarning hukmidan norozi bo‘lib yozil gan arz va shikoyatnomalar shariat normalari bilan birga, amir Shoh murod tomonidan tuzilgan qoidalar to‘plami asosida ko‘rib chiqil gan. Sud palatasida arz yoki shikoyatnoma ko‘rilayotganda da’vogarning shaxsan o‘zi ishtirok etish imkoniyatiga ega bo‘lgan. 3 Qarang: Muqimov Z. O‘zbekiston davlati va huquqi tarixi. – Toshkent: Adolat, 2004. – B.207. 26

Amir Shohmurod tomonidan amalga oshirilgan ushbu islohot lar xorij olimlari tomonidan ham e’tirof etilgan. Xususan, ing liz olimi X.Malkolmning ta’kidlashicha, amir Shohmurod davlat va huquq islohotchisi, islom huquqi normalarining g‘oyaviy va ama liy kurashchisi hamda davlat boshlig‘i sifatida qirq a’lam sudi ish larida ishtirok etganda taraflarning o‘zaro kelishuvi, jabrlanuvchi va ayblanuvchi tomonlarning o‘zaro yarashuvining tarafdori edi. U amirlik xazinasidan jabrlanuvchining foydasiga yetkazilgan zarar ning yarmini qoplash uchun ayblanuvchining kelajakda ijtimoiy tar biyalanishi, oilasi, farzandlari qarovsiz qolib ketmasligining ol dini olish maqsadida foizsiz mablag‘ ajratish amaliyotini qo‘llagan. Ushbu xususiyati bilan amir Shohmurod tomonidan amalga oshirilgan yarashuv mexanizmi o‘z davri uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Ta’kidlash joizki, amir Shohmurod tomonidan o‘tkazilgan ushbu is lohot bugungi kunda sud-huquq amaliyotida muhim amaliy ahamiyatga egadir. Amir Shohmurod shariat normalariga mutlaqo zid bo‘lgan va uning talablariga javob bermaydigan zid bo‘lgan barcha normalar ning amal qilishini bekor qilgan. Tarixnavis Somiyning ma’lu motlariga qaraganda, harbiy sohadagi boshqaruv faoliyatini ulamo larning fatvosi asosida olib borgan hamda aynan uning davrida huquq manbasi bo‘lmish sunnaga sezilarli darajada amal qilingan. Shohmurod vaqf mulklari hamda ulardan tushadigan soliq va boshqa majburiy to‘lovlar hisobidan eski madrasa, masjid, honaqo, maktab va mozorlarni qayta tiklaydi. Madrasa mudarrisi, muftiy, imom, qozi va boshqa diniy mansablarga nomzodlarni tayinlashda ularning shariat normalariga amal qilish darajasi, huquqiy bi limlari va huquqiy savodxonligiga e’tibor qaratgan. U shariat normalarini chuqur o‘zlashtirgan madrasa talabalari ga soliqlar hisobidan qo‘shimcha talabalik haqlari berish tizimini joriy qilgan. Shohmurod nafaqat ta’lim jarayonida, balki boshqa fuqarolarning ham islom huquqi normalarini bilishlikka da’vat etish bilan birga, ularga keng imtiyoz va imkoniyatlar yaratib bergan. 27

Bu borada Xumuliyning ta’kidlashicha, amir Shohmurod fiqh shunos olimlar va viloyat beklaridan amirlikning barcha hududlari dagi masjid va madrasalarda aholiga haqiqiy islom huquqi norma lariga asoslangan odat va majburiyatlarni tushuntirishni hamda ularning shar’iy huquqiy bilimlari darajasini yanada oshirishni talab qilgan. Amir Shohmurodni o‘z navbatida islom fiqhshunosligi murab biysi sifatida ham e’tirof etish mumkin. Shohmurod madrasalarda xanafiy mazhabi, xususan, Burhoniddin al-Marg‘inoniyning “Al-Hidoya” asari, Imom Al-Moturidiyning g‘oyalari, Qur’oni Karimni talqin qilish va uni sharhlash bo‘yicha Andalusiyalik mashhur Ash-Shotibiy asarlaridan foydalangan holda dars mashg‘ulotlarini o‘tkazgan. Tarixnavis Miriyning ta’kidlashicha, amir Shohmurod so‘fiy lik ilmini, islom huquqi normalari va majburiyatlari haqidagi ilmlarni Shayx Safardan, Qur’oni Karim ilmini esa uch murabbiy dan, ya’ni Hofiz Ashur, Nodir Boqi qori va Niyozquli qorilardan tahsil olib o‘rgangan. Shu bilan birga, amir Shohmurod huquqiy masalalarga oid bo‘lgan kitoblar yozgan. Xususan, xanafiya mazhabiga oid bo‘lgan barcha fatvolar va qoidalarni mujassamlashtirgan “Fatvoyi ahli Buxoro” va “Ayn ul-Hikma” nomli to‘plamlarini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Shu jihatdan olganda, amir Shohmurodning ushbu asarlarini bugungi kunda milliy davlatchilik tarixini o‘rganish va uni ilmiy tahlil etishda nodir va qimmatli huquq manbasi sifatida qarash lozim. Amir Shohmurod nafaqat Buxoro shahrida balki amirlikning turli viloyatlariga borib ulardagi masjid va madrasalarda shariat huquqi normalari va ularni tadbiq etishga oid masalalar yuzasidan mashg‘ulotlar o‘tkazib kelgan. Masjidlarda imomlik qilib, namoz tugaganidan so‘ng “oliy yig‘in”(majlisi oliy)ni chaqirgan hamda un ga ilm ahlini, qozilarni, hadisshunos olimlarni to‘plagan. Ushbu majlislarda islom huquqi normalariga, huquqiy odatlarga asoslan gan holda aholiga ularning fiqhiy muammolarga oid savollariga javob qaytargan. 28

Amir Shohmurod Buxoro amirligi hududida qishloq xo‘jaligi ni yanada rivojlantirish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va yer unumdorligini oshirish maqsadida ariqlar, zovurlar qazdirgan, da ryo va irmoqlarni qaytadan ta’mirlagan. Amerikalik olim G. Xembli amir Shohmurod shaxsiga, uning davlat boshlig‘i va davlatni boshqarish san’atining o‘ziga xosligiga alohida e’tibor berib, Shohmurodning yoshlik yillari Buxoroning qadimiy Masjidi Kalonida diniy va dunyoviy ilmlarni o‘rganish bilan o‘tganligini, u darvesh jamiyatining odatlari va kiyimlarini saqlab qolib, hatto o‘z qo‘shinlarini jangga boshlab borayotganda ham oddiy past bo‘yli otida borishini, harbiy yo‘lboshchi sifatida ajoyib tashkilotchilik qobiliyatiga ega ekanligini ta’kidlab o‘tadi. O‘z navbatida G.Xembli amir Shohmurodning siyosiy-huquqiy faoliyatiga quyidagicha baho beradi: “U Afg‘onistonning Durroniy hukmdorlaridan Balxni tortib ololmasada, ammo Eronga qarshi Amudaryoni yildan-yilga muvaffaqiyatli kesib o‘tdi. Uning asosiy maqsadi Eron madaniyat markazi sanalmish Marvni egallab olish edi. Shuning uchun ham Buxoro aholisi amir Shohmurodni harbiy zafar lari tufayli shariatning qat’iy talablari kabi hurmat qilardi”. Tarixchi olim T.Fayziyev ham amir Shohmurodga davlat boshlig‘i sifatida quyidagicha ta’rif beradi: “Begunoh amir nomini olgan Shohmurod shariat ishlariga keng yo‘l ochgan, vaqflarni tiklagan, masjid va madrasalar ishiga katta e’tibor bergan. U zohidlarga xos hayot kechirib, mamlakatda ro‘y bergan siyosiy- iqtisodiy vaziyat taqo zosiga ko‘ra, bir necha jangu-jadallarda bo‘ldi. Mang‘itlar saltana tida bid’at va nomashru ishlarni tag-tomiridan uzgan birinchi hukmdor bo‘lgan” 1 . Sobiq ittifoq davrida milliy davlatchiligimizni, xususan, adolatli hukmdorlarni hamda ular tomonidan amalga oshirilgan ko‘plab ezgu ishlarni o‘rganish uchun yetarli tarixiy manbalar mavjud bo‘lishiga qaramasdan, ularni o‘rganishga deyarli rag‘bat ko‘rsatilma gan. Shu asosda davlatchilikni rivojlanishiga muayyan darajada o‘z hissasini qo‘shgan amir Shohmurodga 1 Fayziyev T. Mutasavvif hukmdor // Sharqshunoslik. – Toshkent, 1997. - № 8. – B.72. 29

o‘xshagan hukmdorlar faoliyati ham bir tomonlama ya’ni faqat salbiy nuqtai nazardan o‘rganilgan. Holbuki, o‘z davrida mang‘it hukmdorlarining faoliyatini tanqidiy tasvirlagan Ahmad Donish ham amir Shohmurodni xalifa Umar bi lan bir qatorga qo‘yib amirlik gilamini kambag‘allik kiyimi bilan bezadi, jahon bog‘idan dushmanlik va yomonlik tomirini sug‘urib tashladi va adolat nihollarini o‘tkazdi, - deb uning faoliyatini yuk sak baholagan edi. Amir Shohmurod faoliyati yuzasidan xulosa o‘rnida aytish mum kinki, mang‘itlar hukmronligi davrida Buxoro amirligida davlat chilikni taraqqiy etib shakllanishi va rivojlanishi aynan u dav latni boshqargan davrga to‘g‘ri keladi. O‘z o‘rnida yuqoridagi xislat larga ega bo‘lgan davlat boshlig‘i haqida Prezident I.A.Karimovning quyidagi fikrlarini keltirib o‘tish o‘rinli deb hisoblaymiz: “Odil va oqil hokimiyat xalq kayfiyatini, uning irodasini albatta hisobga oladi. Xalqning iste’dodini, undagi barcha olijanob xis latlarni ishga soladi, xalq g‘ayratini yaratuvchilik yo‘liga boshqa radi” 1 . Amir Shohmuroddan so‘ng davlatni boshqarish uning o‘g‘li Qar shi bekligining hokimi amir Haydar qo‘liga o‘tadi. Amir Haydar davlatni boshqarish masalasida otasi amir Shohmurod siyosatining izchil davomchisi edi. Ushbu holat ayniqsa, uning ulamolarga muno sabati va tashqi siyosatni izchillik bilan davom ettirishida ko‘rinadi. Amir Haydar o‘z hukmronligi davrida asosan ichki dushmanlarga qarshi kurash olib boradi. Shahrisabz, Samarqand, Urgut beklikla rida bo‘lib o‘tgan g‘alayonlar, Marv vohasi uchun Xiva xoni Muhammad Rahimxon bilan olib borilgan urushlar Amir Haydarni davlatda harbiy-siyosiy islohotlar o‘tkazishga majbur qildi. U olib borgan tinimsiz kurashlar natijasida 1817-1850 yil larda Balx vohasi qo‘lga kiritildi, Maymana, Badaxshon va Qunduz viloyatlari amirlik hududiga qo‘shib olindi. Amir Haydar davlatni boshqarishda asosan tashqi munosabatlarga e’tibor qaratadi, xusu san, u afg‘on hukmdori Ahmad Shoh Durroniyning o‘g‘li 1 Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1. – Toshkent: O‘zbekiston, 1993. –B.14. 30

SHo‘ja al-Mulkom bilan ikki mamlakat o‘rtasida o‘zaro do‘stlik rishtalarini qayta tiklashga muvaffaq bo‘lgan. Buxoroga qo‘shni davlatlarning hukmdorlari amir Haydar hukmronligini zaiflashtirish maqsadida uning saroy a’yonlari va beklari, qarindosh-urug‘lari va birodarlariga turli va’dalar berib, ularning o‘zaro totuvligiga putur yetkazishga intilganlar. Markaziy hokimiyatga qarshi isyon ko‘targan Nosiriddin To‘ra 4000 askar bilan Marvdan chiqib, Chorjo‘yga kelganida amir Haydar unga qarshi Niyoz - bek parvonachini 10 000 kishilik qo‘shinga qo‘mondon qilib jo‘natgan. Shuningdek, qo‘shni davlatlar Buxoro amirligi ichida ko‘taril gan turli g‘alayonlardan o‘z maqsadlari yo‘lida foydalanishga urin ganlar. 1821-1825 yillarda amir Haydarning soliq siyosatiga qarshi xitoy-qipchoqlar ko‘targan Miyonqol qo‘zg‘oloni katta qiyinchilik bi lan bostirilgan. Ushbu qo‘zg‘olonga qo‘shni davlatlardan ko‘mak ko‘rsa tilib, shu orqali Buxoro davlatini zaiflashtirishga harakat qilin gan. Amir Haydar boshqa mang‘it hukmdorlaridan farqli ravishda o‘z qo‘shinidagi askarlarga muntazam ravishda yaxshi maosh to‘lab borgan. Bundan tashqari u mamlakatdagi soliq yig‘uvchilarga yillik maosh ajratish bilan birga, ularga yiliga ikki marta sarupo ulashgan. O‘z navbatida kambag‘allar, yetim- yesirlar, qashshoqlar, darveshlar, muho jirlar va mullalarga har yili nafaqa berish uchun katta miqdorda mablag‘ ajratgan. Shu bilan birga, amir Haydar amirlikda xitoy-qipchoqlar tomonidan yuzaga kelib turadigan turli mojarolarni ol dini olish maqsadida ushbu hududlarga nisbatan turli to‘lovlar miqdorini kamaytirgan. Amir Haydar mamlakatda muayyan darajada huquqiy tizimni mustahkamlashga ham harakat qilgan. Bu borada tarixchi olim Q.Rajabovning e’tirof etishicha, “Amir Said Haydar islom fiqhi ning hanafiya mazhabiga oid “Al- favoid al-alfiya” nomli asar ham yozgan. Amir Haydar davlat hujjatlarini tizimlashtirishga alohida e’tibor qaratgan mang‘itlar sulolasining dastlabki hukmdorlaridan biri ekanligi bilan ham diqqatga sazovordir”. Tarixnavis Somiy ham amir Haydarni ziyoli davlat boshlig‘i va odil hukmdor sifatida baholab, uning 31

davlat ishlari bilan nechog‘lik band bo‘lishiga qara masdan olimu-fuzalolar bilan huquqiy mavzulardagi mashg‘ulotlar da doimo ishtirok etishini hamda ularning fikriga tayanib ish tut ganligini e’tirof etadi. Amerikalik olim G. Xembli ham amir Haydarning davlatni boshqarishga oid xususiyatlarini inobatga olgan holda uning fao liyatiga quyidagicha ta’rif beradi: “amir Haydar shahzodalarning rolini darveshlik bilan bir darajada muvaffaqiyatli bog‘ladi”. O‘z navbatida amir Haydarning maktub va nomalarini o‘rgangan olim Sh.Tilavov: “savodli va ilmli bo‘lmagan hukmdorning turli-tuman mavzularda shunchalar maktublar yozishiga ishonish qiyin”, - deb unga yuksak baho beradi. Buxoro amirligi davlatchiligi rivojlanishining ikkinchi bosqichi 1826-1920 yillarni o‘z ichiga oladi. Ushbu davrda davlatda mang‘it sulolasidan amir Nasrullo, amir Muzaffar, amir Abdula had, amir Olimxonlar hukmronlik qilganlar. Amir Nasrullo hokimiyat tepasiga otasi amir Haydarning o‘limidan so‘ng olti oy o‘tgandan so‘ng kelgan. U milliy davlatchilik tarixida kuchli, jasur hamda qattiqqo‘l davlat boshlig‘i sifatida joy olgan. Tarixchi va sayohatchilarning ma’lumotlariga qaraganda, amir Nasrullo hukmdor sifatida davlatning ichki va tashqi dushmanlari ga haqiqiy zarbani berdi. Amir Nasrullo tomonidan olib borilgan harbiy-siyosiy islohotlar natijasida davlatning harbiy qudrati mustahkamlana borgan. Olib borilgan tinimsiz urushlar barobarida Qo‘qon xonligi (1842y) hamda Shahrisabz (1856y) bekligi egallanadi. Amir Nasrullo tashqi siyosat masalasida oldingi davlat bosh liqlaridan farqli ravishda, Markaziy Osiyoning iqtisodiy salo hiyatiga talabgor bo‘lgan ikki yirik davlatlar Rossiya va Angliya bi lan ochiq siyosat olib borish dasturini amalga oshirgan. XIX asr 30 yillarining boshlarida Buxoro amirligiga Vest-Indiya kompaniya sining topshirig‘i bilan kelgan leytenant Aleksandr Berns bilan olib borilgan muzokaralar asosida Angliya davlati bilan qisqa muddatga bo‘lsada, o‘zaro hamkorlik munosabatlari o‘rnatiladi. Shu bilan birga, ayrim tarixiy manbalarda amir Nasrullo shafqatsiz hukmdor sifatida e’tirof etiladi. Lekin ingliz olimi Uiler amir Nasrulloni: “shafqatsiz hamda 32

mustabid hukmronligiga qaramasdan, u davlat qurilishi yo‘lida bir qator ijobiy ishlarni ham amalga oshirdi. O‘ziga sodiq harbiylar bilan birga professio nal qo‘shin tashkil qildi, bir qancha sug‘orish loyihalarini va ma’ muriy-huquqiy islohotlarni amalga oshirdi” deb, uning davlatni boshqarish faoliyatiga ijobiy baho beradi. Amir Nasrullodan keyin davlatni boshqargan mang‘it sulolasi vakillaridan amir Muzaffar, amir Abdulahad, amir Olimxonlar davri milliy davlatchilik tarixida kam o‘rganilgan davr bo‘lib, te gishli manbalarda ushbu hukmdorlarga nisbatan deyarli ijobiy baho berilmagan. Istiqlol sharofati ila milliy davlatchilik manbala rini tadqiq etish jarayonida yuqorida nomlari zikr etilgan hukm dorlar tomonidan ham muayyan darajada islohotlarni amalga oshi rishga harakat qilinganligiga guvoh bo‘lamiz. Xususan, amir Abdulahad sud-huquq tizimini tubdan isloh qilishga hamda ushbu sohani yanada insonparvarlik tamoyili asosida shakllantirishga, amir Olimxon jamiyatda poraxo‘rlikni butunlay yo‘qotish va ta’lim tizimini tubdan isloh etishga uringanlar. Buxoro davlatining butunlay Chor Rossiyasi tarkibiga qo‘shib olinishini oldini olish maqsadida amir Muzaffar chor hukumati bilan sulh shartnomasini tuzishga majbur bo‘lgan. Ushbu shartnoma asosida Buxoro amirligi tashqi va ichki siyosiy masalalarni hal qilishda mustaqillikdan mahrum bo‘lib Rossiya davlati ostidagi yarimmustamlaka davlatga aylandi. Ayniqsa, chor qo‘shinlarining 1871- 1872 yillarda Zarafshon daryosi boshqaruvini nazoratga olish lari Buxoroning bundan keyingi rivojlanishiga salbiy ta’sir o‘tkazgan. Buxoro amirligi bilan Rossiya davlati o‘rtasida tuzilgan sulh shartnomasidan kelib chiqib, 1884 yilda Buxoro bilan Kattaqo‘rg‘on shaharlari orasida telegraf aloqasi hamda 1888 yilda Chorjo‘y, Amudaryo, Buxoro va Samarqandgacha, nihoyat 1898 yilda Toshkentgacha temir yo‘llari yotqiziladi. Shu bilan birga, amirlik ijtimoiy hayotidagi o‘zgarishlar da vom etib borgan. Maorif sohasida amalga oshirilgan yangi o‘quv usullari – “usuli jadid”ni joriy 33

qilish maqsadida 1893 yilda Ismoilbek Gaspirinskiy shaxsan Buxoro amiri Abdulahad bilan muzokaralar olib borgan. Shu bilan birga, musulmon dini rivojiga alohida e’tibor bergan, natijada esa ulamolar soni 500 dan 150 ming kishiga ortgan. Ma’lumki, Buxoro amirligining so‘nggi hukmdori amir Said Olimxon hukmronligi davri adabiyotlarda salbiy jihatdan yoritil gan. Biz esa, ushbu amir davrini xolisona ravishda o‘rganishga harakat qildik. Amir Said Olimxon mamlakatda tartib-intizom o‘rnatish, ma’rifatparvar- likka yo‘l ochish hamda obodonchilik ishlarini jon lantirishga muayyan darajada harakat qilgan. Bu borada amir Said Olimxon o‘zining “Buxoro xalqining hasrati tarixi” nomli memuar asarida quyidagilarni yozadi: Buxoro minorasining past tomonida, bozorning ichki tomonida o‘z nomimdan Dor-ul-ulum – Bilim uyi bo‘lgan bir madrasa qurdirdim; har xil ilmdan dars beruvchi mual limlar tayin ettirdim. Bozor va yo‘l obodligiga ko‘p harakat qildim, uch yil ichida Buxoro mamlakati ancha obod bo‘ldi, unga zeb-ziynat va tartib-intizom o‘rnatdim. Mening sa’yi-harakatimdan Buxoro aho lisi va butun mamlakat mamnun bo‘ldi. Amir Said Olimxon hukmronligi davrida “Yosh buxorolik lar”ning talablari asosida bir qator islohotlar amalga oshirilishi mo‘ljallangan edi. Bu esa o‘z navbatida “Yosh buxoroliklar” hara katini siyosiy-huquqiy masalalarni hal qilishdagi rolini yanada ku chaytirdi. Jumladan: -mahalliy soliqlar 10 foizgacha qisqartirilgan; -harbiylar oylik haqi oshirilgan (piyoda xizmatchilarga oyi da 3-9 rublgacha, otliq qo‘shinlarga 6-20 rublgacha); -yoshi ulug‘ bo‘lgan harbiy xizmatdan ozod etilgan kishilarga oyida 3 rublgacha nafaqa tayinlangan; -qozilarga sud jarayonida taraflardan aniq belgilangan miqdordagi boj haqi undirish buyurilgan; -Rais – shahar boshlig‘ining xarajatlari qisqartiriladi; -Muqaddas yerlardan foyda olishga ruxsat beriladi; 34

-Keng qamrovli homiylik faoliyatiga asos solingan. Shuni alohida ta’kidlash joizki, amirlikda o‘tkazilishi ko‘zlangan islohotlar monarxiya davlat boshqaruviga hamda shariat normalariga asoslangan emas edi. Shuning uchun islohotning e’lon qilinishi bilan mamlakatda siyosiy vaziyat keskinlashib, turli kuch larning qarshiligi yanada kuchaydi. Shu bilan birga, Said Olimxonning davlat boshqaruvida iqtisodiy masalalarga ham alohida e’tibor qaratgan va bir qator yutuqlarga erishgan amir sifatida baholash mumkin. F.Xo‘jayevning ma’lumotlariga qaraganda, amirlikda bir qator hissadorlik jami yatlari, banklar, sanoat va ishlab chiqarish korxonalari tashkil etil gan. Olingan daromadlar temir yo‘l, aloqa va maishiy xizmat ko‘rsa tish sohalariga ajratilgan 1 . Buxoro amirligi davlatchiligi shakllanishi va rivojlanishi xususida quyidagicha xulosa chiqarish mumkin: Birinchidan, tarixiy-ilmiy xolislikka asoslanib ushbu davrni ikki bosqichda o‘rganish muhimdir; ikkinchidan, bir yarim asrdan ortiq davlatchilikka ega bo‘lgan Buxoro amirligida davlat-huquqiy tartiblar muayyan darajada amal qilgan; uchinchidan, o‘z davrida ijo biy xarakterlangan va bugungi kun uchun ham ahamiyatga ega bo‘lgan amir Shohmurod va amir Haydarlar boshqaruv faoliyatiga ijobiy baho berish mumkin; to‘rtinchidan, Buxoroning so‘nggi amirlari dav lat mustaqilligi va xavfsizligini ta’minlashda muyayan darajada o‘z xissalarini qo‘shganlar; beshinchidan, Buxoro amirligi o‘sha dav rda O‘rta Osiyoda siyosiy- huquqiy va iqtisodiy-ijtimoiy sohalarda yetakchilik qilgan; oltinchidan, amirlikda parokandalik va boshbosh doqlikning kuchayib ketishiga tashqi omillar sezilarli darajada ta’sir etgan; yettinchidan, milliy davlatchilikning muhim davrida yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklardan bugungi kunda rivojlanayotgan mustaqil O‘zbekiston amaliy faoliyati uchun tarixiy saboq chiqarish lozimdir. Buxoro amirligi o’zbek xonliklari orasida o’zining hududiy o’rni, aholisi va tabiiy resurslari jihatidan muhim mavqeiga ega edi. 1 Қаранг: Ходжаев Ф. Избранные труды. Т.1. – Ташкент: Фан УзССР, 1970. – С.210-212. 35

XIX asrga kelganda, Buxoro amirligining hududi qariyb 200 ming kvadrat kilometrni tashkil etardi. Uning chegaralari janubda Amudaryoning so’l qirg’og’idan boshlanib, Sirdaryogacha cho’zilib, qozoq juzlari bilan chegaradosh edi. Amirlik sharqda Pomir tog’lari, g’arbda Xiva xonligi chegaralarigacha bo’lgan hududni ishg’ol etardi. Buxoro va Samarqand kabi yirik shaharlar joylashgan Zarafshon vodiysi amirlikning markaziy qismi hisoblanardi. Qashqadaryo va Surxondaryo vohalari, hozirgi Tojikiston hududidagi Vaxsh, Kafirnihon, Panj daryolari vodiysida joylashgan shahar va qishloqlar, hozirgi Turkmaniston hududidagi Murg’ob daryosi vohalaridagi erlar Buxoro amirligiga qarar edi. Buxoro amirligining poytaxti Sharqda eng nufuzli shahar sifatida e’tirof etilgan Buxoroi Sharif edi. Yirik shaharlardan Samarqand, Qarshi, Shahrisabz, Kitob, Termiz, Sherobod, Hisor, Dushanbe, Ko’lob va boshqalar amirlik tasarrufida edi. Marv va Chorjo’y shaharlari uchun Buxoro amirligi bilan Xiva xonligi o’rtasida, Jizzax, O’ratepa va Xo’jand shaharlari uchun Buxoro amirligi bilan Qo’qon xonligi o’rtasida tez-tez urushlar bo’lib, bu shaharlar qo’ldan-qo’lga o’tib turardi. XIX asr birinchi yarmida Buxoro amirligida 2 millionga yaqin aholi yashardi. Aholi amirlikning sersuv vohalarida yashab, jazirama issiq, suvsizlik hukmronlik qiluvchi Qizilqum sahrolari va cho’llari kimsasiz yastanib yotardi. Zarafshon vodiysida 300-350 ming, Qashqadaryo vohasida 500 ming, Surxandaryo vohasida 200 ming, Sharqiy Buxoroda 500 mingcha aholi yashardi. Amirlikning yirik shaharlari - Buxoroda 60 ming, Samarqandda 50 mingga yaqin aholi yashardi. Aholi etnik jihatdan ko’pgina elatlardan iborat bo’lib, ularning qariyb 57 foizi o’zbeklar edi. O’zbeklar bir qancha qabilalardan tashkil topgan bo’lib, ular orasida mang’it, saroy, qo’ng’irot, jabg’u, qarluq, qalmoq, nayman, qipchoq, ming, 36

yuz qabilalari ko’pchilikni tashkil etardi. Ular asosan Zarafshon, Qashqadaryo va Surxandaryo vohalaridagi shahar va qishloqlarda yashardi. Buxoro amirligining Xisor, Dushanbe, Sharqiy Buxorodagi Vaxsh, Kafirnihon va Panj daryolari vodiylarida, asosan tojiklar yashar edi. Amirlikning janubiy va g’arbiy qismida turkmanlar, shimoliy-sharqiy tomonida qozoq va qirg’izlar yashardi. Shuningdek, amirlik hududida afg’onlar, eroniylar, arablar, yahudiylar, hindlar va boshqa etnik guruhlar mavjud edi. Aholining aksariyat ko’pchiligi qishloqlarda istiqomat qilardi. Ular dehqonchilik, chorvachilik bilan shug’ullanardi. Sug’oriladigan erlarda paxta, bug’doy, sholi, jo’hori, bog’ va poliz mahsulotlari etishtirilar edi. Uzum, olma, nok, shaftoli, o’rik, gilos, anjir, qovun, tarvuz etishtirilardi. Meva-chevalar quritilib shirinlik o’rnida ishlatilardi. Chorvachilikda qo’ychilik, qorako’l qo’ychiligi, hunarmandchilikda gilamdo’zlik, o’ymakorlik, zardo’zlik, tegirmonchilik, ko’nchilik, to’quvchilik, temirchilik, kulolchilik, beshikchilik, sandiqchilik, etikdo’zlik, moyjuvozlik, sovungarlik keng tarqalgan edi. Amirlik iqtisodiy hayotida qoloqlik, turg’unlik hollari mavjud edi, aholining turmushi past darajada edi. Erga egalik shakli ming yillar davomida o’zgarmay kelmoqda edi, aholiga solinadigan o’lpon va soliqlar haddan tashqari ko’p edi. Aholi sotib olish qobiliyatining pastligi hunarmandchilikning rivojlanishiga to’sqinlik qilardi. Buxoro amirligi monarxiya tipidagi davlat bo’lib, amir cheklanmagan hokimiyatga ega edi. Amir o’z fuqarolarini o’ldirishi yoki hayot qoldirishi, butun aholi mulkiga ega bo’lishga ham haqli edi, ko’ngli tusaganini qilardi. Mang’itlar sulolasi vakillari (1753-1920)- 1.Muhammad Rahim - 1756- 1758; 2.Doniyolbiy (otaliq) - 1758-1785; 3.Shohmurod - 1785-1800; 4.Haydar - 1800-1825; 5.Nasrullo - 1826-1860; 6.Muzaffar - 1860-1885; 7.Abdulahad - 1885- 1910; 8.Olimxon - 1910-1920. 37

XIX asr boshlariga kelganda, amirlikda xizmatkor amaldorlar tabaqasi shakllandi. Faqat amir saroyining o’zida 300 ga yaqin amaldor xizmat qilardi. Bu tabaqa davlat xazinasidan maosh olar, amirga batamom qaram bo’lib, ularni amirning o’zi tayinlar yoki egallab turgan lavozimidan olib tashlar edi. Amaldorlar amir farmoyishini bajaribgina qolmay, uning istak-xohishi va ko’nglini topa bilishlari, unga doimo xushomad qilishlari kerak edi. Shu bois saroyda xushomadgo’ylik, amir shaxsini ulug’lash rasm bo’lib qoladi. Amir va uning oilasigagina emas, quyi mansabdagilar yuqori amaldorlarga ham xushomadgo’ylik qilardilar. O’z mavqei, turmushi, oilasining omonligi, mulki uchun qo’rqish, ertangi kunga ishonmaslik kabi og’ir vaziyat vujudga keladi. Qisqasi, mansabdorning taqdiri to’lig’icha yuqori amaldor qo’lida edi. Mansabni sotish, poraxo’rlik keng tarqaldi. Amirlikdagi eng katta saroy mansablari va unvonlari: -Qushbegi, dargoh vaziri, ya’ni bosh vazir lavozimi edi. Davlatning barcha boshqaruv idoralari unga itoat etar edi. Bir so’z bilan aytganda, barcha ijroiya hokimiyat qushbegining qo’lida edi. Viloyat va tuman hokimlari ham qushbegi tavsiyasiga binoan tayinlanar edi. Qushbegi xon istiqomat qilib turgan arki oliyda turar edi. -Devonbegi - xonlikning moliya-xazina ishlarini boshqargan. Soliq va jarimalarning undirilishi ustidan nazoratni ham devonbegi amalga oshirgan. Devonbegi arki oliyning bir chetida yashagan. -Ko’kaldosh -(xon bilan bir onadan sut emgan kishi) butun amirlik hududida amirga va amirlikka nisbatan do’stona yoki dushmanlik munosabatida bo’luvchilar haqidagi ma’lumotlarni to’plab hukmdorga etkazib turgan. -Mushrif - lavozimida ishlagan amaldorlar xonga in’om etilgan buyumlarni hamda harbiy anjomlarni ro’yxatga olish bilan mashg’ul bo’lgan. Soliq tushumlarini ham maxsus daftarga yozib borgan. -Mirshab - tungi qorovullar boshlig’i vazifasini bajargan. 38

-Dodxoh - fuqarolarning arz va shikoyatlarini tinglovchi, hal etuvchi mansabdor bo’lgan, bularni kerak bo’lsa xon yoki qushbegiga etkazib turgan. -Inoq - bu lavozimda ishlagan amaldorlarning vazifasi amir farmoyishlarini bek va boshqa tabaqadagi mahalliy mansabdorlarga etkazishdan iborat bo’lgan. -Miroxo’r - amirning ovchi qushlarini tasarruf qiluvchilar ustida turgan, xon ovlarini uyushtirish ishiga mutasaddi bo’lgan. -Dasturxonchi - amir huzurida uyushtiriladigan ziyofatlar uchun mas’ul amaldor. -To’qsobo - amir tug’i sohibi bo’lgan harbiy mansabdor. -Parvonachi - biror shaxsning biror lavozimga tayinlanganligi haqidagi yorliqni o’sha shaxsga etkazuvchi amaldor. -Sadrlar - vaqf mulklarini boshqaruvchi mansabdorlar. Vaqf muassasasining boshliqlari bo’lgan mutavallilar sadrlarga bo’ysunganlar. Sadrlarning vazifa va huquqlari vaqf yorlig’i shartlarida qayd etib qo’yilgan. Sadrlar vaqf xo’jaligi daromadining ma’lum qismini olardilar. -Shayxulislom - musulmon jamoasi boshlig’i. Qozilik ishlarida hamda kundalik hayotda qonunlarga rioya etilishini ta’minlovchi amaldor. Bu lavozim avloddan-avlodga meros bo’lib ham o’tgan. -Katta qozi (Qozi kalon) - davlatning oliy qozisi (sudyasi). Amir aralashmaydigan barcha qozilik ishlariga rahbarlik qiluvchi oliy davlat lavozimi. Qozi kalon «Shariat panoh» deb atalardi. Qozi kalon huzurida a’lam va 12 muftiydan iborat devon tuzilgan. Uning vazifasi jinoiy ishlarni har tomonlama ko’rib chiqishdan iborat bo’lgan. - Muftiy - qozi kalon murakkab deb hisoblagan turli diniy-huquqiy masalalar bo’yicha, shariat qonunlariga asoslanib fatvo chiqargan. Bu fatvo uning yoki bir necha muftiyning muhri bilan tasdiqlangach, qoziga berilar edi. Qozi bu fatvoga asoslangan holda hukm chiqarardi. 39

Amaldorlarga amir nazariga tushgan xizmatlari uchun otaliq, eshik og’asi kabi e’tiborli unvonlar berilgan. Xonning, uning o’g’illarining ham otalig’i bo’lgan. Amaldorlar harbiy yurishlarda ham qatnashgan. Xon yig’inida amaldorlarning amaliga qarab o’rni bo’lar edi. Shunga ko’ra ular xonning o’ng va so’l tomonida, unga yaqinroq va uzoqroq erda o’tirardilar. Ba’zilari o’tirishar, ba’zilari esa tik turishardi. Kattaroq amaldor saroyga ot minib kirsa, ba’zilari piyoda kirardi. Amirlikda amaldorlardan tashqari diniy ulamolar ham hukmron mavqega ega edi. Ular o’zlarini Muhammad payg’ambarning avlodlarimiz deb hisoblovchi sayyidlar hamda choriyor halifalar - Abubakr, Umar, Usmon va Ali avlodlaridanmiz deyuvchi xo’jalardan iborat edi. Ular katta er-suvga, savdo do’konlariga, hunarmandchilik ustaxonalariga ega edilar. Amirlikda jo’ybor shayxlari alohida mavqega ega bo’lib, XIX asrda ular Buxoroda 16 mahalla bo’lib yashardi. Sudlov ishlarida shariat qonun - qoidalariga rioya etilishini ta’minlashda shayxulislom, a’lam va qozilar amirning eng yaqin yordamchilari edi. Amirlikda eng katta mansabdorlardan biri Qozi kalon hisoblanardi. Uning mahkamasida har bir viloyatdan bittadan qozi ish olib borardi. Ularni amirning o’zi tayinlardi. Qozi din masalalari, oila, meros, jinoiy ishlarga oid masalalar bo’yicha hukmlar qabul qilardi. Buxoro amirligi 27 beklik: Karmana, Xatirchi, Ziyovuddin, Nurota, Qarshi, Kitob, Shahrisabz, Chiroqchi, Yakkabog’, G’uzor, Boysun, Sherobod, Denov, Karki, Chorjuy, Xisor, Ko’lob, Qorategin, Darvoz, Baljuvon, Sho’g’non-Rushon, Qo’rg’ontepa, Qobodiyon, Kalif, Bo’rdalik, Qoboqli va Norazm bekliklaridan iborat edi. Har bir beklikni amir tomonidan tayinlab qo’yiladigan hokimlar - beklar idora qilardi. Hokim huzurida yuzlab mahalliy ma’murlar xizmat qilardi. Manbalar amirlikda mahalliy ma’murlar shtati 30000 kishini tashkil etganligidan guvohlik beradi. Hokim va uning xizmatkorlariga maosh davlat xazinasidan berilmas edi, ular mahalliy aholidan olingan turli - tuman soliq va to’lovlar hisobiga tirikchilik 40

qilishardilar. Hokimlar, soliq yig’uvchilar, qozilar xohlagancha ish yuritardilar, ularning faoliyatini belgilovchi qonun-qoidalar yo’q edi. Ularning suiste’mollari xalq gardaniga og’ir yuk bo’lib tushardi. XIX asr 30-yillarida amir qo’shinida 19 mingga yaqin yollangan askarlar bo’lib, ular turli shahar va istehkomlarda harbiy xizmatni o’taganlar. Qo’shin askarlari, asosan, o’q-yoy, nayza, qilich, xanjar, oybolta kabilar bilan qurollangan. Manbalar amir qo’shinida piltali miltiqlar va kichik to’plar ham bo’lganligidan guvohlik beradi 1 . Amir qo’shinining jangovorlik darajasi past edi. Askarlar harbiy mashqlarga nisbatan ko’proq mehnat bilan band bo’lardi. Sipohlikka 15 yoshdan 70 yoshgacha erkaklar olinardi, qo’shin safida keksayib qolganlar anchagina bo’lardi. Amirlikning yillik daromadi 2 mln. 300 ming so’m bo’lgani holda, uning 1 mln. 300 ming so’mi qo’shinni saqlashga sarflanardi. Oziq-ovqat etishmasligidan sipohlar qochardi, kiyimi yupun edi. XIX asr o’rtalarida askarlar soni, piltali miltiq va to’plar ham anchagina ko’paygan. Qo’shinda yuz boshi, ming boshi singari harbiy lavozimlar bo’lib, umumiy qo’mondonlikni lashkarboshi boshqargan. Amirlikning qo’shini muntazam bo’lmay, zaruriyat bo’lganda to’planardi, ularni to’plash qiyin kechardi. Bu amirlikning zaiflik omillaridan biri edi. Tarixdan ma’lumki, hokimiyat tepasiga kelgan har qanday hukmdor o‘z mavqeini saqlab qolish uchun o‘ziga raqib hisoblangan barcha siyosiy kuchlarni mahv etishga intiladi. Bu yo‘lda u hatto o‘zining yaqin qarindosh-urug‘lari (otasi, aka-ukalari, farzandlari, amaki-tog‘alari, jiyanlari va h.k.), do‘stlari va vasiylarini ham ayab o‘tirmaydi. Bu hokimiyatning azaliy temir qonuni. Kim bu qonunga amal qilmasa, uning o‘zini nobud qilishgan. Nafaqat so‘nggi o‘rta asrlardagi Buxoro hukmdorlari, balki Turkiston tarixida, va umuman olganda, jahon tarixida 1 Rajabov Q. Nasrullohxon. Toshkent, “Abu Matbuot-Konsalt”, 2011.-B.28. 41

o‘tgan deyarli barcha hukmdorlar (xoqonlar, xonlar, podsholar, sultonlar, shohlar, amirlar, xalifalar, qirollar, imperatorlar va b.) hokimiyatning yozilmagan ushbu qonunlariga amal qilishgan. Xususan, Sharqda azaldan shunday bo‘lgan. Hozir ham bu sohadagi ahvol deyarli o‘sha holatda saqlanib turibdi. Hatto zamonaviy XXI asrda ham demokratik tuzum sharoitida (saylovlar va referendumlar o‘tkazish, Konstitutsiyaga turli o‘zgartirishlar kiritish orqali) Yer yuzida davlat hokimiyatining oliy rahbarlari: prezidentlar, bosh vazirlar, bosh kotiblar, parlament raislari va h.k. iloji boricha o‘z hokimiyatini uzoq saqlab turishga intilishi, turli va’dalar berish orqali xalqni muayyan darajada umidlantirib turishi kabi holatlar “hokimiyatning shirin og‘usi”dan qutulish bugungi kunda ham dushvor ekanligini anglatadi. Shu jihatdan olib qaraganda Amir Nasrullohning 1826-1827 yillardagi hatti-harakatini tushunish mumkin. Biroq, bu holatlar uning faoliyatini qoralashga asos bo‘lmaganidek, shaxsiyatini oqlash uchun ham sabab bo‘lolmaydi. Amir Nasrulloh hokimiyatni egallagach, Buxoro darvozalarini u kelgan vaqtda berkitib urush qilgan Ismatullohbiy qalmoq va uning o‘g‘lini, qo‘shin boshliqlarini qatlga buyurdi. Tarixchi va davlat arbobi Mirzo Salimbek o‘zining “Tavorixi muttaqadimin va muttaaxirin” nomli asarida keltirib o‘tishicha, Amir Nasrulloh o‘zining tirik qolgan to‘rt ukasi: Mir Zabir, Mir Hamza, Mir Safar va eng kichik ukasini Narozim viloyatiga yarg‘u (surgun) qilib yuboradi. Boshqa manbalar (A.Byorns va G.Vamberining asarlari)da yozilishicha, Amudaryo sohilidagi mulklarning biriga yuborilgan uch birodarini Amir Nasrulloh maxfiy tarzda o‘ldirtirib yuborgan. Biroq Buxoro tarixchilari bu shahzodalarning qismati to‘g‘risida hech narsa yozib qoldirishmagan. Keyinchalik yashab o‘tgan Qo‘qon tarixnavislik maktabining namoyandasi Mirzo Olim Maxdum Hoji o‘zining “Tarixi Turkiston” (bu asar Toshkentda 1912 yili nashr etilgan) asarida yozishicha, Amir Nasrulloh ularni Chorjo‘y tarafiga yuborib, nobud qilgan. Zobir To‘ra va Jahongir To‘raning volidalari Jo‘yboriy xojalardan bo‘lgan. 42

Mirzo Salimbekning yozishicha, Amir Nasrulloh tomonidan unga hokimiyatni qo‘lga kiritishida katta yordam bergan Muhammad Hakimbiy Qushbegi mamlakatning Bosh vaziri (kushbegisi) lavozimiga, uning o‘g‘li Qarshi (Nasaf) viloyati hokimligiga tayinlangan. Buxoroda boshboshdoqlik va tartibsizlik natijasida yuzaga kelgan turli g‘alayon va isyonlar bostirildi. O‘sha 1827 yili nufuzli akobir va a’yonlardan Rajabbek parvonachi Payshanbe, Erdonbek To‘qsaboning o‘g‘li Yangiqo‘rg‘on, Olimbek Tuyoqli yuz chelak, Elnazar Parvonachi Nurota, Pirnazarbiy Karmana, Qobilbiy devonbegi Narpay, Mirzo Ibodullobiy Qorako‘l, Abdurasulbiy Chorjo‘y kabi viloyatlar va mavzularga hokim qilib tayinlanadi. Amir Nasrulloh o‘z hukmronligi davrida islom shariati ko‘rsatmalariga qat’iy amal qilgan. Nasrullohxon jasur va dovyurak kishi bo‘lganligi bois unga bahodurxon va boturxon unvonlari berilgan. Amir Nasrulloh Buxoro taxtiga o‘tirgan yili dunyoga kelgan mashhur tarixchi va davlat arbobi Ahmad Donishning keyinchalik yozishicha, “Amir Nasrulloh vazmin va qo‘rqmas, qattiqqo‘l va zukko hukmdor edi. U o‘z hukmronligi davrida el va ulusda fitna chiqarishda nom qozongan, markaziy hokimiyatga qarshi urug‘-qabilalarning turli isyonlarida qatnashgan yoki ilgarigi amirlarga nisbatan ko‘rnamaklik qilganlarning barchani jazoladi va yo‘q qildi. O‘z tarafdorlariga esa ko‘p yaxshiliklar qildi va mehribonlik ko‘rsatdi... Uning mulklari kengaygan. Qo‘qondan Kesh (Shahrisabz)gacha bo‘lgan butun mamlakatlar unga bo‘ysungan”. O‘z davrida ayrim mang‘it amirlarining kaltabin siyosatini keskin tanqid qilgan, mang‘itlar sulolasi to‘g‘risida tarixiy risola yozib, unda Amir Doniyol (Muhammad Doniyolbiy otaliq)dan boshlab to Amir Abdulahadgacha bo‘lgan 8 ta mang‘it amirlari to‘g‘risida batafsil so‘z yuritgan, rost so‘z va haqiqatni har qanday sharoitda har qanday shaxsga nisbatan ayta olgan, adolatparvarlik g‘oyalari va xolislik tamoyiliga o‘z tarixiy asarlarida ham qat’iy amal qilgan Ahmad Donishning Amir Nasrulloh haqidagi ushbu fikrlari va mulohazalari bugungi 43

kitobxonni chuqur o‘yga toldiradi va tafakkur ummoniga g‘arq qiladi. Zero, Ahmad Donishning bu so‘zlari ko‘pchilik tomonidan “qonxo‘r va shafqatsiz” deb baholangan va hanuz baholayotgan, unga yopishtirilgan turli epitetlar va sifatlashlar hamda tavqi la’natdan hamon qutulolmayotgan Amir Nasrulloh shaxsiyatini o‘rganish va tushunishda o‘ziga xos ochqich vazifasini o‘taydi. Muammoga shu jihatdan yondashganda Amir Nasrullohdek ziddiyatli va fojiali shaxs xarakterini tushunish va anglash birmuncha osonlashadi. 44

2.2. Amir Nasrullohxonning harbiy islohotlari va harbiy yurishlari Chor Rossiyasi butun Sibirni bosib olib, qozoq va qirg’izlar yashovchi hududlar - kichik juz, o’rta juz va katta juzni o’ziga bo’ysundirib, endi O’rta Osiyoga siljib kelmoqda edi. Rossiya bilan Qo’qon xonligi bevosita chegaradosh bo’lib qolgan edi. Rus hukumatining Qo’qon xonligiga tazyiqi xonlikning qozoq va qirg’izlarga nisbatan ta’sir doirasini qirqish siyosati va amaliyotida yaqqol ko’rinmoqda edi. Bu yovuz niyatni barcha o’zbek xonlari tushunardi, ammo ojizligi tufayli tajovuzni bartaraf etish bo’yicha taqozo etgan darajada tadbir topolmadilar. Vaziyat uchchala xonlikning birlashib dushmanni daf etish yo’lidan borishini talab qilardi. Amalda esa buning aksi bo’ldi, ular birlashish o’rniga o’zaro kurashni avj oldirdilar. Xususan, Qo’qon xonligida notinchlik, xokimiyat uchun ichki kurash avj olib ketdi. Qo’qon xoni Muhammad Alixon (1822-1841) taxtga o’tirgandan boshlab 1834 yilgacha Qorategin, Kulob, Darvoz viloyatiga to’xtovsiz yurishlar qilib, ularni Qo’qon xonligiga bo’ysundirdi. 1826-1831 yillar davomida esa bir necha marta Qoshg’arga bostirib bordi, xitoyliklar bilan urush qildi, ming-minglab kishilarning qirilib ketishga sababchi bo’ldi. Muhammad Alixon o’z atrofidagilarning ta’siriga tushib, hatto o’z otasining eng obro’li a’yonlarini ta’qib qildi, xon hokimiyati bilan mahalliy amaldor- zodagonlar o’rtasida tarkib topgan ittifoqni buzdi. Ularning ayrimlari qatl etildi, surgun qilindi, ba’zilari Buxoroga qochib ketishdi. Omon qolganlar xondan norozi bo’lganlarni o’z atrofiga to’plab, xonni taxtdan qulatishga tayyorlana boshladilar. Xonning engiltakligi, aysh-ishratga berilishi aholini o’ziga qarshi qilib qo’ydi. Ruhoniylar xonni axloqsizlikda, shariatga qarshi jinoyatlarda ayblab, unga qarshi ochiq targ’ibot olib borishdi. 45

Xondan norozi bo’lganlar 1839 yilda o’z elchilarini Buxoro amiri Nasrullo xuzuriga yuborib, yordam so’raydi. Bu vaqtda Buxoro amiri bilan Qo’qon xoni o’rtasida Jizzax, O’ratepa va Xo’jand uchun urush borayotgan edi. Amir Nasrullo Qo’qon qo’shinini tor-mor etib, Jizzax, O’ratepa va Xo’jandni o’z tasarrufiga kiritadi. Endi Qo’qon sari otlandi. Ayni paytda, 1841 yilda Muhammad Alixonning zulmiga qarshi Qo’qon shahar aholisi qo’zg’olon ko’tardi. Xon O’rdadan qochib ketdi. Qo’zg’olonchilar talabiga binoan bir necha aybdor shaxslar qatl etildi. Xalq Buxoro amiri Nasrulloning Qo’qonga xujum qilmoqchi bo’lganligini eshitgach qo’zg’olonni to’xtatdilar. Buxoro amiri o’z qo’shinlari bilan Qo’qonga yaqin joylashgan Beshariqqa kelganda Muhammad Alixon elchilar orqali amir Nasrulloga qimmatbaho sovg’alar yuborib, Xo’jandni amirga topshiradi va o’zini Buxoro amirining noibi deb tan oladi. Amir Nasrullo esa Buxoroga qaytib ketadi. O’z taxtini saqlab qolgan Muhammad Alixon o’ziga yoqmagan kishilarni yana ta’qib etish, qatl qilishni davom ettirdi. Poytaxtda yana norozilik kuchayib, qo’zg’olon boshlandi. Nihoyat, 1841 yil noyabr oyida Muhammad Alixon taxtdan voz kechishga majbur bo’ladi va uning ukasi Sulton Mahmud xon bo’ladi. 1842 yili Buxoro amiri Nasrullo Qo’qonga qarshi o’z qo’shinlarini safarbar etdi. Qo’qon qo’shinlari tor-mor etildi. Qo’qon xonligi Buxoro amirligiga bo’ysundirildi. Qo’qonnning taslim bo’lishiga xonlikdagi parokandalik va xalqning o’z hukmdoridan noroziligi sabab bo’ldi. Muhammad Alixon o’z a’yonlari bilan tutib olindi va amir Nasrullo buyrug’iga binoan qatl etildi. Hatto xalqning sevimli shoirasi Nodiraga ham shafqat qilinmadi. Amir Nasrulloning Qo’qon xonligidagi hukmronligi uzoqqa cho’zilmadi. Amirning Qo’qondagi noibi Ibrohim dodxohning Qo’qon xonligi aholisini ilgaridan undirib kelingan soliqlarga qo’shimcha ravishda Buxoro amirligida joriy etilgan soliqlarni ham majbur qilishi natijasida butun Qo’qon xonligi xududida 1842 yili katta qo’zg’olon ko’tarildi. Uning oqibatida amirning Qo’qondagi noibi va beklari hokimiyati ag’darildi 1 . 1 Rajabov Q. Nasrullohxon. Toshkent, “Abu Matbuot-Konsalt”, 2011.-B.32. 46

Buxoro amirligi hokimiyatiga qarshi kurashda Qo’qon aholisining qo’zg’olonini tashkil etgan maxalliy kuchlar Farg’ona vodiysida ko’chib yurgan qipchoqlar madadiga tayangan edilar. Qo’qon xonligining mustaqilligi tiklandi. Taxtga Norbo’tabiyning ukasi Sherali o’tkazildi. Qo’qon xonligi mustaqilligini tiklashda ming qabilasiga katta madad bergan qipchoqlar xonlik siyosiy hayotida katta mavqega ega bo’lib oldilar. Qipchoqlar yo’lboshchisi Musulmonqul qo’shin boshlig’i, bosh vazir, bosh maslahatchi etib tayinlandi. Amalda davlat boshqaruvi ishlari uning qo’lida to’plangan edi. Eng mas’uliyatli davlat ishlari lavozimlariga qipchoq zodagonlari tayinlandi. Qo’qondagi mag’lubiyatga chiday olmagan amir Nasrullo yana Qo’qonga yurish qildi. U Qo’qon shahrini 40 kun qamalda tutdi. Ayni paytda, Xiva xoni Olloqulixon Buxoro amirligiga qarashli Chorjo’yga hujum boshladi. Amir Nasrullo Buxoroga qaytishga majbur bo’ldi. 1843 yilda Xazorasp yaqinida Buxoro va Xiva qo’shinlari o’rtasida katta jang bo’ldi. Amir Nasrullo mag’lubiyatga uchradi. Bundan foydalangan Qo’qon xonligi Xo’jand bilan Toshkentni yana o’z tasarrufiga kiritdi. Sheralixon xukmronligi davri aholidan soliq undirish kuchayishi bilan ajralib turadi. Bu hol mehnatkash aholining noroziligini keltirib chiqardi. Bundan tashqari davlat ishlarida muhim lavozimlarni egallab olgan qipchoqlar davlat hayotining har bir sohasida o’z hukmronliklarini o’tkazishga, boshqa o’zbek qavmlari, qirg’iz va tojiklarning mamlakat hayotidagi ta’sirini kamaytirishga urindilar. Qipchoqlarning Qo’qonga ko’chib kelishi yanada kuchaydi. Ular mahalliy aholining uy-joyini, mol-mulkini zo’ravonlik bilan egallab ola boshladilar. Bularning bari xonlikda qipchoqlarga nisbatan norozilikni kuchaytira bordi. Sheralixon bu vaziyatni tushunib etdi va Musulmonquldan qutilish payiga tushdi. Musulmonqul xonning niyatini sezib qoladi va unga qarshi fitna uyushtiradi. Bu fitnani amalga oshirish uchun qulay fursat ham etgan edi. Fitna rejasiga ko’ra, Musulmonqul soliqlarning haddan tashqari og’irligidan norozi bo’lib qo’zg’olon ko’targan O’sh aholisining qo’zg’olonini bostirish uchun qo’shin 47

bilan jo’nab ketishi, ayrim siyosiy kuchlarning vaziyatdan foydalanib Samarqandda yashayotgan marhum Qo’qon xoni Olimxonning o’g’li Murodxonni olib kelib Qo’qon taxtiga o’tkazilishi nazarda tutiladi. Qipchoqlardan norozi bo’lgan mahalliy aholining Murodxonni qo’llab-quvvatlashiga Musulmonqul ishonar edi. Musulmonqul O’shdan qaytgach, «davlat to’ntarishida» ishtirok etganlarning barchasini jazolashi, shu yo’l bilan o’zining barcha raqiblaridan qutulmoqchi, qipchoqlarning to’la hukmronligini o’rnatmoqchi edi. Amalda ham shunday bo’lib chiqdi. Bu mash’um niyatdan habari yo’q Murodxon Isfara hokimining taklifiga ko’ra Qo’qonga keladi va taxtga da’vo qiladi. Bu bo’layotgan katta «siyosiy o’yin»ning tagida nima yotganini tushunib etgan Sheralixon Murodxon foydasiga taxtdan voz kechadi. Tez orada Murodxon buyrug’i bilan Sheralixon o’ldiriladi. Musulmonqulga esa o’z lavozimlarida qolganligi haqidagi farmon jo’natiladi. Mash’um niyati amalga osha boshlagan Musulmonqul o’z qo’shinlari bilan Namanganga keladi. Avval ishni o’zining 12 yashar qizini marhum Sheralixonning o’g’li Xudoyorxonga nikohlab beradi. 13 yoshli Xudoyorxon bu davrda Namangan xokimi edi. Shundan so’ng Qo’qonga kelib Murodxon va uni qo’llab quvvatlaganlarni fitnachi sifatida ayblab, ularni qatl ettiradi. Kuyovi Xudoyorxonni taxtga o’tkazadi. Xudoyorxon yosh bo’lganligi tufayli amalda xonlikni qaynotasi Musulmonqul boshqaradi. Shunday qilib, xonlikda amalda qipchoqlar hukmronligi davri boshlanadi. Endilikda qipchoqlar Qo’qonga yoppasiga ko’chib kela boshladilar, mahalliy aholini shahardan haydab chiqardilar. Ularning uy-joylariga egalik qilib oladilar. Sug’orish inshootlarini qo’lga kiritdilar, aholi endi suv uchun qipchoqlarga soliq to’laydigan bo’ldi. Bularning bari o’z navbatida xonlikda hukmronlarga qarshi qo’zg’olon ko’tarish xavfini tug’dirdi. Bunday vaziyatda Musulmonqul o’z mavqeini yo’qatmaslik yo’lida ruslar bilan aloqa o’rnatishga intiladi va rus qo’mondonligi vakili V.V.Velyaminov - Zernov bilan maxfiy ravishda uchrashadi. 48

Bu hol Xudoyorxonni qattiq cho’chitib qo’yadi. Ana shunday sharoitda xon birdan-bir to’g’ri yo’lni tanlaydi. Bu yo’l -qaynotasi Musulmonqul va qipchoqlar hukmronligiga xotima berish yo’li edi. U shunday qildi ham. Biroq, bu niyat juda shafqatsizlik bilan amalga oshirildi. 1852 yil 9 oktabr - Qurbon hayiti kuni u Toshkentdan chaqirilgan qo’shin bilan qipchoqlar qirg’inini uyushtirdi. Uning bu yo’lini mahalliy aholi qo’llab quvvatladi. Qaynotasi Musulmonqul asir olinib, Qo’qonga keltirildi va qatl etildi. Qipchoqlarning mol - mulklari musodara qilindi, ular mahalliy aholiga sotildi. 1854 yilda qipchoqlar Andijon va Marg’ilonda qo’zg’olon ko’tardi, Buxoro amiri qo’zg’olonchilarga madad berdi. 1855 yilda yana qo’zg’olon ko’tarildi. Toshkent, Chimkent, Turkiston shaharlarida ham qo’zg’olonlar bo’ldi. Musulmonqul hukmronligiga xotima berilgan, qo’zg’olonlar bostirilgan bo’lsada, ichki nizolar bu bilan barham topmadi. Xudoyorxon aholidan soliq yig’ishni kuchaytiradi, aholiga jabr- sitam oshib bordi. Xalqning noroziligidan foydalanib, xonning ukasi Mallaxon qo’shin to’plab, 1858 yilda xon tarafdorlarini tor-mor keltirdi va Qo’qonni egalladi. Xudoyorxon Buxoroga qochib ketdi. Mallaxonga ham fitna tayyorlandi va 1862 yilda Mallaxon o’ldirildi. Shohmurod xon deb e’lon qilindi. Mallaxonning tarafdorlari qatl etildi. Alg’ov-dalg’ov avj olgan bir paytda Toshkent hokimi Qanoat o’z jonini saqlab qolish maqsadida Xudoyorxonni Toshkentga taklif etdi. Xudoyorxon Toshkentga keldi va Buxoro amiri yordamida 1862 yilda Qo’qon taxtini egalladi. Biroq lashkarboshi Alimqul Xudoyorxonga qarshi urush boshladi, Xudoyorxon yana Buxoroga qochishga majbur bo’ldi. Alimqul Mallaxonning o’g’li Sulton Sayidxonni Qo’qon xoni deb e’lon qildi. Ammo bu bilan Qo’qon xonligida siyosiy barqarorlik tarkib topmadi. Xudoyorxon 1865 yilda uchinchi marta taxtni egallaydi. Taxt uchun o’zaro ichki kurashlar avj olib borardi. Bu Rossiya bosqini arafasi va bosqin boshlangan davrda yuz berayotgan edi. 49

Chor Rossiyasi bosqini arafasida Buxoro amirligida ham zodagonlar va beklarning mol-mulk, taxt, amal talashib o’zaro ziddiyatlari kuchaydi, qirg’inbarot urushlar bo’ldi. 1826-1860 yillarda amirlik qilgan Nasrullo shafqatsiz hukmdor edi. U taxtga chiqqach, o’z yo’lida to’siq bo’lmasin, deb akalari Xusaynni zaharlab o’ldirdi, Umarni qatl ettirdi. Nasrullo taxtni egallashda, unga yordamlashganlarni ham tirik qoldirmadi. Taxtga o’tirgan kunidan boshlab, bir oy davomida har kuni 50-100 kishini qatl qilib turdi. Shu bois amir Nasrulloga «qassob amir» deb laqab qo’yilgan edi. Amir Nasrullo amirlikdagi parokandalikni to’xtatish uchun shafqatsiz urushlar qildi, bo’ysunmagan shahar va qishloq aholisini qilichdan o’tkazardi. Bunga o’zlarini mustaqil deb hisoblovchi Shahrisabz bekligiga qarshi olib borilgan qonli urushlar misol bo’la oladi. Amir Nasrullo Shahrisabzga qarshi 32 marta hujum qilib, oxiri 1856 yilda uni zabt etdi. O’zbek xonliklarining hukmdorlari Rus davlati tajovuzlariga e’tiborsizlik, mas’uliyatsizlik qildi. O’zaro urushlar girdobiga botib, katta kuchlarni behuda qurbon qildi, mamlakat boyligini besamar ishlarga sovurdi. Vaqtini aysh-ishrat, kayfu safoda o’tkazdi. Taniqli o’zbek yozuvchisi Abdulla Qodiriy o’zining «O’tgan kunlar» romanida Yusufbek hoji tilidan quyidagi alamli so’zlarini bayon etadi. «Maqsadlari juda ochiq... Bittasi mingboshi bo’lmoqchi, ikkinchisi Normuhammadning o’rniga o’tirmoqchi, uchinchisi yana bir shaharni o’ziga qaram qilmoqchi. Ittifoqning nima ekanligini bilmagan, yolg’iz o’z manfaati, shaxsiyati yo’lida, bir-birini eb, ichgan mansabparast, dunyoparast va shuhratparast muttahamlar Turkiston tuprog’idan yo’qolmay turib, bizning odam bo’lishimizga aqlim etmay qoldi... Biz shu holatda ketadigan, bir-birimizning tegimizga suv quyadigan bo’lsak, yaqindirki, chor istibdodi Turkistonimizni egallar va biz bo’lsak o’z qo’limiz bilan kelgusimizni o’ris qo’liga qoldirgan bo’larmiz». 50

Haqiqatdan ham shunday bo’ldi. Turkiston jahon taraqqiyoti jarayonidan tobora chetda qolabordi, ilg’or davlatlardan orqada qoldi. Qoloqlikka bir qator omillar sabab bo’ldi. Xonliklarning asrlar davomida o’zgarmay kelayotgan davlat idora usuli, tor doiradagi hukmdorlar zulmi taraqqiyotga g’ov bo’lib qolgan edi. Asrlar davomida bir butun bo’lib kelgan mamlakatning, bir iqtisodiy va madaniy makonda yashab kelgan aholining uchga bo’linib ketishi, xonliklar o’rtasidagi urushlar, har bir xonlik ichidagi parokandalik, boshboshdoqlik va o’zaro hokimiyat uchun tinimsiz davom etgan ichki kurash, ig’vo-fasodning avj olishi, o’zaro nizo- janjallar, urushlar viloyat va tumanlarni, qolaversa butun mamlakatni xonavayron qilardi. Xonliklar o’rtasidagi o’zaro urushlar, etnik nizolar qabilalar ko’chishini keltirib chiqarardi yoki ular zo’rlik bilan yashab turgan joylaridan ko’chirilar edi. Bu jarayon etnik guruhbozlikni keltirib chiqarardi, qabilalarning etnik aralashuviga, bir butun xalq bo’lib qovushishiga, jipslashishiga xalaqit berardi. Davlat darajasida ham, viloyatlar darajasida ham yagona xalq, yagona Vatan tushunchasining qadri anglab olinmadi. Odamlarni Turkistonni, xalqni birlashtirish g’oyasi ostida uyushtira oladigan yo’lboshchi topilmadi. Aholi xon va beklarning, lavozimdagi amaldorlarning zo’ravonligidan, o’zboshimchaligidan, suiiste’mollaridan, g’ayriqonuniy soliq va to’lovlardan azob chekardi. Turmush darajasi past bo’lib, aholi iste’mol uchun eng zarur bo’lgan tor doiradagi oddiy buyumlar va mahsulotlar bilan qanoatlanardi. Ishlab chiqarishning faqat iste’molga yo’naltirilganligi iqtisodiyotning o’sishi uchun turtki berolmasdi 1 . Xonlar va saroy amaldorlari ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojiga xalaqit berayotgan ishlab chiqarish usulini himoya qilardi. Asosiy boylik bo’lgan erga mulkchilikning eski usuli bir necha asrlardan beri o’zgarmasdan kelardi. Xonliklarda hukmdor erning birdan bir egasi bo’lib, er ishlovchilarga - dehqonlarga xatlab, ijara tarzida biriktirilgan edi. 1 Muqimov Z. Amir Shohmurod islohotlari // Hayot va qonun. – Toshkent, 1995. -№2-3. – B.27-29. 51

Dehqon er egasi emas, erdan olingan hosilning egasi edi. Shu boisdan dehqon erni asrab avaylashga, uning unumdorligini oshirishga intilmasdi, manfaatdor emasdi. Dehqon er egasi bo’lmagani uchun boshqa joylarga ketaverardi. Dehqonchilik nochor ahvolda edi. Erga ishlov berish o’sha-o’sha bir juft xo’kiz, so’qa-omoch darajasida qolib ketgan edi. Irrigatsiya inshootlariga ahamiyat pasayib, sug’oriladigan er maydonlari qisqarib borardi. Xonliklarda sanoat ishlari rivojlanmadi. Oltingugurt, rangli metallar, marmar, toshko’mir, neft kabi tabiiy boyliklar to’la bo’lgan konlar bo’lsa-da, ularni izlab topish, qazib olish, kon-tog’ ishlarini yo’lga qo’yishga befarqlik qilindi. O’lkada etarli darajada yirik daryolar bo’lsa-da, ularda baliqchilikni rivojlantirish, kemasozlikni yo’lga qo’yish hech kimning xayoliga kelmasdi. Tovar-pul munosabatlari rivojlantirilmadi. Daromad iste’mol va qo’shin xarajatlarini zo’rg’a qoplardi, pul, oltin-kumush xon va amaldorlarning xazina to’plash manbai bo’lib qolgan edi, iqtisodiyot rivoji uchun sarflanmasdi, o’lik mol sifatida saqlanardi, kapitalga aylanmasdi. Xonliklarning savdo munosabatlarida hamon ayirboshlash tarzi davom etardi. O’rta Osiyo jahon bozoridan ajralib qolgani ustiga, yagona ichki bozor ham tashkil topmagan edi. O’zbek xonliklaridagi ijtimoiy-siyosiy beqarorlik, iqtisodiy va harbiy nochorlik qo’shni mamlakatlarni o’z tasarrufiga kiritib olish siyosatini jadallashtirayotgan chor Rossiyasiga qo’l keldi. Xonliklardagi parokandalik, o’zaro nizo va urushlar, oxir-oqibat, ularning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi va mustamlakaga aylanishiga olib keldi. 52

XULOSA Amir Nasrullohxon davrida Buxoro amirligining ichki va tashqi siyosati mavzusini tadqiq etib, o’rganib quyidagi xulosalarga kelindi: Birinchidan, aholining siyosiy-huquqiy tafakkurini yanada boyitish maqsadida, milliy o‘tmishimizning intellektual boyligi ga tayangan holda yosh avlodni vatanparvarlik va insonparvarlik ruhida tarbiyalashning muayyan mexanizmini ishlab chiqish hamda amalga oshirish maqsadga muvofiqligi ko’rsatib berildi; Ikkinchidan, amir Shohmurod tomonidan amalga oshirilgan islohotlardan tari xiy-huquqiy asos sifatida foydalanish mumkin; Uchinchidan, k eyingi davr tarixchilari va sayohatchilarining Amir Nasrulloh haqidagi fikrlarini umumlashtirib aytadigan bo‘lsak, Nasrulloh o‘zining barcha potensial raqiblarini qisqa muddat mobaynida yo‘qotgan yohud ularni Buxorodan badarg‘a qilgan. Ushbu fikrga e’tiroz bildirish qiyin, biroq, u har kuni Buxoroda 50-100 kishining qonini to‘kkanligi esa mubolag‘adan boshqa narsa emasligi yoritildi; To’rtinchidan, Amir Nasrullo hokimiyat tepasiga otasi amir Haydarning o‘limidan so‘ng olti oy o‘tgandan so‘ng kelgan. U milliy davlatchilik tarixida kuchli, jasur hamda qattiqqo‘l davlat boshlig‘i sifatida joy oldi; Beshinchidan, Tarixchi va sayohatchilarning ma’lumotlariga qaraganda, amir Nasrullo hukmdor sifatida davlatning ichki va tashqi dushmanlari ga haqiqiy zarbani berdi; Oltinchidan, Amir Nasrullo tomonidan olib borilgan harbiy-siyosiy islohotlar natijasida davlatning harbiy qudrati mustahkamlana borgan. Olib borilgan tinimsiz urushlar barobarida Qo‘qon xonligi (1842y) hamda Shahrisabz (1856y) bekligi egallandi; 53

Yettinchidan, Amir Nasrullo tashqi siyosat masalasida oldingi davlat bosh - liqlaridan farqli ravishda, Markaziy Osiyoning iqtisodiy salo hiyatiga talabgor bo‘lgan ikki yirik davlatlar Rossiya va Angliya bi lan ochiq siyosat olib borish dasturini amalga oshirgan. XIX asr 30 yillarining boshlarida Buxoro amirligiga Vest-Indiya kompaniya sining topshirig‘i bilan kelgan leytenant Aleksandr Berns bilan olib borilgan muzokaralar asosida Angliya davlati bilan qisqa muddatga bo‘lsada, o‘zaro hamkorlik munosabatlari o‘rnatildi; Sakkizinchidan, XIX asrga kelganda, Buxoro amirligining hududi qariyb 200 ming kvadrat kilometrni tashkil etdi. Uning chegaralari janubda Amudaryoning so’l qirg’og’idan boshlanib, Sirdaryogacha cho’zilib, qozoq juzlari bilan chegaradosh edi. Amirlik sharqda Pomir tog’lari, g’arbda Xiva xonligi chegaralarigacha bo’lgan hududni ishg’ol etdi; To’qqizinchidan, Amir Nasrulloh o‘z hukmronligi davrida islom shariati ko‘rsatmalariga qat’iy amal qilgan. Nasrullohxon jasur va dovyurak kishi bo‘lganligi bois unga bahodurxon va boturxon unvonlari berildi; O’nincidan, Amir Nasrulloh Buxoro taxtiga o‘tirgan yili dunyoga kelgan mashhur tarixchi va davlat arbobi Ahmad Donishning keyinchalik yozishicha, “Amir Nasrulloh vazmin va qo‘rqmas, qattiqqo‘l va zukko hukmdor edi. U o‘z hukmronligi davrida el va ulusda fitna chiqarishda nom qozongan, markaziy hokimiyatga qarshi urug‘-qabilalarning turli isyonlarida qatnashgan yoki ilgarigi amirlarga nisbatan ko‘rnamaklik qilganlarning barchani jazoladi va yo‘q qildi; O’n birinchidan, XX asr boshlarida Buxoroda amirlik tuzumi va mang‘itlar sulolasi hukmronligiga qarshi keng miqyosdagi kurash, jadidchilik harakati va Yosh buxoroliklar partiyasining faoliyati natijasida, shuningdek, Rossiyada bolsheviklarning hokimiyat tepasiga kelishi va sovet Rossiyasining harbiy kuchlari bo‘lgan qizil armiya jangchilari tomonidan Buxoro shahriga qilingan bosqin oqibatida 1920 yil 2 sentabrda Buxoroda amirlik tuzumi ag‘darib tashlandi. 54

Ushbu mavzuni tahlilidan kelib chiqib quyidagi taklif va tavsiya larni kiritishni lozim topdik: 1. Amir Nasrullohxon davrida Buxoro amirligining ichki va tashqi siyosatiga bag’ishlangan ochiq dars tashkil qilishni tavsiya etish mumkin; 2. Amir Nasrullohxon davri va Buxoro amirligining ichki va tashqi siyosatiga bag’ishlangan qo’llanma, maqolalar chop ettirish lozim. 3. Amir Nasrullohxon davrida Buxoro amirligining boshqaruv tizimini aks ettirgan fotoal’bom yaratilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. 55

Tavsiyalar “ Amir Nasrullohxon davrida Buxoro amirligining ichki va tashqi siyosati ” mavzusi bo‘yicha quyidagi tavsiyalarni berishni lozim topdik: Birinchi: O’rta Osiyoda hukmronlik qilgan ashtarxoniylar va mang’itlar sulolasi faoliyatini taqqosiy tahlil etish va risola ko’rinishda nashr ettirish lozim. Ikkinchi: Buxoro amirligida mang’itlar sulolasining xorijiy davlatlar bilan olib borgan iqtisodiy aloqalari mavzusida magistrlik dissertatsiyasini tayyorlash mumkin. Uchinchi: Amir Nasrullo shaxsi yoritilgan ilmiy asarlarni to’plash va ularni tahlil etib nashr etish maqsadga muvofiqdir. To‘rtinchi: Amir Nasrullo davri harbiy sohasini maxsus tadqiq etish kerak. Beshinchi: Amir Nasrullo va Qo’qon xonligi munosabati mavzusini ilmiy maqola shaklida tayyorlash lozim. 56

Adabiyotlar ro‘yxati: I. Rahbariy adabiyotlar: 1.1. Karimov I.A. “O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida”. -T: O‘zbekiston, 2011.-B.172. 1.2. Karimov I.A. “Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz”. T.7. – Toshkent: O‘zbekiston, 1999. – B.134. 1.3. Karimov I.A. “Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir”. T. 3. – T.: O‘zbekiston, 1996. – 366 b. 1.4. Karimov I.A. “Bunyodkorlik yo‘lidan”. T. 4. – T.: O‘zbekiston, 1996. – 394 b. 1.5. Karimov I.A. “Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi”. T. 5. – T.: O‘zbekiston, 1997. – 384 b. 1.6. Karimov I.A. “Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz”. T. 7. – T.: O‘zbekiston, 1999. – 413 b. 1.7. Karimov I.A. “Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz”. T. 8. – T.: O‘zbekiston, 2000. – 525 b. 1.8. Karimov I.A. “Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz”. T. 9. – T.: O‘zbekiston, 2001. – 439 b. 1.9. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. –T.: “Ma’naviyat”, 2008. –174 b. II. Asosiy adabiyotlar: 2.1. Azizxo‘jayev A.A. “Davlatchilik va ma’naviyat”. – Toshkent: Sharq, 1997. – 112 b. 2.2. Ahmedov. B. “O‘zbekistonning atoqli tarixshunos olimlari”. – Toshkent: Cho‘lpon, 2003. – 110 b. 57

2.3. Абдураимов М.А. “Очерки аграрних отношений в Бухар ском ханстве в ХВИ – первой половине ХИХ века”. Т.2. – Тошкент: Фан, 1970. – 286 с. 2.4. Айни С. ”Бухара. (Воспоминания)”. // Пер. с тадж. С.Бородина. – Душанбе: Ирфон, 1980. – 260 с. 2.5. Amir Said Olimxon . “ Buxoro xalqining hasrati tarixi ”. – Toshkent : Fan , 1991. – 32 b . 2.6. Анке фон Кюгелген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (ХВИИИ – ХИХ вв.) –Алмати: Дайк- Пресс, 2004.– 516 с. 2.7. Бакиров Ф. Суд, шариат и адат в сарском Туркестане. – Ташкент: Фан, 1967. – 130 с. 2.8. Barakayev J ., Haydarov I . Buxoro tarixi . – Toshkent : O ‘ qituvchi , 1991. – 144 b . 2.9. Бартолд. В.В. Узбекские ханства // Сочинения. Т.2. Ч 1. – М.: Наука, 1963. – 1020 с. 2.10. Boboyev H ., G ‘ ofurov Z . O ‘ zbekistonda siyosiy va ma ’ naviy - ma ’ rifiy ta ’ limotlar taraqqiyoti . – Toshkent : Yangi asr avlodi , 2001. – 480 b . 2.11. Boboyev H . B ., Odilqoriyev H . T . va boshqalar . Davlat va hu quq nazariyasi . – Toshkent : Iqtisodiyot va huquq dunyosi , 2000. – 528 b . 2.12. Ziyo A . O ‘ zbek davlatchiligi tarixi : ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar ). – Toshkent : Sharq , 2001. – 386 b . 2.13. Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата. – М.: Вост. литер., 1958. – 131 с. 2.14. История Узбекистана (ХВИ – первая половина ХИХ века) / А.А.Асқаров, Б.А.Аҳмедов, С.К.Камалов ва бошқ.; Отв.ред. Р.Г.Мукминова. – Ташкент: Фан, 1993. – 476 с. 2.15. Mannonov B . O ‘ zbek diplomatiyasi tarixi . – Toshkent : JIDU , 2003. – 375 b . 58

2.16. Sagdullayev A ., Mavlonov O ‘. O‘zbekistonda davlat boshqa ruvi tarixi. - Toshkent: Akademiya, 2006. – 140 b. 2.17. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti / Sagdul layev A., 2.18. Aminov B., Mavlonov O‘., Norqulov N. – Toshkent: Akademiya, 2000. – 271 b. 2.19. O‘zbekiston tarixi: Qisqacha ma’lumotnoma / H.Bobobekov, Sh.Karimov, M.Sodiqov va boshq.: Mas’ul muharrir Sh.Karimov. – Toshkent: Sharq, 2000. – 400 b. 2.20. Alimova D.A. Fayzulla Xo‘jayev va Buxoro jadidchiligi // “Insoniyatning madaniy merosi – uchinchi ming yillikka” Buxoro va Xiva 2500 yil. Xalqaro simpozium tezislari. – Toshkent: O‘zbekis ton, 1997. – B. 58-61. 2.21. Muqimov Z. Amir Shohmurod islohotlari // Hayot va qonun. – Toshkent, 1995. -№2-3. – B.27-29. 2.22. Rajabov Q. Amir Haydar yoxud Amiri Sayyid // Buxoro mavjlari. – Buxoro, 2006. - №2. –B.40-42. 2.23. Rajabov Q. Nasrullohxon. Toshkent, “Abu Matbuot-Konsalt”, 2011 2.24. Rajabov Q. O‘chib, so‘nib… yana yonish bor... // Jamiyat va boshqaruv. – Toshkent, 1997. -№2. – B. 37-41. III. Internet sahifalari 3.1. www.ziyonet.uz 3.2. http://www.library.by 3.3. http://www.esci.ru 3.4. http:// www.2lib.ru 3.5. http:// www.kungrad.com 3.6. http :// www . hrono . ru 59

Buxoro amiri Said Abdulahadxon merosxo ’ ri Said Amir Olimxon bilan 60

Buxoro amiri Said Amir Olimxon 61

O'xshashlar

Mang’itlar davrida Buxoro amirligining iqtisodiy tarixi

Qarshi shahrining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti

O`zbek xonliklaridagi davlat boshqaruv tizimi

Qashqadaryoda avto yo’llari qurulishi tarixi va istiqlol

XX asrning 20-60 – yillarida Qashqadaryo viloyati qishloqlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti