Shimoliy Amerikada mustaqillik uchun kurash va AQSHning tashkil topishi - Tarix - Diplom ishlar

Shimoliy Amerikada mustaqillik uchun kurash va AQSHning tashkil topishi

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6354.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz “ Shimoliy Amerikada mustaqillik uchun kurash va AQSHning tashkil topishi” 1

www.arxiv.uz M U N D A R I J A K I R I SH .................................................................................................. .............2-4 I-BOB. SHIMOLIY AMERIKADA MUSTAQILLIKI UCHUN OLIB BORILGAN KURASH 1.1. Shimoliy Amerikani Yevropa davlatlari tomonidan mustamlakaga aylan tirilishi ................................................................................................................... ... 6 -19 1.2. Mustamlakalarning mustaqillik uchun olib borgan kurashi ................. 20-33 II-BOB MUSTAQIL AMERIKA QO`SHMA SHTATLARI DAVLATINING TASHKIL TOPISHI 2.1. Amerika Qo`shma Shtatlarining tashkil topishi va Konsitutsiyani qabul qilinishi ......................................................................................................................... 34-59 2.2. Amerika Qo`shma Shtatlarida milliy hukumatni shakllantirilish ..........60-68 XULOSA ...........................................................................................................................69-70 TAVSIYALAR ......................................................................................................................71 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RО`YXATI ...................................72 ILOVA ………………………………………………………………………………………73 2

www.arxiv.uz Kirish Mavzuning dolzarbligi. XVII asrning ibtidosi–Yevropadan Shimoliy Amerikaga kelayotgan muhojirlarni ulkan oqimining boshlanishi davri bo`ldi. III asrdan ortiq muddatni o`z ichiga qamrab olgan mazkur harakat atiga bir necha yuz Amerikalik Kolonistlarning ko`z ilg`amas irmoqchasidan million-millionlab yangi keluvchilarning toshqiniga ko`tarilib ketdi. Qudratli va turli-tuman sabablardan harakatga keltirgan bu oqim qit`aning Shimoliy qismida yangi svilizatsiyani bunyod etdi. Mavzuni dolzarbligi sifatida, bu inqilob tufayli yangi mustaqil davlat -Amerika Qo`shma Shtatlarini tashkil topishi, mamlakatda erkin raqobatga, iqtisodiy hayotda tashabbusga faollik va ishbilarmonlikka keng yo`l ochib berilishi, inson baxt-saodatining asoslaridan biri o`z mulkidan erkin foydalanish huquqiga ega bo`lish, Mustaqillik Dekloratsiyasi va AQSH Konsitutsiyasi Yevropaning ilg`or tafakkuriga katta ta`sir ko`rsatishini o`rganish, ularning yangi adabiyotlardan talqinini tizimlashtirish va tahlil qilish asos qilib olindi. Shu o`rinda Prezidentimiz Islom Karimov ta`kidlaganidek “Xalqlarning ozodlik, mustaqillik, baxt-saodatga azaliy intilishi, o`z taqdirini o`zi belgilashga azmu qarori hayotdagi chuqur o`zgarishlarni harakatga keltiruvchi kuchdir”. Biz Shimoliy Amerikada mustaqillik uchun kurash va AQSHning tashkil topishi mavzusini yoritishda turli davrdagi manba va adabiyotlarni o`rganib quyidagi fikrga keldik. Shu asnoda adabiyotlar ikki guruhga bo`lib o`rganildi. Birinchi guruhga: Sovetlar davrida nashrdan chiqqan asarlar kiradi. Mazkur ishlar hukumron mafkuraning qolipi negizida ijod erkinligi yo`q bo`lgan sharoitlarda yaratilgan bo`lib bularga: Yu. N. Razaliyev, A.V. Efimov, A. Abdurahmonov P. Kotliyar, I. V. Trigoriva, U. Foster, G. R. Kuropatkin va boshqalarni kiritish mumkin 1 . 1 Разашев ю.н. новая иновейшая история стран Азии и африки. М. 1987. Ефимов А.В.США. Пути развития капитализма: до импералистический период. М.1969. Абдурахмонов А. Котляр П. Осиё ва 3

www.arxiv.uz Ikkinchi guruh: Adabiyotlarga bevosita mustaqillik yillarida yaratilgan bo`lib bularga M.Lafasov, G. Xidoyativ, R. Farmonov va boshqalarni ilmiy ishlarini kiritish mumkin 2 . Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari. Mazkur ishning maqsadi Shimoliy Amerikada mustaqillik uchun kurash va Amerika Qo`shma Shtatlarni tashkil topishi yangi manbalardagi talqini tahlil qilib o`rganish asos qilib olindi. Ishning yuqoridagi qayd etilgan maqsadlaridan kelib chiqqan holda, bitiruv malakaviy ishda quyidagilar asosiy vazifalar mavzusida belgilab olindi: Ishning yuqoridagi qayd etilgan maqsadlardan kelib chiqqan holdi, bitiriuv malakaviy ishda quyidagilar asoiy vazifalar mavzusida belgilab olindi: Shimoiy Amerikani Yevropa davlatlari tomonidan mustamlakga aylantirilishini tahlil qilish. -Mustamlakalarning mustaqillik uchun olib borgan kurashlarini yoritib berish. -Amerika Q о `shma Shtatlarini tashkil topishi va birinchi konstitusiyani qabul qilishini yoritib berish. Bitiruv malakaviy ishini ilmiy yangiligi Ushbu bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi avvalo shundan iboratki, mazkur mavzu ilk bor bitiruv malakaviy ishi siftida ilmiy adabiyotlar bilan qiyosiy tahlil qilish asosida izchil tadqiq etildi. Biz ilmiy taomilga ilk bor olib kirayotgan faktik materiallar va turli xorijiy manbalar va adabiyotlarga tayangan holda o`z fikr mulohazalarimizni bildirishga harakat qildik. Shimoiy Amerikani Yevropa davlatlari tom о nidan mustamlakaga aylantirilishi tarixini yangi manba va adabiyotlar yordamida yoritib berildi. М ustamlakalarning mustaqillik uchun kurashi tahlil qilindi. Африка мамлакатларини янги ва энг янги тарихи. Т.1982. Григорива И.В. Источника введению новой новейшей истории. М.1971. Фостер У.Очерки политической истории Мексики. М.1975. 2 . Lafasov M. .Jaxon tarixi.T. 2008. Xidoyatov G. Jaxon tarixi. T. 2000. Farmonov R. Yangi tarix. T. 2004. Lafasov M. .Yangi tarixi.T. 2004 4

www.arxiv.uz Amerika Qo`shma Shtatlarinining tashkil topishi konstitutsiyaning qabul qilinishining ahamiyati mahalliy va xorijiy adabiyotlar yordamida tadqiq qilindi. Amerika Qo`shma Shtatlarida milliy hukumatning shakllantirilishi ilmiy asosda asoslab berildi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy metodologik asosi sifatida tarixiy tadqiqotlarda umumqabul qilingan ob`yektivlik, tarixiylik, tarixiy ketma-ketlik, to`plangan fakt va ma`lumotlarning haqiqiyligi hamda aniqligini obyektiv baholashga erishish uchun tarixiy hodisalarni tadqiq qilishga tanqidiy yondashuv kabi ilmiy yondashuvlardan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy va amaliy ahamiyati . Ushbu ishda Shimoliy Amerikada mustaqillik uchun olib borilgan kurash va Amerika Qo`shma Shtatlar davlatini tashkil topishi milliy hukumatni shakllanish yo`llari har tomonlama yangi manba va adabiyotlar yordamida yoritilgan. Amerika Qo`shma Shtatlari hozirgi kunda dunyodagi eng rivojlangan, qudratli davlatlardan biri hisoblanadi. Uni shu darajaga yetishishidagi bosib o`tga tarixiy davrlari ushbu yo`lda o`z mukofotini topgan. Bitiruv malakaviy ishidan tarix fakulteti talabalari kollej va litsey o`quvchilari jahon tarixini ushbu mavzusiga ta`luqli muhim ma`lumotlarni olishlari mumkin. Ishning abrobatsiyasi. Bitiruv malakaviy ish Qarshi Davlat Universiteti «Jahon tarixi va arxeologiya» kafedrasi qoshidagi “Yosh tarixchi” to`garagida ma`ruza qilindi hamda 2011-2012 o`quv yilida Jahon tarixi va arxeologiya kafedrasida muhokama qilindi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi ish kirish, ikki bob,turli fasl, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro`yxati hamda ilovalardan iboratdir. 1- BOB . SHIMOLIY AMERIKA MUSTAQILLIGI UCHUN OLIB BORILGAN KURASH 1.1. Shimoliy Amerika Yevropa davlatlari tomonidan mustamlakaga aylantirilishi. XVII asrda Amerikaga kelgan ko`chkinchilarning aksariyati inglizlar bo`lgan, biroq o`rta mintaqada gollandiyaliklar, shvedlar va germanlar, Janubiy 5

www.arxiv.uz Karolina va yana ba`zi joylarda birmuncha fransiyalik Gugenotlar, asosan Janubda Afrikadan keltirilgan qullar ham bor bo`lib, ispaniyaliklar, italyanlar va portugallar koloniyalar uzra yoyilgan edi. 1680 yildan so`ng Angliya muhojirlarni yetkazib beruvchi asosiy manbaga aylana boshladi. Minglab odamlar urush asoratidan qutulish niyatida kontinental Yevropadan qocha boshladi. Ularning ko`pi hukumat zug`umi va boshqa joylarda yashovchi yer egalarining dastidan boshiga tushayotgan qashshoqlikdan qutulish uchun o`z vatanlarini tark etdilar. 1690 yili Amerika aholisi chorak millionga oshdi, Shu paytdan boshlab, u, har 25 yilda ikki baravar ortib bordi va 1775 yilga kelib 2,5 milliondan oshdi. Bironta oila Massachusyetsdan Virjiniyaga yoki Janubiy Karolinadan Pensilvaniyaga ko`chib o`tganlarida moslashuv jihatidan qiynalmaganlariga qaramay, alohida kaloniyalar o`rtasidagi farqlar sezilarli bo`lib, kaloniyalarning mahalliy guruhlari orasida ko`zga tashlanardi 1 . Kaloniyalashtirish jarayoni rivojining barcha bosqichlarida asosiy xususiyat-Angliya hukumati tomonidan nazorat kamligi bo`ldi. Barcha kaloniyalar, Jorjiya bundan istisno, aksiya sohiblarining sherikchilik kompaniyalari yoki Qirol tomonidan inom etilgan imtiyoz xartiyalari oqibatida yuzaga kelgan feodal mulkchilikdan bunyod etildi. Qirol, Yangi Dunyo istiqomat jamoalari uzra o`zining bevosita hukmronligini aksiya kompaniyalari va mulkdorlarga topshirgani, ko`chkinchi kolonistlar Amerikada tashqi nazoratdan tamomila holi bo`lganlarini bildirmagan albatta. Misol, uchun Virjiniya Kompaniyasining imtiyoz Xartiyasi shartlariga ko`ra to`liq hukumat qudrati koloniyaning o`ziga topshirilgan edi. Shunga qaramay, Qirol, mazkur kompaniyaning markazi Angliyada joylashadi deb kutgan. Ya`ni, Virjiniya ahli o`z hukumatlarida qirol mutlaq hukmronlikni o`z qo`lida saqlab turgan holatdagidan ko`ra ortiq ovozga ega bo`lmaganlar. 1 Debora M.S. Braun, Stefen Byorent, Mishel Grin, Jin S.Xolden, Richard Marshall. Amerika tarixining asoslari . А QSHAB . 20 03 ; 30 b. 6

www.arxiv.uz O`rta yer koloniyalarining jamiyati Yangi Angliya ahliga nisbatan ancha xilma-xil bo`lib, fuqarolik va diniy e`tiqod nuqtai nazaridan ancha keng fe`lli edi. Ko`p jihatlariga ko`ra, Pensilvaniya va Delaved koloniyalarining boshlang`ich muvaffaqiyati Uilyam Pen bilan bog`liq bo`ldi. Uning rahbarligida Pensilvaniya ravon kun kechirib, tez sur`atlar bilan rivojlandi va 1685 yilga kelib uning aholisi 9000 kishiga etdi. Koloniyaning markazi Filadelfiya bo`lib, bu shahar tez orada o`zining daraxtlar soyasidagi keng ko`chalari, mustahkam g`isht va toshdan qad ko`targan uylari va serqatnov kema doklari tufayli dong taratdi. Koloniyalashtirish davrining oxiriga kelib, deyarli bir asr o`tgach, bu yerda 30000 odam yashab, turli tillar, diniy e`tiqodlar va hunaru tijorat sohalarini namoyon etgan. Muvaffaqiyatli biznes korxonalarini tashkil etish borasida ularning iste`dodi Filadelfiya shahrini ko`chkinchilar Amerikasining eng farovon markazlaridan biriga aylantirdi. XVIII asrning boshlarida koloniyaga kela boshlagan shotlandiyalik- irlandiyaliklar uchun Pensilvaniya Yangi Dunyoga eltuvchi asosiy yo`l bo`ldi. Allaqaysi bir Pensilvaniyalik rasmiy xodim tomonidan “beboshlarcha jasur va qashshoq kelgindilar” deb nomlangan bu odamlar inglizlardan nafratlangan va umuman xukumatga shubha bilan qaragan. Xuddi Pensilvaniya singari odamlari aralash-quralash bo`lgan Nyu-York shahri ham Amerikaning ko`ptilli mohiyatini a`lo darajada namoyon etgan. 1646 yili Xadson daryosi bo`yidagi aholi gollandiyaliklar, fransuzlar, daniyaliklar, norveglar, shvedlar, inglizlar, shotlandlar, irlandiyaliklar, olmonlar, polyaklar, boxemiyaliklar, portugallar va italyanlardan tarkib topgan bo`lib, kelajakda million-million yangi keluvchilardan bir zarra edi, xolos. Azaldan qishloq xo`jaligiga tayangan janubdagi Virjiniya, Merilend, Shimoliy va Janubiy Karolina, Jorjiya koloniyalari Yangi Angliya va o`rta yer koloniyalaridan farq qilardi 2 . 2 O’sha manba 2003. 32b 7

www.arxiv.uz Janubda joylashgan aksariyat koloniyalarida, boshqa joylarda bo`lgani kabi, aholi o`ziga xos ahamiyatga molik edi. Angliyaliklar ta`siri kuchli bo`lgan sohil bo`yi rabotlarida yashashni istamagan Germaniyalik muhojirlar va shotland-irlandlar mamlakat ichkarisiga siljishdi. Sohil bo`yida unumli yer ololmagan yoki qo`l ostidagi yerni xaroblashtirgan ko`chkinchilar yanada shimol tomon joylashgan yerlarni sahiy panoh deb, topishdi. Mushkul qiyinchiliklarga qaramay, betinim ko`chkinchilar siljiy boshladi va 1730 yillarda Virjiniyaning Shexandoa vodiysiga yopirilib kelishdi. Tez orada mamlakatning ichki qismlari fermalar bilan qoplandi. Kolonistlar-angliyaliklarning siyosiy ozodlik uchun uzoq muddat kurash an`analarini merosxo`rlari-ozodlik tushunchalarini Virjiniyaning birinchi Xartiyasi (imtiyozlari)ga kiritishdi. Unga binoan, ingliz ko`chkinchi kolonistlari «xuddi ular Angliya Qirolligida turib, o`sha yerda tug`ilgan bo`lganlaridek» barcha erkinliklar, imtiyozlar va daxlsiz huquqlardan foydalanishgan. Ya`ni, shu tariqa ular Erkinliklarning Buyuk Xartiyasi (1215 yil) va odat huquqi imtiyozlaridan bahramand bo`lishgan. 1618 yili Virjiniya Kompaniyasi o`zining tayinlanuvchi gubernatoriga ko`rsatmalar chiqardi: ularga binoan, plantatsiyalarning erkin ahli koloniyaning ravnaqiga qaratilgan farmonlar chiqarish uchun gubernator bilan ish yuritishi uchun vakillar saylashi va Kengash tayinlashi kerak edi. Mazkur chora-tadbirlar koloniyalashtirish davrining eng uzoqli ko`zlagan ishlaridan bo`lib chiqadi. Shu paytdan boshlab, ko`chkinchi kolonistlar o`z hukumatlarining faoliyatida ishtirok etish huquqiga egaligi umumiy tarzda qabul qilingan edi. Kelgusi imtiyozlar yaratish borasida, Qirol imtiyoz berish xartiyasi sharoitlarida koloniyalarning erkin insonlari o`zlariga ta`sir o`tkazuvchi qonun chiqarish ovozga ega bo`lishlari lozimligini ta`minladi. Shu tariqa, Merilendda Kalvertlarga, Pensil`vaniyada Uil`yam Penga, Shimoliy va Janubiy Karolina Koloniyalari hamda Nyu-Jersi mulkdorlariga imtiyozlar beruvchi xartiyalarda 8

www.arxiv.uz ta`kidlanganidek, qonun chiqarish jarayoni «erkin insonlar roziligi» asosida hayotga tatbiq etilishi kerak edi. O`zini-o`zi boshqarish huquqi berilgan Massachusyets Ko`rfazi koloniyasida ham mutashobih vaziyat rivoj topdi. Shu tariqa,ko`chkinchilar koloniyasida istiqomat qiluvchi shaxslar qo`liga to`liq xukmronlik rishtalari topshirildi. Avvaliga, Amerikaga birinchilar qatorida kelgan o`nga yaqin kolonistlar yakkahukmron tartib o`rnatishga intildi. Biroq, boshqa ko`chkinchilar ko`p o`tmay jamiyat ishlarida o`z ovoziga ega bo`lish talabini qo`yishdi va rad javobi ommaviy hijratga keltirilishi muqarrarligini bildirishdi. Bunday tahlikaga ro`baro` kelgach, koloniya a`zolari yon bosdilar va hukumatni nazorat etish huquqi saylanuvchi vakillarga berildi. Shunga o`xshab, Yangi Angliyaning-Konnektikut va Rod-Aylend kabi-o`zga koloniyalari ham o`zlari har qanday hukumat doirasidan tashqarida turganlarini qayd etish orqali o`zini- o`zi boshqarish borasida muvaffaqiyat qozonishdi va Plimut koloniyasi Piligrimlari qolipidagi o`z siyosiy tizmalarini shakllashdi. Deyarli aksariyat koloniyalar qirol koloniyalariga aylandi, biroq XVII asrning o`rtalarida inglizlar Fuqarolar Urushi (1642-1649) va Oliver Kromvelning Puritan Hamjamiyati va Protektorati asoratiga shu qadar chalg`igan edilarki, faol kolonial siyosat o`tkazishga madorlari qolmagan edi. 1660 yili Charliz II va Styuartlar sulolasining qayta tiklanishi bilan, koloniyalarni boshqarish borasida Angliya ko`proq imkoniyatlarga molik bo`ldi. Biroq, hatto shundan keyin ham, bu siyosat samarasiz bo`lib, uzluksiz ravishda amalga oshiriluvchi reja eshitmasdi va koloniyalar deyarli o`z holiga tashlab qo`yilgan edi. Qirol Jems IIni taxtdan ag`dargan Shavkatli Inqilob ( 1688-1689) haqidagi yangiliklar Bostonga yetib kelganida, aholi bosh ko`tardi va gubernator Androsni hibsga oldi. Yangi Xartiyaga binoan, Massachusyets va Plimut 1691yili ilk bor Massachusyets Ko`rfazi qirol koloniyasi sifatida birlashtirildi. 9

www.arxiv.uz Yangi Angliya Dominioni doirasiga qo`shilgan o`zga koloniyalar ham tez fursatda o`zlarining ilgarigi hukumatlarini qayta tayinlashdi. XVIII asr boshida o`tkazilgan kolonial siyosat Angliya XVII asrda o`tkazilgan siyosiy yo`nalishlarga mutashobih edi. Shavkatli Inqilob Parlament oliy qudratga ekanligini ta`kidladi, biroq qirol angliyada qo`ldan boy bergan hukmronlikni kolonial gubernatorlar joriy etishga urinishdi. Angliyadagi voqealardan voqif bo`lgan kolonial assambleyalar (majlislar) o`z «huquq» «erkinliklari»ni tatbiq etishga urindilar. Qonun chiqarish tarmoqlari mazkur huquqlardan qirol gubernatorlarning Qudratini cheklash hamda o`z qudrati va ta`sirini kengaytirish borasida o`zga choralarni tatbiq etish uchun foydalanishgan. Gubernator va assambleya orasidagi betinim nizolar Amerika va Angliya manfaatlarini ayri qilishga undagan. Ko`p hollarda, qirol mansabdorlari kolonial assambleyalar o`tkazayotgan faoliyatning ahamiyatini tushunishmagan va osonlikcha, uni rad etib qo`ya qolishgan. Biroq, assambleya faoliyati pretsedentlar va tamoyillarni shaklladi va mohiyatan koloniyalar «konstitutsiya» sining bir qismiga aylandi. Shu tariqa kolonial qonun chiqarish tarmoqlari o`zini-o`zi boshqarish huquqini ta`sis etishdi. Aynan o`sha davrda kolonial ma`muriyat markazi Londondan joylardagi poytaxtlarga ko`chdi. Dunyoning katta qismida mustamlakalar uchun Anglya va Fransiya o`rtasida kurash ketayotgan edi. Bu tarixda Yetti yillik (1756-1763) urush nomi bilan ma`lum. Bu urush Yevropa Hindiston va Kanadani qamrab oldi va unda Angliyaning qo`li baland keldi 1 . Fransiya va Bitaniya XVIII asr davomida bir necha bor Yevropa va Karib dengizi mintaqalarida urushlar silsilasiga giriftor bo`ldi. Britaniya bu mojarolardan muayyan-asosan, Karib dengizining shakarga boy orollarida- imtiyozlarga erishganiga ham qaramay, bu tortishuvlar, umuman olganda, 1 R.Farmonov. O.Sodiqov. Jahon tarixi. T. 2004. 21-22 b. 10

www.arxiv.uz muallaq bo`lib, 1754yili avj olgan Yetti Yillik Urush boshlanganida, Fransiyaning ShimoliyAmerikadagi mavqei mustahkamedi. O`sha davrda, Fransiya Kanada va Buyuk Ko`llar bo`yidagi qator Hind qabilalari bilan yaxshi aloqa o`rnatib, Missisipi daryosini qo`lga kiritgan va istehkomlar tizmasi hamda savdo-sotiq rabotlari ta`sis etish orqali Kvebekdan to Nyu-Orleangacha yastanib yotgan yarim oy shaklidagi buyuk imperiyaning chegaralarini belgilangan edi. Shu tariqa, Britaniya Appalachi Tog`larining sharqdagi tor mintaqasi bilan chegaralanib qolgan edi. Fransiya birgina Imperiyasiga tahlika qilibgina qolmay, balki Amerika ko`chkinchi kolonistlarning o`ziga ham o`chakishdi: Massisipi vodiysida o`rnashgan , Fransiya ko`chkinchilarning g`arb tomonidan siljishini chegaralashi mumkin edi. Londondagi Tijorat Hay`ati Nyu-York, Pensilvaniya, Merilend va Yangi Angliya koloniyalari vakillarining majlisini chaqirish yordamida bu nizoni hal etishga urindi. Irokez qabilasi hindlari bilan aloqalarini yaxshilash va ularning Britaniyaga nisbatan layoqatiga erishish maqsadida Olbaniy Kongressi deb nom chiqardi. Chiqargan uyushma 19-iyundan to 10-iyulgacha Irokezlar bilan Nyu- Yorkning Olbaniy joyida uchrashuv o`tkazdi. Kongress vakillari o`zlarini muhofaza etish uchun mutlaqo zaruriy chora sifatida Amerika koloniyalarining birlashuvini targ`ib qilish deb va mazkur Ittifoq bo`yicha Olbaniy Rejasini qabul qilishdi. Benjamin Franklin tomonidan ishlab chiqilgan bu Rejaga binoan, qirol tomonidan tayinlanuvchi prezident Amerika ko`chkinchilarining assambleyalari tomonidan tanlanuvchi vakillarning katta kengashi bilan ish yuritishi nazarda tutilgan edi: har bir koloniyadan vakillar soni, mazkur koloniya umumiy xaznaga qo`shgan moliyaviy ulushiga mutanosib ravishda belgilanishi ta`kidlangan edi. Mazkur tashkilot mudofaa ishlari, Hindlar bilan munosabatlar, savdo-sotiq masalalari va g`arbdagi ko`chkinchilarning istiqomlari yuzasidan faoliyat yuritishi hamda soliqlar to`plash qudratiga molik bo`lishi lozim bo`lgan. Biroq, bironta ham koloniya 11

www.arxiv.uz Franklin rejasini qo`llamadi; hech kim g`arbiy yerlarga soliqlar solish qudrati yoki ularning rivoji uzra nazorat qudratini markaziy hokimiyatga o`z qo`li bilan topshirgisi kelmadi. 1763 yili imzolangan Parij Tinchlik Sulhiga binoan Fransiya o`zining Kanada, Buyuk Ko`llar va Missisipi vodiysining yuqori qismlaridagi barcha yerlarini Britaniyaga topshirdi. Shimoliy Amerikda Fransuz emperiyasini yaratish orzusiga shu tariqa xotima yasaldi. Bu urush natijasida butun Shimoliy Amerika Inglizlar nazoratiga o`tdi. Fransiya ustidan g`alaba qozongach Britaniya shu paytgacha nazardan chetda qoldirib kelgan muammoga ro`baro keldi- ya`ni, o`z emperiyasini boshqarish. London o`sha paytda mudofaani rivojlantirish, turli tuman mintaqalar va odamlarning xilma-xil manfaatlarini bir-biriga muvofiqlashtirish va imperiyani boshqarish harajatlarini bir hilda ta`minlash niyatida bepoyon yer mulklarini tartibga keltirgani muhim ahamiyat kasb etdi. Birgina Shimoliy Amerikada Britaniyaning teritoriyalari ikki baravardan ham oshdi. Atlantik okeani sohili bo`ylab tor yer mintaqasiga qo`shimcha ravishda Kanada va Missisipi daryosi bilan Allegan tog`lari orasidagi territoriya biriktirildi, bularning o`zi esa bir imperiya edi. Ilgari aksariyati Protestant va inglizlardan tarkib topgan aholi, endilikda fransuz tilida so`zlashuvchi Kvebeklik katoliklar va qisman xristian dinini qabul qilgan ko`psonli hindlarni ham o`z ichiga qamrab oldi. Avvalgi yerlarga qo`shimcha ravishda yangi territoriyalarni mudofaa etish va boshqarish ulkan mablag` sarfi va xodimlar sonining oshishini taqozo etgan. Eski kolonial tuzumning mazkur vazifalarga mutanosib javob bermasligi aniq edi. Shimoliy Amerika Angliya mustamlakasi bo`lgach, ishchi kuchiga bo`lgan ehtiyoj kuchaydi. Ayniqsa, ishchi kuchi janubiy koloniyalar uchun juda zarur edi, chunki u yerda tamaki plantatsiyalari bo`lib, arzon ishchi kuchi yetishmas edi. Ilgarigidek espanlar, portugallar va inglizlar Afrika aholisini vahshilarcha “ovlab”, qul qilib Amerika qit`asiga keltirib plantatorlarga sotar 12

www.arxiv.uz edilar. «Qizil tanli» yerli aholining ko`pchiligi ko`chmanchi bo`lib, o`troq yashashgan. Ular kelgindi “oq tanli” aholiga bo`ysunmaganliklari uchun deyarli qirib tashlandi. Shimoliy shtatlarda ahvol boshqacharoq edi. Bu yerlarda 80 foiz kichik fermalar bo`lib, plantatsiyalar yo`q edi. Bu kichik fermalarda qul yoki ishchi kuchiga ehtiyoj yo`q edi. Ferma egasi bu ishlarni o`zi bajarar edi. Shimoliy shtatlarda yerning ko`pligi va har bir kishining o`z yeriga o`zi ho`jayin bo`lish tuyg`usi kuchli rivojlangan edi. Shunday qilib Angliyaning bu 13 mustamlaka yerida ikki xil tizimga asoslangan xujalik yurutish vujudga keldi: Shimolda ozmi-ko`pmi tenglikka asoslangan fermer xo`jaligi va Janubda katta tamaki plantatsiyalarida qo`llaniladigan qullar mehnati. Ammo hindular uchun na Shimol va na Janubda yashash uchun o`rin qolmadi, ular o`zlarining yerlaridan G`arbga tomon siqib chiqarildi va ko`plari mustamlakachilar tomonidan vahshilarcha qirib tashlandi. Shimoliy Amerikaning mustamlakaga aylantirilishi dastlabki jamg`arma deb ataladiga tashkilot bilan chambarchas bog`liq edi. Mustamlakachi davlatlar qo`pol zuravonlikka asoslangan jamg`arish usullarining hamma xilidan foydalanishda o`zining Yevropadagi sheriklaridan qolishmas edi. Ko`pgina mehnatkashlar feodallar zulmidan va qashshoqlikdan qutilish uchun Yevropadan qochib kelar, ammo Shimoliy Amerika mustamlakalarda ham istaklariga yetolmas edilar. Ularning ko`pchiligi mustamlakachi hukumat va quldor plantatorlar tomonidan shavqatsiz eksplutatsiya qilinar edi. Amerika tarixshunoslari ta`riflaganidek, Shimoliy Amerika “orzu qilingan yer” va “ozodlik beshigi” emas edi, albatta. Mustamlakachilarning hindularni qullarga aylantirish yo`lidagi o`rinishlari hech qanday natija bermadi. Asir olingan hindular qochib ketar, o`zlarini-o`zlari uldirar, qabiladoshlari ularni qutqarib olib ketolmasalar, behat og`ir mehnatdan tezda halok bo`lar edilar. Hindular mustamlakachilarning talonchiligi va jabr zulmiga matonatli kurash bilan javob berar edilar. Ayrim to`qnashuvlar ba`zan davomli urushlarga aylanib ketar edi. Birinchi marta ana shunday urush Virginiyada 12 yil (1622-1634) davom etdi. Ammo hindular 13

www.arxiv.uz mustamlakachilarning harakatini vaqtinchagina to`xtatib qolishi mumkin edi. Hindularning zaifligi qurol-yarog`larning yetishmasligidan emas, balki ulardagi qabilalar o`rtasida birli va jipslikning yo`qligida edi. Atlantika okeanidan to Missisippi daryosigacha bo`lgan hududlarda 30 dan ortiq qabila yashar va ular bir-biriga adovat bilan qarab, undan mustamlakachilar foydalanar edilar. XVII asrning boshlarida koloniyaga kela boshlagan shotalandiyalik erlandiyaliklar uchun Penselvaniya yangi dunyoga eltuvchi asosiy yo`l bo`ldi. Alla qaysi bir pensilvaniyalik rasmiy hodim tomonidan “beboshlarcha jasur va qashshoq kelgindilar” deb nomlangan bu odamlar inglizlardan nafratlangan va umuman hukumatga shubha bilan qaragan. Shotlandiyalik erlandiyaliklar mamlaka ichkarisida uy joy qilishga mohir bo`lib, yer ochishgan va ovchilik hamda qishloq ho`jaligi yordamida kun kechirishgan. Huddi Pensilvaniya singari odamlari aralash- quralash bo`lgan Nyu-york shahri ham Amerikaning ko`p tillik mohiyatini a`lo darajada nomoyon etgan. 1646 yili Xadson daryosi bo`yidagi aholi gollandiyaliklar, frasuzlar, daniyaliklar, norveglar, shvetlar, inglizlar, shotlandlar, erlandiyaliklar, olmonlar, polyaklar, boxemiyaliklar, portugallar va italyanlardan tarkib topgan bo`lib, kelajakda million-million yangi keluvchilardan bir zarra edi xolos. Salem Ajinalari 1692 yili Massachusyetsning Salem qishlog`idagi bir guruh yosh qizlar G`arbiy Hind quli rivoyat qilgan afsonalarni eshitgach, g`aroyib asabiy tutqanoq va changak tutishlarga mubtalo bo`lishadi. Savol-javob asnoida ular o`zlariga qiynoq bergan bir nechta ayollarni jodugarlikda ayblaydi. Shahar aholisi dahshatga tushadi, biroq hayron qolmaydi: XVII asrda Amerika va Yevropa uzra yosumanlikka ishonch keng tarqalgan edi. Shundan keyin yuz bergan voqea,-Amerika tarixida yakka hodisa bo`lishiga ham qaramay,-Puritan Yangi Angliya ijtimoiy va ruhiy dunyosining yorqin va jonli manzarasini taqdim etadi. Shahar ma`murlari jodugarlikda qo`yilgan aybnomani eshitish uchun sud majlisini chaqirishadi va taverna 14

www.arxiv.uz (mayxona) sohibasi Brijiy Bishopni tezda aybdor deb topishadi va hukmni ijro etishadi. Bir oy mobaynida yana besh ayol mahkum etiladi va dorga osiladi 1 . Shunga qaramay, shov-shuv tinmaydi, chunki sud mahkamasi ayblanuvchini arvohlar yoki o`zga biron qiyofada ko`rganligi haqidagi guvohlarning ko`rsatmalarini qabul qiladi. O`z mohiyatiga ko`ra mazkur «hayoliy dalil» o`ta havfli edi, chunki uning na rostligini isbotlab bo`lardi va na rosmana tekshiruvga asos bo`la olardi. 1692 yilning kuz fasliga kelib 20dan ortiq qurbonlar, va shu jumladan bir nechta erkaklar ham mahkum etildi va 100dan ortiq o`zga odamlar qamoqqa tashlandi: ularning orasida shaharning eng ko`zga ko`ringan odamlari ham bor edi. Endilikda vasvasaning Salemdan tashqariga tarqalish havfi tug`ildi va koloniya ruhoniylari sud mahkamasini tarqatdi. Hali qamoqda yotganlar ozod etildi yoki hukm bekor qilindi. Salem jodugarlari ustidan o`tkazilgan sud muhokamalari anchagacha amerikaliklarni talvasaga solib yurdi. Psixologik jihatdan, aksariyat tarixchilar Salem qishlog`i 1692 yili jodugarlikning mavjudligiga ishonch tufayli avj oldirilgan o`ziga xos jamoa vasvasasiga mubtalo bo`lgan edi, deb hisoblaydi. Ularning ta`kidlashicha, ayrim qizlar o`ynagan bo`lishi ehtimoldan holi emas. Bir taqdirda, mas`uliyatni his etuvchi ko`plab kattalar ham vasvasaga tushib, o`zini yo`qotib qo`ygan. Biroq, ayblovchilar va ayblanuvchilarning o`zi kim ekanligini yaqindan o`rganish ancha samarali natija beradi. O`sha paytdagi Yangi Angliya koloniyalarining ko`pchiligi kabi Salem qishlog`i ham, qishloq xo`jaligiga asoslangan va Puritanlar hukmronlik qilgan jamiyat tarkibidan ancha tijoratlashgan va dindan uzoqlashgan jamiyat tomon o`tish jarayonida edi. Jodugarlikda ayblovchilarning ko`pi fermerlik va cherkov bilan bog`liq hayot tarzining namoyandalari bo`lib, ayblanuvchi jodugarlar esa kichik do`kondorlar va savdogarlarning qad ko`tarayotgan tijoriy tabaqasiga mansub edi. Salem qishlog`ida eski an`anaviy guruhlar va yangi tijoriy tabaqa orasida avj olgan 1 Debora M.S. Braun , Stefen Byorent, Mishel Grin, Jin S.Xolden, Rchard Marshall.Amerikatarixining asoslari.2003. 45 b 15

www.arxiv.uz ko`rimsiz kurash Amerika jamoalarida tarix uzra qaytarilib turgan. Biroq, koloniya fuqarolari uylarida shayton in qurganligi aybnomasi asosida qatag`on qilinganida, bu kurash g`aroyib va vahshiyona tus olgan edi. Salem jodugarlari ustidan o`tkazilgan sud jarayonlari shov-shuv ko`taruvchi, biroq qalbaki ayblashlarning vahshiyona asoratlarini yorqin ifodalovchi fojiaviy ramzga aylandi. Darhaqiqat, ko`p odamlarga qarshi qalbaki aybnomalar qo`yish borasida siyosiy bahslarda eng ko`p qo`llaniladigan atama-«jodugar ovlash»dir. Mustamlakachilik-g`arb tomonga qarab ekspansiyani davom ettirish- hindu qabilalariga qarshi to`xtovsiz urushlar bilan olib borildi. Taxmin qilishlaricha, ingliz mustamlakichiligi boshlanguncha Atlantika okeani qirg`oqlari bilan Missisipi daryosi o`rtasidagi territoriyada 200 minga yaqin hindu yashagan. Shimoliy Amerika odamlarni ko`chirib keltirishning vahshiyona burjua usullari ishga solingani natijasida hindu aholisi ommaviy tarzda qirilib, o`limga mahkum etildi. Hindular hali sinfsiz ibtidoiy jamoa bosqichida yashar edilar. Ularning mulki qabila mulki edi. Ko`pchilik qabilalarda urug`doshlik munosabatlari hukm surar edi, ularning ba`zilarida bu xildagi munosabatlar yemirila boshlash oldida turgan edi. Hindular ko`chmanchilik qilib yurar edi, ba`zilari esa yarim o`troq, kamdan-kamlari o`troq hayot kechirardilar. Ular ovchilik, baliqchilik, dehqonchilik va chorvachilik bilan shug`ullanar edilar. Kolonistlar hindulardan kartoshka, makkajo`xori, pomidor, qovoq, tamaki va shu singari ekinlarni yetishtirishni o`rgandilar. Kolonistlar mamlakat ichkarisiga kirib borar ekanlar, hindularga qarshi (1664 yilda opochankanug qabilasiga qarshi, 1675-1676 yillarda suskvaxen qabilasi va boshqa qabilalarga qarshi) to`xtovsiz urushlar olib bordilar, ularni qirdilar va haydab chiqardilar. Hindularga qarshi qurolli kurash olib borish uchun 1643 yilda Yangi Angliya konfederatsiyasini barpo etgan shimoliy mustamlakalarda 1637 yilda boshlangan urush peko qabilasini qirib tashlash 16

www.arxiv.uz bilan tugadi, 1676 yilda esa qirol Filipp urushi deb ataladigan urush natijasida bu mustamlakalardagi hindular zabt etildi yoki g`arb tomonga surib chiqarildi. 1640-1646 yillarda kolonistlar Long-Anglendda va Gudzon daryosi bo`ylarida Hindularga qarshi shavqatsiz qirg`in urush olib bordi. XVII asrning oxirlarida okean sohillaridan to “sharshara chetigacha” bo`lgan hududlar kolonistlar tomonidan bosib olindi, hindular esa qirib tashlandi yoki mamlakat ichkarisiga surib yuborildi XVIII asrning 30 yillarida qirol bosh palatasi yangi hududlarga ijozatsiz kuchib borishni, yerlarni bosib olishni va chegaradan tashqariga chiqishni taqiqladi. Buning ustiga mustaqillik uchun olib borilgan urush arafasida Allegangacha bo`lgan barcha yerlar egallab olingan edi, 1760 yilgi qirol farmoniga binoan Allegandan nariga ko`chib borish taqiqlandi. Shunday qilib yer masalasi juda katta ahamiyat kasb etib, mustamlaka zulmiga qarshi kurash bilan chatishib ketgan harakatlarning asosiy sabablaridan biri bo`ldi. Amerikadagi bu harakat bosib olinayotgan yerlar Amerika tarixchilari aytganidek, «bo`sh yerlar»mas edi,-bu yerlarni kolonistlar teng bo`lmagan bitimlar tuzish yoki ochiqdan –ochiq kuch ishlatish yo`li bilan hindulardan tortib olgan edilar. Kolonistlarning asosiy mashg`uloti dehqonchilik edi. Hatto yangi Angliyaning sanoati eng rivojlangan hududlarida ham aholining 90 foizi qishloq xo`jaligi bilan shug`ullanar edi. 1790 yilda birinchi marta aholi ro`yxati o`tkazilganda, sakkiz mingdan ortiq aholisi bo`lgan shaharlarda butun aholining faqat uch foizi yashagan. Fermerlarning asosiy ko`pchiligi o`zlariga kerak narsalarning deyarli hammasini o`z uylarida ishlab chiqarar edi. Uncha katta bo`lmagan shaharlarda hunarmandlar va mayda tadbirkorlarning boshqa guruhlari qo`shimcha ravishda dehqonchilik bilan ham shug`ullanar edilar. Mustamlakalarda iqtisodiy rivojlanish bilan ijtimoiy mehnat taqsimoti ham o`sib bordi. To`qimachilik ustaxonalari tegirmonlar, temir va g`isht zavodlari, kemasozlik korxonalari hamda boshqa korxonalar paydo bo`la boshladi. Turli kasbdagi hunarmandlar hadeb bir joydan ikkinchi joyga ko`chib yuravermay, 17

www.arxiv.uz borgan sari, muhim ustaxonalarda ishlay boshladilar. O`zi iste`mol qilish uchun kerak narsalarni uyda ishlab chiqarish va hunarmandchilik korxonalari bilan bir qatorda XVIII asrda boshqa sohalar ham ancha keng tarqaldi shu asrning oxirlarida esa Pensilvaniya va yangi Angliyadagi to`qimachilik sanoati ayrim hollarda mashinalarni qo`llana boshladi. Ishchilarning ahvoli juda og`ir, biroq Yevropadagi ishchilar ahvolidan tuzukroq edi, chunki mustamlakalarda ishchi kuchi yetishmaganligi va g`arbda yerlarni egallash imkoniyati borligi munosabati bilan misilsiz eksplutatsiyaga qarshi ishchilar ancha muvaffaqiyatli kurash olib borar edilar. Ish kuni tong otardan to quyosh botgunga qadar davom etar edi. Bir qancha mustamlakalarda ma`murlar ish haqqi miqdorini belgilar edilar. Mustamlakalardagi aholining ko`pchilik qismini “asoratga tushgan xizmatkorlar”-oq tanli ishchilar va negir qullar, janubda esa aholining deyarli 40 foizini negir qullar tashkil etardi. Xonavayron bo`lib qarzlarini to`lolmay qarzdorlar turmasiga tushib qolgan, ho`jayinning ijozatisiz ishdan ketib qolgan va mayda- chuyda narsalarni o`g`irlab qo`lga tushgan kolonistlar majburiy mehnatga hukum qilinar edi. Negirlarni qul qilish juda kuchayib ketdi. 1619 yildayoq Afrikadan negirlar olib kelingan edi, mustamlakachilikning dastlabki paytidayoq Amerika- ingliz odamfurushlarining boyish manbalaridan biri bo`lib qolgan qul savdosi avj olib ketdi. XVII asrning o`rtalaridan boshlab negirlarni qullarga aylantirish tez tarqaldi, natijada 1775 yilda Shimoliy Amerikada negirlar soni deyarli yarim millionga yetib qolgan, qul negirlar har qanday ijtimoiy va siyosiy huquqlardan mahrum etilgan edi. Qul egalari ularni uldirishi, sotishi,qarzga berishi mumkin edi. Qullik hindularni qirish singari AQSH tarixida eng dahshatli va sharmandalik saxifalaridan biridir. Qullar sinfiy kurashning eng keng tarqalgan shakli-qochib ketish edi, qochib ketganlarni esa ushlab olib, yirtqichlarcha jazolar edilar. Mustamlakalar tarixida qullar juda ko`p marta quzg`olon ko`tarishga uringanlar. Bunday urinishlar, masalan Vergenyada-1663 va 1681 yillarda, ikkala Karolinada -1678-1690 yillarda, 18

www.arxiv.uz Bostonda-1763 yilda, mustamlaka Nyu-Yorkda 1712 va 1741 yillarda (hindular bilan birgalikda), Pensilvaniyada 1763 yilda, Janubiya Korolinada-1740 yilda, Jorjiyada-1774 yilda yuz bergan. Negirlar bilan birga ko`p vaqt oq tanli qullar ham quzg`alon ko`targanlar. Bu quzg`alonlarning hammasi mustamlaka va ma`muriyat boshliqlarining birgalashib kuch ishlatishi bilan qonga botirilgan edi masalan,Nyu-York gubernatori Xanter 1712 yilda 21ta qatil qilinganligi haqida quyidagilarni yozgan edi: “Ulardan bir qismi kuydirildi, ba`zilari osildi, bittasi nimtalandi, yana bittasi kishanlarga solinib, shaharda tiriklayin osib qo`yildi. Xullas eng ibratli jazolar o`ylab topildi”. 1672 yil qo`zg`oloni bostirilgandan keyin ma`murlar qul egalariga, ular uldirgan har bir qul evaziga 4500 qadoq tamaki mukofot berdilar. Bundan tashqari, olomon bo`lib o`zboshimchalik bilan negirlarni o`ldirish keng qo`llanildi. Hindularni ham xuddi shu tariqa behat shafqatsizlik bilan jazolar edilar. 1.2 Mustamlakalarning mustaqillik uchun olib borgan kurashi. Ingliz inqilobi arafasida Styuartlar hukumati tomonidan o`z vatanidan haydab chiqarilgan un minglarcha Puritanlar mustamlakalarga ko`chib keldilar. Parlament 1644 yilda mustamlakalarni chetdan olib kirilgan va chetga chiqarilga molar uchun ozod qilingan, Massachusyets bu ozodlikni o`zi chiqargan tarzda amalga oshirib, “ingliz parlamenti qonunlari faqat Angliyadagina kuchga”ega deb aytdi. Qirolning qatl qilinishiga va respublika o`rnatilishiga janubdagi mustamlakalar qattiq norozilik bildirdilar va ochiqdan-ochiq qo`zg`olon 19

www.arxiv.uz ko`tardilar. Vergenyada qirolning qatl qilinganligiga qarshi norozilik bildirishdan bosh tortga qatl etilgan qirolning o`g`lini qirol deb e`tirof etmagan shaxslar xoinlar deb e`lon qilindi. Bu hildagi qonunlar boshqa janubiy mustamlakalarda ham qabul qilindi. Bunga javoban parlament o`z navbatida 1650 yilda respublikani e`tirof qilmagan kolonistlarni xoyin deb e`lon qilindi hamda ular bilan har qanday aloqa qilishni man etdi. Barpados orolida ular respublikaga qarshi kurash uchun olti ming kishidan iborat ko`ngilli lashkar tuzdilar. Ammo ingliz qo`shini orolga yaqin kelib qolganda ular ancha bo`shashdilar. Biroq respublika g`alaba qilgan bo`lsa ham, ba`zi yon berishlarga rozi bo`ldi. Diniy e`tiqod erkinligi berildi, soliqlar mahalliy aholining roziligisiz belgilanmaydigan bo`ldi, barcha davlatlar bilan savdo-sotiq ishlari olib borish erkinligi berildi. Ko`p utmay boshqa respublikalar ham ana shu hildagi imtiyozli shartlar bilan 1652 yilda respublikaga bo`ysundilar. Keng xalq ommasining mustamlakachi ma`muriyatga qarshi yer uchun va siyosiy huquqlar uchun kurashi mustamlakalar bunyodga kelgan paytdanoq boshlanib, tobora keskinlashib bordi. Verginiyada 1676 yilda kambag`allar Nataniel Bekon rahbarligida yirik zamindorlar zulmiga qarshi quzg`olon ko`tardi. Quzg`olonchilar katta-katta yer-muliklarning bo`lib berilishini talab qildilar. Bekon bexosdan vafot etdi, lekin qo`zg`olonchilar ba`zi muhim huquqlarni, jumladan, mustamlakaning qonun chiqaruvchi majlisini va mahalliy boshqaruv organlarini saylashda qatnashish huquqlarini qo`lga kiritishga muvaffaq bo`ldilar. Ammo bu yutuqlar omonat bo`lib chiqdi:gubernator qo`zg`alonni bostirdi va demokratik farmonlarni bekor qildi. 1689 yilda Nyu-Yorkda Leyeslar boshchiligida va hunarmandlar quzg`olon ko`tardilar. Bu qo`zg`alon ham bostirilishiga ham qaramay, ma`murlar ommaning tazyiqi ostida o`tkazilgan talablardan ba`zilarini, jumladan saylov huquqini kengaytirish haqidagi talabni qoldirishga majbur bo`ldilar. 1688-1689 yillarda Bostondagi xalq qo`zg`alonlari, 1763 yilda Pensilvaniyadagi va 1766 yilda Nyu-Yorkdagi mayda fermerlar qo`zg`aloni, ikkala Karolinani g`arbiy hududlardagi “tenglashtiruvchi” 20

www.arxiv.uz fermerlar urushi va boshqalar xalq harakatining eng yiriklari jumlasiga kiradi. Qo`zg`alonlarda fermerlar va hunarmandlar bilan bir qatorda ishchilar, oq tanli qullar katta rol o`ynadilar. Bu qo`zg`alon mustamlakachi ma`murlar tomonidan shafqatsizlik bilan bostirildi. 1754 yilda Olbenida mustamlakalar vakillarining siyezdi chaqirildi. U yig`ilishda B.Franklinning mustamlakalar tuzish to`g`risidagi loyihasiga o`zgartirishlar bilan qabul qilindi. Bu lohiyaning yetarli darajada demokratik bo`lmagani va Angliya qiroli tomonidan tayinlanadigan hukumatga juda katta imtiyozlar berilganligi mustamlakalardagi ko`pgina kishilarga yoqmadi. Aksincha Londonda loyihani ortiq darajada demokratik va boshqaruv uchun haqli deb hisoblar edilar. U yerda ishlab chiqilgan boshqa loyihaga binoan gubernatorlar hokimiyati kuchaytirildi; shu paytdan boshlab amaldorlarga va qo`shinlarga maoshni ingliz g`aznasi mustamlakalardan yig`ib olinadigan soliqlar hisobida to`lashi kerak edi. O`z –o`zidan ma`lumki ingliz loyihasini Kolonistlar adovat bilan qarshi oldilar. Bu esa mustamlakachi hukumatga qarshi kurashning keskinlashuvida va Amerikaliklar milliy ongining o`sishida kattagina rol o`ynadi. Shuni aytish kerakki, Amerikaliklarning milliy ongi nisbatan sekin shakllandi: XVIII asrning o`rtalarida kolonist o`zini Amerikalik deb hisoblamasdan, balki vergeniyalik, pensilvaniyalik, konnektik kutlik deb hisoblardi. Ammo shu bilan birga, obyektiv iqtisodiy sharoitlar tufayli yangi millat tarkib topmoqda edi. 1763-1764 yillarda mustamlakalarda “kaukus” deb atalgan, klublar, yashirin uyushmalar vujudga keldi, 1765 yilda tuzulgan “hurriyat farzandlari”, shuningdek “hurriyat qizlari” tashkiloti anchagina vatanparvar tashkilotlar edi. Bu tashkilotlarda ishchilar, hunarmandlar, mayda fermerlar, baliqchilarning katta qismi faol qatnashdilar. 1765 yilda Angliya parlamenti mustamlakalarga qarshi qaratilgan ikkita qonun qabul qildi: bulardan biri “qo`shinlarni joylashtirish qonuni”bo`lib, bu qonun ingliz hukumatiga mustamlakalarga cheklanmagan miqdorda qo`shinlar yuborish va ularni aholi uylariga joylashtirish huquqini berar edi, ikkinchi qonun har qanday hujjatlar, gazetalar, 21

www.arxiv.uz e`lonlar ustidan gerb solig`i solish to`g`risida edi. Bu qonunlar mustamlakalarda juda katta g`azab tug`dirdi, bu narsa yuqori tabaqa vakillarining qarshi ta`sir ko`rsatishiga qaramay, ommaviy g`alayonlarga aylanib ketdi. Bostonda “Hurriyat farzandlari”ning rahbarligi ostida ishchi va hunarmandlar g`alayoni 13 avgustdan 18 avgustgacha davom etdi. Mitinglar o`tkazdilar, kechasi mash`alalar yoqib yurishlar qildilar, poraxo`rlarning uylariga o`t qo`ydilar, sud hujjatlarini yoqib yubordilar. Gubernator yuborgan qirolli qo`shin haydab yuborildi. Gubernatorning yordamchi kuch yuborish to`g`risidagi iltimosiga politsiya boshlig`i: “mening odamlarimni endi topib bo`lmaydi:: ular xalqqa qo`shilib ketdi”, deb javob berdi. Xalq harakatidan qo`rqib ketgan zodagonlar o`z lavozimlaridan voz kechdilar. Gerb solig`i to`g`risidagi qonun kuchga kirgan 1 noyabr kuni yangidan g`alayonlar ko`tarilib ketdi. Ko`p kishilik mitinglar va namoyishlar uyushtirildi, gerbil qog`ozlar kuydirilib tashlandi. Xalq “Umumiy ittifoqlik yoki o`lim”, “erkinlik va mulkchilik”degan shiyorlar tashlangan edi. Mustamlakalardagi bu harakatlar xalqning qanday kuchga ega ekanligini ko`rsatdi va ko`p o`tmay gerb qonunining bekor qilinishiga kattagina yordam berdi. Mustamlakalardagi qonun chiqaruvchi majlislar mustamlakalar vakillari yig`ilishini chaqirish to`g`risida qaror qabul qildi. Gubernatorning taqiqlashiga qaramay kongress 1765 yil 7 oktabrda Nyu-Yorkda ochildi. Unda mustamlaka vakillari o`zlarining qirol fuqarosi deb tan olishgan, parlamentga bo`y so`nishga va`da berilgan va mustamlakachi hukumat qanday huquqqa ega bo`lsa shu huquqlar berilishi, kolonistlar rozilik bergandagina soliq solish talab qilingan edi. Biroq yolg`iz shu harakat bilan hech narsaga erishib bo`lmas edi. Oktabrning oxirida ingliz tovarlarini boykot qilish harakati boshlandi, bu harakat deyarli barcha mustamlakalarga yoyildi. 1766 yil martida yer solig`I to`g`risidagi qonun bekor qilindi. 1767 yili ixtilof tug`diruvchi omillarni yangidan harakatga keltirgan qator o`zga chora tadbirlar yuzaga keldi. Britaniyaning Xazna Kansleri (moliya vaziri) Charlis Taunshend yangi moliyaviy loyiha ishlab chiqishga majbur 22

www.arxiv.uz bo`ldi. Amerika savdo –sotiq muomalasidan yanada samarali boj soliqlari to`plash orqali Britaniya soliqlari pasaytirishga asdoydil bel bog`lagan Taunshend bojhona ma`muriyatini yana mustahkamladi va ayni paytning o`zida Britaniyadan ko`chkinchilar kaloniyalariga eksport etiluvchi qog`oz, shisha qo`rg`oshin va choy mahsulotlariga boj soliqlarini qullar. Taunshend qonunlari deb atalgan bu qonunlar tayangan asos shundan iborat ediki, koloniyalar tomonidan import qilib olinuvchi mahsulotlarga soliqlar solish qonuniy bo`lib, (Gerb yig`imi Qonuni kabi) ichki soliqlar esa qonuniy bo`lmagan 1 . Taunshend Qonunlari, qisman, Amerikada kolonial gubernatorlar, sudyalar, bojxona xodimlari va Britaniya armiyasini qo`llab-quvvatlashga sarflanishi lozim daromadlarni ko`tarishga qaratilgan edi. Bunga javoban Filadelfiyalik advokat Jon Dikinson “Pensilvaniya” fermeri Risolalari”da shunday dalil keltirdiki, Parlament imperiya savdo-sotiq ishlarini nazorat etishga huquqi bor, biroq tashqi yo ichki bo`lishidan qat`i nazar, koloniyalarga boj soliqlari solishga vakolati yo`q. Bostonda Britaniya askarlarining mavjudligi tartibsizliklarga debocha bo`ldi. 1770 yilning 5 martida shaharlik va Britan askarlari orasidagi nizo zo`ravonlikni avj oldirdi. Britan askarlariga bezarar qoq yumaloqlarini otish, olamon hujumiga aylanib ketdi. Kimdir o`t otishga buyruq berdi. Tutun tarqaganida, qor ustida uchta bostonliklar murdasi yotardi. “Boston qirg`ini” deb nom olgan bu to`qnashuv Britaniyaning qahri qattiqligi va rahim shavqatsiz zulmining isboti sifatida qoralandi. Bunday qarshilikka duch kelgan parlament 1770 yili strategik tisarilish siyosatiga o`tdi va Taunshend chiqargan boj soliqlarining barchasini bekor etdi: faqat, koloniyalarda hashamat buyumlari sirasiga kirgan va aholining o`ta kam qismi tomonidan iste`mol etiladigan choy bundan istisno bo`ldi. Ko`pchilik uchun parlamentning xatti-harakatlari kolonislar g`alabasidan darak berdi va Angliyaga qarshi harakat keng qamrov 1 Debora M.S. Braun, Stefen Byorent, Mishel Grin, Jin S.Xolden, Rchard Marshall.Amerikatarixining asoslari.2003. 65 b . 23

www.arxiv.uz oldi. Koloniyalarda “Ingliz choyi” ga kiritilgan embargo davom etdi, biroq u qadar qatiylik bilan rioya etilmadi. Farovonlik darajasi oshdi va aksariyat koloniya rahbarlar o`zgarishlar tarafdori edi. Biroq, uch yil davomidagi osoyishta davr mobaynida nisbatan kam sonli radikallar shijoat bilan o`zga harakatlarni qo`llab-quvvatlashdi. Ularning takidlashicha, soliqlar to`lash, parlament koloniyalarni boshqarish huquqiga ega ekanligi tamoyilning qabul etilishini yuzaga keltirdi. Ular kelajakda parlamentning hukumronlik huquqi barcha kolonial erkinliklarini barbod etish darajasida qo`llanish ehtimolidan chuchishdir. Radikallarning eng faol rahbari Massachusyetislik Samuil Adams bo`lib, u yagona maqsad-mustaqillik yo`lida betinim mehnat qilgan. 1740 yili Harvard kollejini bitirgan paytlaridan boshlaboq, Adams turli lavozimlarda jamoatchilik hizmatini o`tab kelgan, allanxusus kaminlar nazoratchisi, soliqlar to`plovchi va shahar majlislarining ma`muri bo`lgan. Biznesda sira omadi yurishmagan. Odamlarni o`z ijtimoiy va siyosiy boshliqlarga nisbatan qo`rqinchdan ozod etish, ularni o`z qudratlari va ahamiyatlari his etish va shu tariqa ularni harakatga keltirish-Adams o`z oldiga qo`ygan maqsadlardan edi. Bu yo`nalishda u maqolalar nashr etdi va shahar majlislarida nutqlar so`zladi va shu tufayli ko`chkinchilarning demokratik sayi- harakatlariga turtki bergan qarorlarini yuzaga chiqardi. 1772 yil ko`chkinchi kolonistlarning huquqlarini ta`minlash va arzlarini eshitish uchun Boston shahar majlisini “Muloqot Hay`ati” ni tayinlashga undadi. Hay`at sudyalarga maoshlarini bojxona daromadlaridan to`lash haqidagi Britaniya hukumatining qaroriga qarshi chiqdi: qonun chiqarish tarmog`iga qaram bo`lmaydigan sudyalar, unga hisobot bermasligidan va shu tufayli “hukumatning zulmkorona shakli” o`rnatilishidan cho`chishdi. Hay`at bu masala yuzasidan boshqa shaharlar bilan bog`landi va o`z fikrlarini bildirishga undadi. Hay`atlar deyarli barcha koloniyalarda tasis etilib, ular asosida faol inqilobiy tashkilotlar o`sib chiqdi. Biroq Adams o`t oldirish uchun yetarli yonilg`iga ega emas edi. Biroq 1773 yili Britaniya Adams va uning tarafdorlarini alanga oldiruvchi ixtilob 24

www.arxiv.uz vositasi bilan ta`minladi.16 dekabr kunida Samuel Adams boshchiligidagi Moxauk hindlari liboslarini kiyib olgan bir to`da ko`chkinchilar langar tashlab turgan Britaniyaning uchta kimasiga ko`tarildi va ulardagi choy yuklarini Boston ko`rfazining suvlariga ag`dardi. Agarda choy yuklari fortga tushirilsa, kuchkinchi kolonistlar soliqlarga tan berishi va choyni sotib olishidan hadiksirash hissiyoti ularni shunday qilishga undadi. Adams va uning radikallar guruhi o`z muvotinlarining qat`iy turib berishiga shubhalandi. Endilikda masala Britaniya qirolligi darajasiga ko`tarildi: Ist-indiya kompaniyasi parlament muhofazasi maqomini olgani tufayli, agarda choy yukining nobut etilishi jazosis qoldirilsa, parlament butun dunyo oldida koloniyalarni nazorat eta olmasligini tan olgan bo`lardi. Britaniya hukumati deyarli bir ovozdan boston choy mojarosini vaxshiylik deb qoraladi va isyonkor ko`chkinchi kolonistlarni tartibga chaqirish uchun qonuniy tadbirlar qo`llashni yoqlab chiqdi. Ist-indiya kampaniyasi ilgari choyni ko`tarasiga sotib olgan kolonial xaridorlarni chetlab o`tib, chakanasiga sotuvchilarning to`g`ridan-to`g`ri ta`minlashga ruhsat oladi. 1770 yildan keyin shu qadar ravnaq topgan noqonuniy savdo-sotiq mavjud ediki, Amerikada istemol etilgan choyning aksariyati horijdan norasmiy, boj to`lanmasidan keltirar edi. O`z choy mahsulotlarini o`z vositachilari orqali va iste`mol narhidan ancha arzon sotib, Ist-indiya kampaniyasi kontrabanda mollarini foyda keltirmaydigan ishga aylantirdi va ayni paytda mustaqil koloniya tojirlarni chetga surib quyish taxlikasini tug`dirdi. Choy savdo- sotig`idan quruq qolgani tufayligina emas , balki joriy etilayotgan monopolistik taomildan qo`zg`algan kolonial tojirlar mustaqillik g`oyasini targ`ib etayotgan radikallarga birikdi. Atlantik okeani sohili bo`ylab yuqori va quyi portlarda Ist – Indiya kompaniyasining agentlari iste`foga chiqishga majbur etildi va choyning yangi yuklari Angliyaga yoki keltirilgan joyiga qaytarildi . Biroq Bostonda kompaniya agentlari ko`chkinchi kolonistlarni nazar – pisand qilmadi va qirol gubernatori yordamida kelayotgan yuklarni, qarshilikka ham qaramasdan, qabul qilishga tayyorgarkik ko`rdi. 25

www.arxiv.uz Parlament bu voqealarga javoban shunday yangi qonunlar qabul qildiki, kolonistlar ularni “Majburiy yoki chidab bo`lmaydigan qonunlar deb atadi. Birinchisi, Boston Porti Bill`liga binoan nobut etilgan choy haqqi to`lanmagunga qadar Boston porti yopildi . Bu chora shahar hayoti uchun o`ta tahlikali edi, chunki Bostonni dingizga chiqish imkoniyatidan mahrum etish iqtisodiy falokatni bildirar edi. O`zga qonunlar mahalliy hokimiyatni chegaraladi va aksariyat shahar majlislarini qirol gubernatorining roziligisiz o`tkazishni taqiqladi. Harbiy joylashtirish qonuni mahalliy hokimiyatlaridan Biritan askarlari uchun loyiq, agarda kerak bo`sa shaxsiy uylarda turar joylar topishni talab etdi. Parlament ko`zlaganidek, Massachusyetis koloniyasini tobe etish ayri qoldirish o`rniga bu qonunlar qo`shni koloniyalarni Massachusyetisga madad berishga jipslashtirdi. Taqriban o`sha paytda chiqarilgan “Kvebik qonuni” Kvebik provinsiyasining chegaralarining kengaytirdi va Fransuz aholisiga diniy e`tiqod erkinligini va o`z qonuniy urf-odatlaridan bahramand bo`lish huquqini kafolatlardi. Kolonistlar bu qonunga qarshi chiqishdi, chunki oldingi xartiya talablarini nazardan chetda qoldirishi tufayli ularni shimolva shimoli-g`arbda Rim Katoliklari ustivor provinsiya bilan tahlika tug`dirar edi. Kvebik qonuni jazolovchi chora sifatida qabul qilinmaganiga qaramay, u Amerikaliklar tomonidan Majburiy Qonunlar qatoriga kiritilib, ularning hammasi “beshta chidab bo`lmas qonun” sifatida nom chiqardi. Verjeniya Munisipal palatasining tashabbusi bilan, “koloniyalarning hozirgi badbax maqomi borasida maslahat olish uchun” 1774 yilning 5 sentabrida koloniyalar vakillari Filadelfiyada yig`ilishdi. Birinchi Kontinental Kongress sifatida ma`lum bu yig`inga vakillar provensiyalar kongresi yoki konventi (majlisi) tomonidan saylandi. Jorjiyadan o`zga har bir koloniya kamida bitta vakil yubordi va jami to`plangan 55 vakil turli qarashlarni ifodalash uchun yetarli bo`lib biroq haqiqiy muhokamalar va samarali ish yuritish uchun o`ta kam edi. Ehtiyotkorona ohangdagi asosiy ma`ruza nihoyasidagi “qaror qilindi”qismida Majburiy Qonunlarga itoat qilish majburiy emasligi aytilib, qator qarorlar qabul 26

www.arxiv.uz qilindi: shular jumlasidan kolonistlarning “hayot, ozodlik va mulk” huquqlari va provinsiyalardagi qonun chiqarish tarmoqlarining “soliq solish va ichki siyosat borasidagi barcha masalalarni”hal etish huquqi ham qayd etildi. Kongress tomonidan joriy etilgan eng muhim ish-“Kontinental Uyushma”ni tashkil etish bo`lib, u savdo-sotiq boykotini qayta tiklash, bojxona deklaratsiyasini nazorat etuvchi komitetlar tizimi yaratish, shartnomalarni buzgan tojirlarning nomlarini nashr etish, ularning import mollarini musodara etish, tejamkorlik, iqtisod va sanoatni rag`batlantirish sa`y-harakatlarini ta`minladi. Qirol Jorj III 1774 yilning sentabrida Filadelfiya kvakerlarining nomasini nazar-psand qilmay, u shunday deb javob berdi: “Endi, taqdir o`yinidan ko`ring: koloniyalar yo taslim bo`lishi, yo g`olib chiqishi lozim.” Bunday muomala, Majburiy Qonunlar ketidan avj olgan voqealar oqimidan vahima va sarosimaga tushgan Monarxist Amerikaliklarni yakkalatib qo`ydi. Bo ston garnizoniga, rafiqasi Amerikada tavallud topgan xushmuomala ingliz jentelmeni general Tomas Geng qumondonlik qilgan: u yerda esa siyosiy faoliyat deyarli butkul ravishda savdo-sotiqni siqib chiqargan edi.Geyning koloniyalardagi asosiy burchi Majburiy Qonunlarni hayotga tatbiq etishdan iborat edi. Massachusyets kolonistlari 33 kilometr uzoqlikdagi Konkord shaharchasida porox va harbiy ashyolarni jamlayotgani haqidagi habar uning qulog`iga yetganida, general Geng qurol – aslahani musodara etish uchun garnizondan kuchli guruh yubordi. Tuni bilan yo`l yurib, Britanya askarlari 1775 yilning 19 aprelida Leksington qishlog`iga yetib keldilar va erta sahar shaffofida bahaybat va sokin guruh – 70 nafar Birdaqiqachi, ya`ni janga bir daqiqa ichida tayyor bo`la olishlarini pesh qilgani uchun shunday deb atalgan xalq lashkarini ko`rdilar. Birdaqiqachilar faqt skunat noroziligi bildirishga to`plangan edilar, biroq Britanya askarlarining rahbari mayyor Jon Pitkern , “ Tarqaling, la`nati isyonkorlar. Ey, itlar, qoching”, deb hayqirdi. Birdaqiqachilarning kapitani Jon Parker o`z askarlariga birinchi bo`lib o`z askarlariga o`q otmaslikni tayinladi. Amerikaliklar chekina boshlaganida, kimdir 27

www.arxiv.uz o`q otdi va oqibatda Britan askarlari birdaqiqachilarni o`qqa tutdi. So`ngra Britaniyaliklar miltiqbozligi xujumiga o`tib, sakkiz kishini o`ldirdilar va 10 kishini yaraladilar. Ralf Valdo Emorsonning ko`pinchalik qaytariluvchi iborasi bilan aytganda, bu – “ ovozasi dunyo uzra yangragan o`q” bo`ldi. So`ngra Britan askarlari Konkord shaharchasiga bostirib kirdilar. Amerikaliklar aksariyat qurol - aslahani olib ketishga ulgurgan edilar, biroq britaniyaliklar qolgan narsalarni vayron qilishdi. Shu paytda atrofdagi Amerika lashkarlari jamlanib, Konkort tomon xuruj qilishdi va britaniyaliklar talofat ko`rib, Bostonga sudralib qayta boshlashdi. Biroq, “Midilseksning har bir qishlog`i va fermasidan” to`plangan xalq lashkarlari yo`l uzra joylashgan tosh devorlar, dungliklar va uylar ortidan turib, Britan askarlarining yorqin qizil rangdagi ust kiyimlarini o`ziga nishon qilib oldi. Tinkayu-madori qurigan askarlar nihoyatda Bostonga qoqila-qoqila kirib kelishganida, ularning qatorlaridan 150 dan ortiq kishi o`ldirilgan va jarohatlangan edi. Leksington yonidagi g`alaba metropiyaga qarshi ochiq urush boshlash uchun belgi bo`lib hizmat qildi. Oq tanli qullar, ishchilar, baliqchilar, kambag`al fermerlar, nagirlar “ozodlik lagiri deb atalgan qo`zg`alonchilar lagerini muntazam ravishda to`ldirib turdi, bu lager Bostondagi ingliz garnizonini materikdan ajratib qo`yib, o`yin oldidagi hududni egalladi. Birinchi jangdan uch kun o`tgach lagerda qo`zg`alonchilar soni 20 ming kishiga yetdi. Yangi madad olgan ingliz qo`shinlari bu lagirni tor-mor keltira olmadi; 17 iyunda Benkers Xill yonidagi jangda jiddiy talofat berdilar. Qurolli to`qnashuvlar bulayotganligi to`g`risidagi habarlar boshqa mustamlkalarga yetib kelishi bilan u yerlarda ham xalq harakati boshlanib ketdi. Ko`pgina joylarda ingliz qo`shinlari qo`riqlab turgan qal`alr aslaha xonalar va omborlar qo`lga kiritildi. Hamma yerda mitinglar o`tmoqda edi. Shimoliy Korolinaning Maklenburg grafligidagi fermerlar 19- mayda qabul qilingan farmonda bunday deyilgan edi: “biz o`zimizni ozod va mustaqil xalq deb e`lon qilamiz… Britaniya toj-taxtiga har qanday buyso`nishni rad etamiz. Shu mustaqillikni saqlab qolish uchun bir-birimizdan jonimizni ham, mulkimizni ham ayamaslikka 28

www.arxiv.uz tantanali suratda va`da beramiz”. Bu hildagi qasamyodlar boshqa joylarda ham qabul qilindi. Bu qasamyodni ichgan asosiy kuchlar ishchilar, hunarmandlar va fermerlar bo`lib ular birgina milliy mustaqillik uchun kurashmasa, shuningdek ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy huquqlar uchun ham kurashdilar. Biroq xalq ommasi uyushmagan edi. Ommaviy harakatga rahbarlik ishlarini yirik amaldorlar bilan qukdorlar o`z qo`llariga olgan edilar., bular esa xalq harakatidan qo`rqar toj-taxt bilan kelishib qo`ymoqchi edilar. Ularning maqsadi mustamlaka rahbarlari ega bo`lgan huquqlarga ega bo`lish edi xolos. Quldorlar, yirik zodagonlar, ruhoniylarning bir qismi, ommaviy harakatning keng quloch yoyganligidan qo`rqib ketib, qirol tomonidan turib kurashishdi. Biroq ikkilanish va og`ushlar yo`lini bosib o`tgan zodagonlarning bir qismi xalq harakatini keng quloch yoydirmaslikka tirishdi. Ular ommadan o`z manfaati yo`lida foydalanib, o`zining cheksiz hukmronligini o`rnatish uchun payt poylar edi. Leksington Konkord vahimasi hali bosilmay turi, 1775 yilning 10 may kuni Pensilvaniyaning Filadelfiya shahrida Ikkinchi Kontinental Kongress yig`ildi. Bunda o`ng va so`l vigillar qatnashdilar o`ng qanotning vakillari Vashington, Randolf va boshqalar edi. So`l qanotning vakillari T. Jefferson, P. Genri, S. Adams, B. Franklin va boshqalar edi. Mustamlakalar Kongressdan yordam, yo`l-yuruq so`rab murojat qilar edilar. Biroq Kongress uzoq vaqtgacha milliy ta`siz majlisi rolini bajarishdan o`zini chetga tortishga harakat qilib keldi. U mustamlakalarga mudofaa yo`nalishini tavsiya qildi 1 . 15 mayda Kongress ovoz berib, kolonial xalq lashkarini rasman kontinental xizmatga o`tkazdi va Verjeniyalik polkovnik Jorj Vashingtonni Amerika qurollik kuchlarining Bosh qumondoni etib tayinlandi. Jorj Vashington (1732-1799) Vergeniya plantatorlarining boy oilasidan chiqqan edi. Uning akalari Ogayyo yer kompaniyasiga boshchilik qilar edilar, bu kompaniya 18 yashar Jorjni marza 1 Debora M.S. Braun, Stefen Byorent, Mishel Grin, Jin S.Xolden, Rchard Marshall.Amerikatarixining asoslari.2003. 71 b 29

www.arxiv.uz olish uchun yer o`lchovchi qilib yubordi. Bu yerda, g`arbdagi yerlarda, u yigitlik chog`idayog` hindular bilan bo`lgan to`qnashuvlarda ko`ngilli askarlar komandiri sifatida 1754-1756 yillarda uncha katta bo`lmagan Fransuz bo`linmalari bilan bo`lgan janglarda dong chiqargan edi. Vashington sof vijdonli, serg`ayrat va jasur kishi bo`lib juda katta tashkilotchilik iqtidoriga ham ega edi. Muomalada kam gap va vazmin o`zining hamkasblariga hamda qo`l ostidagi xodimlarga nisbatan talabchan va g`amxo`r edi. Undagi haqiqiy vatanparvarlik va man ashu shaxsiy sifatlar yosh respublikaga yo`l boshchi, atoqli sarkarda bo`lish rolini ta`minladi. Kongress umumilliy armiya tuzish haqida qaror qabul qilib shu bilan bir vaqtda qirolga petitsiya yubordi. Petitsiyada kongress o`z sadoqatini ta`kidlagan va barcha masalalarni tinch yo`l bilan hal qilishni so`ragan edi. Shuningdek ingliz xalqiga qarata murojaat ham yuborilgan edi. Angliya mehnatkashlari ommasi mustamlakalar bilan urush olib borishga qarshi bo`lib, kolonislar kurashiga xayrixohlik ko`rsatmoqda edilar. Ularni mustamlakalardagina emas, balki Angliyaning o`zida ham hukm surib kelayotgan zulmlarga qarshi kurash zarurligini tushunish tuyg`usi birlashtirar edi. Angliya o`z mustamlakalarni quldan boy berishidan qo`rqqan va mustamlakalardan savdoning keskin tushib ketganligi natijasida ziyon kurgan (Tovar chiqarish 1771 yilda 4200 ming funsterling bo`lgan bo`lsa 1775 yilda 2001 ming funt sterlingga tushib qoldi) yirik amaldorlarning ba`zi bir qismi parlamentga yuborgan nomalarida mustamlakalar bilan bo`lgan nizoni bartaraf etishni talab qilgan edilar. Angliya hukumati nomani rad etib, mustamlakalarni isyon holatida deb e`lon qildi, ular bilan savdo-sotiqni taqiqladi, ularning to`la qamal holatida ekanligini e`lon qildi. Muntazam armiya 55 ming kishiga, flotning shaxsiy qo`shini 28 ming kishiga yetkazildi. Shu payt, amerikaliklar Boston ostonasidagi Bunker tepaligida katta talofatlar ko`rmoqda edi. Kuzda, Kongress Amerika harbiy ekspeditiyasiga Kanada tomon yurishni buyurdi. Amerikaliklar Monreal shahrini ishg`ol etganlariga qaramay, qishda Kvebikni bosqin bilan zabt etishga qurblari yetmadi va Nyu-Yorkka chekindilar. Qirolli 30

www.arxiv.uz to`qnashuvning to`satdan avj olib ketganiga qaramay, Angliyadan tamomila ajralish g`oyasi Kontinental Kongress a`zolarining ayrimlariga hamon yod edi. Kongress singari kontinental armiya ham, payt poylash va mudofaa yo`lini tutmoqda edi. To`g`ri, Kanadani bosib olishga o`rinib ko`rildi, bu esa mustamlaka hukumatining eng muhim siyosiy va strategik vazifasi edi, biroq bu urunish to`la muvaffaqiyatsizlik bilan tugadi. 1776 yilning boshlaridagina Vashington uning sustkashligidan juda ko`p noroziliklar tug`ilganligi tufayli Bostonni olishga tayyorgarlik ko`ra boshladi, Bostonni qamal qilish uchun armiyaning barcha asosiy kuchlari bir yerga to`plandi. Ingliz qo`shinlari Dorchestr tepaliklarini qo`lga kiritish yo`lidagi urinishlari muvaffaqiyatsiz bo`lib chiqqanidan keyin 17- martda bostonni tashlab chiqib ketdilar. Ingliz kemalariga qarshi quzg`olonchilarning qurollangan qismi jang qildilar, qo`lga tushirilgan qurol yarog` va kiyim kechak qo`zg`alon ko`targan armiyani ta`min qilishga ketar edi. Mustamlaka qo`shinlari yomon qurollangan, artilleriyasi oz, ko`pincha eng zarur kiyim kechak va oziq ovqat bo`lmay qolar edi. Sanoat urush talablariga tezda moslasha olmasa ham, lekin urushning borishida ancha yutuqlarga erishdi. Qishloq xo`jaligiga urush harakatlari juda kam ta`sir qildi. Shunday bo`lsa ham ko`p joylarda, ayniqsa shaharlarda va janubiy mustamlakalarda qo`shinlar hamda xalq ommasi ochlikdan azob chekmoqda edi. Narx navolarning oshib va chayqovchilikning misli ko`rinmagan darajada kuchayib ketganligi natijasida mehnatkashlar ommasini ahvoli behat og`ir edi. Ingliz burjuaziyasi hamma vaqt birovlarning qo`li bilan urush qilishni yaxshi ko`rar edi. Germaniya hukmronlari tomonidan Angliyaga sotilgan 29 ming nemis soldati Amerikaga jo`natildi. Ingliz ma`murlari hindu qabilalarini, shuningdek “noloyal” plantatorlar qaramog`idagi negirlarni kolonislarga qarshi otlantirishga urindi. Biroq hindu qabilalarining ko`pchilik qismi Angliya tomoniga o`tmadi, onedo qabilasi qo`zg`alonchilarni qo`llab- quvvatladi, erokezlar esa o`zlarini betaraf deb e`lon qildilar. Negirlarning ko`pchiligi inglizlar tomonidan turib kurashdi. Ozodlik berilar ekan deb aldangan bir necha 31

www.arxiv.uz ming negir ingliz qo`shiniga o`tgan edi, ammo ingliz qo`shinlari chekinayotganida bularning deyarli hammasini inglizlarning o`zlari o`ldirdilar. Mustamlakalarda o`z tarafdorlarini ko`paytirish, qo`zg`alonchilar o`rtasida ixtilof chiqarish va ularning kuchlarini zaiflashtirish uchun inglizlar pora berib o`ziga og`dirib olish usulini ishga soldilar. Britaniya janubiy koloniyalar unga layoqat saqlab qolishini kutgan edi, chunki ularning quldorlikka tayangani qisman dalda berardi. Janubiy koloniyalarda istiqomat qiluvchilarning ko`pi metropoliyaga qarshi ko`tarilgan mazkur quzg`olon o`z qullari ham plantatorlarga qarshi bosh kuratishidan qo`rqar edi. Dar haqiqat, 1775 yilning nayabrida birjiniyaning gubernatori Lort Denmor Britaniya tarafida kurashadigan barcha qullarga ozodlik taklif etdi. Biroq Denmorning taklifi ko`p virjiniyaliklarning isyonkorlar tomoniga o`tishiga keltirdi: aks holda esa ular Monarxist bo`lib qolishlari ham mumkin edi. Shimoliy Karolina gubernatori Joshua Martin ham Shimoliy Karolina aholisini qirol hokimiyatiga sodiq qolishga undadi. 1500 kishi Martin chaqirig`iga javob berganida, Britaniya askarlari yordamga yetib kelishga ulgurishidan oldin, ular inqilobiy kuchlar tomonida mag`lub etildi. Britaniyaning harbiy kemalari Janubiy Korolinaning Charlstoun shahri qirg`og`iga beto`xtov yetib kelmoqda edi va 1776 yil iyun oyining boshida shaharga qarab o`t ochdilar. Biroq janubiy korolina aholisi tayyorgarlik ko`rishga ulgurgan edi va oyning oxiriga kelib Britaniya askarlarini uloqtirib tashladi. Shu tariqa oradan ikki yildan ko`proq vaqt o`tmaguncha, ular janubga qaytib kelishmadi. Yirik yer igalaridan iborat “vatanparvarlar”Amerika qog`oz pulidan ingliz tillasini afzal ko`rar, Amerika soldatlari va aholisi sovuqdan hamda ochlikdan halok bo`layotgan bir vaqtda ingliz qo`shinlarini ta`min etar edi. Jorj Vashingtonning o`zi 1775 yilda bunday deb yozgan edi: “fuqarolik burchini, odamgarchilikni bu qadar unutib yuborish, bu qadar chayqovchilik, biror bir foyda olish uchun bu qadar hiyla-nayrang ishlatish hillarini … men hech qachon ko`rgan emasman. Chayqovchilar, har xil poraxurlar va birjachilar bizning ishimizni barbod qilmoqdalar”. 32

www.arxiv.uz Chayqovchilarni qoralar edilar-u, lekin unga qarshi kurashmas edilar, chunki mulkka “suiqast”qilish bo`lar emish. Vakolatli umumilliy hukumatning va markazlashtirilgan boshqaruvning yo`qligi ularning mustamlakalar o`rtasida (ularning hukumron guruhlari o`zlarining mahalliy manfaatlarini ko`zlar edilar). Ziddiyatlarning hukum surishi ham halokatli ta`sir qildi. Mustamlakalar tamoman mustaqil edilar: ular qo`shinlar yuborishib va ularni ta`min qilishi kerak edi, lekin urush ularning hududlarida olib borilmagunga qadar bu ishlarni qilishga shoshilmadilar. Barcha qiyinchiliklarni bartaraf qilish va yengib chiqish uchun urushni haqiqatan ham yangilanish yo`li bilan olib boorish va bir yerdan boshqariluvchi birlashgan davlat barpo qilish kerak edi. Biroq buning uchun dast avval mustaqillik e`lon qilish kerak edi. 2-BOB. MUSTAQIL AMERIKA QO`SHMA SHTATLARI DAVLATINING TASHKIL TOPISHI 2.1. Amerika Qo`shma Shtatlarining tashkil topishi va Konsitutsiyani qabul qilinishi. Milliy mustaqillik g`oyasi hali urushdan oldinoq paydo bo`lgan edi va mustamlakalar rivojlanib borgan sari bu g`oya ham mustahkamlanib bordi. Keng xalq ommasining eng yaxshi ijtimoiy hayotga erishish yo`lidagi orzu – umidlari mustaqil respublika e`lon qilinishi bilan bog`langan edi. Xalqning 33

www.arxiv.uz mustaqillik haqidagi talablari gazetalarda, jurnallarda borgan sari qat`iyroq yangramoqda edi. 1774 yili Angliyadan Amerikaga kelgan siyosatshunos nazariyachi olim va yozuvchi Tomas Peyn 1776 yili yanvarida “Aql idrok rasoligi” yoki “Titik fikr” deb nomlangan 50 betlik risolani nashr etdi. Uch oy mabaynida bu risolaning 100 ming nushasi sotilgan. Peyn nasliy monarxiya tanqid qilib “jamiiki yashagan tojdor bezorilarga” nisbatan bitta sharif inson jamiyat uchun qadirli bo`lganini tarannum etdi. U ikki muqobil yo`nalishni taqdim etdi-zulmkor qirol va siyqasi chiqqan hukumatga itoat qilmoq yoxut o`z talablarini o`zi qondiruvchi mustaqil respublika asosidagi ozodlik va baxt- saodat. Koloniyalar uzra qo`lma-qo`l bo`lib ketgan Aql-Idrok rasoliga risolasi” Angliyadan ayri hayot qurishga intilishni yuzaga chiqardi. Toms Peyn (1737-1809) Angliyada hunarmand oilasida tug`ildi. Matonatli mehnati va juda zo`r qobiliyati tufayli u mustaqil o`qish yo`li bilan kuchli matbuotchi, olim va jamoat arbobi bo`lib yetishdi. U demokratik respublika, yerni isloh qilish, qariganida va ishsiz qolganida yordam tariqasida beriladigan jamoat jamg`armasini yaratish g`oyasini himoya qilib chiqdi. Peyn 1774 yil noyabrida Franklin tavsiyasi bilan Filadelfiyaga kelib, Amerika xalqining ozodlikka erishish va mustaqillik e`lon qilinishi uchun olib borgan kurashida juda faol ishtirok etdi. Peyn Qo`shma Shtatlarning dastlabki deplomatlaridan biri edi, U 1775 yilning noyabridayoq Kongress tomonidan tasiz etilgan Maxfiy komitet ( keyinchalik Chet ishlar komiteti) kotibi bo`lib ishladi. Keyin u demokrat general Nataniel Grinning adyutanti sifatida urush harakatlarida ishtirok etdi. Peyn hamma vaqt xalq bilan birga bo`ldi, mehnatkashlar ommasining ahvolini yaxshilash uchun, qattiq kurash olib bordi. Peyin keyinchalik fransuz burjua inqilobida qatnashdi. Peyn o`zining “inson huquqi”, “Aql-idrok asri”, “agrar masalada adolat” degan ajoyib asarlarida feodal tabaqa tuzumini va ingliz konsitutsion monarxiyasini keskin tanqid qildi. U cherkovni hamda jaholat parastlikni keskin tanqid qilib, inqilob Aql-idrokining tantana qilishiga olib kelishi kerak, deb yozgan edi. Peyn va 34

www.arxiv.uz boshqa demokratlar Propaganda qilgan mustaqillik talabi rad qilib bo`lmaydigan talabga aylandi. Biroq har bir koloniyadan rasmiy bayonot olishga erishish masalasi hamon dolzarb bo`lib kelmoqda edi. Ikkinchi. Kontinental Kongress ilk bor yig`ilgan kundan keyin bir yil o`tgach, 1776 yilning 10 may kuni Angliyadan ajralishga chaqiruvchi qaror qabul qilindi va gap rasmiy bayonot chiqarishga taqaldi. 7 iyun kuni Verjeniyalik Richart Henri Li (Mazkur Qo`shma Koloniyalar, lozimiy ravishda ozod va mustaqil shtatlar) ekanligini e`lon qiluvchi qarorni muhokamaga qo`ydi. Rasmiy bayonet noma tayyorlash uchun verjeniyalik Tomas Jefferson boshchiligidagi besh a`zodan iborat Komitet tayinlandi. Nihoyat 1776 yilning 4 iyulida Kongress uzoq vaqt davom etgan ikkilanish munozaralardan keyin 13 shtatning mustaqilligi to`g`risida Deklaratsiya qabul qildi. Jefferson zakovatining maxsuli bo`lgan Mustaqillik Dekloratsiyasi yangi davlatning zuhur topganligini e`lon qilibgina qolmasdan, balki shu bilan birga butun dunyo uzra harakatchan kuchga aylanish muqarrar bo`lgan inson ozodligi dunyo qarashini tadbiq etdi. Mazkur Diklaratsiya Fransuz va Ingliz Ma`rifatparvarlik falsafasidan ilhom oldi, biroq bir manba- Jon Lokkning “Hukumat haqida ikkinchi risola” – alohida diqqatga sazovordir. Lokk inglizlarning an`anaviy huquq nazariyalarini olib, ularni butun insoniyatning tabiiy huquqlari darajasida umumlashtirgan edi. Dekloratsiyaning debochasi Lokkning hukumat yuritish borasidagi ijtimoiy – kontrakt nazariyasiga hamohangdir: Biz, quyidagi haqiqatlarni o`z-o`zidan ayon, deb bilamiz:- barcha insonlar teng etib yaratilgan va Yaratuvchi tomonidan muayyan dahlsiz huquqlar bilan taqdirlangan bo`lib, shular jumlasiga Hayot, Ozodlik va Baxt –saodat sari intilmoq kiradi. Mazkur huquqlarni muhofazalash uchun insonlar orasida Hukumatlar ta`sis etilib, o`z qudratini boshqariluvchilar roziligidan chiqarib oladi va qachonki Hukumatni biron shakli bu maqsadlarga xilof kelsa, bunday hukumatni o`zgartirish yoki bekor qilish hamda o`z Xavfsizliklari va baxt- 35

www.arxiv.uz saodatini ro`yobga oshirish uchun o`zlariga eng maqbul bo`lib ko`ringan tarzda uning poydevorini shunday tamoyillar asosida qurish va kuch-qudrat vakolatlari shunday shaklga asoslangan yangu hukumat barpo etish-Xalq Huquqidir.” Jefferso Dekloratsiyada Lokk tamoyillarini koloniyalarda yuzaga kelgan vaziyatga bevosita ravishda bog`ladi. Amerika mustaqilligi uchun kurash-“bizning konsitutsiyamizga yod bo`lgan yurisdiksiyaga bizni bo`ysundirish uchun o`zgalar bilan birikgan va bizning qonunlarimizdan bexabar…” qirol hukumati o`rniga xalq roziligi tamoyiliga asoslangan hukumat ta`sis etish uchun kurash olib borish degani edi. Xalq roziligiga asoslangan hukumatgina hayot, ozodlik va baxt-saodat kabi ezgu tabiiy huquqlarni muhofazalashi mumkin edi. Shu tariqa Amerika mustaqilligi uchun kurash- xalqning tabiiy huquqlari uchun kurash degani edi. Munozara faqat mustaqillik to`g`risida emas, balki davlatning harakteri haqida, xalq ommasining siyosiy huquqlari, qullik to`g`risida borayotgan edi. Hatto Liberal arbob Jon Adams bunday deb yozgan edi: “Xalq usullari janub baronlarining, xuddi shuningdek boylik ma`budasi muxlislarining, ya`ni o`z manfaatini ko`zlovchi iqtidorga, bilimga, axloqiy fazilatga emas, balki yer-mulkka va qullikka tayanadigan mana shu hukumatning mayillariga ziddir”. Biroq kongressda ayni mana shu jihatlar hukumron edi. Quldorlar tazixi ostida dekloratsiya loyihasidan qullikni va qul savdosini qoralovchi modda olib tashlandi. Shimoliy hukumat vakillari qullikka qarshi bo`lsalar ham, plantatorlar bilan murosaga kelishga rozi bo`ldilar, chunki iqtisodiy nuqtai nazardan tashqari, ular qullar quzg`olon ko`tarishi mumkinligidan qo`rqar edilar. Delegat Linch o`z nutqida qullarni mollarga qo`ylarga o`xshatganda Franklin unga: “molar bilan qullar o`rtasida ozgina farq bor: qo`ylar hech mahal qo`zg`alon ko`targan emaslar” deb e`tiroz bildirdi. Shunga qaramay kongressda quldorlarning bu birlashmasi mamlakatdagi xalqning inqilobini yuksalish kuchi oldida yon berishga majbur bo`ldi. Mustaqillik dekloratsiyasi kishilarning yashashga, ozodlikka, tenglikka, baxt- saodatga intilishga haqqi borligini e`lon qilishga, ya`ni hukumat ta`sis etishga 36

www.arxiv.uz xaqqi borligini, ya`ni xalq suverenitetini e`tirof etdi. Respublikachilik va demokratiya ruhida tuzilgan bu deklaratsiya juda katta ahamiyatga ega edi. Kurashning eng avjiga mingan paytida yuqsil ommasi shu dahshatli kuchga aylangan ediki, kongress delegatlari u bilan hisoblashishga majbur qilib qo`yilgan edi. Dekloratsiya inqilobining yuksalib borayotganligini ifodasi edi. Biroq omma erishgan muvaffaqiyatlarini yanada rivojlantirib, mustahkamlay olmadi. Mustaqilik dekloratsiyasini inqilobiy - demokratik qismi sof nazariy hujjat bo`lib qolaverdi. Uning tarixiy va amaliy ahamiyati shundan iborat ediki, u o`sha paytdagi yangi hukumatning tashkil topganligini rasmiylashtirdi. Inqilobning birinchi davri mustaqillik e`lon qilinishi bilan tugallandi va ikkinchi davr respublikaning tuzilishi hamda uning ichki va tashqi dushmanlar ustidan g`alaba qozonish davri boshlandi. Bir qadar yangilangan kongress endi milliy ta`sis majlisi bo`lib qoldi. Konsitutsiya ishlab chiqish ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlarni amalgam oshirish, ya`ni yer to`g`risidagi qullik, hindular, oziq oziq ovqat va armiyani ta`minlash to`g`risidagi masalalarni, shuningdek soliq moliya masalasini ayniqsa harbiy masalasalalarini hal qilish kerak edi. Shuningdek boshqa mamlakatlar bilan o`zaro aloqalar o`rnatish zarur edi. Respublika uchun obyektiv sharoitlar asosiy qulay edi. U bir yo`la 120 ming kishini urushga yuborishi mumkin edi, hammasi bo`lib esa urushda chorak millionga yaqin kishi qatnashdi. Armiya o`z hududida bazalarga yaqin joylarda jang qilmoqda edi. Vashington armiyasida qunimsizlik kuchli edi: armiyadagilarning soni goh yigirma ming kishidan ortib ketar, goh bir necha ming kishiga tushib qolar edi. Shtatlarning harbiy kuchlari saqlanib kelmoqda edi. Bundan tashqari partizanlar bo`linmasi tamoman mustaqil harakat qilar edi. Mustaqillik e`lon qilingach bir necha oy mobaynida Amerikaliklar qator to`siqlarga yuzma-yuz kelganiga qaramay, ularning matonati va qat`iyligi mukofotlandi. 1776 yilning avgustida Nyu-Yorkning Long-Aylend jangida Vashington mavqei himoyasiz qoldi va u Bruklindan Manxatta qirg`og`iga kichik qayiqlarda mohirona ravishda chekindi. Britaniya generali Uilyam Houv 37

www.arxiv.uz ikki marotaba jur`atsizlik ko`rsatib Amerikaliklarning chekinishiga yo`l quydi, biroq noyabrda Manxattan orolidagi Vashington Fortini ishg`ol etdi. Ko`p Amerikalik soldatlar asir bo`ldi. Nyu-York shahri urush tugagunga qadar Britaniya nazorati ostida qolib ketdi. Yil oxirida respublika tang ahvolga tushib qolgan edi. To`g`ri 1777 yilning boshlarida Vashington o`z mavqeyini ancha yaxshilab olishga muvaffaq bo`ldi. Kongress Yorktaunga ko`chdi. Tarixchilar bu mag`lubiyatlarga bosh qumondonning o`rin bosari Li qilgan hiyonat sabab bo`lgan deb ko`rsatmoqdalar. Ammo mag`lubiyatlarning va urushning cho`zilib ketishining yanada chuqurroq hamda murakkabroq sabablari bor edi. G`alabaga faqat yangi usullar bilangina tez erishish mumkin edi. Mo`tadil arboblar rahbarligidagi armiyaga omma munchalik ishonmas va armiya yetarli mablag`ga ega emas edi; askarlarning ahvoli juda og`irlashgan edi. Kiyim-kechak, poyabzal yetishmas edi. 1776 yili oktabirida Vashington kongressga yuborgan nutqida: “ bir necha kun davomida lagerimizda deyarli ocharchilik hukm surdi”, deb yozgan edi. Axvol juda keskinlashgan paytlarda xalq o`zi mustaqil ravishda ish ko`rar edi. Burgoyn ingliz armiyasi Kanadadan o`tib Nyu-York shtati orqali hujm qilayotgan paytda respublika qo`shinlariga Skviller qumondolik qilayotgan edi. “mening askarlarim tum-taraqay qochmoqda,-deb yozgan edi u Vashingtonga,-yangi Angliya shtatlari hech qanday madad kuch yubormayotir yana meni xoin deb e`lon qilishmoqda. Dekabrda va`da qilingan ta`minot va madad kelavermagach Vashingtonning qurolli kuchlari falokat yoqasiga kelib qoldi. Biroq bahor fasli jangu jadalni boshlashga imkon berishini kutishga qaror qilgan general Houv Amerikaliklarni tor-mor etish imkoniyatini qo`ldan boy berdi. Bu orada Vashington Nyu-Jersidagi Trentondan g`arbda Delaver daryosini kechib o`tdi. 26 dekabrining sahar chog`i uning lashkari Trenton harbiy garnizoniga to`satdan yopirilib to`qqi yuzdan ortiq asr oldi. Bir hafta o`tgach 1777 yilning 13 yanvarida Vashington Britaniyaliklarga Pristonda hujum qildi va rasman Britaniya tomonidan ishg`ol qilingan hududlarining aksariyat qismining qayta 38

www.arxiv.uz egallashga muvaffaq bo`ldi. Trenton va Pristondagi g`alabalar Amerikaliklarning so`nib borayotgan ruhini jonlantirdi. 1777 yili general Xouv Amerika armiyasini Pensilvaniyaning Brandivayn joyida mag`lubiyatga uchratdi va Filadelfiyani ishg`ol etib, Kontinental Kongress a`zolarini qochishga majbur qildi. Vashington esa 1777-78 yillarning ayozli qish oylarini oziq-ovqat, kiyim-kechak va ta`minotdan qiynalgan ravishda Pensilvaniyaning Forg vodiysida o`tkazishga majbur bo`ldi. Fermerlar va tojirlar o`z mol-mahsulotlarini Kontinental Kongress va shtatlar zarb etgan qog`oz pullardan ko`ra Britaniyaning oltin va kumushlariga almashtirishni afzal ko`rgani tufayli Amerika askarlari bu narsalar tanqisligidan qiynaldi. Forg vodiysi Vashingtonning Kontinental armiyasi uchun eng tolei past joy bo`ldi, biroq 1777 yilda urushda burilish yasadi. 1776 yil Britaniya generali Jon Burgoyn Nyu-York va Angliyaga Champleyn ko`li va Xadson daryosi orqali bostirib kirish rejasini o`ylab chiqdi. Baxtga qarshi o`rmonli va botqoqzor yerlarni kesib o`tish uchun u juda og`ir qurol-yarog`ga ega bo`lgan. Nyu- Yorkning Oriskani joyida Burgoyn rahbarligidagi monarxistlar va hindlar harakatchan va janglarda chiniqqan Amerika askarlariga bosqin qildi. Vermontning Benington joyida zaruriy ta`minot izlayotgan Burgoyn askarlari Amerika lashkariga to`qnash kelib qoldi. Avj olgan jang Burgoyn armiyasini to`xtatib qo`yib, Vashingtonga Xadson daryosining quyi oqimidagi Nyu- Yorkning Olbani shaharchasidan madad kuchlari jo`natish imkonini berdi. Oqibatda, Burgoyn qulay fursatni boy berib, Amerikaliklar uni kutib olishga tayyor edilar. Benedikt Arnold-keyinchalik aynan u, Nyu-York, Vest-Pointda Amerikaliklarga xiyonat qiladi, - boshchiligidagi Amerikalik askarlar Britaniya kuchlarini ikki marotaba orqaga surib tashladi. Burgoyn Nyu-Yorkning Saragota joyiga chekinadi va u yerda Britaniya qo`shinlari general Xoratsiyo Geytis qumondonligidagi Amerika qo`shini tomonidan qurshovga olinadi. 1777 yilning 17 oktabirida Burgoyn butun armiyasi bilan Saratok yonidagi jangda taslim bo`ladi. Juda ko`p asr va o`ljalar olindi. Bu jangda inglizlarning shimoldagi eng 39

www.arxiv.uz so`nggi qo`shinlari tor-mor keltirildi. Britaniya qo`shinlarning oltita generali , 300 o`zga zobidlari va 5500 unter-zobidlari va askarlari qarbon bo`lgan edi. Bu g`alaba juda katta ahamiyatga ega bo`ldi va mamlakatning halqaro axvoli yaxshilandi. Amerikadagi voqealar Fransiyada yuksak shavq-zavq uyg`otdi: Fransiya ma`rifatparvar ahlining o`zi ham feodalizm va qirol imtiyozlariga qarshi chiqayotgani sababli bu tushunarli hol edi. Biroq qirol hokimiyati mafkuraviy sabablardan ko`ra, ko`proq geopletik jixatdan koloniyalarga madad bermoqda edi: 1763 yilgi Fransiyaning mag`lubiyatidan so`ng Fransiya hukumati Britaniya hukumatiga qarshi javob choralari ko`rishga jon –jaxti bilan intilar edi. Amerika voqealarini rivoj ettirish maqsadida 1776 yili Parijga Benjamin Franklin yuborildi. Uning gapga suxandonligi, uddaburonligi va aql zakovati tufayli Amerika Fransiya poytaxtida o`z mavqeini tez orada namoyon etib, Fransiya madadiga erishadi. 1776 yili may oyidan Fransiya Amerika koloniyalariga yordam bera boshladi va Amerikaga urush anjomlari ortilgan 14 kema yubordi. Darhaqiqat, Amerika armiyasi qo`llagan aksariyat porox Fransiyadan olingan edi. Britaniya kuchlari Saragotada mag`lubiyarga uchragach, Fransiya o`zining azaliy dushmanini jiddiy ravishda zaiflashtirishga va Yetti yillik urush (Fransiya va Hindlar urushi) oqibatida yo`qqa chiqarilgan qudrat muvozanatini tiklashga qulay imkoniyat borligini angladi. 1778 yilining 6 fevralida Amerika va Fransiya Do`stlik va Tijorat Bitimini imzoladi: unga binoan Fransiya Amerikani tan oldi va savdo-sotiq shartnomalarini taklif etdi. Shuningdek ular ittifoq bitimini imzolashdi: unga binoan, agarda Fransiya urushga qo`shilsa Amerika o`z mustaqilligini qo`lga kiritmagunga qadar davlat o`z qurolli kuchlarini olib chiqishi yoki ittifoqdoshining roziligisiz Britaniya bilan tinchlik sulxi bitishi mumkin emas edi va har bir tomon Amerikadagi hududlarning dahlsizligini kafolatlagan edi. Bu bitim, Amerika Qushma Shtatlar 1949 yilga qadar imzolangan yagona ikkitaraflama mudofaa shartnomasi bo`lib qoldi. 40

www.arxiv.uz Fransiya-Amerika ittifoqi oqibatida oradan ko`p o`tmay to`qnashuv qamrovi kengayib ketdi. 1778 yilning iyunida Britaniya kemalari Fransiya kemalariga qarshi o`t ochdi va ikki davlat urush boshladi. 1779 yili Yetti Yillik Urush moboynida Britaniyaga o`tgan hududlarni qaytarish umidida Ispaniya bu urushda Fransiya tarafini oldi, biroq Amerikaliklar ittifoq tuzmadi. 1780 yili Britaniya Amerikaliklar bilan savdo-sotiq ishlarini to`xtatmagan Gollandiyaga qarshi e`lon qildi. Fransiya boshchiligidagi Yevropa davlatlarining mazkur quramasi Britaniya uchun Amerika koloniyalarining tanho o`ziga qaraganda ancha katta xavf tug`dirdi. Maxsulot narxi va uning taqsimoti ustidan nazorat o`rnatilishini talab qilgan mehnatkashlar tazixi ostida ba`zi shtatlar va shaharlarda qabul qilingan qonunlarga binoan qat`iy baholar hamda qat`iy ish haqqi belgilandi. Biroq hokimiyat hukmron tabaqalar qo`lida bo`lganligi uchun savdogarlar va korchalonlar ko`pincha bu qonunga rioya qilmas edilar. Ayrim shaharlarda ishchilar o`zlari mustaqil ish ko`rishga majbur bo`lgan edilar. Masalan, Beverlida (Massachusyets shtati) ishchi ayollar savdogarlarning do`konlariga hujum qilib, ular o`z mollarini belgilangan bahoda sotishga majbur qiladilar. Filadelfiyada 1779 yilining boshlarida matroslar narx navolar o`sib ketganligi tufayli ish haqqining oshrilishini talab qilib ish tashladilar (vaholangki shu voqeadan sal oldin qat`iy narxlar to`g`risida qonun qabul qilingan edi.) Ma`murlar isyonni bostirish uchun qo`shin kuchidan foydalandilar. Biroq kurash to`xtamadi. O`sha yilning yozida shahar mehnatkashlari qat`iy narxlar to`g`risidagi qonunni amalgam oshirish uchun nazorat komitetini sayladilar. Komitet nazoratiga yozilgan hujjatda bunday deyilgan edi: “ Qo`limizda qurol bor va biz undan qanday foydalanishni bilamiz. O`z maqsadimizga erishmagunimizcha qurolni tashlamaymiz” haqiqatan ham bir necha muddatga shahar savdogarlari narxlarni pasaytirishga majbur qilindilar. 1779 yil oktabirida kambag`allarning yana bir g`alayoni bostirildi. Mamlakatning ko`pchilik viloyatlarida mehnatkashlar o`z talablarining qondirilishiga erisha olmadilar. 41

www.arxiv.uz Bundan torillar ingliz qo`mondonligi mehnatkashlarni o`z tomonlariga og`dirib olish uchun vakillarini yuborganlarida askarlar bu vakillarni ushlab olib, ularning bir qismini shu yilning o`zida qatl qildilar 1 . Inqilobda ishchilarning juda katta ahamiyatga ega ekanligini qayt qilib ko`zga ko`ringan Amerikalik Uilyam.Z.Foster bunday deb ta`kidlagan edi: “hali aniq shakllangan ishchilar sinfi, aniq tashkiloti bo`lmasada har holda yo`llanma ishchilarning katta guruhlari-dengizchilar, port hammollari, novvoylar, temirchilar, telpakchilar, chevarlar, qora ishchilar va boshqalar mavjud edi. Mana shular hech nima bilan cheklanmagan milliy mustaqillik uchun inqilobni kurashda harakatlantiruvchi kuch edilar”. Yangi hokimiyat negirlar masalasini hal qilish uchun hech narsa qilmagan bo`lsada Amerika armiyasi saflarida necha minglab negirlar ham mardonovor jang qildilar. 1778-1780 yilarda Rod –Aylendda, Konnekti Kutda, Nyu-Yorkda va boshqa shtatlarda negirlardan iborat bo`linmalar tuzilgan edi. Vashington armiyasining har bir qismida o`rta hisobda 54 negir bor edi.Ammo quldorlar qullarga , hatto qirolli kuchlar sifatiga kirga qullarga ham erkinlik berish to`g`risidagi taklifni rad etdilar. Ma`lumotlar negr qullarning urushda qatnashgan qisminigina ularning xo`jayinlaridan sotib oldilar va ularga erknlik berdilar; Urush qatnashchilari bo`lgan ko`pgina negirlar urush tugagandan keyin yana qulga aylantirildi. 1775 yildan 1783 yilgacha yuz mingga yaqin qul ( har besh qulning bittasi) o`z xo`jayini qo`lidan qochishga muvoffaq bo`lgan, lekin ular ko`pincha erkin bo`lib olish o`rniga yana qullarga aylanar yoki o`limga mahkum etilar edilar. Ayrim negir otriyadlari plantatorlarga hujumlar qilar edilar. Fransiya urushga kirganidan so`ng aksariyat janubliklar Monarxist bo`lganlarini payqagan Britaniya janubiy koloniyalarida o`z say – harakatlarini jadallashtirdi. Kompaniya 1778 yilning oxirida Jorjiyadagi Savannani ishg`ol 1 Debora M.S. Braun, Stefen Byorent, Mishel Grin, Jin S.Xolden, Rchard Marshall.Amerikatarixining asoslari.2003. 76-78 b 42

www.arxiv.uz etish bilan boshlandi. Oradan ko`p o`tmay, Britanya qurolli kuchlari janubning asosiy porti bo`lmish Janubiy Koroliniyadagi Charlz Toun tomon huruj qildi. Shuningdek, Britanya o`zining harbiy- dengiz va desant kuchlarini ishga soldi va shu tariqa Amerika qurolli kuchlarini Charlz Toun yarim orolida qurshovga olindi. 12 may kuni general Benjamin Linkoln 5000 askarlari bilan taslim bo`lib, shaharni topshirdi: Bu- Amerika urushda ko`rgan eng yirik talofat bo`ldi. Ammo taqdirning yuz o`girishi Amerika isyonkorlarini yanada jonlantirdi. Tez orada Janubiy Korolinaliklar qishloq joylarda sochma harakat qilib Britaniyaning ta`minot tizmalariga hujum qila boshladi. Iyul oyida Amerikaning Horatiyo Geytis generali harbiy tayyorgarligi yo`q xalq lashkarlaridan tuzilgan madadkor qo`shimcha kuch to`pladi va general Charlz Kornuolis boshchiligidagi Britanya askarlariga qarshi turish uchun Janubiy Korolinaning Kemden shahriga shiddatli xuruj qildi. Biroq Geytesning jang ko`rmagan askarlari sarosimaga tushdi va Britanyaning muntazam qurolli kuchlariga ro`baro kelganida qochishdi. Kornuolis lashkari amerikaliklarga bir necha bor to`qnash keldi, biroq eng muhim jang 1781 yilning boshida , Janubiy Korolinaning Koupensida sodir bo`lib, unda amerikaliklar britaniyaliklarni qattiq mag`lubiyatga uchratdi. Shimoliy Korolina uzra holdan toldiruvchi, biroq samarasiz quvg`indan Kornuolis nazari Virjiniyada to`xtadi. 1780 yilning iyulida Fransiya qiroli Lui xvi Amerikaga Komte Jin d Rokambe boshchiligida 6000 kishilik harakatchan qurolli kuchlarni yubordi. Qo`shimcha ravishda, Fransiya dengiz floti Britanya kemalariga orom bermadi va Nyu- York shahridan qatnayotgan Britanya flotiga Virjiniyadagi Britanya askarlariga qo`shimcha kuch va ta`minot yetkazib berishga yo`l qo`ymadi. Quruqlik va dengizdagi Fransiya va Amerikaning jami 18000 kishilik qo`shma harbiy kuchlari yoz uzra kuzgacha Kornuill lashkarining hujumlarini qaytarib keldi. Nihoyatda, 1781 yilnig 19 oktabrida general Kornuil o`zining 8000 kishilik armiyasi bilan Chesapik Kurfaziga kirish yonidagi Yorktaunda qopqonga olingach taslim bo`ldi. 43

www.arxiv.uz Kornuilning mag`lubiyati urushning darhol tugashiga keltirmagan bo`lsada, - u yana ikki yil mobaynida chug` olib yotdi, - Britanyaning yangi hukumati 1782 yilning boshida Parijda tinchlik haqida muzokaralar o`tkazishga qaror qildi: Amerika tomonidan bu muzokaralarda Benjamin Franklin, Jon Adams va Jon Jey qatnashdi. 1783 yilning 15 aprelida Kongress nihoiy bitimni maqullab, uni Byuk Britnya ularga g`arbda Missisipi daryosigacha, shimolda Kanadagacha va janubda Ispaniyaga qaytarilgan Floridagacha bo`lgan hududlarni taqdim etdi. Yetti yil avval Richard Henri Li zikr etgan koloniyalar nihoyatda, “ Erkin va mustaqil Shtatlar” maqomiga erishdi. Oldinda esa , davlatni jipislashtirish vazifasi turar edi. Inqilob muvaffaqiyati amerikaliklarga Mustaqillik Deklaratsiyasida ifodalanga orzu – havasni va g`oyalariga qonuniy shakl berish va o`z noroziliklarini shtat konsitutsiyalari vositasida qondirish imkonini ato etdi. 1776 yilning 10 may kuniyoq Kongress koloniyalarga “ O`z saylovchilarining baxt – saodati va xavfsizligiga eng a`lo darajada javob beruvchi” yangi hukumatlar shakllashni tavsiya etdi. Ayrim koloniyalar bu ishni bajarib bo`lgan edi va Mustaqillik Dekloratsiyasi qabul qilingan kundan so`ng bir yil o`tgach uchta shtatdan barchalari o`z konsitutsiyalarini barpo etishga muvoffaq bo`ldi. Yangi konsitutsiyalar demokratik g`oyalarni aks ettirgan bo`lib, barchalari kolonial tajribaning va Anliya , tamoyilining boy poydevoriga tayangani tufayli o`tmish bilan bog`lovchi rishtalarni keskin qirqmadi. Biroq har biri respublikachiligi ruhi bilan sug`orilgan bo`lib, bu orzu uzoq muddat davomida Ma`rifatparvarlik faylasuflari uchun marg`ub bo`lgan. O`z-o`zidan ayonki, shtat konsitutsiyalarini tuzuvchilarning ilk maqsadi-“daxlsiz huquqlari” muhofazalash edi: aynan shu huquqlarning buzilishi sobiq koloniyalarni Britaniya bilan bog`lovchi aloqalarni uzishga chorlagan edi. Shu tariqa, har bir konsitutsiya huquqlar dekloratsiyasi yoki billidan boshlandi. Boshqalar uchun namuna sifatida xizmat qilgan Verjeniya konsitutsiyasi, tamoyillar dekloratsiyasini o`z ichiga qamrab olgan edi: shu 44

www.arxiv.uz jumladan xalq suvereniteti, idora mansabdorlarini o`zgartirib turish, erkin saylovlar va asosiy erkinliklarning ro`yxati – mo`tadil garov haqi va insonni jazolash, sud maslahatchilari yordamida tez o`tkaziladigan sud muhokamasi, matbuot va inson erkinligi, ko`pchilikning hukumatni islox etish yoki o`zgartirish huquqi kabi tushunchalar kirgan. O`zga shtatlar erkinliklar ro`yxatini kengaytirib, nutq, yig`inlar va iltimosnoma berish erkinligini ham kafolatlashdi. Ko`pinchalik, qurol olib yurish huquqi, hibisga olishning qonuniyligini ko`rib chiqish uchun mahbuzni sud mahkamasiga chaqirish huquqi, turar joy daxlsizligi huquqi va qonun nazdida barchaning teng muhofazaga egalik huquqi kabi fasllar ham kiritilgan. Undan tashqari, barcha konsitutsiyalar hukumatning bir-birini nazorat qiluvchi va vakolatini cheklovchi uch tarmoqli- ijroiya, qonun chiqarish va sud yuritish tizmasini yo`qlab chiqishdi. Pensilvaniya konsitutsiyasi eng radikal bo`lib, bu shtatda Filadelfiya hunarmandlari, shotland-erland chegara ko`chkinchilari va nemiszabon fermerlar nazoratni o`z qo`liga olgan edi. Mahalliy kongress soliq to`lovchi har bir erkak va uning o`g`illariga ovoz berishni ta`minlovchi va idora mansabdorlarini o`zgartirib turishni (har yetti yil maboynida hech kim to`rt yildan oshiq muddat davomida vakil sifatida xizmat qilolmasligi) hamda bir palatali qonun chiqarish tarmog`ini ta`sis etishni talab etuvchi konsitutsiyani qabul qildi. Shtat konsitutsiyalari yaqindagina qabul etilgan mezonlarga nisbatan ayrim ko`zga tashlanuvchi cheklashlar kiritdi. Insonlarga daxlsiz huquqlarni kafolatlash uchun ta`sis etilgan konsitutsiyalar har bir kishi uchun eng asosiy bo`lgan tabiiy huquq,- ya`ni tenglikni muhofazalamagan. Pensilvaniyadan janubga tomon joylashgan koloniyalar o`z qullarini inson sifatidagi daxlsiz huquqlardan mahrum etgan. Ayollar siyosiy huquqlarga ega bo`lmagan. Bironta shtat umumiy saylov huquqini ayollarga bermadi va hatto barcha soliq to`lovchilarga ovoz berishni ruxsat bergan shtatlarda (Pensilvaniyadan tashqari 45

www.arxiv.uz Delaver, Shimoliy Korolina va Jorjiyada) hukumat idoralarida xizmat qilish uchun muayyan miqdordagi mulkga egalik qilish talabi qo`yilgan edi. Angliya bilan kurash koloniyalar mavqeyini o`zgartirishga katta ta`sir o`tkazdi. Mahalliy assambleyalar o`z avtonomiyalarini kichik ulushini ham hech bir o`zga tashkilotga,- hatto o`zlari saylagan taqdirda ham,-topshirishni ep ko`rmay, Ittifoq tuzishning Olbani rejasini 1754 yili rad etishdi. Biroq inqilob payti o`zaro yordam bunday ittifoq samaradorligini isbotladi va shaxsiy hukumronlikdan ayrilish xadiki ancha pasaydi. 1776 yili Jon Dikenson “Konfideratsiya va Abadiy Ittifoq Moddalarini” ishlab chiqdi. Kontinental kongress bu moddalarni 1777 yilning noyabrida qabul qildi va ular 1781 yili kuchga kirdi. Biroq mazkur Moddalar tomonidan joriy etilgan hukumat shakli qator kamchiliklarga molik edi. Milliy hukumatning, ehtiyoj tug`ilganida, ta`riflash o`rtanish, tijoratni tartiblashtirish va soliqlar yig`ish borasidagi vakolati zaif edi. Xalqaro aloqalar sohasida ham nazorat mustaqilligi yetishmasligidan qator shtatlar o`z harbiy-dengiz qurolli kuchlariga ega edi.Aralash-quralash tanga pullar muomalasi va shtat hamda davlat miqyosidagi qog`oz pullarning chalkash xilma-xilligi mavjud bo`lib, barchasi tez sur`atlar bilan qiymatsizlanib borardi. Urushdan so`ng yuzaga chiqqan iqtisodiy qiyinchliklar o`zgarishlar kiritishni taqozo etdi. Urushning tugashi ikki taraf armiyalarini ta`minlab turgan tojirlar faoliyatiga jiddiy ta`sir ko`rsatdi va ular Britaniyaning savdo-sotiq tizmasida ishtirok etishdan oluvchi imtiyozlarini yo`qotdi. Shtatlar o`z tarif siyosatlarida Amerika mol-maxsulotlariga afzallik berdi, biroq bu tariflart muallaq bo`lib, kelishtirilgan siyosat o`tkazishga qodir kuchliroq markaziy hokimiyat o`rnatishga talab oshdi. Inqilob oqibatida vujudga kelgan iqtisodiy qiyinchiliklardan fermerlar, ehtimol, eng ko`p asorat ko`rdi. Qishloq xo`jalik maxsulotlarning garovdan qaytib olish imkoniyatidan mahrum etilmaslik va qarzlari evaziga xibisga olinishiga yo`l qo`ymaslik uchun kuchli choralarga muxtoj qarzdor fermerlar orasida g`ug`ula paydo bo`ldi. Sud mahkamalari qarz 46

www.arxiv.uz yuzasidan qo`zg`atilgan ishlarga g`arq bo`ldi. 1786 yilning yoz oylari qator shtatlarning xalq majlislari va norasmiy yig`ilishlari shtat ma`muriyatlarida isloh o`tkazishni talab etdi. 1786 yilning kuzida Massachusyetisda sobiq armiya kapitani Daniel Sheys boshchiligidagi fermerlar olomoni o`lka sudlarining qarzdorlar ishlari yuzasidan hukm yuritishga jiddiy ko`rsata boshladi va yangi shtat saylovlarini muqarrar qildi. 1787 yilning yanvarida 1200 fermerlardan tarkib topgan shaltoq lashkar Springfildda joylashgan qurol-yarog` ombori tomon yo`l oldi. Asosan to`qmoq va panshaxalar bilan qurollangan isyonchilar kam sonli shtat lashkari tomonidan orqaga qaytarildi: so`ngra Bostondan madad kuchlari bilan general Benjamin Linkolin yetib keldi va boshliqlari Vermontga qochgan Sheysichilarning qoldiqlarini tarqatib yubordi. Hukumat qushinlari 14 isyonkorni asir oldi va ularni o`limga mahkum etdi, biroq pirovardida ayrimlarini afv etib, o`zgalarini esa qisqa muddatlarga hibizga oldi. Isyonning mag`lubiyatidan keyin, ko`pchiligi isyonkorlarga hayrihohlik bildirgan yangidan saylangan qonun chiqarish tarmog`i vakillari qarzlarini yengillashtirish borasidagi ayrim talablarni qondirdi. Inqilob tugashi bilan Qo`shma Shtatlar eski hal etilmagan g`arbiy masalaga, ya`ni yerlarni kengaytirish muammosi bilan bog`liq bo`lgan yangi yerlar o`zlashtirish, mo`yna savdosi, Hindlar masalasi , ko`chkinchilar va rabotlari va mahalliy hukumatlar mojarosiga qaytadan yuzma- yuz keldi. Amerikaning o`ta boy yerlariga mahliyo bo`lgan ilk ko`chkinchilar Appalachi tog`laridan oshib uning ortidagi yerlarga singib o`tishdi. 1775 yili suv yo`llari uzra sochma va keng yoyilgan qo`riqchi rabotlarda o`n minglab ko`chkinchilar istiqomat qilardi. Sharqdagi siyosiy hokimyat markazlaridan tog` tizmalari va yuzlab kilometirlab masofa bilan ajratilga muhojirlar o`z hukumatlarini ta`sis etishdi. Dengiz sohillarida joylashgan shtatlardan kelgan ko`chkinchilar ichkaridagi serunum daryo yoqasi vodiylari , qalin o`rmonlar va past baland 47

www.arxiv.uz preriyalariga zich to`plandi. 1790 yilga kelib Appalachi tog`larining ortidagi mintaqa aholisi 120000 dan oshdi. Urushdan oldin qator kaloniyalar Appalachi tog`larining ortidagi yerlarga katta va ko`pinchalik bir – biriga to`qnash keluvchi talablar qo`ygan. Mazkur talablardan quruq qolganlar nazdida yerlarga bot bu o`lka adolatsiz ravishda taqsimlangan edi. Bular qatoriga kirgan Merilend shtati bir qaror kirtdi: unga binoan umumiy mulk hisoblanuvchi g`arbiy yerlar Kongress tomonidan ozod va mustaqil shtatlar hukumatlari orasida taqsimlanishi lozim edi. Bu g`oya zavq- shavq uyg`otmadi. Shunga qaramay, 1780 yili o`z talablarini Qo`shma Shtatlarga o`tkazish orqali Nyu- York yo`l ochdi. 1784 yili eng katta talablar qo`ygan Virjiniya Shtati Ohayo daryosidan shimolda joylashgan barcha yerlardan voz kechdi. Uzga shtatlar o`z talablaridan voz kechdi va Ohayo daryosidan shimolda va Allegan tog`laridan g`arbga joylashgan barcha yerlarni Kongress o`z qo`liga olishi kerakligi ayon bo`ldi. Million – million gektar yerlarga umumiy egalik millat va ittifoqning eng sezilarli dalili bo`lib, milliy suverenitet g`oyasiga muayyan mohiyat bag`ishladi. Ayni paytda, bepoyon bu teritoriyalar o`z yechimini kutayotgan muammo edi. Konfederatsiya Moddalari bu masalaga yechim taklif etdi. Bunga binoan o`z- o`zini boshqarishning ( 1787 yikning shimoli- g`arbiy Ordonansi orqali o`rnatilgan) cheklangan tizimi shimoli – g`arbiy hududlarning shakllanishini ta`minladi. Bu tizimga binoan, ular yaxlit nihoya bolib, Kongress tayinlovchi gubernator va sudylar tomonidan boshqarilgan. Bu hudud aholisi ovoz berish yoshidagi 5000 ozod erkaklarga yetgach, ikki palatali qonun chiqarish tarmoqqa aylanishi va quyi palatani o`zi saylashi lozim. Qo`shimcha ravishda, ovoz bermaydigan vakilni Kongressga yuborish ham mumkin edi. Bu hududlarda beshtadan ortiq bo`lmagan va uchtadan kam bo`lmagan shtatlar shakllanishi kerak edi va ulardan qaysi birining aholisi 60 000 ozod kishilarga yetsa, u “ asl shtatlar bilan barcha jihatlardan teng maqomda” Ittifoqa qo`shilishi lozim edi. Bu Ordonans fuqarolik huquqlari va erkinliklarini 48

www.arxiv.uz kafolatladi, ta`lim – tarbiyani rag`batlantirdi va “ mazkur hududlarda na qullar va na zo`raki qaramlik bo`lmas” ligini kafolatladi. Yangi siyosat, Amerika koloniyalari metropoliya manfaatlari uchun mavjudligi va siyosiy jihatdan tobe, ijtimoiy jihatdan esa quyi ekanligi haqidagi asriy tushunchani rad etdi. Bu nazariya davlatning kengayishini bildirib, tenglik manfaatlari bilan imtiyoz sifatida emas , balki huquq tarzida taqdimlash tamoyiliga almashtirdi. Shimoli – G`arbiy Ordonansning mazkur ma`rifatparvar qarashlari Amerika xalq siyosatining asoslarini shakllantirdi. Jorj Vashington Parij sulhi va Konsitutsiya ishlab chiqilishi moboynidagi davrda yozganidek, shtatlar faqat “ qumdan to`qilgan arqon” yordamida birlashtirilgan edi. Potomak daryosida kema qatnovi borasidagi Merilend va Virjiniya shtatlari orasidagi bahslar 1786 yili Merilendning Annopolis shahrida besh shtat vakillarining konfederatsiyasiga keltirildi. Vakillardan biri Aleksandr Hamilton tijorat masalalari o`zga siyosiy va iqtisodiy masalalar bilan shu qadar uzviy bog`langanligi hamda o`rtadagi vaziyat shu qadr jiddiy tus olgan tufayli, o`rtadagi bahslar mazkur vakolatsiz yig`in tomonidan hal etilishi amri mahol ekaniga o`z hamkasblarini ishontira oldi. Bu masalalarni yechish uchun barcha shtatlar o`z vakillarini kelgisi bahor Filadelfiyada o`tkaziladigan yig`inga tayinlashlariga da`vat etdi. Kontinental Kongress avvaliga bunday shijoatli qadamdan g`azablandi, biroq Virjiniya shtati Jorj Vashingtonni vakil sifatida saylaganini bilgach, noroziligi pasaydi. Kuz va qish davomida Rod – Aylenddan o`zga barcha shtatlarda saylovlar o`tkazildi. 1787 yilning may oyida Filadelfiyaning Shtatlar Uyida o`tkazilgan Federal Konventga vakillar sifatida ko`zga ko`ringan arboblar to`plandi. Shtatlarning qonun chiqarish tarmoqlari kolonial va shtat hukumatlarida, Kongress sud-adliya va armiya sohalarida tajribali rahbarlarni yuborishgan edi. O`zining to`g`riso`zligi va Inqilob davrida ko`rsatgan harbiy rahbarlik iste`dodi tufayli mamlakatning mashho`r fuqarosi deb hisoblangan Jorj Vashington majlisini olib boruvchi rais etib saylandi.Ancha faol a`zolar orasida 49

www.arxiv.uz Pensilvaniyalik ikki vakil- umummilliy hukumat zarurligini aniq ko`rib turgan gubernator Morris va davlat g`oyasi yo`lida betinim xizmat qilayotgan Jeyms Uilson-ko`zga ko`ringan arboblar edi. Pensilvaniya shtatidan saylangan vakillar orasidan xalq xizmati va ilmiy yutuqlari sohasida yorqin faolyatining cho`qqisiga yaqinlashgan Benjamin Franklin bor edi. Virjiniya shtatidan shtat hukumatining yosh amaliyotchisi, siyosat va tarix sohasida ko`zga ko`ringan olim, bir hamkasbining ta`biri bilan aytganda” sanoat va amaliyot ruhi ila… munozaralarda har qanday masala yuzasidan a`lo xabardor inson” Jeyms Medison “ Konsitutsiyaning Otaxoni” deb, tan olingan. Massachusyets shtati yosh va tajribali Rafus King va Elbirj Jerinni yubordi. Poyabzalchilikdan sudyalikkacha ko`tarilgan Rojer Sherman Konnektikut shtatining vakillaridan biri edi. Nyu-Yorkdan mazkur yig`inni taklif etgan Akeksandr Hamilton kelgan edi. Konvent ishida Fransiyaga elchi etib yuborilgan Tomas Jefferson va Buyuk Britanyaga elchi sifatida yuborilgan Jon Adams qatnasha olmadilar. 55 vakil orasida yoshlar ko`p bo`lib, ularning o`rtacha umri 42 yil edi. Konvent faqat Konfederatsiya Moddalariga qo`shimchalar kiritishga vakolat olgan edi, biroq keyinchalik Medison yozganidek, vakillar “ o`z o`lkalariga jasur ishonch ila” Moddalarni bir chetga surib qo`yib, hukumatning tamomila yangicha shaklini barpo etishga kirishib ketdilar. Vakillar hokimyatning ikkita turini ya`ni, 13 yarimmustaqil shtatlar tomonidan amalda sinab ko`rilgan mahalliy nazorat va markaziy hokimyat qudratini bir-biriga kelishtirish asosiy masala ekanini tan olishgan. Ular qabul qilgan tamoyilga binoan umumdavlat hokimiyatiga mansub vazifalar va qudrat vakolatlari ehtiyotkorona ravishda aniqlanishi va ta`sis etilishi lozim bo`lib, barcha o`zga vazifayu-omillar shtatlarining vakolat doirasiga mansub deb, tushunilishi kerak edi. Biroq, markaziy hokimiyat huquqiy kuchga ega bo`lishi lozimligini tushungan ravishda vakillar o`zga vakolatlar qatori hukumatning pul zarb etish, 50

www.arxiv.uz savdo-sotiqni tartiblashtirish, urush e`lon qilish va tinchlik sulhi tuzish huquqlariga ega bo`lishi kerakligini umumiy tarizda tan olishdi. Feladelfiyada yig`ilgan XVIII asr shtat arboblari siyosatda kuch-qudrat muvozanati haqidagi Manteskyu nazariyasining tarafdorlari edi. Bu tamoyil koloniya ishlarini yuritish tajribasi bilan tasdiqlanib, Jon Lokk asrlarida nazariy asos olgan edi. Pirovardida bir-biriga teng va muvofiqlashtirilgan uch tarmoqli hukumat ta`sis etish yakdil e`tirof qozondi. Qonun chiqarish, ijroiya va sud yuritish tarmoqlari shu qadar uyg`un muvozanatlashtirilishi lozim ediki, hech biri hukumat ustidan nazoratni bir qo`lda mujassamlashtira olmasligi kerak edi. Qonun chiqarish tarmog`i, xuddi koloniyalardagi qonun chiqarish tarmoqlari va Britaniya Parlamenti kabi ikki palatadan tarkib topishi zarurligiga vakillar rozi bo`ldilar. Bu jihatdan yig`in ishtirokchilari orasida yakdillik mavjud edi. Biroq bu tamoyilni amalga oshirish usullari borasida keskin qarama-qarshiliklar yuzaga chiqdi. Kichik shtat misol uchun, Nyu-Jersi –vakillari umumdavlat hukumatida Konfideratsiya moddalariga binoan bo`lganidek, shtatga emas, uning aholi soniga qarab vakolat berish, ularning nufuzini pasaytirishi muqarrar bo`lgani tufayli, o`zgarishlarni rad etishdi. O`zga jihatdan, Virjiniya kabi katta shtatlarning vakillari mutanosib vakolatni yo`qlab chiqishdi. Bu munozara keti ko`rinmas tortishuvlarga aylanish xavfini tug`dirganida, Rojer Sherman maqbul taklif kiritdi: Kongressning bir qismi, ya`ni Vakillar Palatasiga shtatlar aholisining soniga qarab vakillar saylanishi kerak, o`zga qismi- Senatda esa teng vakolat bo`lishi lozim. Shu tariqa katta shtatlarning kichik shtatlarga nisbatan teng saflanishi hal etildi. Ammo, deyarli har bir yangi masala yangi muammolarni yuzaga keltirib, ular faqat murosayu-madora asosida hal etilishi lozim edi. Shimolliklar, har bir shtatning soliq to`lashdagi ulushi belgilanganda qullar soni ham hisobga kiritilishini, biroq Vakillar Palatasida shtatga ajratiladigan o`rinlar sanog`iga qullar sanalmasligini talab etishdi. Kichik ixtilof bilan erishilgan murosaga 51

www.arxiv.uz binoan Vakillar Palatasidagi o`rindiqlar ozod aholi soni hamda qurollarning beshdan uch qismi asosida taqsimlanishi qaror qilindi. Sheys Isyonida hamon tashvishlanayotgan Sherman va Elbrij Jerri kabi muayyan vakillar o`z-o`zini boshqarish uchun olomon yetarli donolikka ega emasligidan hadiksiragani tufayli federal hukumatning bironta tarmog`i ham bevosita ravishda xalq tomonidan saylanishini istashmagan. O`zga vakillar esa umumdavlat hukumatga iloji boricha keng xalq asosi berilishi kerak deb, hisoblashgan. Ayrim vakillar tobora kengayib borayotgan G`arbga shtat maqomini olish imkoniyati berilmasligini rukach qilishgan; o`zgalar esa, 1787 yilgi Shimoli-G`arbiy Ordonans ta`sis etgan tenglik tamoyilini yo`qlab chiqishgan Qog`oz pul zarb etish, shartnoma bo`yicha majburiyatlarni tartiblashtiruvchi qonunlar kabi milliy iqtisod masalalari yoki siyosiy faoliyatdan chetlashtirilgan ayollar roli borasida jiddiy ixtiloflar paydo bo`lmadi. Biroq tarmoqlarning iqtisodiy manfaatlarini muvozanatlashtirish borasida ehtiyoj mavjud edi: shular qatori bosh ijroiya arbobning vakolat doirasi, xizmat muddati va qay tariqa tanlanishi yuzasidan dalillar keltirish; sudyalarni qaysi muddatga tayinlashga taalluqli muammolarni hal etish va ta`sis etilishi lozim bo`lgan sud mahkamalari ning turi. Filadelfiyaning jazirama yoz oylari uzra ishini to`xtatmagan Konvent nihoyatda shu paytgacha o`ylab chiqilgan eng murakkab hukumat-aniq belgilangan va cheklangan doiradagi oliy hokimiyat- shakllash haqidagi qisqa hujjatning loyihasini ishlab chiqishdi. Qudrat vakolatlarini taqdim etish borasida Konvent soliqlar to`plash, qarz olish, birxildagi boj soliqlari ta`sis etish va soliqlar belgilash, pul zarb etish, og`irlik va o`lchov birliklarini belgilash, patent va nusxa olish huquqlarini berish, pochta idoralari barpo etish va pochta yo`llarini yotqizish borasida federal hukumatga to`liq vakolat berdi. Umumdavlat hukumat armiya va harbiy-dengiz qurolli kuchlarini barpo etish va saqlash hamda shtatlararo tijoratni tartiblashtirish qudratiga ham ega bo`ldi. Unga Hind qabilalari bilan aloqa yuritish, xorijiy siyosat va urushni boshqarish qabilalari bilan aloqa yuritish, horijir siyosat va 52

www.arxiv.uz urushni boshqarish vakolati berildi. Horijiylarga fuqarolik maqomi berish va davlat qaramog`idagi yerlarni nazorat etish borasida qonunlar chiqarish imkoniyati berilib, avval barpo etilgan shtatlar bilan baravar huquqlarga molik yangi shtatlar ta`sis etish ham ruxsat etildi. Mazkur aniq belgilangan kuch- qudratni ijro etish uchun barcha zaruriy va tegishli qonunlar chiqarish vakolati federal hukumatga kelgusi avlodlar ehtiyojlariga javob berish va siyosiy tashkilotni beqiyos kengaytirish qobiliyatini ato etdi. Hukumat vakolatlarining ayri etilish tamoyili aksariyat shtat konsitutsiyalarida adolatli sud yuritish sohasida ilgari ham mavjud bo`lib, ularning to`g`riligi tasdiqlandi. Mutanosib ravishda, Konvent hukumat tizimining har biri o`zgasini cheklovchi ayri-ayri qonun chiqarish, ijroiya va sud yuritish tarmoqlarini ta`sis etdi. Shu tariqa Kongress loyihalari prezident tomonidan tasdiqlanmaguncha, qonun kuchini ololmasdi. Prezident esa eng muhim mansablarga tayinlovchi nomzodlari va barcha bitimlarni Senat tasdig`idan o`tkazib olishi lozim edi. O`z navbatida, Prezident ham Kongress tomonidan impichmentga uchrab, lavozimidan chetlantirilishi mumkin edi. Sud tarmog`I federal qonunlar va Konsitutsiyaga binoan kutariluvchi barcha ishlar yuzasidan muhokama eshitishlari utkazishi majburiy etilib, aslida sudlarga ham asosiy, ham tartibot qonunlarini talqin etish vakolati berildi. Ammo, president tomonida tayinlanuvchi va Senat tasdig`idan o`tuvchi sud tarmog`ining a`zolari ham Kongress tomonidan impichmentga tortilishi mumkin edi. Konsitutsiyani o`ylamay-netmay zudlik bilan o`zgartirishdan muhofazalash niyatida V modda ta`kidlaganidek, Konsitutsiyaga o`zgarishu qo`shimchalar kiritish yo Kongress ikkala Palatasining uchdan ikki ulushi ovozi bilan yohud Konvent yig`inida barcha shtatlarning uchdan ikki qismi bilan taklif etilishi ta`minlandi. Takliflar, Kongress tanlaganiga muvofiq, quyidagi ikki usuldan biri yordamida tasdiqlanish majburiy etildi: yo shtatlarning to`rtta uch qismi qonun chiqaruvchi tarmoqlari orqali, yoki shtatlarning to`rttan uch qismining yig`ini orqali. Nihoyatda Konvent eng muhim muammoga tubaro 53

www.arxiv.uz keldi: yangi hukumatga beriluvchi kuch-qudrat qay tariqa hayotga tadbiq etilishi lozim? Konfederatsiya moddalariga binoan ham umumdavlat hukumatga- qog`ozda-sezilarli kuch-qudrat berilgan edi. Biroq amalda esa, shtatlar uni nazar-pisand qilmagani tufayli uni vakolati yuqqa chiqarildi. Yangi hukumatni ham shunday taqdirdan nima saqlab qolishi lozim edi? Natijada, aksariyat vakillar yagona javobga keldilar-kuch ishlatish. Biroq, shtatlarga nisbatan kuch ishlatish ittifoqlik vayron etishning muqarrarligi tez orada ayon bo`ldi. Hukumat shtatlarga qarshi emas, ularning hududlardagi xalqqa nisbatan ish yuritishi va mamlakatda yashovchi har bir inson uchun va uning ustidan qonun chiqarilishi lozimligi qaror qilindi. Konsitutsiyaning asoskor tamoyili sifatida Konvent ikkita qisqa, biroq o`ta muhim bayonet qabul qildi: “Kongress… Qo`shma Shtatlar Hukumatiga mazkur Konsitutsiyaga binoan inom etilgan qudrat vakolatlarini… ijro etish lozim va taaluqli barcha qonunlarni chiqarish… kuchiga molik bo`ladi” (I modda, 7 Fasl). “Mazkur Konsitutsiya va undan kelib chiqib, Qo`shma Shtatlarning yaratiluvchi qonunlari hamda Qoshma Shtatlar vakolati doirasida qabul qilingan yohud qabul qilinuvchi barcha bitimlar o`lkaning oliy qonuniga aylanadi; va shunga binoan, har bir shtatning sudyalari har qanday shtatning Konsitutsiyasi yoki qonunlardagi har bir bandni aksidan qat`iy nazar taomilga bog`lashadi” (VI modda). Shu tariqa, Qo`shma Shtatlarning qonunlari o`z sudyalari va sud ijrochilari orqali hamda shtat sudlarida shtat sudyalari va shtat qonunchilik tizimi hodimlari orqali o`z davlat mahkamalarida hayotga tadbiq etilishi mumkin bo`ldi. Konsitutsiyani barpo etganlarni harakatga keltirgan sabablar haqidagi bahslar hozirgacha davom etib kelmoqda. 1913 yili, Charls Biyord “Konsitutsiyaning iqtisodiy talqini” da keltirilgan dalilga binoan, Asoskor Otaxonlar qudratli va vakolatli umumdavlat hukumati o`rnata oladigan barqarorlikdan zug`ur topuvchi iqtisodiy imtiyozlarga erishishni qullab- 54

www.arxiv.uz quvvatlashga, chunki ularning qulida qiymati qadrsizlanayotgan hukumat qimmatbaho qog`ozlari ko`p tuplanib qolgan edi. Biroq, Konsitutsiyaning asosiy ijodkori Jeyms Medison bironta zayimga ega bo`lmagan paytda, Konsitutsiyaga qarshi turgan ayrim muholiflar qulida juda ko`p zayimlar va qimmatbaho qog`ozlar bor edi. Iqtisodiy manfaatlar baxs tortishuvlar jarayoniga albatta ta`sir o`tkazgan biroq ayni shu maqomga shtat, mintaqaviy va ideologik manfaatlar ham molik bo`lgan. Konsitutsiya bunyodkorlarining idealizmi ham o`z tasirini o`tkazgan. Ma`rifatparvarlik g`oyalarining tarafdorlari bo`lmish asoskor otaxonlar shunday hukumat ixtiro etishdiki, elarning e`tiqodiga ko`ra, u shaxs erkinligi va jamiyat barhayotligini ta`minlashi muqarar edi. 1787 yilning 17 sentabrida 16 hafta maboynidagi uychan fikr mulohazalar natijasida yuzaga kelgan Konsitutsiya, majlisda qatnashayotgan 42 vakilning 39 tasi tomonidan imzolandi 1 . Vashington o`tirgan kursining yuqori qismidagi o`rindiqqa yaltiroq oltinga surati tushirilgan quyoshning yarim pallasiga ishora qilib, Franklin shunday degan edi: “Sessiya davomida … men ko`pinchalik… Rayis ortidagi quyoshga nazar tashlab turdim, ammo uning ko`tarilayotgani yoki botayotganini aytishga qurbim yetmadi. Biroq endi, oxir-oqibat, men Quyosh botayotgani emas ko`tarilayotganini fahmlaganimdan g`oyat baxtiyorman. Konvent o`z ishini tugatgach, a`zolari “majlisni shahar tavernasiga ko`chirib, birgalikda tamaddi qilishdi va chin dildan bir-birlariga omonlik tilab, tarqalishdi”. Biroq yanada mukammal ittifoq yo`lidagi hal etuvchi kurash hali oldinda edi. Bu hujjat kuchga kirishi uchun hali xalq tomonidan oshkora saylangan shtat konventlarining roziligi matlub edi. Konvent qaroriga binoan 13 shtatdan to`qqiztasining konventlari tasdiqlagach, Konsitutsiya kuchga kirishi kerak edi. 1788 yilning iyunida talab etilgan to`qqizta shtat Konsitutsiyani tasdiqladi, biroq yirik shtatlardan Virjiniya va Nyu-York o`z tasdig`ini bermadi. Mazkur ikki shtatning roziligisiz 1 Debora M.S. Braun, Stefen Byorent, Mishel Grin, Jin S.Xolden, Rchard Marshall.Amerikatarixining asoslari.2003. 93 b 55

www.arxiv.uz Konsitutsiya hech qachon obruli maqomga erishmasligini aksariyat his etgan. Ko`plarga esa bu hujjat xavf xatarga to`la bo`lb ko`ringan: u ta`sis etuvchi kuchli markaziy hukumat ularga zulm o`tkazmasmikanh va og`ir soliqlar domiga g`arq etib, urush qirg`inlarga mubtalo etmasmikan? – degan savol barchaning dilida jo edi. Bu savollarga turli yondashuvlar ikkiya partiyaning shakllanishiga keltirdi: kuchli markaziy hukumat tarafdori bo`lgan Federalistlar va ayri-ayri shtatlarning erkin birlashmasini afzal ko`rgan Antifederalistlar. Ikkala tarafning ham ehtirosli dalillari matbuot, qonun chiqaruvchi tarmoqlar va shtat konventlari orqali oshkora etilgan. Federalistlar partiyasi sudxo`rlarning, quldorlarning va yirik yer egalari ko`pchiligining manfaatlarini ifoda etuvchi kuch edi. Federalistlarning rahbarlari Vashington, Jon Adams Gamelton edi. Jefferson, Henri va boshqalar demokratik tuzum uchun kurashdilar va konvent yangi Konsitutsiya tuzish uchun xalqdan vakolat olmaganini isbotlashga urindilar. Henri: “ umumkonventga xalq nomidan gapirishga kim ruhsat berdi?” derdi. Ular yangi sistema halokatli aristokratiya yoki to`g`rirog`i monarhiya qo`liga o`tib ketadi, deb xavf sirar edilar. Demokratlar o`a vaqtida yagona davlat tuzishni yuqlab chiqqan edilar. Biroq tarkib topgan hozirgi kuchli markaziy hokimyat shu turushida ayrim shtatlar qo`lga kirgizgan demokratik g`alabalarni yo`q qilishi mumkin deb o`ylardilar, demokratlar uchun antifederalizm federal konsitutsiyaga qarshi, uni demokratlashtirish uchun kurash vositasi edi. Xalq ommasi ham konsitutsiyaga qarshi chiqdi. General Noksning habar berishicha Sheyz tarafdorlari konsitutsiya muholiflari edilar. Atoqli shoir- demokrat Freno federal matbuotga aks ta`sir ko`rsatish maqsadida Xalq gazetasini chiqara boshladi. Konsitutsiyani joriy qilish ko`p mashshaqatli bo`ldi. Uni 3 yildan keyingina tasdiqlashga muvofaq bo`lindi. Umuman olganda, aholining 2 foizi, yoki oq tanli erkaklarning 8 foizigina konsitutsiyani yoqlab chiqdi. Shtatlardagi majlislarda konsitutsiya ozgina ko`pchilikning ovozi bilan qabul qilindi; Buning uchun federalistlar pora berish, montaj qilish, do`q- po`pisa qilish kabi usullarni ishga soldilar. Yangi konsitutsiyaga binoan 56

www.arxiv.uz saylangan congress qo`shimchalar va tuzatishlarni qarab chiqib ularni qabul qilgandan keyingina ratifikatsiya qilindi( demokratlarning vakolatli ikkinchi konsitutsion convent chaqirish to`g`risidagi taklifi rad etildi). Konsitutsiyaning “ Biz Qo`shma Shtatlar Xalqi” degan debocha iborasiga norozilik bildirish orqali Virjiniyalik Antifederalistlar taklif etilayotgan yangi hukumatga hujum qilishdi. Vakillar fikricha, konsitutsiyada shtatlarning nomini atamaslik tufayli mazkur shtatlar o`z hukumatlri yoki kuch-qudrat vakolatlarini saqlab qololmasdi. Virjiniya Antifederalistlari yangi markaziy hokimyatga vakolat berishdan charchagan mamlakat ichkarisidagi fermerlar nomidan so`zlovchi asosiy notiqqa aylangan Patrik Henri tomonidan boshqarilgan edi. Ikkilanib turgan vakillar Virjiniya konventi huquqlar billini tavsiya etgan taklif tufayli ishontirildi va Antifederalistlar Federalistlar bilan birlashib 25 iyun kuni Konsitutsiyani tasdiqlashga ovoz berdilar. Nyu-Yorkda Aleksandr Hamelton, Jon Jey va Jeyms Medison “ Federalist Risolalari” nomi bilan mashhur maqolalar risolasida Konsitutsiyani tasdiqlashga da`vat etishdi. Nyu-York gazetalarida chop etilgan mazkur maqolalar bir- biridan ayri va bir-birini cheklovchi va muvozanatlovchi ijroiya, qonun chiqarish va sud yuritish tarmoqlariga molik markaziy federal hukumat borasida yangicha- mumtoz dalil bo`ldi. “ Federalist Risolalari” Nyu-York vakillariga o;tkazgan ta`sir natijasida 26 iyul kuni Konsitutsiya tasdiqlandi. Kuchli markaziy hokimyatga qarshi qarashlar Konsitutsiyaga qarshi chiqqanlarning yagona tashvishi edi: Shaxs huqulari va erkinliklaridan cho`chish esa ko`plarni bir xilda tashvishga solar edi. Virjiniyanig 1776 yilgi huquqlar dekloratsiyasining mualifi Virjiniyalik Jorj Meyson konsitutsiya shaxs huquqlarini qayd etmagani sababli nihoiy hujjatni imzolashdan bosh tortgan konsitutsoin Konventning uchta vakilidan biri edi. Patrik Henri bilan birgalikda u, konsitutsiyaning Virjiniya tomonidan tasdiqlanishiga keskin qarshilik kompaniyasini yuritishdi. Darhaqiqat, beshta shtat, va shu jumladan 57

www.arxiv.uz Massachusyets, mazkur qo`shimchalar darhol kiritilish sharti bilan Konsitutsiyani tasdiqlagan edi. 1789 yili sentabrida birinchi Kongress Nyu-York shahrida to`planganida, shaxs huquqlarini himoyalovchi qo`shimchalar da`vatlar deyarli yakdil tus oldi. Congress mazkur 12 qo`shimchani tezda qabul qildi:1791 yining dekabrida 10 qo`shimchani Konsitutsiyaning tarkibiy qismiga aylantirish uchun yetarli darajadagi shtatlar tasdiqladi. Birgalikda, ular Huquqlar Billi sifatida tarixga kirdi. Ular inom etuvchi imtiyozlar orasida quyidagilari bor edi: nutq, matbuot, diniy e`tiqod erkinligi hamda tinchlikparvar yig`ilishlar o`tkazish, norozili bildirish va o`zgarishlar talab etish huquqi ( Birinchi Qo`shimcha ) ; sababsiz tintuv o`tkazish, mulkni musodara etish va hibsga olishdan himoyalash ( To`rtinchi Qo`shimcha ); barcha jinoiy ishlar yuzasidan qonunga mutanosib sud jarayoni o`tkazish ( Beshinchi Qo`shimcha ) ; va Konsitutsiyada nomlanmagan qo`shimcha huquqlarga odamlarning ega bo`lishini ta`minlash ( To`qqizinchi Qo`shimcha ) Huquqlar Billi qabul qilingan davrdan beri Konsitutsiyaga yana atiga 16 qo`shimcha kiritildi . Ketma – ket qabul qilingan qator qo`shomchalar Federal hukumatning tuzulishi va faolyatini qayta ko`rib chiqqaniga qaramay, ularning aksariyati Huquqlar Billi o`rnatgan prezedentga ergashib, shaxs huquqlari va erkinliklarini kengaytirgan. 58

www.arxiv.uz 2.2. Amerika Qo`shma Shtatlarida milliy hukumatni shakllantirilishi. Konfederatsiya Kongressning so`nggi qarorlaridan biri 1789 yilnning 4 mart kunini yangi hukumat vujudga keluvchi sana sifatida belgilab, birinchi president saylovlarini tayinlash bo`ldi. Davlatning yangi rahbari lavozimiga nomzod sifatida barchaning tilida bir ism- Jorj Vashington qaytarilar edi va u, 1789 yilning 30 aprelida yakdillik bilan president etib saylandi. Usha davrdan boshlab har bir president qaytaruvchi so`zlarda –“Qo`shma Shtatlarning Konsitutsiyasini saqlash, himoyalash va muhofazalash” yo`lida Vashington prezidentlik burchlarini sharaf bilan va imkoni boricha a`lo ijro etishga tanatnavor va`da berdi 1 . Jorj Vashington mansabni egallaganida yangi Konsitutsiya va an`ana kuchi va na shakllangan ijtimoiy kunikmaga tayana olardi. Undan tashqari yangi hukumat o`z tizmasini barpo etishga majbur edi. Harbiy-dengiz qurolli 1 Debora M.S . Braun, Stefen Byorent, Mishel Grin, Jin S.Xolden, Rchard Marshall.Amerikatarixining asoslari.2003. 95-99 b . 59

www.arxiv.uz kuchlarining faoliyati tuztagan rdi. Kongress tez sur`atlar biln Davlat va Xazna Departamentlarini barpo etib, Toms Jefferson va Aleksandr Hamintonni vazir etib tayinladi. Ayni paytda, Bosh Hakam va beshta yordamchi sudyalardan tarkib topgan Oliy sud hamda uchta okrug sudlari va un uch nohiya sudlarini ta`sis etish orqali Kongress federal sud tarmog`ini ham ta`sis etdi. Shuningdek, Budofaa vaziri va Adliya vaziri ham tayinlandi. Jorj Vashington fikr mulohazalari qadr-qimmatli bo`lgan arboblar bilan maslahatlashib olgandan keyingina qaror qabul qilishni afzal ko`rgani tufayli, Kongress yaratishga qodir bo`lgan barcha Departamentlarning rahbarlaridan tarkib topgan Amerika prezidentining kabineti vujudga keldi. Ayni paytda, mamlakat sobit ravishda o`sib, Yevropadan keluvchi muhojirlar soni ham ortib bordi. Amerikaliklar g`arb tomon siljishdi: Yangi Angliyaliklar va Pensilvaniyaliklar Ohayo tomon ; Verjeniyaliklar va Karolinaliklar Kentukki va Tennessi tomon. Yaxshigina fermerlar arzimas narxga harid qilinardi; ishchi kuchiga talab baland edi. Nyu-York, Pensilvaniya va Verjeniyadan yuqoridagi boy vodiy yerlari tez fursatda bug`doy yetishtiruvchi o`lkan dalalarga aylandi. Ko`p anjomlar hamon uyda ishlab chiqilishiga qaramay, Sanoatlashtirish Inqilobi Amerika o`zra qanot yozmoqda edi. Massachusyets va Rot-Aylend tuqimachilik sanoatining poydevorini yaratdi; Konnektikut tunukadan yasalgan anjomlar va soatlar chiqara boshladi; Nyu-York, Nyu-Jersi va Pensilvaniya qog`oz, shisha vat emir ishlab chiqardi. Kemasozlik shi qadar rivojlandiki, dengizlarda Qo`shma Shtatlar Britaniyadan so`ng ikkinhi o`ringa ko`tarildi. 1790 yildan oldinoq Amerika kemalari muyna sotish va ortga choy, ziravorlar va ipak olib kelish uchun Xitoyga yetib bordi. O`lka rivoji uchun xavfli vaziyatda Vashingtonning oqilona rahbarligi hal etuvchi ahamiyat kasb etdi. U milliy hukumatni shaklladi, ilgarilari Britaniya va Ispaniya qul ostida bo`lgan hududlarni o`zlashtirish uchun siyosiy yunalishlar ishlab chiqdi, shimoli-g`arbiy siljish chegarasini barqarorlashtirdi va uchta yangi shtatning tan olinishini nazorat etdi: 1791 yili Bermond ; 1792 yili Kentukki va 60

www.arxiv.uz 1796 yii Tennessi va nihoyatda, o`zining Vidolashuv Nutqida Vashington millatni “tashqi dunyoning harqanday qismi bilan muntazam ittifoqlar tuzisdan o`zini chetga tortmoq” borasida ogohlantirdi. Bu maslahat Amerika kelajak avlodlarining o`zga davlatlarga nisbatan mavqeyiga ta`sir o`tkazdi. Amerika tarixchilarining fikricha, ruy berayotgan barcha voqealarning asl mohiyati Angliya bilan olib borilgan urushda edi. Qo`shma Shtatlarning Angliyaga qarshi kurashini qiyinlashtirgan narsa Amerikaliklar o`rtasidagi “ajralish”, ya`ni loyalistlarning Angliyaga qurolli madad berishda qatnashganligi esa o`sha voqealarga qo`shimcha yordam berib hizmat qilgan edi. Aslida Angliyaga qarshi mustaqillik uchun olib borilgan urush ayni vaqtda sinfiy, fuqarolar urushi ko`rinishiga ega bo`lgan inqilob edi. Amerika loyalistlari mamlakat ichidagi asosiy inqilobchi kuch metropolyaning vakillari edilar. Loyalistlar bilan xalq o`rtasidagi fuqarolar urushi mustamlakalar bilan metropoliyaliklar o`rtasidagi urushning dastlabki kunlaridan boshlandi, lekin 1776 yilning yozidan, mustaqillik e`lon qilinganidan keyin urush ochiqroq tuz oldi. Britaniya armiyasi va floti saflarida 30 mingdan 50 minggacha loyalist bor edi. Bu vaqtda ingliz qushinlarining urush harakatlari maydoni asosan sohillar edi (yuqorida aytib o`tilganidek Burgoyinning Kanadadan ichki viloyatlar orqali Nyu-Yorkka yurishi butunlay barbod bo`lgan edi). Loyalistlar Britaniya qushiniga kirib, unga madadchi kuch sifatida faol yordam beribgina qolmay, balki ichki viloyatlarda o`zlari mustaqil harakat qildilar. Ular yullarida duch kelgan hamma narsani talab, o`t quyar, bolalarni va keksalarni o`ldirar va azoblar edilar. 1778 yil iyulida Uayoming vohasida va noyabrda Cherrida loyalistlar butun aholida chavaqladilar, mol-mulkini batamom yondirib yubordilar. Ko`p shahar va qishloqlarni vayron qildilar. Vatanparvarlar loyalistlar bilan tuqnashgan joylarida kurash juda shiddatli tus olar edi. Vashington qushini inglizlarning muntazam qushiniga qarshi kurashish uchun sohilga tuplangan edi. Shuning uchun ham shtatlarning posbonlari va fermerlaridan iborat partisan bulinmalariga butun urush 61

www.arxiv.uz qiyinchiliklarini mamlakatning ichki viloyatlarida bartaraf qilishga to`g`ri keldi. Fermerlar loyalistlar bilan qonli kurashda Allegan ortidagi yerlarni qulga kiritishga muvaffaq bo`ldilar. 1778 yil yanvarida Patrikhenri ( u o`sha vaqtda Vergeniya gubernatori edi) Ogayyo vohasiga bo`linma yubordi.Kelgusi yilning boshlarida bu qo`shin o`sha yerda ish ko`rayotgan loyalistlar galasini asir oldi va Qo`shma Shtatlar uchun shimoli-g`arbdagi keng hududlarni qulga kiritdi. Loyalistlar jiddiy xavf tug`dirayotgan edi. Ba`zi joylarda uyushqoq ravishda yuz bergan inqilob terror ularning harakatiga ancha halaqit berdi. Taxmin qilinishicha yuz mingga yaqin loyalist Kanadaga, Angliyaga va boshqa joylarga muhojir bo`lib ketgan. Siyosiy adabiyot mamlakatdagi o`tkir sinfiy kurashni, yirik amaldorlar va plantatorlar hukmron guruhlarining mujmal siyosatidan keng ommaning noroziligini aks ettirar edi. 1790 yillarda Federalistlar va Antifederalistlar orasida yuzaga kelgan nizo Amerika tarixida chuquq iz qoldirdi. Badavlat Shaylerlar oilasidan hotin olgan Aleksandr Hamelton rahbarligidagi Federalistlar dengiz portlarining shahar savdo-sotiq manfaatlarini ifodalagan; Tomas Jefferson boshchiligidagi Antifederalistlar esa qishloq ho`jaligi va janubiy mintaqa nomidan so`z yuritgan. Ikki yo`nalish orasidagi nizo markaziy hukumatning shtatalar hokimiyatiga nisbatan kuch qudratiga taalluqli bo`lib, federalistlar birinchisini yuqlagan, Antifederalistlar esa shtatlarning huquqlarini himoya qilgan. Hamilton tijorat va sanoat manfaatlari yo`lida ish yurituvchi kuchli markaziy hukumat barpo etishga uringan. U ijtimoiy hayotga samaradorlik, tartib-intizom va tashkilotchilik maylini kiritdi. “Xalq ishonchining mutanosib madadi” borasida Vakillar Palatasini da`vat etgan rejaga javoban, u, faqat davlat iqtisodi tamoyillarni emas, balki samarali hukumatni ham ruyobga chiqarishni targ`ib etdi va unga madad berdi. Hamilton, sanoat rivoji, tijoriy faoliyat va hukumat hatti-harakatlariga Amerika ahli ishonishi, hamda bu masalalar xalqning ham to`liq ishonchi va madadiga erishmog`i lozimligini ta`kidladi. Davlat qarzini pasaytirish yoki uni 62

www.arxiv.uz qisman to`lashni istaganlar ko`p bo`ldi, biroq Haminton bekami kust tulovlar hamda Inqilob davrida shtatlar olgan qarzlarni federal hukumat o`z zimmasiga olish rejasini tarfdori edi. Shuningdek, Qo`shma Shtatlarning Bankiga mamlakatning turli burchaklarida o`z tarmoqlarini ta`sis etish huquqi ham Hameltondan ham huquqi ham meros qolgan. U davlat pul zarb etish korxonasiga homiylik qildi va tariflar qoidasiga “chaqaloq sanoat” dalilini keltirdi: ya`ni yangi paydo bo`layotgan fermalarni vaqtincha muhofaza qilish raqobatdosh milliy sanoat sohalarining rivojini tezlashtirishga ko`maklashdi. Mazkur choralar- fermaning ta`sis sarmoyasiga Federal hukumatning kredit ajratishi va u muhtoj bo`lgan barcha daromadlarni berish- tijorat va sanoatning rag`batlantirdi hamda milliy hokimiyat orqasida qat`iy turgan tadbirkorlarning zabardast tabaqasini yaratdi. Jefferson esa markazlashtirilmagan agrar respublikani yoqlab chiqdi. Xotijiy davlatlar bilan aloqalarda u kuchli markaziy hukumatning ahamiyatini tan oldi, biroq o`zga sohalarda uning kuchli bo`lishini istamadi. Hamiltonning buyuk maqsadi-yanada samarali tashkilot barpo etish bo`lib, Jefferson esa, o`zini aytganidek,” Men o`ta shijoatli hukumatga oshno emasman” mavqeida turdi. Hamilton o`zboshimchalikdan hadiksiradi va tartib tarafdori bo`ldi; Jefferson yakka hukumron zulmdan qurqdi va ozodlikni qumsadi. Qo`shma Shtatlar ikkala ta`sir kuchiga muxtoj edi. O`lkaning omadi yurishgani shunda bo`ldiki, ikkala yo`nalish vakillari ham bor edi va usha paytda ularning dunyoqarashlarini bir-biriga qorishtirish va bir-biriga kelishtiri mumkin bo`ldi. Jefferson davlat kotibi vazifasini egallagach ular orasida sodir bo`lgan bir tuqnashuv Konsitutsiyaning yangicha va sezilarli darajada muhim talqiniga keltirdi. Hamilton, davlat bankini ta`sis etish bo`yicha o`z loyihasini taqdim etganida Jefferson unga qarshi chiqdi. Shtatlarning huquqlariga ishongalarga qarata Jefferson shunday dalil keltirdi: Konstitutsiya federal hukumatga molik barcha qudrat vakolatlarini aniq sanab beradi va barcha o`zga 63

www.arxiv.uz qudrat vakolalatlarini shtatlarga topshiradi; banklar barpo etish vakolati haqida biron gap yuritilmaydi. Hamilton bunga javoban shuni ta`kidladiki, zaruriy tafsilotlar ko`ligi tufayli qudrat vakolatlarining keng qamrovi umumiy moddalar tomonidan nazarda tutilishi lozim bo`lib, aynan ulardan biri, maxsus ravishda berilgan o`zga vakolatlarni ijro etish uchun “zaruriy va tegishli bo`ladigan barcha qonunlarni yaratish” kuchini Kongressga taqdim etgan. Konstitutsiya umumdavlat hokimoyatga soliqlar solish va to`plash, qarzlar to`plash va qarz berish vakolatini bergan. Davlat Banki esa mazkur vazifalarni samarali bajarishga moddiy yordam berishi lozim bo`lgan qurilmadir. Kongress, shu tariqa, o`zining nazarda tutilgan vakolatlari orqali shunday bank barpo etishga haqlidir. Vashington va Kongress a`zolari Hamilton nuqtai nazarini qabul qilishdi va shu asosda federal hukumat vakolatlarining kengaytirilgan talqini uchun muhim president yaratildi. Yangi hukumatning ilk vazifalaridan biri mamlakat ichki iqtisodini ko`chaytirish va davlatni moliyaviy jihatdan muhofazalangan mavqega ko`tarish bo`lganiga qaramay, Qo`shma Shtatlar horijiy aloqalarni nazardan chetda qoldira olmadi. Vashington o`tkazgan horijiy siyosatni tamal toshlari tinchlikni saqlash, o`lkaga jarohatlardan qayta tiklanish uchun vaqt berish va davlat integrasiyasining asta-sekin oyoqqa turishiga fursat berishdan iborat edi. Yevropadagi voqealar bu maqsadlarga xavf tug`dirdi. Ko`p amerikaliklar Fransiya Inqilobini chuqur qiziqish bilan kuzatar edi: 1793 yil aprelida etib kelgan xabarlar bu mojaroni Amerika siyosatining muammosiga aylantirdi. Fransiya Buyuk Britaniya va Isyoniga qarshi urush e`lon qildi va – Fuqaro Jenet nomi bilan ma`lum- Fransiyaning yangi elchisi Edmund Charlz Jenet Qo`shma Shtatlarga yetib keldi. 1793 yilning yanvarida Fransiyaning qiroli Lui XVI qatl etilgach, Britaniya, Ispaniya va Gollandiya Fransiya bilan urushga tortildi. 1778 yilgi Fransiya-Amerika Ittifoq Bitimiga ko`ra, Qo`shma Shtatlar va Fransiya doimiy ittifoqdoshlar edi va Amerika Fransiyaga Vest-Indiyani himoyalashga 64

www.arxiv.uz yordam berishga majbur edi. Biroq, harbiy va iqtisodiy jihatdan hali o`ta zaif davlat bo`lgan Qo`shma Shtatlar Yevropaning asosiy davlatlari bilan yana bir urushga madori qolmagan edi. 1793 yilning 22 aprelida, Vashington 1778 yil Bitimining shartlarini samarali ravishda bekor qildi va Qo`shma Shtatlar “urush holatidagi davlatlarga nisbatan do`stona va betaraf” bo`lishini e`lon qilib, Amerika mustaqilligini ruyobga chiqardi. Jenet yetib kelganida, u ko`plab fuqarolar tomonidan olqishlab kutib olindi, biroq hukumat tomonidan sovuq rasmiyatchilik va`dasini buzdi. So`ngra, u, hukumatni hatlab o`tib, o`z masalasini to`g`ridan-to`g`ri Amerika xalqiga yetkazishini po`pisa qildi. Oradan ko`p o`tmay, Qo`shma Shtatlar uning Fransiya hukumati tomonidan orqaga chaqirib olishini talab qildi 1 . Buyuk Britaniya bilan aloqalar qoniqarli maqomdan yiroq bo`lgan bir paytda, Jenet voqeasi Amerikaning Fransiya bilan aloqalarini taranglashtirdi. Britaniya askarlari, metropoliya Inqilob davrida qo`ldan boy bergan va qaytarib olinmagan yoki badal tulovi olmagan mulki bo`lmish G`arbda joylashgan fortlarni ishg`ol etib bo`lgan edi va Britaniyaning harbiy-dengiz floti Amerika kemalarini Fransiya portlarida qo`lga tushirib, ushlab turmoqda edi. Bu masalalarni yechish uchun Vashington Oliy Sudning birinchi Bosh Hakami Jon Jeyni Londonga yubordi. Jon Jey Londonda Britaniya askarlarining g`arbiy fortlardan olib chiqilishini ta`minlovchi bitim hamda 1793 va 1794 yillarda Britaniya tomonidan qo`lga kiritilgan kemalar va yuklar evaziga badal to`lashga Londonning va`dasi yuzasidan muzokaralar o`tkazdi. AQSH mavqeining zaiflashgani tufayli, bu bitim Amerikaning Vest-Indiya bilan savdo ishlariga jiddiy cheklashlar o`rnatdi van a Amerikaning kelajakda qo`lga olinadigan kemalari haqida yoki “harbiy-dengiz hizmatiga zo`raki tortish” – Amerika dengizchilarini Britaniya harbiy –dengiz hizmati o`tashga majbur etish borasida hech narsa aytilmadi. Harbiy-dengiz ehtiyot anjomlari va urush materiallari 1 Debora M.S. Braun, Stefen Byorent, Mishel Grin, Jin S.Xolden, Rchard Marshall.Amerikatarixining asoslari.2003. 100 . b 65

www.arxiv.uz kontrabanda ekanligi va betaraf tomon kemalari ularni dushman portlariga keltirishi mumkin bo`lmagani haqidagi Britaniya mavqei bilan ham Jey rozi bo`ldi. Jey Bitimi Federalistlar va endilikda Respublikachilar deb ataluvchi Antifederalistlar orasida xorijiy siyosat borasida keskin kelishmovchilik tug`dirdi. Federalistlar Britaniyaga yon bosish siyosatini yoqlashdi, chunki ular tarafdor bo`lgan tijoriy tabaqalar Britaniya bilan savdo-sotiqdan foyda olar edi. Bundan farqli o`laroq, Respublikachilar asosan ideologik sabablarga ko`ra Fransiya tarafdori bo`lib, Jey Bitimini Britaniyaga haddan ziyod yon bosuvchi deb, baholashdi. Biroq uzoq muddatli tortishuvlardan so`ng, Senat bu bitimni tasdiqladi. Vashington davlat rahbari sifatida sakkiz yildan ortiq muddat hizmat qilish takliflarini qat`iyan rad etib, 1797 yili iste`foga chiqdi. Massachusetslik viseprezident Jon Adams yangi president etib saylandi. Prezident lavozimiga erishishdan oldinoq, u, Aleksandr Hamilton bilan arani ochiq qilgan edi va shu tariqa, bo`lingan partiya tomonidan noqulay vaziyatga qo`yilgan edi. Mazkur ichki qiyinchiliklar xalqaro miqyosdagi chalkash vaziyat bilan uyg`unlashib ketdi: yaqinda Britaniya bilan Jey tuzgan bitimdan g`azablangan Fransiya, ilgari Britaniya qo`llagan dalildan foydalandi: ya`ni, dushman portlariga yetkaziluvchi oziq-ovqat, harbiy –dengiz ashyolari va urush anjomlari Fransiya harbiy-dengiz kuchlari tomonidan qo`lga tushirilishga o`ljadir. 1797 yili Fransiya Amerikaning 300 kemasini qo`lga oldi va Qo`shma Shtatlar bilan diplomatic aloqalarni uzdi. Adams Parijga muzokaralar olib boorish uchun uchta boshqa vakil yuborganida , horijiy ishlar vaziri Charlz Mouris de Taleyranning vositachilari (Adams Kongressga habarnomasida ularni X, Y va Z deb belgilangan edi) amerikaliklarni voqif etishdiki, agarda Qo`shma Shtatlar Fransiyaga 12 million dollar qarz berib, Fransiya hukumatining rasmiy hodimlariga pora bersagina, bu muzokaralar boshlanishi mumkin. Amerika Fransiyaga nisbatan dushmanligi yuqori darajaga yetdi. XYZ deb nomlangan ish 66

www.arxiv.uz oqibatida askarlar harbiy hizmatga chaqirildi va AQSHning endi yuzaga kelgan harbiy-dengiz floti kuchaytirildi. 1799 yili, Fransiya bilan qator dengiz tuqnashuvlaridan so`ng, urush muqarrar bo`lib ko`rindi. Inqirozga duch kelgach, Adams urush tarafdori bo`lgan Hamiltonning yo`nalishini chetga surib, Fransiyaga uchta yangi vakil yubordi. Endigina hokimiyat tepasiga kelgan Napoleon ularni samimiy kutob oldi va 1800 yilning Konventi bilan muzokaralar natijasida nizo xavfi bartaraf etildi. Shu tariqa rasmiy ravishda Qo`shma Shtatlar o`zining 1778 yilgi Fransiya bilan mudofaa ittifoqi bo`yicha olgan majburiyatlaridan ozod etildi. Biroq Amerika zaifligi tufayli Fransiya o`zining harbiy-dengiz floti qulga kiritgan Amerika kemalari evaziga 20 million dollar badal to`lashini rad etdi. Fransiyaga nisbatan adovat oqibatida Kongress Amerika fuqarolik erkinliklari uchun jiddiy ta`sirga ega bo`lgan Chet el fuqarosi va Qo`parovchilik faoliyati Qonunini qabul qildi. Fuqarolik maqomini olish uchun matlub muddatni besh yildan 14 yilgacha ko`targan fuqarolik berish Qonuni Respublikachilarga madad berishda shubha qilingan Irlandiyalik va Fransiyalik muhojirlarni ko`zda tutgan edi. Atigi ikki yilga mo`ljallangan chet et fuqarosi qonuni prezidentga urush payti chet elliklarni mamalakatdan quvish yoki xibisga olish kuchini berdi.Mouroning prezidentlik muddati (1817-1825) mamlakat ichkarisida “yaxshi hissiyotlar davri” ni belgiladi. Federalistlarning inqilobi prezident saylash tizmasiga tartibsizlik kiritdi. Usha paytda shtatlarning qonun chiqarish tarmoqlari prezidentlikka nomzod tayinlashlari mumkin edi. 1824 yili Tennessi va Penselvaniya Endryu Jeksonni tanladi; Janubiy Korolinalik Jon S. Kalxaun esa uning saylov muqobili etib tanlandi. Massachusyetis davlat kotibi Jon Kvinsi Adamsni tanladi; Kongress yopiq saylov oldi majlisi esa Haznavaziri Uilyan Kroufortni tanladi. Adams yangi Angliya va aksariyat Nyu-York saylovchilarining ovoziga erishdi; Kleykentukki, Ohayyo Missurida g`alaba qozondi Verjeniya Jorjiya va Dilaver shtatlaridan Kroufort saylandi. Konstutsiya moddalarga binoan saylovlar katta vakillar palatasiga o`tkazildi; u yerda esa Kley eng nufuzli 67

www.arxiv.uz shaxs edi. Uning yordamida Adams prezident etib saylandi. Adams tarafdorlari “Davlar Respublikachilari” nomini olib, keyinchalik “Vigillar” ga o`zgarildi 1 . 1828 yil saylovlari saylovchilar doirasini yanada kengaytirishda muhim bosqich bo`ldi. Vermon shtati ittifoqqa birlashgan davrdanoq erkaklarning umumiy ovoz berish huquqiga ega bo`lgan; Tenessi shtati esa ovoz berish huquqini soliq tulovchilarning aksariyat ko`pchiligiga ruhsat etgandi. Nyu- Jersi, Merrilend va Janubiy korolina shtatlari 1807 va 1810 tillar mobaynida mulkchilik va soliq to`lash talablarini bekor etishgan edi. 1824 yili Saylovchilar Kollegiyasining a`zolari hamon olti shtat qonun chiqarish tarmoqlari tomonidan tanlanar edi. XULOSA XVIII asrning o`rtalaridan boshlab Buyuk Britaniyaning mustamlakasi bo`lgan Shimoliy Amerikada Yagona ichki bozor shakllana boshladi, savdo aloqalari rivojlandi. Ayni paytda Amerikaga Yevropaliklarning ko`chib kelishi boshlangan davrdan keyingi ikki asrdan davomida ko`chib kelganlarning yagona tarixiy taqdiri ham yuzaga keldi. Hududning umumiyligi mustamlakalarning iqtisodiy va xalq xo`jalik va manfaatlari, til va dinning yagonaligi yangi millat-Amerika millatining shakllanishiga olib keldi. Buyuk Britaniya qirollik hukumati mustamlakalardan olinadigan daromadni tobora ko`paytirishga o`rindi. Bu esa metropoliya va mustamlaka shtatlar o`rtasidagi nizoni tobora ko`paytira boshladi. Metrapoliyaning mustamlakachilik siyosatiga qarshi kurashish maqsadida 1765 yilda Amerikalik inglizlar “Ozodlik farzandlari” deb ataluvchi tashkilot tuzildi. 1774 yilda 13 shtat vakillari Feladelfiya shahrida I Kontenintal Kongressga yig`ilishadi. Kongress metropoliyaning majbur etiluvchi qonunlariga itoat etishi majburiy emasligi haqida qaror qabul qiladi. Qirol hukumati mustamlaka shtatlari hukumatlari bilan kelishuv yo`lini izlash o`rniga mustamlakalarni taslim etish siyosatini yurutdi va 1775 yilning aprelida qirol qo`shinlari ularga qarshi urush uchun harakatlarni boshladi. Shunday sharoitda 1 Debora M . S . Braun , Stefen Byorent , Mishel Grin , Jin S . Xolden , Rchard Marshall . Amerikatarixining asoslari .2003. 130-131 b . 68

www.arxiv.uz Feladelfiya shahrida II Kontenintal Kongress chaqirildi. Kongress qatnashchilari urush boshlashga ovoz berdilar va Vergeniyalik polkovnik (1732-1799) Amerika Qo`shma Shtatlarini Bosh Qo`mondoni etib tayinladi. Shu tariqa mustaqillik urushi boshlanadi. 1776 yilning 10 may kuni Kongress Buyuk Britaniyadan mustaqil davlat tuzishga chaqiruvchi qaror qabul qildi.Bu qarorni rasman e`lon qiluvchi Bayyonoma ham tayyorlandi. 1776 yilning 4 iyulida e`lon qilingan bu hujjat “ Mustaqillik Dekloratsiyasi” deb ataldi. Dekloratsiya yangi davlat-Amerika Qo`shma Shtatlarining tuzilganini butun dunyoga ma`lum qildi. Mustaqillik urushi davrida AQSh chet el davlatlari madadiga ham tayandi. 1776 yilda Benjamin Franklin Fransiyaga elchi sifatida jo`natildi. 1778 yilda bu ikki davlat o`rtasida “Do`stlik va Tijorat Bitimi” keyinroq esa “ Ittifoq shartnomasi” ham imzolandi. 1783 yilning 3-sentabrida AQSh va Buyuk Britanya o`rtasida tinchlik shartnomasi imzolandi. Shartnomaga ko`ra Buyuk Britaniya AQSh davlatining tuzulganini, uning mustaqilligini, suverenitetini tan oldi. 1787 yilda AQSh Konsitutsiyasi qabul qilindi. Konsitutsiya AQSh da Respublika tuzumini o`rnatdi. Ijro etuvchi hokimyatni to`rt yil muddatga saylanadigan Prezident boshqaradigan bo`ldi. Bu inqilob tufayli Yangi mustaqil davlat-Amerika Qo`shma Shtatlari tashkil topdi. Mamlakatda erkin raqobatga, iqtisodiy hayotda tashabbusga, faolikka va ishbilarmonlikka yo`l ochib berdi. AQShda fuqarolar ana shunday huquqa erishdilar. Mustaqillik dekloratsiyasi va AQSH konstitutsiyasi Yevropaning ilg`or tafakkuriga katta ta`sir ko`rsatdi. Yuqoridagi fikr va mulohazalardan quyidagicha xulosalarga keldik. – Shimoliy Amerikani Yevropa davlatlari tomonidan mustamlakaga aylantirilishi yoritib berildi. -Mustamlakalarning mustaqillik uchun olib borgan kurashi yangi manba va adabiyotlar yordamida tadqiq etildi. -Amerika Qo`shma Shtatlarining tashkil topishi va konstitutsiyasi qabul qilinishi yoritildi. 69

www.arxiv.uz - Amerika Qo`shma Shtatlarida milliy hukumatni shakllantirilishi tahlil qilindi. Tavsiyalar Birinchidan. Shimoliy Amerikada olib borilgan kurash, AQSHning tashkil topishi va AQSHda milliy hukumatni shakllanish tarixini o`rganish bo`yicha chet el adabiyotlarini tarjima qilish, mavzuga doir xaritalar tayyorlashga e`tibor qaratish. Ikkinchidan. Yoshlarimizning tarixiy tafakkurining erkin shakllantirishga va jahon xalqlarining ozodlik yo`lidagi kurashlar tarixini har tomonlama chuqur va boyitish lozim. Uchunchidan . Bajarilgan ishdan jahon tarixini shu mavzu bо`yicha talabalar, о`quvchilar, tarix faniga qiziquvchilar yetarlicha ma`lumotlar olishadi. 70

www.arxiv.uz FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RО`YXATI 1. Karimov I. A. O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida “O`zbekiston N. M. I. U” T. 2011. 2. Karimov I. A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari, taraqqiyot kafolatlari. “O`zbekiston” T.1997 3. Karimov I. A.Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch “Ma`naviyat” T. 2008. 4. Abdurahmonov A. Kotlyar E. Osiyo va Afrika mamlakatlarini yangi va eng yangi tarixi. T. 1982. 5. Furayev V. F. Yangi tarix III jild T. 1969. 6. Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi T. 2001 7. Hovord Sinkotta Amerika tarixi asoslari. T. 2003. 8. История Франция . М . 1973. Энциклопедия . 9. Lafasov M. Jahon tarixi. T. 2008. 10. Lafasov M. Jahon tarixi. T. 2004. 11. Nuriddinov Z. R. G`arb mamlakatlarini eng yangi tarixi T. 1978 12. Новая история стран зарубежного Востока. М. Наука. 1961 13. Новая история стран Европии и Америки. М. 1998 14. Semyonov V. F. O`rta asrlar tarixi T. 1973. 71

www.arxiv.uz 15. Tursunov H. Amerika prezidentlari tarixi. T. 2003. 16. Юровской . Новая история стран Европы Америки М . 1998. 17. Язъков Е.Ф. История стран Европы и Америки в Новейшее в ремя.М.2000 18. O`zbek milliy insk lopediyasi 1-tom. 19. W.W.W. histriy. ru. 20. W.W.W. natura. Com. 72

www.arxiv.uz ILOVAShimoliy Amerikani Evropa davlatlari tomonidan bo ’lib olinishi 73

www.arxiv.uzJorj Vashington (1732 -1799) Tomas Jeferson (1743 -1826) 74

www.arxiv.uzI-Kontenental Ko n gress 75

www.arxiv.uzShimoliy Amerikada mustamlakalar xaritasi 76

www.arxiv.uzMustaqillik uchun urushning boshlanishi 77

www.arxiv.uzH al qiluvchi urush 78

www.arxiv.uzOzodlik kurashchilari 79

O'xshashlar

AQSH Prezidentlari tarixidan

AQSHda demokratik jarayonlar va prezidentlik boshqaruvining vujudga kelishi

AQSHda demokratik jarayonlar

Mustaqil O’zbekistonda “Tadbirkor ayollar” uyushmasining tashkil topishi va uning tarixiy ahamiyati

Argentinaning mustaqillikka erishishi va taraqqiy etish