Argentinaning mustaqillikka erishishi va taraqqiy etish - Tarix - Diplom ishlar

Argentinaning mustaqillikka erishishi va taraqqiy etish

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

207 KB

Ko'chirib olish

M U N D A R I J A Kirish… ………………………………………………………………………....2 I Bob . Argentinaning mustaqillik uchun kurashi va istiqlolga erishishi 1.1. Lotin Amerikasida mustaqil davlatlar – Argentinaning tashkil topishi ……..4 1.2. Argentinaning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli ……………………………...........16 1.3. AQShning Lotin Amerikasi qit’asida hukmronligi ………………..............21 II Bob . Argentining ijtimoiy siyosiy taraqqiyoti 2.1. XIX-asr oxiridagi islohatlar va ularning natijalari …………………...........25 2.2. Hindularni talash va pomeshchik yer egaligining kuchayishi ……………..27 2.3. Qishloq xo‘jaligi va sanoatning o‘sishi …………………………………....29 2.4. Ishchilar harakati …………………………………………………..............36 2.5. Argentina 1-jahon urushi arafasida va urush yillarida… ……………….....41 2.6. Argentina davlatining umumiy tafsiloti………………………....................54 Xulosa… ……………………………………………………………..................68 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………...........69 Ilovala r 1

KIRISH Bitiruv malakaviy ishimiz mavzusining dolzarbligi shuki, Argentina Janubiy Amerikadagi rivojlangan davlatlardan hisoblanadi, uning mustaqillikka erishuvi og‘ir kurashlar bilan amalga oshgan. Ana shu mustaqillik tufayli bu davlat taraqqiy etib bormoqda. Argentinaning bu yutuqlarining sabablarini o‘rganish dolzarb mavzu hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishimiz mavzusining o‘rganish darajasi: Ushbu mavzu asosan rus tarixchi olimlari A.Deberel, L.Zubok, N.Kryukallar tomonidan o‘rganilgan. Shuningdek 1 , foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatida ko‘rsatilgan darslik va qo‘llanmalarda ham bu davlat tarixi aks ettirilgan. Bitiruv malaka ishi mavzusining maqsadi: Argentina davlatining mustaqillikka erishishi va taraqqiy etishini ilmiy manbalar va adabiyotlar asosida o‘rganishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: – Lotin Amerikasida mustaqil davlatlar. – Argentining tashkil topishini tadqiq etish. – Argentining ijtimoiy, iqtisodiy ahvolini ko‘rsatish – AQSH ning Lotin Amerikasi qit’asida hukmronligi sabablarini ochib berish. – XIX asr oxiridagi islohatlar va ularning natijalarini tavsiflash – Hindularni talash va pomeshchik yer egaligini kuchayishini yoritib berish. – Qishloq xo‘jaligi va sanoatni o‘ sish sur’atlarini tavsiflash – Ishchilar harakati sabablarini ko‘rsatish – Argentina 1-jahon urushi arafasidagi ahvolini bayon qilish 1 Деберел А. История Южний Америки. М., 1989. Зубок Л.И. Империалисти ч еская политика США и Южний Америки. М., 1992. Крюков Н.А. Аргентина. М., 1971 2

Tadqiqotning ilmiy yangiligi shuki, ushbu mavzu ilk marotaba malakaviy ish sifatida o‘rganildi, kelajakda bu mavzuni kengroq va chuqurroq o‘rganib, undan o‘rta va (ilmiy) oliy ta’lim jarayonida amaliy mashg‘ulotlarda, referatlar yozish, kurs ishlarida foydalanish mumkin. Tadqiqotni xronologik sanasi – XVII asrning o‘rtalaridan to XX asr boshlarigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bitiruv malakaviy ishimizning uslubiy (metodologik) asoslari sifatida prezident I.A.Karimovning asarlaridan foydalanildi, shuningdek Argentina tarixiga oid manbalar va adabiyotlar ushbu bitiruv malakaviy ishimizga asos bo‘lib xizmat qildi. Jumladan, Prezidentimizning: “Hozirgi yoshlarda va kelgusi avlodda o‘z davlati, xalqining tarixini shak-shubhasiz bilish bilan bir qatorda jahon tarixi va madaniyati yutuqlarini chuqur o‘rganish zarurligini tushunish va anglash hissini tarbiyalash lozim”, – deb aytgan so‘zlari ushbu bitiruv malakaviy ishimiz mavzusini o‘rganishda dasturi amal bo‘ldi 2 . 2 Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., “O‘zbekiston”, 1997, 109-bet. 3

I BOB. ARGENTINANING MUSTAQILLIK UCHUN KURASHI VA ISTIQLOLGA ERISHUVI 1.1. Lotin amerikasida mustaqil davlatlar – Argentinaning tashkil topishi. Ispaniyaning Amerika qit’asidagi mustamlakalari juda katta hududlarni tashkil etgan. Ular G‘arbiy Luizianani, Florida, Meksika, Vest-Indiya orollari, Markaziy Amerika va Janubiy Amerikaning deyarli yarmini bosib olganlar, Janubiy Amerikaning hozirgi Braziliya hududi Portugaliya tomonidan istilo etilgan edi. Bu yerdagi tub aholi ispanlar va portugallar bilan bir qatorda hindular (tub aholi), Afrikadan olib kelingan negrlar va mulatlar (negrlar bilan yevropaliklarning avlodlari), metislar (boshqa xalqlarning avlodlari) va kreollan (ispanlar va mahalliy aholi avlodlari) dan iborat bo‘lgan. Ispanlar kelib joylashib mustamlakaga aylantirilgan Janubiy Amerika hududi La Plata (ispancha – kumush yer) deb atalgan. Ispanlar o‘zlari istilo qilgan mamlakatlarda shu jumladan La Plata – Argentinada ham plantatsiya qulchiligi tizimi asosidagi mustamlakachilik rejimini o‘rnatganlar. Bu yerlardagi yer osti va usti boyliklarini ayovsiz talaganlar. Mustamlakachilarning bu talonchiligi va bosqinchiligi, qullar savdoasi, butun boshliq qabilalarni qirib tashlash, mahalliy aholi va xalq ommasini shafqatsiz va quldorlarcha ekspluatasiya qilish bilan qo‘shilib ketgan. Ispanlar dangal zo‘ravonlik va zulm yo‘li bilan mustamlakalardan behisob boyliklarni tortib olganlar. Ammo keyinchalik bu boyliklar Ispaniya qo‘lidan chiqib undan ham kuchliroq bo‘lgan Amerika Qo‘shma Shtatlari qo‘liga o‘tib ketgan. Ispan ma’murlari o‘z mustamlakalarida, shu jumladan, Argentinada ham sanoat va qishloq xo‘jaligining rivojlanishiga to‘sqinlik qilib kelganlar. Ular o‘z mustamlakalarini asosan, xom-ashyo bazasiga, o‘z tovarlarini sotadigan bozorlariga aylantirib, mahalliy aholini shafqatsiz talaganlar. Masalan, Argentinaning chet davlatlar bilan har qanday aloqalari va hatto savdosi ham faqat ispan ma’murlari tomonidan amalga oshirilgan. Mustamlakachilarning 4

bunday vahshiyona siyosati tub aholining ham va ular bilan ispanlarning avlodi bo‘lmish kreollarning qattiq noroziligiga sabab bo‘ldi. Kreollar garchi ma’lum mol-mulk, yerlarga ega bo‘lsalarda boshqaruv va davlat ishlariga juda kam aralasha olardilar, ular deyarli hokimiyatni boshqarish ishlarga yaqinlashtirilmaganlar. Mustamlakachilik rejimidan norozi bo‘lgan kreollarda mustaqillikka intilish hislari uyg‘ona boshlagan va ular turli yo‘llar bilan ispanlarga qarshi kurash yo‘liga o‘tganlar. Shunday qilib, Argentinadagi, umuman butun Amerikadagi ozodlik kurashining boshida aynan ana shu ispanlar va mahalliy aholi avlodlari – kreollar turganlar. XVIII asr oxirida Shimoliy Amerikada olib borilgan mustaqillik uchun kurash va Fransiyada bo‘lib o‘tgan 1789-1794-yillardagi burjua inqilobi ta’sirida ispan mustamlakalarida, jumladan, Argentinada ham bosqinchilarga qarshi xalq harakati kuchaydi. Ana shu harakat, ozodlik kurashi boshida kreollardan kelib chiqqan zodagonlarning vakillari turdilar. Yevropa va shimoliy Amerika qit’asidagi mustaqillik kurashi Janubiy Yevropa va shimoliy Amerika qit’asidagi mustaqillik kurashiga sabab bo‘ldi. Krollarning asosiy maqsadlari, Ispaniya Amerikasidagi boshqaruv tizimini qo‘lga olish bo‘lgan, ular xalq harakatini qo‘llash va ularga yetkachilik qilish orqali bu rejalarini amalga oshirganlar, ya’ni mahalliy hukmronlarga aylanganlar. Ular boshqa mamlakatlar bilan savdo- sotiq erkinlik berilishini hamda mustamlakalarda sanoat va qishloq xo‘jaligining rivojlanishiga to‘sqinlik qiluvchi cheklashlarni bekor qilishni talab qildilar. Mustaqillik uchun kurashuvchilarning ba’zilari respublikachilik qarashlaridagi kishilar edilar, ammo ular, hatto eng ilg‘or yetakchilar hm ko‘pincha hindular va negrlar ommasiga tayanmay, balki Janubiy Amerika bilan erkin savdo olib borishdan manfaatdor bo‘lgan asosan Angliya va Fransiyadan yordam olishdan umidvor edilar. Kreollar va ular orasidan chiqqan pomeshchiklar xalq ommasining ispanlarga qarshi chiqishlaridan ham qo‘rqardilar, chunki xalq ommasining bu ozodlik harakati pomeshchiklar zulmiga qarshi kurashga aylanib ketishi mumkin edi. 5

Ispaniya mustamlakalarining mustaqillik uchun urush boshlashi arafasida feodal absolyutik Ispaniyasi chuqur inqirozni boshidan kechirayotgan edi. Trafalgar jangida ispanlarning inglizlardan mag‘lubiyati Ispaniyaning Latin, Amerikasidagi hukmronligiga qattiq zarba yetkazdi, bu janga butun boshliq ispan harbiy flot butkul yo‘q bo‘ldi. Bundan tashqari, 1808-yila Napoleon qo‘shinlarining Ispaniyaga bostirib kirishi, Lotin Amerikasidagi ispan mustamlakalarida mustaqillik uchun kurashga turtki bo‘lid. Milliy-ozodlik harakatning arboblari mustamlakachilik rejimini tugatishga ochiqdan-ochiq harakat boshladilar. Bu harakat Argentinada ham boshlanib ketdi. Ispaniya mustamlakalariga qarshi mustaqillik urushi ikki davrga bo‘linadi. Birinchi davr – 1810-1815-yillar bo‘lib hisoblanadi. Bu davrda Argentina asosan o‘zining rasmiy mustaqilligiga erishgan edi. 1810-yilda La-Plata Vitse qirolligi (hozirgi Argentina) da, (shuni ta’kidlaymizki, bu qirollikka o‘sha paytda hozirgi Paragvay, Urugvay, Voliviya hududlari ham kirgan edi) ozodlik kurashi boshlandi. Buyenos-Ayres kreollari harbiy ittifoqdan iborat hukumatini ya’ni xunta tuzdilar. Kreollar harbiylar hukumatiga tayanib Ispanlarga itoat etmay qo‘ydilar. Biroq bu hukumat Buyenos-Ayres Argentina manfaatlarini ko‘zlab boshqa hududlarni huquqlarini kamsitdi. Natijada Paragvay hamda Urugvay, Buyenos-Ayres hukumatini tan olmay, bo‘ysunmay qo‘ydilar va ular o‘rtasida qarama-qarshilik paydo bo‘lib milliy mustaqillik harakatida parokandalik xavfi, paydo bo‘ldi 3 . Ana shunday bir sharoitdi asli kelib chiqishi kreollardan bo‘lgan harbiy qo‘mondon general San Martin, Simon Boliver kabi vatanparvarlar tarix maydoniga chiqdilar va o‘z xalqlari o‘rtasidagi nifoqlarni bartaraf etib, xalq ommasini mustamlakachilarga qarshi kurashga birlashtirib, butun Lotin Amerikasiga ozod va mustaqil davlatlarga asos soldilar. Mustaqillik urushining ikkinchi davri (1816-1826) da La-Plata provisiyalari (Argentina) mustaqillikka erishdi, ya’ni 1816-yilda Argentina 3 Yangi tarix. 2-t., T., “O‘qituvchi” 1968, 295-299-betlar 6

mustaqil deb e’lon qilindi. Bu urush butun Janubiy Amerikani qamrab oldi. General San Martin And tog‘larining to‘rt ming metrli baland cho‘qqilaridan o‘tib, 1817-yilda Sant Yagoni ozod qildi. Shunday qilib Chili ispanlardan ozod qilindi va mustaqil bo‘ldi. Keyinchalik San-Martin perulik kreollarning qo‘zg‘olonini eshitib, ularning iltimosiga ko‘ra yordamga etib kelib Peruni ham ozod qildi. 1821 yil Peru ham mustaqil deb e’lon qilindi. Shuning uchun general San Martin argentinaliklar bilan birga nerulinli va chililiklarning ham xalaskori hisoblanadi. Lotin Amerikasi xalqlari atamasi bugungi kunda Kanada va AQShdan tashqari Amerika qit’asini egallagan barcha mamlakatlarga tegishli bo‘lib ispan, portugal tillarida so‘zlashuvchi xalqlarni nazarda tutadi. Qadimgi Rimda lotin tili asosiy til bo‘lib keyinchalik undan yuqorida nomlari keltirilgan tillar vujudga kelgan. Lotin Amerikasi xalqlarining kelib chiqishida Yevropaliklar, Hindular va afrikaliklar (Zanjilar) hal qiluvchi rol o‘ynaganlar. Ular o‘rtasida xristian dinining katolik mazxabi keng tarqalgandi. Yangi davr boshlangan paytda Vest-Indiya, Markaziy va Janubiy Amerikani deyarli hamma mamlakatlari Ispaniyaning mustamlakasi edi. Janubiy Amerikani yarmini egallagan Braziliyagina Portugaliyaning mustamlakasi edi. Vest-Indiyadagi katta Gaiti oroli 1804-yilgacha Fransiyaga qarashli edi. Gaiti ordini Kolumb kashf etgan bo‘lib u shu yerda Yevropaliklarning Amerikadagi birinchi mustamlakasiga asos solgan edi. So‘ngra bu orolga fransuz qaroqchilari o‘rnashib olib shu yerdan savdo kemalariga hujum qilar edilar. Keyinchalik orol Fransiyaga o‘tdi. Mahalliy hindularning ko‘pchiligi kasallikka chalinib nobud bo‘ldi hamda Vest-Indiyaning boshqa orollaridagi mahalliy aholi kabi qirib tashlandi. Shu sababli Gaitidagi shakarqamish Afrikadan qora tanli qullar keltirildi. XVIII asr oxiriga kelib Gaitidagi fransuz yerlarida 400 mingdan ko‘proq qora tanli qul bor edi. Ular o‘z mehnatlari bilan plantatorlar boyligini ko‘paytirar edilar. Qullar tez-tez qo‘zg‘alon ko‘tarib turar edilar. 1791 yilda boshlangan katta qo‘zg‘alon qullarning tarixida ilk bor g‘alaba qozonishi edi. Qullar 7

hokimiyatni qo‘lga olib o‘zlarining kichik bo‘lsada mustaqil davlatlarini barpo etdilar. Qullar va oq tanli kambag‘allarning birgalikdagi harakatlari muvaffaqiyat garovi bo‘ldi. Gussen-Levertyur boshchiligidagi qo‘zg‘alon g‘alaba bilan tugadi. U qullar ozod etilganligi va plantatorlardan tortib olingan yerlar ularga berilishini e’lon qildi. Bir necha yildan so‘ng Napaleon Bonapart buyrug‘iga binoan Gaitiga fransuz qo‘shinlari yetib keldi. Gussen asir olinib Fransiyaga jo‘natildi va qamoqxonada vafot etdi. Ammo Fransiyaliklarni gaitiliklar haydab yubordilar va 1804-yilda mustaqillikni qo‘lga kiritdilar 4 . Orolda Gaiti Respublikasi tuzildi. Keyinchalik orolning Sharqiy qismi Gaiti Respublikasidan ajralib chiqib mustaqil davlatga aylandi. Nisbatan rivojlangan madaniyatga ega bo‘lgan hindu xalqlaridan Meksikadagi asteklar va Janubiy Amerikadagi inklar uzoq vaqt davomida ispanlarga qarshilik ko‘rsatdilar. Ko‘p hindular halok bo‘ldi. Endilikda Lotin Amerikasi aholisining katta qismini hindular hamda ular bilan oq tanlilarning avlodi – metislar tashkil etadi 5 . Hindularga nisbatan Yevropaliklarning haddan tashqari zo‘ravonliklar qilishlari, ularning boyliklarini talon-taroj qilishlari ular o‘rtasida norozilikni nihoyatda kuchaytirib yubordi. Xonavayron bo‘lgan dvoryanlar, savdogarlar va boylik izlovchilar oltin, kumush payida Markaziy va Janubiy Amerika mamlakatlariga yopirilib keldilar. Ispan va Portugal istilochilari mavjud oltin, kumush va qimmatbaho tosh zaxiralarini bosib olgach kumush, oltin va olmos konlariga asos sola boshladilar. Dvoryanlar va cherkov mulozimlari eng yaxshi yerlarni qo‘lga olib shakarqamish kofe, tamaki ekinzorlarini barpo qildilar. Ular ot, qo‘y, qoramol boqa boshladilar. Yerdan mahrum bo‘lgan hindular yarim qaram mardikorlarga aylantirildi. Ularga katta o‘lpon solinar, ispan cherkov mulozimlari ularning ibodatxonalarini buzib, hindularni Xristian cherkovlari 4 Farmonov R va boshqalar. Jahon tarixi. T., 2004. 118-126-betlar. 5 Хрестоматия по новой источни. М., 1965, с. 131. 8

qurishga va shu dinga e’tiqod qilishga majbur etar edilar. Hindularning ko‘pchiligi qirilib ketganligi sababli mustamlakachilar Yamayka, Kuba, Braziliya ekinzorlarida ishlatish uchun Afrikadan negr qullar keltira boshladilar. XVIII asrda hindular ko‘p marta qo‘zg‘alon ko‘tardilar. Ularning sardori Tupak Amari 1781-yilda Peruda ispanlarga qarshi qo‘zg‘alonga boshchilik qildi, qullikni bekor qildi, ispan amaldorlarini haydab yubordi. Biroq mustamlakachilar deyarli qurollanmagan 60 ming hindularni tor-mor qildilar. Tupak Amarini ushlab tilini sug‘urdilar va itga bog‘lab tilka pora qildilar. Ispanlar Lotin Amerikasidan oltin, qand, shakar, paxta olib ketishar va u yerga sanoat mollari keltirib mustamlakalarda savdo-sotiq ma mahalliy sanoat rivojiga turtki berdilar. XVIII asrda Ispaniyaning Amerikadagi mustamlakalari ko‘p miqdorda teri va tuzlangan go‘shtni chetga chiqarib sotar, poyabzal, shisha, qurol, porox ishlab chiqarar, kichik kemalar qurar, gazlama to‘qir edilar. Shu bilan bir qatorda mustamlakalar iqtisodiy jihatdan rivojlangan sarvin mahalliy xalqning tobora ezilgani sari milliy ozodlik harakatlari ham kuchayib bordi. Ispaniyadan yuborilgan amaldorlar, general va zobitlar mustamlakalarda hukmronlik qilib ko‘p boylik jamg‘ardilar. Ular ispanlarning avvalgi avlodlari kreollarga mensimay qarar edilar. Kreollar orasida pomeshchiklar, savdogarlar, monarxlar va ruhoniylar hukmron tabaqa edilar. Ispan amaldorlari kreollarni oliy lavozimlarga yo‘latmas ular bilan takabburona muomala qilar edilar. Pomeshchik va savdogar kreollar Ispaniya xazinasiga to‘lanadigan og‘ir soliqlardan, mustamlakachi amaldorlarning beboshligidan va Ispaniya ma’murlari boshqa davlatlar bilan mustamlakalarning savdosini ta’qiqlab qo‘yganligidan bu esa ispan savdogarlarining o‘z mollari narxini o‘zboshimchalik bilan yashirishlariga imkon berishdan g‘azablanar edilar. XIX asr boshlarida mustamlakalarga yashirin yo‘l bilan ko‘p miqdorda ingliz mollari keltirildi. Angliya mustamlakalarda o‘z savdosi uchun Ispaniya hukmronligining yo‘q bo‘lishini hohlardi. Shu sababli kreol vatanparvarlar ingliz savdogarlarining madadiga umid bog‘lar edilar 6 . 6 Nasriddinov Q. Yangi tarix. Elektron variant. QDU. ARM. 9

Mustamlakachilik zulmi qishloq xo‘jaligi va savdo-sotiqni kengaytirish uchun Ispaniya hukmronligining yo‘q bo‘lishini hohlardi. Shu sababli mustamlakalarda mustaqil milliy davlatlar tuzishga intilish kuchaydi. Ispaniyaning mustamlakachilik zulmiga qarshi ozodlik harakatlari ko‘tarildi. Inkvizatsiyaning ta’qiblariga qaramay Ispaniyaning Amerikadadi mustamlakalariga fransuz ma’rifatparvarlarining inqilobiy asarlari kirib kela boshladi, kreollardan chiqqan ma’lumotli pomeshchiklar, ayniqsa harbiylar orasida ozodlik g‘oyalari keng tarqaldi. Mustamlakalarda burjuaziyaning hamkorligi tufayli kreol dvoryanlardan chiqqan inqilobchilar ozodlik harakatlariga boshchilik qildilar. O‘z navbatida yarim qaram dehqonlar pomeshchiklar bilan savdogar sudxo‘rlarning zulmidan ozod bo‘lib o‘zlari mehnat qilayotgan yerning yegasiga aylanishni orzu qilar edilar. Biroq pomeshchiklar, savdogarlar, cherkov mulozimlari o‘z chorbog‘larini va qullikni dehqonlar bilan hunarmandlarni o‘zlariga qaram holda saflab qolishni istar edilar. Shu sababli milliy ozodlik harakati ichida turli tabaqalar o‘rtasida turli yo‘nalishlar mavjud edi. Ammo ozodlik harakatining eng inqilobiy kuchlari hindular, metislar, ulardan chiqqan dehqonlar, hunarmandlar va ularni qo‘llab quvvatlaydigan ozod bo‘lishiga umid bog‘lagan negr qullar edi. 1810-yilda mustamlakalarda ommaviy qo‘zg‘alon boshlanib ketdi. Amerika xalqlari orasidan ozodlik uchun olib borilgan kurashlarda ko‘pgina ajoyib vatanparvarlar yetishib chiqdi. Meksika xalqi ozodlik kurashining shonli qahramonlari, kambag‘al dehqonlar qo‘zg‘alonlarining yo‘lboshchilari Migel Idalgo va Xose Morelosning nomlarini hozir ham hurmat bilan eslaydi. Qishloq ruhoniysi Idalgo hindular tilini bilardi. U 1810-yilda dehqonlar tabaqasiga mansub bo‘lgan hindular bilan metislarni mustaqillik uchun kurashga va o‘zlaridan tortib olingan yerlarni qaytarib olishga chaqirdi. Hindular uni 10

nihoyatda hurmat qilardi. Idalgo ham doimo ular bilan birga edi. Qo‘zg‘alon ko‘targan hindular va metislardan butun bir armiya tuzildi. Qo‘zg‘alon mamlakatning katta qismiga yog‘ildi. Idalgo quldorlarga o‘zlarining hamma qullarini 10 kun ichida ozod qilishni buyurdi. Hindu jamoalari mustamlakachi ma’murlarga to‘lab kelgan o‘lponni bekor qildi. Ispaniya ma’murlari Idalgoga taslim bo‘lishni taklif qildilar va uni kechirishini va’da berdilar. “Kechirish, - deb javob qaytardi Idalgo – vatan himoyachilariga emas balki jinoyatchilarga kerak” 7 . Ispaniyaning mustamlakachi qo‘shinlari Idalgo lashkarlarini qirib tashladilar. Idalgoning o‘zi asir olindi. 1811-yilda otib tashlandi. Uning kallasini temir qafasga solib hammaga ko‘rinadigan joyga osib qo‘ydilar. Idalgoning eng yaqin safdoshi duradgorning o‘g‘li Morelos uning ishini davom ettirdi. Morelos qishloq ruhoniysi edi. Morelos yirik pomeshchiklarning yerlarini tortib oldi, qullik yo‘q qilinganini tasdiqladi, qiynoqlarni bekor qildi. Hindularning tortib olin g an yerlarini qaytarib berishni talab qildi. U aholining ayniqsa hindular bilan negrlarning ahvolini yaxshilash uchun qattiq kurashdi. Morelosning 40 ming hindu qo‘lladi, uning qo‘shinlari safida bir necha ming neg r bor edi. Biroq Ispaniyaning muntazam qo‘shinlari yirik pomoshchiklarni o‘z tarafiga og‘dirib olib qo‘zg‘alonchilarni tor-mor etdilar va Morelosni otib tashladilar. Uzoq olib borilgan kurashlardan so‘ng Meksika xalqi 1821-yilda mustaqillikni qo‘lga kiritdi. Keyinchalik Meksikani respublika deb e’lon qilindi. Simon Boliver Janubiy Amerika xalqlarining eng mashhur qahramoni hisoblanadi. U Venesuyelalik badavlat kreol pomeshchik va savdogar oilasida tug‘ildi. Juda yaxshi ma’lumot oldi. Yevropa bo‘ylab ko‘p safar qildi. Volter, Russo asarlarini qiziqib o‘qidi. 7 Nasriddinov Q. Yangi tarix. Elektron variant. QDU. ARM . 2009. 11

Simon Boliver Venesuyelada ozodlik armiyasini tuzdi. Ispan qo‘shinlariga qarshi janglardagi muvaffaqiyati uchun general unvoni va xalaskor degan faxriy nom oldi. Boliver birgina kreollarnigina emas hindular, negrlarni ham ozodlik kurishga otlantirdi. Qora tanli qullarning bir qismini o‘z qo‘shinlariga jalb etdi. Hindu dehqonlarga urush tamom bo‘lishi bilan, yor va’da qildi. Qulliq bekor qilinganini e’lon qildi. Boliver Yevropaning ilg‘or jamoatchiligiga murojaat qilib yordam so‘radi. Uning davatiga binoan mustamlakachilikka qarshi kurashish uchun irlandlar, inglizlar, nemislar, italyanlar, polyaklar, ruslar Boliver huzuriga keldilar. 1819-yilda Venesuyela mustaqil deb e’lon qilindi. O‘sha yili Boliver qo‘shinlari And tog‘larining cho‘qqilaridan o‘tib katta viloyat – Yangi Grenadaning ispanlardan ozod bo‘lishiga yordam so‘rab qo‘lini cho‘zdi. Boliver boshchiligidagi qo‘shin nihoyatda matonat, qahramonlik ko‘rsatdi. Ular tog‘lar, o‘rmonlar, timsohlar to‘la daryolardan o‘tdilar, jangchilar tepasida baland tog‘larda qor yog‘ib turar havo yetishmasligidan odamlar hushidan ketar, jarlarga tushib ketar edi. Bunday qiyinchiliklarga qaramay Simon Boliver qo‘mondonligidagi qo‘zg‘alonchilar ispan qo‘shini ustidan g‘alaba qozondilar. Yangi Grenada Venesuyela bilan birlashdi va Boliver birlashgan respublika – Buyuk Kolumbiya Prezidenti bo‘ldi. U aholining ayniqsa hindular bilan negrlarning ahvolini yaxshilash uchun qattiq kurashdi. Morelosning 40 ming hindu qo‘lladi, uning qo‘shinlari safida bir necha ming neg r bor edi. Biroq Ispaniyaning muntazam qo‘shinlari yirik pomoshchiklarni o‘z tarafiga og‘dirib olib qo‘zg‘alonchilarni tor-mor etdilar va Morelosni otib tashladilar. Boliver mamlakatda bir qancha islohotlar o‘tkazdi. Hindulardan olinadigan o‘lponni bekor qildi, yirik pomeshchiklarning yerlarini musodara qilishga qaratilgan qonun loyihasini ishlab chiqdi. Ammo bu tadbir boylarning qarshiligiga duch kelib amalga oshmay qoldi. Boliver Ispaniyadan ozod qilingan barcha Amerika yerlarini birlashtirishni orzu qilar edi. U hatto AQShni 12

kelgusida lotin Amerikasi mustamlakalariga rahna solishini ko‘ra bildi va AQShning bosqinchilik rejalaridan ogohlantirib, shunday deb yozdi: “Shimoldagi amerikaliklar biz uchun ajnabiylardir. Shu sababli men bizning amerikacha ishlarimizni tartibga solish uchun ularni mamlakatimizga taklif etishga hech qachon rozi bo‘lmayman”. Xose Pan Martin qo‘mondonligidagi qo‘shinlari Argentinani ozod qildi. So‘ngra bir qancha qo‘shin And tog‘laridan o‘tib Chili bilan Peruning ham ozod bo‘lishiga yordam berdi 8 . 1822-yilda Braziliya Portugaliyadan ajralib chiqdi. 1824-yilda Boliver armiyasi Ayakucho yassi tog‘ligida Peruni mustaqillikdan mahrum qilmoqchi bo‘lgan ispan qo‘shinlarini tor-mor etdi. Peru uzil-kesil Ispaniya zulmidan ozod bo‘ldi. 1825-yil yangi respublika – Boliver barpo etildi. Bu davlat mustamlakachilikka qarshi kurashda katta xizmatlar ko‘rsatgan Boliver nomi bilan shunday atala boshladi. Bu mustamlakalarda (Braziliyadan tashqari barchasida) respublika tuzumini o‘rnatildi, ba’zilarda qullik tugatildi. Shu bilan birga ko‘p dehqonlar yer ololmadi. Katta yer egaliklari – latifundiyalar hali saqlanib qoldi, iqtisodiy qoloqlikka barham berilmadi. Mustamlakachilar zulmidan ozod bo‘lgan Janubiy Amerika mamlakatlarida yuz bergan muhim voqealar: 1791-1804-yillar qora tanli qullarning Gaiti orolidagi qo‘zg‘alonlari va mustaqillikning qo‘lga kiritilishi. 1819-yili – Yangi Grenada (endi u Kolumbiya deb ataladi) o‘zining birinchi mustaqilligini e’lon qildi. 1821-yil – Meksika va Peru o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritdi. 1822-yil – Braziliya Portugaliyadan ajralib chiqdi. 1822-yil – Ekvador mustaqillikni qo‘lga kiritdi. 1825-yil – Boliviya o‘z mustaqilligini e’lon qildi. 8 Христофоров Л.С. Генерал Сан-Мартин. М., 1970, с. 173. 13

1830-yilga kelib Janubiy Amerikaning barcha xalqlari Yevropa mustamlakachilari hukmronligidan ozod bo‘ldilar. Shunday qilib, lotin Amerikasidagi mustaqillik uchun bo‘lgan urushlar yakunlandi. Ispan zulmi ag‘darib tashlandi va bir qancha yangi mustaqil milliy davlatlar vujudga keldi. “Lotin Amerikasidagi mustaqil davlatlar – Argentinaning tashkil topishi” sarlavhali birinchi faslni yakunlar ekanmiz, qit’adagi qator ilk mustaqil davlatlar – Gaiti (1804), Kolumbiya (1819), Argentina (1816), Meksika va Peru (1821), Braziliya (1822), Ekvador (1822), Boliviya (1825) kabi davlatlar paydo bo‘ldi, shular qatorida biz bitiruv malakaviy ishimizda mavzu qilib olgan Argentina ham bor edi. Shuni alohida qayd etamizki, malakaviy ishimiz mavzusini tadqiq etish jarayonida materiallarni o‘rganib amerikaliklar ham boshqa xalqlar singari ozodlikni osonlik bilan qo‘lga kiritmaganlar. Jumladan Argentinaliklar general Xose San-Martin, Venesuyelaliklar Simon Boliver kabi vatanparvarlar atrofiga birlashib kurashdilar va mustaqillikka erishdilar. Argentinadagi mustaqillik urushi 1810-yildan to 1826-yilgacha davom etgan bo‘lib, u ikki asosiy davrga bo‘linadi. Birinchi davr – 1810-1816-yillar, ikkinchi davr – 1816-1826-yillar. Birinchi davrda Irollar ya’ni ispan bosqinchilarining avlodlari (M.Bolgirano va X.San Martin) boshchiligida kurash olib borib, mustaqillikni qo‘lga kiritganlar. Ammo mustamlakachilarni batamom tor-mor keltirish uchun yana o‘n yil kurash olib borishga to‘g‘ri kelgan. Bu davrda asosan kolonistlarning qolgan-qutganlari juda qattiq qarshilik ko‘rsatganlar. Boshqa joylardan yollanma askarlar olib kelib general Xose San Martin boshchiligidagi ozodlik armiyasiga qarshi qo‘yganlar. Argentinaning markaziy qismi La-Plata uchun shiddatli janglar bo‘lib o‘tgan. Shimoliy viloyatlar Salto va Kordovani ozod qilish ham oson kechmagan. Janubda Puyerto-Deseado, Soyenta-Krus, Rio-Galegos kabi shaharlar muhim portlar bo‘lib, bu joylarni egallanishi to 1826-yilga qadar cho‘zilgan. Shunday qilib Argentina rasman 1816-yilda mustaqillikni qo‘lga kiritgan bo‘lsada, davlat hududlarini to‘la ozod qilish 1826-yilda tugallangan. 14

1.2. Argentinaning ijtimoiy, iqtisodiy ahvoli 15

1870 yilda Argentinaning katta hududida hammasi bo‘lib 2 mln aholi yashardi. Uzoq davom etgan ichki kurash, Paragvay bilan olib borilgan vayronagarchilik urushi (1870 yil martida) endigina tugagan mamlakat xarob holda edi. 1871 yilning boshida Argentinada sariq, bezgak epidemiyasi tarqaldi, tanijada Buyenos-Ayresning o‘zida 13.000 kishi o‘ldi, iqtisodiy hayot deyarli to‘xtab qoldi. Federalistlar (viloyatlarga keng muxtoriyat berish tarafdorlari) ning liberal doirasi vakili bo‘lgan Sarmento hukumati (1868-1874) ichki ahvolni barqarorlashtirishda katta muvaffaqiyatlarga erishdi. 1872-yilda Buyenos- Ayresda milliy bank ochilishiga sharoit yaratdi. Sarmento prezidentligi davrida Argentinaga 300.000 kishi ko‘chib kelgan edi. Yevropadan kelgan kolonistlar imtiyozli shartlar bilan davlatdan yer olardilar. Uning davrida ko‘plab shaharlar, yo‘llar qurilib, kengaytirildi, maorif va fan tez rivojlana boshladi. 1873-yilda Argentinaga fuqarolik kodeksi qabul qilinib shu vaqtgacha sud muassasalarida hukm surib kelgan o‘zboshimchalik va tartibsizliklarga chek qo‘yildi. Cherkovning maorif va madaniyat sohasidagi ta’siri ham cheklab qo‘yildi. Katolik maktablarining ko‘pi yopildi. Ularning o‘rniga dunyoviy maktablar ochildi. Buyenos-Ayresda piyoda askarlar va harbiy dengiz maktabi ochilib harbiy ta’limga asos solindi. Yevropadan kelgan kolonistlar imtiyozli shartlar bilan davlatdan yer olardilar. Uning davrida ko‘plab shaharlar, yo‘llar qurilib, kengaytirildi, maorif va fan tez rivojlana boshladi. 1873-yilda Argentinaga fuqarolik kodeksi qabul qilinib shu vaqtgacha sud muassasalarida hukm surib kelgan o‘zboshimchalik va tartibsizliklarga chek qo‘yildi. Cherkovning maorif va madaniyat sohasidagi ta’siri ham cheklab qo‘yildi. Sarmentoning izdoshlari bo‘lgan prezidentlar – Adelyaneda (1874-1880), Roka (1880-1886) va Xuares (1886-1890) davrida reaksion kuchlar yana bosh ko‘tarib chiqdilar 9 . Hatto Adelyaneda hukumatiga ta’sir o‘tkazib uni o‘zlariga 9 Lafasov M va boshqalar. Jahon tarixi. T., 2004, 110-112-betlar. 16

bo‘ysundirdilar. Roka esa hokimiyatni pomeshchiklar manfaatini ko‘zlab boshqardi va ikki marta prezidentlikka saylandi. Uning davri davlat yerlarini talon- taroj qilish, tub aholi bo‘lgan hindularni shavqatsizlik bilan qirish va ularning yerlarini tortib olish davri bo‘ldi. 1876-yili immigratsiya va kolonizatsiya to‘g‘risida qonun qabul qilindi. Qonunga ko‘ra hali aholi band qilmagan davlat yerlari 80 gektardan oshmaydigan uchastkalarga bo‘linib, monopolistlarga sotiladigan bo‘ldi. Bundan faqat katta puldorlar foydalandilar va yerlarni arzonga sotib olib chorvachilik xo‘jaliklari tashkil etdilar. Hindularni yerlaridan haydab ularni butunlay qirish jarayoni avj oldi. Hukumat hindularga qarshi 1872, 1878, 1879 va 1886-yillarda katta harbiy ekspeditsiyalar yubordi. Hindularning hosildor yerlari tortib olinib zobitlar va askarlarga bepul bo‘lib berildi. Askarlar o‘z yerlarini boylarga sotardilar. Mamlakatda tovar dehqonchiligi va chorvachiligi nihoyatda tez rivojlandi. 1870-yilda ekin maydonlari 1 mln gektarga yetmagan bo‘lsa, 1895-yilda 4,9 mln gektarga, 1908-yilda esa 16,3 mln gektarga yetdi. Argentina 1875-yilda chetdan bug‘don sotib olishni to‘xtatdi. 90-yillarda esa bug‘doy eksport qilish bo‘yicha dunyoda eng yirik davlatga aylandi. Yevropadan kelgan kolonistlar imtiyozli shartlar bilan davlatdan yer olardilar. Uning davrida ko‘plab shaharlar, yo‘llar qurilib, kengaytirildi, maorif va fan tez rivojlana boshladi. 1873-yilda Argentinaga fuqarolik kodeksi qabul qilinib shu vaqtgacha sud muassasalarida hukm surib kelgan o‘zboshimchalik va tartibsizliklarga chek qo‘yildi. Cherkovning maorif va madaniyat sohasidagi ta’siri ham cheklab qo‘yildi. Chorvachilik va qishloq xo‘jaligi hamma sohalarda tez rivojlandi. Go‘sht eksport qilish yil sayin o‘sdi. 1895-yilda 21,7 mln 1908-yilda qariyb 30 mln bosh qoramol bor edi. Qo‘ylar soni 1870-yili 40 mln bo‘lgan bo‘lsa, 1895- yilga kelib 78 mln dan oshdi 10 . 10 Yangi tarix. III t., T., “O‘qituvchi”, 1969, 160-170-betlar. 17

Latin Amerikasi mamlakatlarining delegatlari AQSH dan qo‘rqqanligi va unda ishonchsizlik ko‘zi bilan qaraganligidan, AQSH ning Amerika davlatlari tamojniya uniyasini tuzishga qaratilgan harakati behuda ketdi. O‘zaro qulayliklar tug‘dirish masalasida ham umumiy bitimga kelinmadi. Go‘sht va don yetishtirishning o‘sishi bilan birga oziq-ovqat sanoatining yangi tarmoqlari – q and, vino, spirt ishlab chiqaradigan tarmoqlar paydo bo‘ldi. Fabrikalar 2 tadan 10 tagacha ishchi bo‘lgan yarim hustar korxonalar edi. 1887- yilda Buyenos-Ayresda 42-321 ishchiga ega bo‘lgan 10.349 fabrika mavjud edi. 1895-yili fabrikalar soni 8.439 taga yetdi. Ishchilar soni 73 ming kishiga yetib fabrikalar yirik korxonalarga aylantirildi. Argentina aholisi immigrantlar hisobiga ko‘paydi. 1870-yildan 1900- yilgacha yilgacha mamlakatga 2 mln dan ortiq kishi ko‘chib keldi. 1889-1890- yillarda qimmatchilik va mehnat sharoitining og‘irligi tufayli port ishchilari, temir yo‘lchilar, novvoylar, duradgorlar va boshqa ishchilar ish tashladilar. Namoyishchilar 8 soatlik ish kunini talab qildilar. 1895-yilda sotsialistik partiya tuzildi. Partiya 8 soatlik ish kunini diniy ta’limni bekor qilish, kasaba uyushmalarni birlashtirish va namoyishlarga ruxsat uchun kurash olib bordi. 18 yoshga to‘lgan erkak fuqarolarga (ruhoniy va harbiylardan tashqari) umumiy saylov huquqini berish to‘g‘risida qonun chiqardi. Iqtisodiy jihatdan Argentina urush arafasida Lotin Amerikadagi eng ilg‘or davlat edi. Urush yillarida Argentina betaraflikka rioya qilib dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarini eksport qiluvchi yirik mamlakat bo‘lib qoldi. Bug‘doy eksport qilish yiliga 15-20 mln sentnerga yetdi. Makkajo‘xori eksport qilish bo‘yicha dunyoda birinchi o‘rinni egalladi. Argentinadan Yevropaga ko‘plab go‘sht va go‘sht mahsulotlari yetkazib berilar edi. To‘qimachilik, oyna, sement, metall ishlovchi va kemasozlik sanoatlari tez rivojlandi. Angliyaning 1914-yilda Argentinani tashqi savdosi ingliz monopoliyasi nazoratida edi. Angliyaning Argentinaga qo‘ygan kapitali qariyb 1,5 mln dollarga yetdi. Yevropadan kelgan kolonistlar imtiyozli shartlar bilan 18

davlatdan yer olardilar. Uning davrida ko‘plab shaharlar, yo‘llar qurilib, kengaytirildi, maorif va fan tez rivojlana boshladi. 1873-yilda Argentinaga fuqarolik kodeksi qabul qilinib shu vaqtgacha sud muassasalarida hukm surib kelgan o‘zboshimchalik va tartibsizliklarga chek qo‘yildi. Cherkovning maorif va madaniyat sohasidagi ta’siri ham cheklab qo‘yildi. “Argentinaning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli” sarlavhali ikkinchi faslni yakunlar ekanmiz, quyidagi asosiy xulosalarga keldik: XIX asr so‘nggi choragida mamlakatda bo‘lib o‘tgan urushlar katta ijtimoiy-iqtisodiy qiyinchiliklar keltirib chiqargan, aholi soni kamayib ketgan va ikki millionga tushib qolgan. Hukumat inqirozi, xalq ommasining og‘ir ahvoli o‘sha davrning ayanch manzarasini ko‘rsatib beradi. Faqat prezident boshqaruviga o‘tilgach Sarmento hukumati islohotlari (bank, yer, maorif va fan, fuqarolik kodeksi va boshqa chora- tadbirlar) amalga oshirilgandan so‘ng mamlakatda ijobiy o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Angliyaning 1914-yilda Argentinani tashqi savdosi ingliz monopoliyasi nazoratida edi. Angliyaning Argentinaga qo‘ygan kapitali qariyb 1,5 mln dollarga yetdi. Yevropadan kelgan kolonistlar imtiyozli shartlar bilan davlatdan yer olardilar. Uning davrida ko‘plab shaharlar, yo‘llar qurilib, kengaytirildi, maorif va fan tez rivojlana boshladi. 1873-yilda Argentinaga fuqarolik kodeksi qabul qilinib shu vaqtgacha sud muassasalarida hukm surib kelgan o‘zboshimchalik va tartibsizliklarga chek qo‘yildi. Cherkovning maorif va madaniyat sohasidagi ta’siri ham cheklab qo‘yildi. Ammo AQSH ning butun Lotin Amerikasiga shu jumladan, Argentinaga kirib kelishi uning ichki ishlariga aralashib mamlakatning iqtisodiy qaramlikka duchor qilishi ham aynan shu davrda sodir bo‘lgan edi. Bu hol Argentinaning hozirgi ahvoliga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatmay qolmagan. Chunonchi, AQSH qanday bo‘lmasin bu o‘lkani o‘zining xom-ashyo manbasi va asosiy mahsulotlarini sotish uchun o‘zining bozoriga aylantirish siyosatini o‘tkazib kelganligidan Argentina garchi Lotin Amerikasidagi eng rivojlangan mamlakatlardan bo‘lsada sanoat uncha rivojlanmagan va bu sohada ishlab chiqarish samaralari nihoyatda kam. 19

Argentina sanoati asosan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlashga ixtisoslashgan. Yetakchi tarmoq – oziq-ovqat (go‘sht, yog‘, un, vinochilik, konserva, qand-shakar) sanoati, to‘qimachilik, charm-poyabzal tarmoqlari rivojlangan. 1.3. AQSH ning lotin Amerikasi qit’asida hukmronligi. XIX asr oxiriga borib AQSH kapitalistlari Meksika va Markaziy Amerika mamlakatlaridan anchagina manfaatdor bo‘lib qolgan edi. AQSH Lotin 20

Amerikasi mamlakatlarida hukmron bo‘lib olish uchun kurashib riyokorlik bilan hamma Amerika mamlakatlarini bitta degan ideyani propoganda qilib keldi. 1889-yilda AQSH davlat departamenti tashabbusi bilan Vashingtonda Birinchi pan amerika konferensiyasi bo‘ldi. Latin Amerikasi mamlakatlarining delegatlari AQSH dan qo‘rqqanligi va unda ishonchsizlik ko‘zi bilan qaraganligidan, AQSH ning Amerika davlatlari tamojniya uniyasini tuzishga qaratilgan harakati behuda ketdi. O‘zaro qulayliklar tug‘dirish masalasida ham umumiy bitimga kelinmadi. Birinchi panamerika konferensiyasining birdan-bir aniq natijasi shu bo‘ldiki, “Xalqaro Amerika respublikalari se’zdi” degan assosiatsiya tuzdi 11 . AQSH ning G‘arb kontinentidagi hamma mamlakatlar ustidan tanho hukmronlik qilishiga qaratilgan panamerikanizm, ya’ni AQSH monopoliyalarining imperiyalistik siyosati shu tariqa paydo bo‘ldi. Latin Amerikasi mamlakatlarining delegatlari AQSH dan qo‘rqqanligi va unda ishonchsizlik ko‘zi bilan qaraganligidan, AQSH ning Amerika davlatlari tamojniya uniyasini tuzishga qaratilgan harakati behuda ketdi. O‘zaro qulayliklar tug‘dirish masalasida ham umumiy bitimga kelinmadi. 80-yillarda Venesuyela bilan Britaniya Gvianasi o‘rtasidagi janjal juda kuchayib ketganda AQSH Monro doktrinasiga tayanib janjalni aniqlashda, uni hal etishda o‘zi vositachilik qilmoqchi bo‘lganligini Angliyaga taklif qildi. Bu janjalni hal qilish uchun har qancha urinilsa ham 1895-yilgacha hamma harakat behuda ketdi. 1895-yil 20-iyulda AQSH davlat sekretari Richard Olni Venesuyela to‘g‘risida Angliyaga juda qat’iy maktub yubordi. Olni AQShning bu janjalga aralashishga haqi bor deb qattiq turdi va Venesuyelа chegarasi masalasini “xolis arbit” hukmiga topshirish to‘g‘risida ma’lum bir qaror qabul qilishni Angliyadan talab qildi. Monro doktrinasining Olni tomonidan qilingan talqinining Lotin Amerikasi 11 Yangi tarix. III t., T., “O‘qituvchi”, 1969, 1 75 -17 6 -betlar. Yana: Зубок Л.И. Империалистическая политика США в Южной Америке. М., 1992. с. 149. 21

mamlakatlari uchun xavfi Angliya hukmron doiralarining niyatlaridan ham emas edi. Bu hol Markaziy va janubiy Amerika mamlakatlarida qattiq norozilikka sabab bo‘ldi. Angliya bilan diplomatik kurash yana bir necha yil davom qildi. Angliya Monro doktrinasini AQSH o‘z bilganicha kengaytirayapti va bu doktrina umuman xalqaro huquqning bir qismi emas deb hisobladi. Janubiy Afrikada krizis yetilib borishi Angliya bilan Germaniya o‘rtasidagi ziddiyatlar va Angliya bilan Rossiya o‘rtasida uzoq sharq masalasidagi antagonizmning kuchayishi munosabati bilan Angliya AQSH bilan do‘stona munosabatlarni mustahkamlashga intildi. Angliya Venesuyela chegaralari masalasini ko‘rib chiqishni xalqaro tribunalga topshirishga rozi bo‘ldi. Tribunalning ishi 1899 yilda kompromiss qaror qabul qilish bilan tamomlandi. Angliya Monro doktrinasini AQSH o‘z bilganicha kengaytirayapti va bu doktrina umuman xalqaro huquqning bir qismi emas deb hisobladi. Janubiy Afrikada krizis yetilib borishi Angliya bilan Germaniya o‘rtasidagi ziddiyatlar va Angliya bilan Rossiya o‘rtasida uzoq sharq masalasidagi antagonizmning kuchayishi munosabati bilan Angliya AQSH bilan do‘stona munosabatlarni mustahkamlashga intildi. Angliya Venesuyela chegaralari masalasini ko‘rib chiqishni xalqaro tribunalga topshirishga rozi bo‘ldi. Tribunalning ishi 1899 yilda kompromiss qaror qabul qilish bilan tamomlandi. AQSH reaksion doiralari Venesuyela janjali va Monro doktrinasi to‘g‘risidagi diskussiyadan harbiy dengiz flotini va mamlakat harbiy politsiya kuchlarini kuchaytirib olish uchun foydalandilar. XIX asr oxiriga kelib, AQSH kapitalistlari Lotin Amerikasi mamlakatlaridan, shu jumladan Argentinadan ham ancha manfaatdor bo‘lib qolgan edilar. AQSH Lotin Amerikasi mamlakatlarida hukmron bo‘lib olish uchun kurashib, riyokorlik bilan hamma Amerika mamlakatlarining manfaatlari bitta, degan g‘oyani ilgari surib keldi, 1889-yilda AQSH davlat departamenti tashabbusi bilan Vashingtonda Birinchi Panamerika konferensiyasi bo‘ldi. Lotin Amerikasining delegatlari AQSH dan qo‘rqqanligi va ularga ishonchsizlik ko‘zi 22

bilan qaraganligidan, AQSH ning Amerika davlatlari bojxona shartnomasini tuzishga qaratilgan harakati behuda ketdi. O‘zaro qulayliklar tug‘dirish masalasida ham umumiy bitimga kelinmadi. Birinchi panamerika konferensiyasining birdan-bir aniq natijasi shu bo‘ldiki, “Xalqaro Amerika respublikalari se’zdi” degan assotsiatsiya tuzildi. AQShning G‘arb qit’asidagi barcha mamlakatlar ustidan tanho hukmronlik qilishiga qaratilgan panamerikanizm, ya’ni AQSH monopoliyalarining hukmronlik siyosati shu tariqa paydo bo‘ldi. AQSH Monro doktrinasini qabul qilib, unga muvofiq Amerika qit’asidagi muammolarni o‘zi hal qilishi, bunga Yevropa davlatlari aralashmasligi siyosatini o‘tkaza boshladi. Masalan, Venesuyela bilan Britaniya Gvineyasi o‘rtasida janjal kelib chiqqan paytda Angliyaga bu masalani AQShning o‘zi hal qiladi deb ushbu mojaroni bartaraf etishda o‘zi vositachilik qilgan. 1895-yil 20 iyulda AQSH davlat kotibi Richard Olni Venesuyela to‘g‘risida Angliya juda qat’iy maktub yubordi va bu maktubda bu masalani hal qilishda “xolis arlitr” ga topshirish zarurligi ta’kidlangan edi. Monro doktrinasining Olni tomonidan qilingan talqinining xavfi Lotin Amerikasi mamlakatlari Angliya hukmron doiralarining niyatlaridan kam emas edi. Bu hol Markaziy va Janubiy Amerika mamlakatlarining, shu jumladan, Argentina davlatining ham qattiq noroziligiga sabab bo‘ldi 12 . Angliya va AQSH o‘rtasidagi bu diplomatik urush aslida har ikkala davlatning bu ulkan hudud (janubiy Amerika) ustidan hukmronlikni ta’minlash maqsadida bo‘lib o‘tdi. Janubiy Amerika mamlakatlari va xalqaro jamoatchilik va diplomatik o‘yinlarni to‘xtatishni talab qildilar. Nihoyat bu masala xalqaro tribunalga topshirildi. Xalqaro sud esa kelishuv qarorini e’lon qilib, Janubiy Amerika mamlakatlari foydasiga hukm chiqardi. “AQSH ning Lotin Amerikasidagi qit’asi hukmronligi” sarlavhali uchinchi faslni yakunlar ekanmiz quyidagi asosiy xulosalar kelib chiqdi. AQSH 12 Yangi tarix. III t., T., “O‘qituvchi”, 1969, 175-176-betlar 23

kapitalistlari Lotin Amerikasi mamlakatlari jumladan, Argentina davlatidan manfaatdor bo‘lib bu yerdagi bozorlar, xom-ashyo manbalarini egallab mamlakatni asoratga soldilar. Tengsiz shartnomalar tuzib, o‘zlarining foydalariga mos keladigan monopolistik tashkilotlarni vujudga keltirib Janubiy Amerika mamlakatlarini talon-taroj qildilar. Shu bilan bir qatorda bu hududga davogar bo‘lgan, Angliya, Fransiya kabi davlatlar bilan ularni surib chiqarish usun kurash olib bordilar, bu borada har qanday usulni, ham diplomatik, ham zo‘ravonlik, ham moliyaviy – dollar usullarini ham qo‘llab o‘z maqsadlariga erishishga harakat qildilar. II BOB. ARGENTINANING IJTIMOIY SIYOSIY TARAQQIYOTI. 2.1. XIX asr oxiridagi islohotlar va ularning natijalari 24

1870 yilda Argentinaning juda katta xududida hammasi bo‘lib 2 million kishi yashardi. Uzoq davom etgan ichki kurash, Paragvay bilan olib borilgan va endigina tugagan (1870 yil martida) vayronagarchilik urushi mamlakatni xarob qilgan edi. 1871 yil boshida Argentinada sariq bezgak epidemiyasi tarqaldi, buning natijasida Buyenos-Ayresda 13 ming kishi o‘ldi, shaharning iqtisodiy hayoti esa vaqtincha deyarli to‘xtab qoldi. Lekin shu davrga kelib siyosiy osoyishtalikka erishilganligi, ichki janjal va urushlarning tugaganligi mamlakat taraqqiyoti uchun qulay faktor bo‘ldi. Federalistlarning liberal doirasi vakili bo‘lgan Sarmento hukumati (1868- 1874) ichki ahvolni normallashtirishda katta muvaffaqiyatlarga erishji. Atoqli jamoat arbobi pedagog va publisist Sarmento milliy sanoat taraqqiyotini rag‘batlantirdi. U idora qilgan davrda 1871 yilda Kordova shahrida ichki iqtisodiy aloqalarni kengaytirishga yordam bergan birinchi milliy agrar sanoat ko‘rgazmasi o‘tkazildi. 1872 yilda Buyenos-Ayresda milliy bank ochildi. Sarmento hukumati Argentinaga immigrantlar kelishini rag‘batlantirdi. Yevropadan kelgan holonistlar imtiyozli shartlar bilan davlatdan yer olardilar. Sarmento prezidentlik qilgan davr ichida Argentinaga 300 mingga yaqin kishi ko‘chib kelgan edi 13 . Sarmento davrida shaharlar, yo‘llar qurish ancha kengaytirildi, maorif va ilm olish esa tezroq rivojlana boshladi. 1873-yilda Argentinada Fuqarolik kodeksi qabul qilinib u shu vaqtgacha sudlarda va muassasalarda hukm surib kelgan o‘zboshimchalik va tartibsizliklarga chek qo‘ydi. Cherkovning maorif qa madaniyat sohasidagi qudrati ham cheklab qo‘yildi. Xususiy katolik maktablarini ko‘pi yopib qo‘yildi va ular o‘rniga dunyoviy maktablar, kutubxonalar, kasalxonalar ochildi, Buyenos-Ayresda piyoda askarlar va harbiy dengiz maktabi ochildi. Bu bilan mamlakatda harbiy ta’limga asos solindi. “XIX asr oxiridagi islohotlar va ularning natijalari” sarlavhali to‘rtinchi faslni yakunlar ekanmiz, quyidagi asosiy xulosalarga keldik. 13 Yangi tarix. III t., T., 1969, 661-bet. Яна: Деберел А. История Южной Америки. М., 1989, с. 136 . 25

Argentinaning ancha kattagina hududida aholi nisbatan oz (2 mln) bo‘lib, bu mamlakatda olib borilgan ozodlik uchun kurashning ayanchli oqibatlaridan bir edi. Bundan tashqair urushlar davlatning iqtisodiy ijtimoiy ahvolini yomonlashtirdi va iqtisodiyotni vayron qildi. Kasalliklar juda ko‘p aholining (13000 kishi) yostig‘ini quritdi. Shuning uchun ham Argentina hukumati bu halokatli ahvoldan chiqish uchun islohotlar yo‘lini tutdi. Natijada qisqa davrda (1868-1874 y) mamlakatda ijobiy o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Jumladan shaharlar kengaydi, yo‘llar qurildi, savdo rivojlandi. Milliy bank faoliyat yurgiza boshladi, maorif, fan-texnika, ta’lim tizimi ishlay boshladi. Bularning barchasi Argentinaning yanada yuksakroq bosqichga ko‘tarilishiga sabab bo‘ldi. 2.2. Hindularni talash va pomeshchik yer egaligining kuchayishi Sarmentoning izdoshlari bo‘lgan prezidentlar – Adelyayeda (1874-1880), Roka (1880-1886) va Xuares (1886-1890) lar davrida reaksion kuchlar yana bosh ko‘tarib chiqdi. Sarmento prezidentlik qilgan davrda mamlakat markaziy 26

zonasidagi (Buyenos-Ayres, Santa-Fe Kordova va boshqa viloyatlar) kuch- qudrati sindirilmagan yirik pomeshchiklar Adelyayeda hukumatiga o‘z ta’sirlarini kuchaytirib uni o‘zlariga bo‘ysundirdilar va keyinchalik prezidentlarni o‘z oralaridan saylaydigan bo‘ldilar. Pomeshchiklar ko‘targan sovuq figuralardan biri general Roka bo‘lib u ikki marta prezidentlik lavozimini egallab turdi va XIX asrning keyingi butun choragi davomida va hatto 1906 yilga qadar Argentinaning siyosiy hayotiga ta’sir ko‘rsatib turdi. Bu davr pomeshchiklari tomonidan davlat yerlarini talon-taroj qilish, Argentinaning tub aholisi bo‘lgan hindularni shavqatsizlik bilan qirish va ularning yerlarini tortib olish davri bo‘ldi. 1876-yilda immigrasiya va kolonizasiya to‘g‘risida qonun qabul qilindi, bu qonunga muvofiq hali aholi band qilmagan davlat yerlari 80 gektardan oshmaydigan uchastkalarga bo‘linib, kolonistlarga sotiladigan bo‘ldi. Biroq immigrantlarda pul bo‘lmaganligi, hukumat ham ularga qarz bermaganligi uchun bu qonundan yirik pomeshchiklar va ingliz-amerika aksiyali jamiyatlari foydalandilar va katta-katta yer maydonlarini juda arzonga sotib olib, ularda chorvachilik xo‘jaliklari tashkil qildilar. Ayni vaqtda hindularni yerlaridan haydab, ularni deyarli butunlay qirib tashlash prossesi avj olgan edi. Pomeshchiklarni hukumatlari hindularga qarshi katta-katta harbiy ekspeditsiyalar yuborib turardilar. 1872, 1878, 1879 va 1886 yillardagi ekspeditsiyalar ayniqsa katta bo‘ldi. Himoyasiz hindularga qarshi jazo ekspeditsiyalarini tashkil qilish tashabbuskorlaridan biri ayyor va haddan tashqari shavqatsiz general Roka edi. U hamma yerda hindu qishloqlariga o‘t qo‘ydi, o‘zi o‘tgan yo‘lidan hindularning minglab jasadlarini qoldirib ketdi. Bu bosqinchilik yurishlari “cho‘llarni zabt etish” deb atalardi. 1870-yildan 1914-yilgacha Argentinada hindularning soni rasmiy sur’atda o‘tkazilgan aholi ro‘yxatiga qaraganda 4 marta kamayib ketgan 14 . 14 Yangi tarix. III t., T., 1969, 662-663-betlar. Яна: Крюков Н.А. Аргентина, М., 1971, с.153 . 27

Buyenos-Ayresdan janubroqda hindularning hosildor yerlari uchastkalarga bo‘linib ekspeditsion armiyalarning ofiserlari va soldatlariga bepul ulashildi. Soldatlar esa o‘z navbatida bu yerlarni qora chaqaga chet el kompaniyalari agentlariga va Argentina boylariga sotardilar. Shunday qilib hindularni talash va qirib tashlash hamda odamlar yashamagan davla t yerlarini vahshiylarcha sotib yuborish va ulashib berish protsessida latinfundiyachi va o‘rmonlarga ega bo‘lgan badavlat aholi tabaqasi paydo bo‘lmoqda edi. “Hindularni talash va pomeshchiklik yer egaligining kuchayishi” sarlavhali beshinchi faslni tugallar ekanmiz xulosalarimiz quyidagicha bo‘ldi. 1874-1890-yillar Argentinada reaksiya kuchlari bosh ko‘targan davr bo‘ldi. Pomeshchiklar hukumatga o‘z ta’sirlarini o‘tkazib, hatto prezidentlarni ham o‘zlari saylaydigan va xalqni majbur qiladigan darajaga yetdi, ayni vaqtda hindular (mahalliy aholi)ni yerlarini tortib olib o‘zlarini qirg‘in qilishgacha bordilar. Shuning uchun mamlakatda boshlangan islohotlar samarasi nihoyatda kam bo‘ldi. Bu islohotlar mamlakatni ham sanoatini rivojlantirish, ham qishloq xo‘jaligini taraqqiy ettirishga qaratilgan tadbirlarni o‘z ichiga olgan bo‘lsada, ular bir tomonlama, faqat qishloq xo‘jaligi mahsulotlarnii yetishtirish va qayta ishlashga bo‘ysundirilgan edi. Bu aslida AQSH olib borayotgan siyosat bo‘lib, ular Argentinani doimiy ravishda o‘z hukmronliklari ostida ushlab turish siyosatini olib borganlar. Bunday siyosat oxir-oqibat Argentinani industrial davlatga aylanishi va uning iqtisodiy qudratining yuksalishiga to‘sqinlik qilgan. 2.3. Qishloq xo‘jaligi va sanoatning o‘sishi. Tovar dehqonchiligi va chorvachiligi nihoyat darajada tez taraqqiy qilib bordi. 1875-yilda Argentina bug‘doy sotib olishni to‘xtatib qo‘ydi. 90-yillarda esa dunyoda bug‘doyni eksport qiluvchi eng yirik mamlakatlardan biriga 28

aylandi. Agar 1870-yili ekin maydonlari 1 million gektarga yetmagan bo‘lsa , 1895-yilda 4,9 million gektarga, 1908-yilda esa 16,3 million gektarga yetdi. Bug‘doy, makkajo‘xori va zig‘ir asosiy ekinlar bo‘lib qolaverdi. Chorvachilikning o‘sishi (ayniqsa qoramol va qo‘ylar sonini ko‘payishi) qishloq xo‘jaligi boshqa hamma sohalarining rivojlanishidan oldinda bordi. 1895 yilda Argentidana 21,7 million, 1908 yilda esa qariyb 30 million bosh qoramol bor edi. Go‘shtni eksport qilish yil sayin o‘sib bordi. O‘tgan asrning oxirigacha qo‘ylar ham juda ko‘payib bordi. 1870-yilda esa 78 million qo‘y bor edi. O‘tgan asrning keyingi choragida go‘sht va don yetishtirishning o‘sishi bilan birga oziq-ovqat sanoati va mahsuloti qayta ishlovchi sanoatning yangi tarmoqlari – qand, vino, spirt va hokazolar ishlab chiqaradigan yangi tarmoqlari paydo bo‘ldi. 1887 yili Buyenos-Ayresda 42321 ishchisi bo‘lgan 10349 ta fabrika bor edi. Fabrikalarning ko‘pchiligi 2 tadan 10 tagacha ishchisi bo‘lgan yarim kustar korxonalar edi. 1895 yilda fabrikalar soni 8439 taga qisqardi. Ammo ularning ko‘pchiligi o‘sha davrning yirik korxonalariga aylangan edi. Bu fabrikalardagi ishchilar soni 73 ming kishiga yetdi 15 . Qishloq xo‘jaligi tovar mahsulot ishlab chiqarishi va sanoatning o‘sishi bilan bir vaqtda aloqa vositalari takomillashdi va temir yo‘l tarmoqlari uzaydi. Argentina aholisi immigrantlar hisobiga ko‘paydi. 1870 yildan 1900 yilgacha mamlakatga 2 milliondan ko‘proq kishi ko‘chib keldi, lekin 1 milliondan oshig‘i pomeshchiklar qo‘lida batrak bo‘lib ishlashni istamay shaharlarda esa ish topa olmay Yevropaga qaytib ketdi. 1900 yilga kelib mamlakat portlari va shaharlarida aholi soni ancha o‘sganligiga qaramay umuman Argentina aholisi hali ham kam edi. 15 История Америки, М., 1972, с. 159. 29

Masalan Buyenos-Ayresda aholi soni 1870-yilda 180 ming kishidan 1904- yil 950 ming kishiga yetdi. Lotin Amerikasidagi siyosiy jihatdan mustaqil davlatlardan tashkil topish jarayoni 1870 yilga kelib, asosan, tugallangan edi. Ba’zi Lotin Amerikasi mamlakatlari chet el zulmiga – ispanlar va portugallarning mustamlakachilik siyosatiga qarshi uzoq vaqt qattiq kurash olib borish natijasida o‘z mustaqilliklarini saqlab qolib, ichki hayotda yuz bergan feodal anarxiyaga ham qarshi kurash davrini boshidan kechirib ma’lum darajada birlashishib olish va mustahkamlanib olishga erishdilar. Argentina, Meksika, Chili, Braziliya, Urugvay, Venesuyela, Kolumbiya ana shunday davlatlardan edi. Lotin Amerikasi davlatlari, shu jumladan, Argentina ham endigina kapitalistik taraqqiyot yo‘liga o‘tgan edi. Ularning iqtisodiyotida kapitalistik munosabatlar bilan birga feodal munosabatlar, qulchilik qoldiqlari va hatto hindularning juda sodda urug‘-qabilachilik jamoalari mavjud edi. Hayotning eski, o‘z umrini tugatayotgan shakllari va xo‘jalik ukladlari kapitalistik munosabatlarning o‘sishiga to‘sqinlik qilardi. Bu mamlakatlarning asriy qoloqligidan Angliya, Fransiya, AQSH va Germaniya kabi davlatlar foydalanib qoldilar. Latin Amerikasi mamlakatlarining va biz o‘rganayotgan Argentinaning iqtisodiyoti asta-sekin xorij monopoliyalari, birinchi navbatda Angliya va AQSH trestlari manfaatlariga bo‘ysuntirildi va o‘z mamlakatlari manfaatlarini ko‘zlagan holda rivojlanmasdan, Yevropa va AQSH bozorlarining talablari moslashib, juda sust, bir yoqlama rivojlandi. XIX asrning oxirlariga kelib Lotin Amerikasi mamlakatlari ingliz va amerikalik monopoliyalarga iqtisodiy qaram bo‘lib qoldilar. Argentina asosan dehqonchilik va chorvachilik mamlakati bo‘lib qolaverdi. Dehqonchilikda yetishtirilgan bug‘doy, makkajo‘xori, zig‘ir kabi texnika ekinlari asosan xorijga chiqarilgan va chet el kompaniyalarining talabini qondirgan. Chorvachilik qoramol va qo‘ylar boqilib go‘sht va ko‘p (teri) eksport qilingan. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtiradigan dehqonlarning aksariyati ijarachi batraklardan iborat bo‘lgan. Keyinchalik chet el kompaniyalari ularning 30

yerlarini tortib oldilar, natijada yerdan mahrum bo‘lgan dehqonlar ishchilarga aylanganlar. Yeri borlari ham soliqlar va to‘lovlar natijasida g‘oyat og‘ir ahvolda edilar 16 . “Qishloq xo‘jaligi va sanoatning o‘sishi” sarlavhali oltinchi faslni xulosalab quyidagilarni alohida ko‘rsatamiz. 1875-1890 yillarda mamlakat qishloq xo‘jaligi o‘sdi. Bu davrda Argentina o‘z-o‘zini bug‘doy bilan ta’minladi va chetga bug‘doy eksport darajaga erishdi. Shu bilan birga chorvachilik, ya’ni go‘ sh t-sut mahsulotlari yetishtirish ham ko‘paydi. Eng muhimi Argentina qishloq xo‘jaligida mahsulotlarni qayta ishlaydigan sanoat jadallik bilan rivojlandi. Qishloq xo‘jaligiga kapitalistik munosabatlar kirib kela boshladi, milliy burjuaziya va ishchilar sinfi vujudga keldi, savdo-sotiq vujudga keldi. Buning natijasida aholi soni ham oshdi. Ammo hali aholining ko‘p qismi (70% dan ortig‘i) qishloqlarda yashar edi, bu hol Argentina davlati XIX asr oxiri XX asr boshlarida agrar mamlakat ekanligini ko‘rsatar edi. Birinchi jahon urushi natijasida Yevropa eksporti kamayganligi tufayli Argentina milliy iqtisodiyoti gurkirab rivojlana boshladi. Bu hodisa, o‘z navbatidа, mamlakat eksportining o‘sishiga xizmat qildi. Chunonchi, Argentina bug‘doy eksport qilish bo‘yicha dunyoda ikkinchi o‘ringa (Kanadadan so‘ng), go‘sht mahsulotlari eksporti bo‘yicha esa birinchi o‘ringa chiqdi. Uning asosiy savdo hamkorlari Buyuk Britaniya va AQSH edi. Xususan, 1920-yilda Buyuk Britaniya va Argentina o‘rtasida savdo ayirboshlashi 817 mln. pesoni, AQSH bilan esa 726 mln pesoni tashkil etdi. Biroq Braziliya bo‘lganidek, Argentina iqtisodiyotidagi o‘sish ham uzoq davom etmadi. 1920-1921-yillardagi iqtisodiy inqiroz mamlakat iqtisodiyotiga katta talofat yetkazdi. Davlat subsidiyasi asosida ishlayotgan korxonalarda ishlab chiqarish to‘xtab qoldi. Ayni paytda inqiroz Argentinada ish yuritayotgan chet el korxonalari faoliyatiga ta’sir ko‘rsatmadi. Chunki ularning moliyaviy ahvoli yaxshi edi. Bu 16 Yangi tarix. III t., T., 1969, 624-625-betlar. 31

hodisa 1920-1921-yillardagi iqtisodiy inqirozning o‘ziga xos xarakterli belgisi edi. Inqiroz ichki siyosiy vaziyatni murakkablashtirdi. Radikal-fuqaro ittifoqi partiyasi vakili Prezident I.Irigoyyen hukumati (1916-1922) islohatlar yo‘li bilan siyosiy vaziyatni barqarorlashtirishga urindi. Xususan, talabalar tashabbusi qondirilib, universitetlar faoliyati demokratik asosda qayta qurila boshlandi. Bundan tashqari, yirik yer egalarining qudratini cheklashga kirishildi. Hukumat mehnat qonunchiligi sohasida, ayniqsa, jiddiy o‘zgarishlarni amalga oshirdi. Chunonchi, 8 soatlik ish kuni, haftada 1 kunlik dam olish kuni, ishchilarga ta’til berish, ish haqining eng kam miqdori joriy etildi. I.Irigoyyen hukumati o‘tkazgan islohatlarda izchillik ta’minlanmagan bo‘lsa-da, islohatlar ko‘lami va mazmuni hukmron tabaqalarni tashvishga solib qo‘ydi. Ular mamlakat armiyasi orasida hukumatga qarshi tashviqotni kuchaytirdilar. 1922-yilda o‘tkazilgan prezident saylovida radikal partiyaning boshqa bir vakili M.Alveor (1922-1928) g‘alab qozondi. U yangi tuzgan hukumati tarkibiga harbiylar vakillarini ham kiritdi. 1923-yilda Argentina iqtisodiyotida yana jonlanish yuz berdi. Biroq iqtisodiyotda ko‘zlangan maqsadga erishilmadi. Buning sababi mamlakat qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining jahon bozoriga qaramligi edi. 1925-yildan boshlab jahon bozorida narx-navoning pasayishi mamlakat moliyaviy ahvoliga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. 1927-yilda o‘tkazilgan prezidentlik saylovida yana I.Irigoyyen (1928- 1930) g‘alaba qozondi. Hukumat amalga oshirgan eng katta tadbir neft sanoatining milliylashtirilishi bo‘ldi. Bu hodisa yirik sarmoyadorlar hamda chet el monopoliyalari manfaatiga berilgan katta zarba edi. Ular endi davlat to‘ntarishi o‘tkazishga qaror qildilar. 1930-yilning 6- sentabr kuni general Xose F. Uriburu boshchiligida davlat to‘ntarishi o‘tkazildi. F.Uriburu o‘zini vaqtincha Prezident deb e’lon qildi. Yangi hukumat mamlakat Kongressini tarqatib yubordi, 8 soatlik ish kunini bekor qildi. Mamlakatda qamal holatini joriy etildi. Matbuot uchun qattiq senzura tartibi o‘rnatildi. Mamlakat neft sanoatini milliylashtirish haqidagi qaror bekor qilindi. 32

General F.Uriburu mamlakatni noqonuniy ravishda uzoq boshqarishi mumkin emas edi. Biroq u prezident saylovida g‘alaba qozona olmas ham edi. Chunki uning obro‘si yo‘q edi. Shuning uchun ham 1931-yilning noyabr oyida prezidentlikka boshqa general – P.Xusto (1932-1938) nomzodi qo‘yildi va u g‘alaba qildi. Yangi hukumat mamlakatda ish tashlashni man etish hamda qamal holati e’lon qilish haqidagi qonunlarni amalda joriy ettirdi. Iqtisodiyotda davlatning aralashuvi siyosati yuritildi. Tashqi siyosatda esa Buyuk Britaniya bilan yanada yaqinlashish yo‘li qo‘llanildi. Ayni paytda AQShga qaram bo‘lib qolmaslik, Lotin Amerikasida AQShning ta’siri kuchayib ketishining oldini olishga intildi. Shu maqsadda Argentina tashabbusi bilan Lotin Amerikasi davlatlari o‘rtasida o‘zaro hujum qilmaslik va yarashuv to‘g‘risidagi shartnomani imzolandi. Shu shartnomaning mohiyatini to‘g‘ri anglab yetgan AQSH prezidenti F.Ruzvelt 1933-yilda Lotin Amerikasi davlatlari bilan munosabatda “yaxshi qo‘shnichilik” tamoyilini e’lon qildi. Ayni paytda AQSH ham yuqorida nomi tilga olingan shartnomani imzoladi. Bu shartnoma tarixga “Savedro Lamas pakti” nomi bilan kirdi. S.Lamas Argentina tashqi ishlar vaziri edi. Bu Argentina diplomatiyasining katta yutug‘i bo‘lgandi. Prezident P.Xusto davrida ham mamlakat ichki siyosiy haytida barqarolik ta’minlanmadi. Aksincha, fashizm xavfi vujudga keldi. 1938-yilgi prezident saylovida so‘l kuchlar birlikka erisha olmadilar. Natijada o‘ng kuchlar vakili Roberto Ortis (1938-1940) g‘alab qozondi. R.Ortis ichki siyosatda qisman bo‘lsa-da, konstitutsiyaviy tartiblarni tiklashga harakat qildi. Repressiya va terror to‘lqini pasaydi. Fashizm jilovlandi. Tashqi siyosatda esa AQSH bilan yaqinlashish yo‘li to‘sildi. Milliy islohotchilikning yetakchi kuchi milliy burjuaziya edi. Ular millatni iqtisoliy va ijtimoiy taraqqiyot hamda davlat suvirentetini mustahkamlash yo‘lida birlashishga da’vat etdilar. Milliy-islohotchilik harakatlari va partiyalarini tuzdilar. 33

Milliy-islohotchilik harakati Argentinada katta quloch yoydi. Bu yerda u peronizm nomi bilan ataladi. Peronizm keyinchalik Argentina prezidentligiga saylangan general Xuan Domingo Peron nomidan olingan. D.Peron 1943- yilning 4-iyunida o‘tkazilgan davlat to‘ntarishi natijasida hokimiyat tepasiga keldi. U Argentinaliklarni qaramlik, qoloqlikni tugatish va turli ijtimoiy tabaqalar hamkorligiga asoslangan adolatli jamiyat qurish yo‘lida jipslashishga chaqirdi. Imperializmni, oligarxiyani tanqid qildi. Qashshoqlarni himoya qilish zarurligini ta’kidladi. Millionlab aholi D.Peron timsolida o‘zlarining himoyachisi va homiysini ko‘rdilar. Argentinadagi kuchli uyushmasi – “Mehnat umumiy konfederatsiyasi” – uning tayan ch i bo‘ldi. 1946-yilda D.Peron mamlakat prezidentligiga o‘tkazilgan saylovda g‘alab qozondi. D.Peron chuqur ijtimoiy o‘zgarishlarni amalga oshirdi. Chunonchi, ish haqi oshirildi. Umumiy pensiya ta’minoti va haq to‘lanadigan ta’til joriy etildi. Fuqarolarning ijtimoiy huquqlari 1949-yilda qabul qilingan yangi Konstitutsiyada mustahkamlanib qo‘yildi. Iqtisodiy siyosatda chet el kompaniyalariga qarashli mulklarni sotib olish yo‘lini qo‘lladi. Temir yo‘l, aloqa, Markaziy bank va boshqa muhim sanoat korxonalari milliylashtirildi. Mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining 5 yillik rejasi ishlab chiqildi. Milliy sarmoya rag‘batlantirildi. Chetdan keltiriladigan mahsulotlarni Argentinaning o‘zida ishlab chiqarishga ixtisoslashtirilgan sanoat tarmog‘ini yaratish siyosati yuritildi. Biroq 50-yillarning o‘rtalariga kelib vaziyat o‘zgardi. Eksport tovarlarining narxi pasayishi davlat daromadining pasayishiga olib keldi. Mamlakatda iqtisodiy o‘sish sur’ati ham pasaydi. Uni yuqori darajada saqlab turish uchun mablag‘ yo‘q edi. Valyuta zaxirasining katta qismi chet elliklarga qarashli kompaniyalarni sotib olishga sarflab qo‘yilgan edi. Bu hol boshlangan keng miqyosdagi iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni chuqurlashtirish imkoniyatini cheklab qo‘ydi. Natijada mamlakatda chuqur norozilik kelib chiqdi. 34

Demografik o‘zgarish qishloq aholisini ketishga majbur etdi. Natijada Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillardayoq shahar aholisining soni qishloq aholisining sonidan oshib ketdi. Ayni paytda siyosiy hayotning markazi ham shaharga ko‘chdi. Mintaqa davlatlarining aksariyati milliy islohotchilik yo‘lini tanladi. Shuning uchun ham biz oldingi faslda ko‘rsatganimizdek, asosan, qishloq xo‘jaligi mamlakati bo‘lib qolgan edi. Sanoati asosan qishloq xo‘jaligi xom- ashyosini qayta ishlashga moslashtirilgan. Hozirgi paytda qishloq xo‘jaligida chorvachilik mahsulotlari, don va moyli ekinlar yetishtiriladi. Yirik yer egaligi rivojlangan. Dehqonchilikning yetakchi tarmog‘i – g‘allachilikdir. Bug‘don, makkajo‘xori, javdar, suli, arpa, texnika ekinlaridan – kungaboqar, zig‘ir, paxta yetishtiriladi. Muhim em-xashak ekini – beda ekiladi. Bog‘dorchilik – tokchilik rivojlangan. Qimmatbaho – kebracho daraxti ko‘plab ekiladi, undan dubul ekstrakti tayyorlanadi 17 . 2.4. Ishchilar harakati Argentina xalqining ahvoli juda og‘ir edi, eksport uchun mahsulot ishlab chiqarish o‘sishi bilan uning ahvoli yanada og‘irlashdi. Mamlakatda zarur oziq- 17 O‘z ME. 1t., T., 2000, 399-b. 35

ovqat mahsulotlari kartoshka, qand, sut mahsulotlari va hokazolar yetishmas edi. Mamlakat boyliklarini o‘z qo‘lida to‘plab olgan latifundiyachi pomeshchiklar va chet el kompaniyalari argentikaliklarni oziq-ovqat bilan ta’minlash haqida o‘ylamas edilar. Ular chet elda savdo sotiq qilib katta foyda olish payiga tushib olgan edilar. Argentinada qimmatchilik kuchayib barmoqda edi. Bir burda non izlab bu yerga kelgan immigrantlar ish topa olmay qora chaqa topish uchun kunbay ishlashga majbur edilar. Proletariatning ahvoli bundan ham og‘ir edi. Korxonadagi ish kuni xo‘jayinning xohishi bilan belgilanar edi, yoki “firma traditsiyalari va odatlari bo‘yicha” belgilanardi. Argentina ishchilari qashshoqlik va muhtojlikda yashardilar. Shuning uchun Argentinada 70-yillarning boshidanoq ishchilar harakati vujudga kela boshladi. Dastlabki ishchi soyuzlari va tashkilotlari asosan immigrantlarniki (italyan, nemis, fransuz kasaba soyuzlari) edi. Yevropadan kelgan kolonistlar imtiyozli shartlar bilan davlatdan yer olardilar. Uning davrida ko‘plab shaharlar, yo‘llar qurilib, kengaytirildi, maorif va fan tez rivojlana boshladi. 1873-yilda Argentinaga fuqarolik kodeksi qabul qilinib shu vaqtgacha sud muassasalarida hukm surib kelgan o‘zboshimchalik va tartibsizliklarga chek qo‘yildi. Cherkovning maorif va madaniyat sohasidagi ta’siri ham cheklab qo‘yildi. 1871-1875 yillarda Buyenos-Ayresda, Kordovada va boshqa shaharlarda ishchilar harakati seksiyalari bo‘lgan ishchilar shirkati mavjud edi. Ulardagi a’zolar soni 500-550 kishidan oshmas edi va o‘zining rahbar organi bo‘lgan Federal sovet orqali Buyenos-Ayresdagi Bosh soveti bilan aloqa bog‘lab turardi. Argentinada ishchi jamiyatlarning rahbarlari Raymond Vilmar va Emil Flesh boshqa shaharlar va mamlakatlar ishchi rahbarlari bilan xat yozishib turardilar. Ishchi jamiyatlarning aktiv ishtiroki bilan Argentinada g‘isht teruvchilar, duradgorlar, novvoylar, binokorlar va tikuvchilar kasaba soyuzlari tuzilgan edi 18 . 18 Хрестоматия по новое истории. М., 1965, стр 131. 36

Ishchilar shirkati Argentina, Urugvay va Chilida marksistik adabiyotlar tarqatishda katta rol o‘ynadilar. Ular Argentina ishchilari ongini o‘sishiga va proletariat ahvolini yaxshilashga qaratilgan Jabastovka harakatini yuksalishiga yordam berdilar. 1878 yilda eng yirik va keksa kasaba soyuzi bo‘lgan “Bosmaxona ishchilar soyuzi” ish kunini 12 soatdan 10 soatgacha qisqartirishni talab qilib birinchi stachka (ish tashlash) uyushtirdi. Ishchilarning bu chiqishlaridan so‘ng boshqa chiqishlari ham boshlanib ketdi. Temir yo‘l ishchilarining bir qator Jabastovkalaridan so‘ng, 1887 yilda “Mashinistlar va kochegarlar birodarligi” kasaba soyuzi tashkil qilindi. Bu kasaba soyuzi ham boshqa kasaba soyuzlari kabi yarim sexchilik xarakteriga ega edi. Qora ishchi temir yo‘lchilar, mashinistlar va kochegarlar soyuziga qabul qilinmas edi, biroq kasaba soyuzi ish tashlashlarda qatnashishga barcha temir yo‘lchi ishchilarni jalb qilardi. 1889-1890 yillarda qimmatchilikni kuchayishi va mehnat sharoitining og‘irlashishi negizida port ishchilari, temir yo‘lchilar, novvoylar, duradgorlar va boshqa ishchilar ish tashlashdi. 1890 yilda Buyenos-Ayres ishchilari 1-may bayramini o‘tkazdilar. Namoyishchilar 8 soatlik ish kunini talab qildilar. Buyenos-Ayres ko‘chalarila birinchi marta: “Butun dunyo proletarlari birlashingiz!” – degan ishchilarga qaratib aytilgan chaqiriq paydo bo‘ldi. Namoyish tashkil qilganlardan biri nemis immigranti revolyutsioner Avgust Kun edi. U keyinchalik Argentina ishchilar harakatida juda katta rol o‘ynadi. 1895 yil mamlakatda 24 ming ishchi ish tashladi. Proletariatning ahvoli bundan ham og‘ir edi. Korxonadagi ish kuni xo‘jayinning xohishi bilan belgilanar edi, yoki “firma traditsiyalari va odatlari bo‘yicha” belgilanardi. Argentina ishchilari qashshoqlik va muhtojlikda yashardilar. Shuning uchun Argentinada 70-yillarning boshidanoq ishchilar harakati vujudga kela boshladi. Dastlabki ishchi soyuzlari va tashkilotlari asosan immigrantlarniki (italyan, nemis, fransuz kasaba soyuzlari) edi. 37

Argentinada ishchilar harakati asosan Yevropadan olib kelingan anarxistik va prudonistik g‘oyalar ta’siri ostida tarkib topdi. Ammo 80-yillarning boshidan markistik g‘oyalar ham keng tarqala boshladi. 1896 yili Argentinada sotsialistik partiya tuzildi. Partiya dastlabki davrda 8 soatlik ish kuni, diniy ta’limni bekor qilish, yagona progressiv soliq joriy qilish, ishchilarning kasaba soyuzlariga birlashishiga erkinlik berish va Jabastovka kurashiga ruxsat berish uchun kurash olib borib katta progressiv rol o‘ynadi. Sotsiologik partiyaning atoqli ba’zi rahbarlari (Xose Inxeneros, German Myuller, Avgust Kun va German Lalman) Argentinada marksistik adabiyotlarni tarqatishni uyushtirdilar. 1898 yilda partiyani raisi Xuan B.Xusto rahbarligi ostida “Kapital” asari ispan tiliga tarjima qilindi. Biroq 1904 yilda bo‘lib o‘tgan o‘zining VI syezdidayoq partiya islohotlar va kelishmovchilik yo‘lini tanladi 19 . Ishchilarning revolyutsion siyosiy kurashiga hali vaqt erta deb e’lon qilindi. Asosiy kurash vositasi sifatida iqtisodiy Jabastovka e’tirof qilindi. 1908 yili sotsialistik partiya rahbarlari yagona kasaba soyuzi markazini tashkil qilish taklifini rad qildi va “kasaba soyuzlarning siyosiy jihatdan neytralligi” haqidagi shiorni maydonga tashladi. Argentina rahbarlari borgan sari ishchilar ommasi bilan aloqani yo‘qota bordilar. Ishchilar harakatida anarxistlar va anarxo- sindikalistlar faoliyat ko‘rsata boshladi. Ishchilar harakati o‘sishi bilan burjuaziyaning siyosiy tashkilotlari ham vujudga kela boshladi. 1889 yil milliy burjuaziyaning progressiv elementlari radikal partiyani tashkil qildilar. U 1890 hamda 1893 yillarda mamlakatni idora qiluvchi konservativ-katolik partiya vakillaridan iborat reaksion to‘dalarga qarshi ko‘tarilgan muvaffaqiyatsiz chiqqan qo‘zg‘alonlarga bosh bo‘ldi. Bitiruv malakaviy ishimizning “Ishchilar harakati” sarlavhali yettinchi faslini yakunlar ekanmiz, quyidagi asosiy xulosalarga keldik: Biz o‘rganayotgan jahon tarixining yangi davri (1640-1918 yillar) da Argentina aholisining ahvoli nihoyatda og‘ir bo‘lgani oziq-ovqat yetishmagan, kun kechirish qiyinlashgan 19 Yangi tarix III t., T., 1969, 665-bet. 38

ayniqsa ishchilar ahvoli ayanchli edi. Natijada mamlakatda ishchilarning chiqishlari avj olgan. Argentina ishchilariga yana bir xususiyat shuki, mamlakatda ishchilar tashkilotlari (“Ishchilar shirkati”, “Bosmaxona ishchilari ittifoqi”, “Mashinistlar kochegarlar birodarligi” kabilar) vujudga keldi. Ammo, ular asosan kasaba uyushmalari tipidagi ishchilar ittifoqi bo‘lgan. Qishloq xo‘jaligiga kapitalistik munosabatlar kirib kela boshladi, milliy burjuaziya va ishchilar sinfi vujudga keldi, savdo-sotiq vujudga keldi. Buning natijasida aholi soni ham oshdi. Ammo hali aholining ko‘p qismi (70% dan ortig‘i) qishloqlarda yashar edi, bu hol Argentina davlati XIX asr oxiri XX asr boshlarida agrar mamlakat ekanligini ko‘rsatar edi. Shuning uchun ham biz oldingi faslda ko‘rsatganimizdek, asosan, qishloq xo‘jaligi mamlakati bo‘lib qolgan edi. Sanoati asosan qishloq xo‘jaligi xom- ashyosini qayta ishlashga moslashtirilgan. Hozirgi paytda qishloq xo‘jaligida chorvachilik mahsulotlari, don va moyli ekinlar yetishtiriladi. Yirik yer egaligi rivojlangan. Dehqonchilikning yetakchi tarmog‘i – g‘allachilikdir. Bug‘don, makkajo‘xori, javdar, suli, arpa, texnika ekinlaridan – kungaboqar, zig‘ir, paxta yetishtiriladi. Muhim em-xashak ekini – beda ekiladi. Bog‘dorchilik – tokchilik rivojlangan. Qimmatbaho – kebracho daraxti ko‘plab ekiladi, undan dubul ekstrakti tayyorlanadi 20 . Ishchilar harakatining Argentinaga xos xususiyatlaridan biri shuki, mamlakat ishchilar harakati xalqaro ishlar harakati bilan bog‘langan, ammo ancha zaif bo‘lib, g‘oyaviy jihatdan G‘arbiy Yevropacha nazariyalar ta’sirida edi. Bu faslga taalluqli yana bir xulosa shuki, Argentina milliy burjuaziyasining ham siyosiy tashkilotlari vujudga kela boshlagan edi. Bu milliy burjua partiya hokimiyat uchun kurash olib borish bilan birga ichki reaksiya kuchlari (konservativ katolik partiyalari vakillari) ga qarshi turganlar. 20 O‘z ME. 1t., T., 2000, 399-b. 39

U 1890 hamda 1893 yillarda mamlakatni idora qiluvchi konservativ- katolik partiya vakillaridan iborat reaksion to‘dalarga qarshi ko‘tarilgan muvaffaqiyatsiz chiqqan qo‘zg‘alonlarga bosh bo‘ldi. Bitiruv malakaviy ishimizning “Ishchilar harakati” sarlavhali yettinchi faslini yakunlar ekanmiz, quyidagi asosiy xulosalarga keldik: Biz o‘rganayotgan jahon tarixining yangi davri (1640-1918 yillar) da Argentina aholisining ahvoli nihoyatda og‘ir bo‘lgani oziq-ovqat yetishmagan, kun kechirish qiyinlashgan ayniqsa ishchilar ahvoli ayanchli edi. Natijada mamlakatda ishchilarning chiqishlari avj olgan . 2.5. Argentina 1-jahon urushi arafasida va urush yillarida 40

Latin Amerikasi mamlakatlarining delegatlari AQSH dan qo‘rqqanligi va unda ishonchsizlik ko‘zi bilan qaraganligidan, AQSH ning Amerika davlatlari tamojniya uniyasini tuzishga qaratilgan harakati behuda ketdi. O‘zaro qulayliklar tug‘dirish masalasida ham umumiy bitimga kelinmadi. Yevropadan kelgan kolonistlar imtiyozli shartlar bilan davlatdan yer olardilar. Uning davrida ko‘plab shaharlar, yo‘llar qurilib, kengaytirildi, maorif va fan tez rivojlana boshladi. 1873-yilda Argentinaga fuqarolik kodeksi qabul qilinib shu vaqtgacha sud muassasalarida hukm surib kelgan o‘zboshimchalik va tartibsizliklarga chek qo‘yildi. Cherkovning maorif va madaniyat sohasidagi ta’siri ham cheklab qo‘yildi. Birinchi jahon urushi natijasida Yevropa eksporti kamayganligi tufayli Argentina milliy iqtisodiyoti gurkirab rivojlana boshladi. Bu hodisa, o‘z navbatidа, mamlakat eksportining o‘sishiga xizmat qildi. Chunonchi, Argentina bug‘doy eksport qilish bo‘yicha dunyoda ikkinchi o‘ringa (Kanadadan so‘ng), go‘sht mahsulotlari eksporti bo‘yicha esa birinchi o‘ringa chiqdi. Uning asosiy savdo hamkorlari Buyuk Britaniya va AQSH edi. Xususan, 1920-yilda Buyuk Britaniya va Argentina o‘rtasida savdo ayirboshlashi 817 mln. pesoni, AQSH bilan esa 726 mln pesoni tashkil etdi. Biroq Braziliya bo‘lganidek, Argentina iqtisodiyotidagi o‘sish ham uzoq davom etmadi. 1920-1921-yillardagi iqtisodiy inqiroz mamlakat iqtisodiyotiga katta talofat yetkazdi. Davlat subsidiyasi asosida ishlayotgan korxonalarda ishlab chiqarish to‘xtab qoldi. Ayni paytda inqiroz Argentinada ish yuritayotgan chet el korxonalari faoliyatiga ta’sir ko‘rsatmadi. Chunki ularning moliyaviy ahvoli yaxshi edi. Bu hodisa 1920-1921-yillardagi iqtisodiy inqirozning o‘ziga xos xarakterli belgisi edi. Inqiroz ichki siyosiy vaziyatni murakkablashtirdi. Radikal-fuqaro ittifoqi partiyasi vakili Prezident I.Irigoyyen hukumati (1916-1922) islohatlar yo‘li bilan siyosiy vaziyatni barqarorlashtirishga urindi. Xususan, talabalar tashabbusi qondirilib, universitetlar faoliyati demokratik asosda qayta qurila boshlandi. Bundan tashqari, yirik yer egalarining qudratini cheklashga kirishildi. 41

Hukumat mehnat qonunchiligi sohasida, ayniqsa, jiddiy o‘zgarishlarni amalga oshirdi. Chunonchi, 8 soatlik ish kuni, haftada 1 kunlik dam olish kuni, ishchilarga ta’til berish, ish haqining eng kam miqdori joriy etildi. I.Irigoyyen hukumati o‘tkazgan islohatlarda izchillik ta’minlanmagan bo‘lsa-da, islohatlar ko‘lami va mazmuni hukmron tabaqalarni tashvishga solib qo‘ydi. Ular mamlakat armiyasi orasida hukumatga qarshi tashviqotni kuchaytirdilar. 1922-yilda o‘tkazilgan prezident saylovida radikal partiyaning boshqa bir vakili M.Alveor (1922-1928) g‘alab qozondi. U yangi tuzgan hukumati tarkibiga harbiylar vakillarini ham kiritdi. 1923-yilda Argentina iqtisodiyotida yana jonlanish yuz berdi. Biroq iqtisodiyotda ko‘zlangan maqsadga erishilmadi. Buning sababi mamlakat qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining jahon bozoriga qaramligi edi. 1925-yildan boshlab jahon bozorida narx-navoning pasayishi mamlakat moliyaviy ahvoliga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. 1927-yilda o‘tkazilgan prezidentlik saylovida yana I.Irigoyyen (1928- 1930) g‘alaba qozondi. Hukumat amalga oshirgan eng katta tadbir neft sanoatining milliylashtirilishi bo‘ldi. Bu hodisa yirik sarmoyadorlar hamda chet el monopoliyalari manfaatiga berilgan katta zarba edi. Ular endi davlat to‘ntarishi o‘tkazishga qaror qildilar. 1930-yilning 6- sentabr kuni general Xose F. Uriburu boshchiligida davlat to‘ntarishi o‘tkazildi. F.Uriburu o‘zini vaqtincha Prezident deb e’lon qildi. Yangi hukumat mamlakat Kongressini tarqatib yubordi, 8 soatlik ish kunini bekor qildi. Mamlakatda qamal holatini joriy etildi. Matbuot uchun qattiq senzura tartibi o‘rnatildi. Mamlakat neft sanoatini milliylashtirish haqidagi qaror bekor qilindi. General F.Uriburu mamlakatni noqonuniy ravishda uzoq boshqarishi mumkin emas edi. Biroq u prezident saylovida g‘alaba qozona olmas ham edi. Chunki uning obro‘si yo‘q edi. Shuning uchun ham 1931-yilning noyabr oyida prezidentlikka boshqa general – P.Xusto (1932-1938) nomzodi qo‘yildi va u g‘alaba qildi. Yangi hukumat mamlakatda ish tashlashni man etish hamda qamal 42

holati e’lon qilish haqidagi qonunlarni amalda joriy ettirdi. Iqtisodiyotda davlatning aralashuvi siyosati yuritildi. Tashqi siyosatda esa Buyuk Britaniya bilan yanada yaqinlashish yo‘li qo‘llanildi. Ayni paytda AQShga qaram bo‘lib qolmaslik, Lotin Amerikasida AQShning ta’siri kuchayib ketishining oldini olishga intildi. Shu maqsadda Argentina tashabbusi bilan Lotin Amerikasi davlatlari o‘rtasida o‘zaro hujum qilmaslik va yarashuv to‘g‘risidagi shartnomani imzolandi. Shu shartnomaning mohiyatini to‘g‘ri anglab yetgan AQSH prezidenti F.Ruzvelt 1933-yilda Lotin Amerikasi davlatlari bilan munosabatda “yaxshi qo‘shnichilik” tamoyilini e’lon qildi. Ayni paytda AQSH ham yuqorida nomi tilga olingan shartnomani imzoladi. Bu shartnoma tarixga “Savedro Lamas pakti” nomi bilan kirdi. S.Lamas Argentina tashqi ishlar vaziri edi. Bu Argentina diplomatiyasining katta yutug‘i bo‘lgandi. Prezident P.Xusto davrida ham mamlakat ichki siyosiy haytida barqarolik ta’minlanmadi. Aksincha, fashizm xavfi vujudga keldi. 1938-yilgi prezident saylovida so‘l kuchlar birlikka erisha olmadilar. Natijada o‘ng kuchlar vakili Roberto Ortis (1938-1940) g‘alab qozondi. R.Ortis ichki siyosatda qisman bo‘lsa-da, konstitutsiyaviy tartiblarni tiklashga harakat qildi. Repressiya va terror to‘lqini pasaydi. Fashizm jilovlandi. Tashqi siyosatda esa AQSH bilan yaqinlashish yo‘li to‘sildi. Milliy islohotchilikning yetakchi kuchi milliy burjuaziya edi. Ular millatni iqtisoliy va ijtimoiy taraqqiyot hamda davlat suvirentetini mustahkamlash yo‘lida birlashishga da’vat etdilar. Milliy-islohotchilik harakatlari va partiyalarini tuzdilar. Milliy-islohotchilik harakati Argentinada katta quloch yoydi. Bu yerda u peronizm nomi bilan ataladi. Peronizm keyinchalik Argentina prezidentligiga saylangan general Xuan Domingo Peron nomidan olingan. D.Peron 1943- yilning 4-iyunida o‘tkazilgan davlat to‘ntarishi natijasida hokimiyat tepasiga keldi. 43

U Argentinaliklarni qaramlik, qoloqlikni tugatish va turli ijtimoiy tabaqalar hamkorligiga asoslangan adolatli jamiyat qurish yo‘lida jipslashishga chaqirdi. Imperializmni, oligarxiyani tanqid qildi. Qashshoqlarni himoya qilish zarurligini ta’kidladi. Millionlab aholi D.Peron timsolida o‘zlarining himoyachisi va homiysini ko‘rdilar. Argentinadagi kuchli uyushmasi – “Mehnat umumiy konfederatsiyasi” – uning tayan ch i bo‘ldi. 1946-yilda D.Peron mamlakat prezidentligiga o‘tkazilgan saylovda g‘alab qozondi. D.Peron chuqur ijtimoiy o‘zgarishlarni amalga oshirdi. Chunonchi, ish haqi oshirildi. Umumiy pensiya ta’minoti va haq to‘lanadigan ta’til joriy etildi. Fuqarolarning ijtimoiy huquqlari 1949-yilda qabul qilingan yangi Konstitutsiyada mustahkamlanib qo‘yildi. Iqtisodiy siyosatda chet el kompaniyalariga qarashli mulklarni sotib olish yo‘lini qo‘lladi. Temir yo‘l, aloqa, Markaziy bank va boshqa muhim sanoat korxonalari milliylashtirildi. Mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining 5 yillik rejasi ishlab chiqildi. Milliy sarmoya rag‘batlantirildi. Chetdan keltiriladigan mahsulotlarni Argentinaning o‘zida ishlab chiqarishga ixtisoslashtirilgan sanoat tarmog‘ini yaratish siyosati yuritildi. Biroq 50-yillarning o‘rtalariga kelib vaziyat o‘zgardi. Eksport tovarlarining narxi pasayishi davlat daromadining pasayishiga olib keldi. Mamlakatda iqtisodiy o‘sish sur’ati ham pasaydi. Uni yuqori darajada saqlab turish uchun mablag‘ yo‘q edi. Valyuta zaxirasining katta qismi chet elliklarga qarashli kompaniyalarni sotib olishga sarflab qo‘yilgan edi. Bu hol boshlangan keng miqyosdagi iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni chuqurlashtirish imkoniyatini cheklab qo‘ydi. Natijada mamlakatda chuqur norozilik kelib chiqdi. Demografik o‘zgarish qishloq aholisini ketishga majbur etdi. Natijada Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillardayoq shahar aholisining soni qishloq aholisining sonidan oshib ketdi. Ayni paytda siyosiy hayotning markazi ham shaharga ko‘chdi. Mintaqa davlatlarining aksariyati milliy islohotchilik yo‘lini tanladi. 44

Angliyaning 1914-yilda Argentinani tashqi savdosi ingliz monopoliyasi nazoratida edi. Angliyaning Argentinaga qo‘ygan kapitali qariyb 1,5 mln dollarga yetdi. Yevropadan kelgan kolonistlar imtiyozli shartlar bilan davlatdan yer olardilar. Uning davrida ko‘plab shaharlar, yo‘llar qurilib, kengaytirildi, maorif va fan tez rivojlana boshladi. 1873-yilda Argentinaga fuqarolik kodeksi qabul qilinib shu vaqtgacha sud muassasalarida hukm surib kelgan o‘zboshimchalik va tartibsizliklarga chek qo‘yildi. Cherkovning maorif va madaniyat sohasidagi ta’siri ham cheklab qo‘yildi. Iqtisodiy jihatdan Argentina urush arafasidayoq Lotin Amerikadagi eng ilg‘or davlatga aylangan edi. Sotsial-iqtisodiy tuzilishi qoloq bo‘lishiga yirik pomeshchik latifundiyalari mavjudligiga va chet el monopoliyalari hukmronlik qilishiga qaramay Argentina jahon ekonomikasi va savdosida ma’lum rol o‘ynadi. Urush yillarida Argentina betaraflikka rioya qilib dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarini eksport qiluvchi yirik mamlakat bo‘lib qoldi. Bug‘doy chiqarish yiliga 15-20 million sentrnerga yetdi. Argentina makkajo‘xori eksport qilishda dunyoda birinchi o‘rinni egalladi. 1914-18 yillarda har yili o‘rtacha 24,6 million sentrnerdan makkajo‘xori chiqarilardi. Argentinadan Yevropaga juda ko‘p kelinardi. Argentinani Yevropa sanoat bozoridan vaqtincha uzib qo‘ygan jahon urushi milliy sanoatning birmuncha o‘sishiga yordam berdi. To‘qimachilik, oyna, sement, metall ishlovchi va kemasozlik sanoatlari rivojlandi. Eski go‘sht korxonalari bor quvvati bilan ishlab turdi, yangilari qurildi. Bunda shu narsa xarakterli ediki, yirik va o‘rtacha korxonalarning uchdan ikki qismi Buyenos- Ayres yirik kapitalistik yirtqich shahar, ishchilar sinfi va dehqonlarni ekspluatatsiya qilish markazi bo‘lib qolgan edi. Argentina sanoatida band bo‘lganlarning umumiy soni 1246 ming kishiga yetgan edi. Bundan tashqari 120 mingga yaqin temir yo‘lchi, port ishchilari va binokor ishchilar bor edi. Argentina sanoati va transporti chet el kapitalining kontroli ostida edi. Uzunligi 25 ming kilometrdan oshiq bo‘lgan temir yo‘l tarmoqlari ingliz kompaniyalarining mulki edi. 45

Oziq-ovqat sanoatining asosiy sohasi bo‘lgan go‘sht-xdodilonik sanoatida bir-biriga raqib bo‘lgan AQSH va Angliya trestlari xo‘jayinlik qilar edi. Britaniya kapitalistlariga katta yer maydonlari, yaylovlar va o‘rmonlar, to‘qimachilik hamda metallsozlik korxonalari shuningdek kommunal xo‘jaligining asosiy sohalari qarardi. Angliyaning solgan kapitali 1914 yilga kelib qariyb 1,5 milliard dollorga yetdi. Argentinaning tashqi savdosini ham ingliz monopoliyalari kontrol qilib turardi. Bu davrda garchi Argentina mustaqil bo‘lsa ham moliyaviy jihatdan Angliyaga qaram bo‘lib qolgan edi. Boshqacha qilib aytsak, Argentina burjuaziyasi ingliz burjuaziyasi bilan mahkam bog‘langan edi. London Liti bankerlari Argentinaga, iqtisodiy va siyosiy hayotiga juda katta ta’sir ko‘rsatardilar. Argentinaning mehnatkash ommasi ikki tomonlama zulm: mahalliy pomeshchiklar va kapitalistlar hamda chet el monopoliyalari zulmi ostida ezilardi. Argentina va chet el ekspluatorlari argentin mollariga talab o‘sishi bilan ish haqini ilgarigi darajasida qoldirganlari holda ishchilar mehnatini jadallashtirar, ish kunini uzaytirardilar. Ko‘pgina korxonalarda, ayniqsa viloyatlardagi korxonalarda ishchilar mehnatini jadallashtirar sutkasiga 10 soat va undan ko‘proq ishlardilar. Ishchilar ekspluatatsiya va zulmining kuchayishiga Jabastovka kurashi bilan ja v ob berardilar 21 . 1907-1912 yillardayoq Jabastovkalarning dastlabki to‘lqini bo‘lib o‘tdi. 1912 yilda ishchilarning Jabastovka harakati juda kuchli bo‘ldi. Ayni bir vaqtda dehonlarning g‘alayonlari ham boshlanib ketdi. Mamlakatda dehqonlarning birinchi lekin yirik tashkiloti – Argentina agrar federatsiyasi (1912 y) tuzildi. U soliqlarni ijara haqini kamaytirishni agrar reforma o‘tkazishni talab qilib chiqdi. Ommaning tazyiqi bilan hukmron yuqori tabaqalar sotsial va siyosiy xarakterga 21 Крюков Н.А. “Аргентина”. М., 1972, с 159. 46

ega bo‘lgan ba’zi yon berishlarga majbur bo‘ldi. 1912 yili yashirin ovoz berish to‘g‘risida qonun chiqarildi. Hukmron yuqori tabaqalardan tortib olingan bu reforma hatto progressiv ahamiyatga ega bo‘ldi. Xalqning so‘llashuvi va 1912 yilgi saylov qonuni burjua radikal partiyasiga 1916 yilgi parlament va prezident saylovlarida g‘alaba qozonish imkoniyatini berdi. Radikallarning og‘ir iqtisodiy ahvolini yaxshilash uchun hech nima qilmadi. Jabastovka harakati o‘sib bormoqda edi. 1917 yili Argentinada 136 ming ishchi qatnashgan edi, 138 ta yirik Jabastovka bo‘lib o‘tdi. Shu vaqtga kelib anarxizmni ishchilar orasidagi ta’siri tugab borayotgan edi. Ishchilar ilg‘or markizm ideologiyasiga intilmoqda edilar. 1910, 1913 yillardagi parlament saylovlari va munitsial saylovlarda katta muvaffaqiyatga erishgan sotsialistik partiya reformizm botqog‘iga botib bormoqda edi. Shu sababli sotsialistik partiya saflarida rahbarlarning militaristik yo‘l tutishi natijasida 1915 yildayoq ajralish yuz bera boshladi. “Argentina 1-jahon urushi arafasida va urush yillarida” sarlavhali so‘nggi faslni xulosalar ekanmiz, quyidagi holatlarni qayd etamiz. Argentina urush arafasida Lotin Amerikasi mamlakatlari orasida eng rivojlangan davlatga aylangan edi. Garchi Argentina iqtisodiyoti jahondagi eng rivojlangan davlatlar (AQSH, Angliya, Fransiya, Germaniya va boshqalar) singari mavqega ega bo‘lmasada, jahon savdosi va iqtisodiyotida ma’lum rol o‘ynadi. Urush yillarida Argentina betaraf davlat sifatida faoliyat yuritib, asosan, qishloq xo‘jalik mahsulotlari: oziq-ovqat, go‘sht va sut mahsulotlari yetkazib bergan. Poytaxt Buyenos-Ayres yirik sanoat markaziga aylandi, temir yo‘lchilar, port ishchilari, binokor ishchilar va boshqa tarmoq mehnatkashlari jamlangan edi. Ularning ahvollari nihoyatda og‘ir bo‘lib, ishchi harakatlari ham aynan poytaxtda boshlanar va chekka hududlarga tarqalar edi. 47

Lotin Amerikasidagi, shu jumladan, Argentinadagi ishchilarning ahvoli nihoyatda og‘ir bo‘lgan. Ish haqlari nihoyatda past, ish sharoitlari juda yomon, hatto oilalarini boqishga ham kuchlari yetmagan. Ayniqsa hindular va negr (zanji) lar shafqatsizlarcha ishlatilgan. XIX asrning ikkinchi yarmidan birinchi jahon urushiga qadar yerlarning asosiy qismi nomeshchik yer egalarining qo‘lida to‘plangan. Pomeshchiklar, yirik yer egalari va chet el kompaniyalari davlatga qarashli bo‘sh yerlarni egallay boshladilar, hududlarning esa yerlarini zo‘rlik bilan tortib olib, a’zolarini iqlimi og‘ir tog‘li joylarga surib chiqarganlar. Hindu ishchilari, yollanma batraklar arzimagan narsadan ayovsiz kaltaklarga va hatto o‘ldirib yuborilgan. Ayniqsa qullarning ahvoli og‘ir bo‘lib, ular ko‘z ko‘rib-quloq eshitmagan yo‘llar va usullarda ekspluatatsiya qilingan. Qullarni himoya qiladigan na bir qonun, na bir boshqa himoya bo‘lmagan. Lotin Amerikasining barcha mamlakatlarida pomeshchiklar va cherkov diktaturasi rejimi hukm surib kelgan. Hukmron sinflarning, yuqori tabaqalar va chet el monopoliyalari xizmatida bo‘lgan diktatorlar hokimiyati cheklanmagan edi. Ular vahshiyona shafqatsizlik bilan idora qilar, o‘zboshimchalik bilan konstitutsiyani sotar, yerlarni talon-taroj etib, xazina hisobidan boyib olardilar. Diktatorlar (kaydilar – “boshliq” lar) hokimiyat uchun bir-biri bilan olib borgan kurashi doimo bo‘lib turadigan isyon, fitna, to‘ntarishlar shaklida yuz berar edi. Bunday to‘ntarishlar natijasida mamlakatda hokimiyat bir to‘dadan ikkinchisiga o‘tar edi xolos. Shu o‘rinda bir narsani ta’kidlab o‘tish kerakki, bir- biriga qarshi bo‘lgan bunday to‘dalar hech qachon hukmron yer egalariga qarshi chiqamaganlar 22 . Diktator-kaydilarning ko‘pchiligi ommani aldash maqsadida demagogiyadan foydalanib, xalqning ahvolini yengillatishga, mamlakatni ravnaq toptirishga va taraqqiyot yo‘lidan olib borishga va’dalar berganlar. Ulardan ba’zilari xalq ommasining chiqishlarini oldini olish maqsadida ayrim 22 Yangi tarix. IIIt., T., “O‘qituvchi”, 1969, 625-628-betlar. 48

burjua-demokratik islohotlarni ham amalga oshirganlar, masalan, zulmni cheklovchi qonunlar chiqar- ganlar, maktab, kasalxona, tosh yo‘llar, ko‘priklar qurganlar. Shu bilan birga qayerda xalq harakati ko‘tarilsa, shafqatsiz bostirganlar. “Argentinaning mustaqillikka erishish va taraqqiy etishi” mavzusidagi ushbu bitiruv malakaviy ishimizni yakunlar ekanmiz, bu mamlakatning o‘tmishi va hozirgi tarixiga ham qisqa nazar tashlaymiz. Qadim zamonlarda Argentina hududida ko‘p sonli indeyes qabilalari yashagan bo‘lib, ular urug‘-jamoa munosabatlarida bo‘lganlar. Shimoliy-g‘arbda duagitlar, charrua va kerandilar eng rivojlangan hindu qabilalari bo‘lganlar. Ular o‘troq hayot kechirganlar, dehqonchilik, baliqchilik, ovchilik bilan shug‘ullanganlar. Shu bilan birga hunarmandchilik rangli metallarni eritish, to‘qimachilikni bilganlar. Shimoliy- sharq va markazda guaranlar, tapeslar, janubda araykanlar va patagonlar ko‘chib yurganlar. XVI asrning 1-yarmida bu hudud ispanlar tomonidan bosib olingan. Ispanlar bu o‘lkani Rio-de-La-Plata (ispancha kumush) deb ataganlar. Hudud qabilalari ko‘p marta mustamlakachilarga qarshi isyon ko‘targanlar, ammo bu qo‘zg‘olonlar shafqatsiz bostirilgan. Bu kurash 1580 yildan 1776 yilgacha davom etgan. 1776 yili hozirgi Argentina hududi Rio-de-La-Plata qirolligi atrofida birlashtirildi va Ispaniya hukmronligi uzil-kesil o‘rnatildi. Faqat XIX asr boshlarida general Xose San-Martin boshchiligida ozodlik harakati bilan Argentina ozodlikka va mustaqillikka erishdi. Birinchi jahon urushi natijasida Yevropa eksporti kamayganligi tufayli Argentina milliy iqtisodiyoti gurkirab rivojlana boshladi. Bu hodisa, o‘z navbatidа, mamlakat eksportining o‘sishiga xizmat qildi. Chunonchi, Argentina bug‘doy eksport qilish bo‘yicha dunyoda ikkinchi o‘ringa (Kanadadan so‘ng), go‘sht mahsulotlari eksporti bo‘yicha esa birinchi o‘ringa chiqdi. Uning asosiy savdo hamkorlari Buyuk Britaniya va AQSH edi. Xususan, 1920-yilda Buyuk Britaniya va Argentina o‘rtasida savdo ayirboshlashi 817 mln. pesoni, AQSH bilan esa 726 mln pesoni tashkil etdi. Biroq Braziliya bo‘lganidek, Argentina iqtisodiyotidagi o‘sish ham uzoq davom etmadi. 1920-1921-yillardagi iqtisodiy inqiroz mamlakat iqtisodiyotiga 49

katta talofat yetkazdi. Davlat subsidiyasi asosida ishlayotgan korxonalarda ishlab chiqarish to‘xtab qoldi. Ayni paytda inqiroz Argentinada ish yuritayotgan chet el korxonalari faoliyatiga ta’sir ko‘rsatmadi. Chunki ularning moliyaviy ahvoli yaxshi edi. Bu hodisa 1920-1921-yillardagi iqtisodiy inqirozning o‘ziga xos xarakterli belgisi edi. Inqiroz ichki siyosiy vaziyatni murakkablashtirdi. Radikal-fuqaro ittifoqi partiyasi vakili Prezident I.Irigoyyen hukumati (1916-1922) islohatlar yo‘li bilan siyosiy vaziyatni barqarorlashtirishga urindi. Xususan, talabalar tashabbusi qondirilib, universitetlar faoliyati demokratik asosda qayta qurila boshlandi. Bundan tashqari, yirik yer egalarining qudratini cheklashga kirishildi. Hukumat mehnat qonunchiligi sohasida, ayniqsa, jiddiy o‘zgarishlarni amalga oshirdi. Chunonchi, 8 soatlik ish kuni, haftada 1 kunlik dam olish kuni, ishchilarga ta’til berish, ish haqining eng kam miqdori joriy etildi. I.Irigoyyen hukumati o‘tkazgan islohatlarda izchillik ta’minlanmagan bo‘lsa-da, islohatlar ko‘lami va mazmuni hukmron tabaqalarni tashvishga solib qo‘ydi. Ular mamlakat armiyasi orasida hukumatga qarshi tashviqotni kuchaytirdilar. 1922-yilda o‘tkazilgan prezident saylovida radikal partiyaning boshqa bir vakili M.Alveor (1922-1928) g‘alab qozondi. U yangi tuzgan hukumati tarkibiga harbiylar vakillarini ham kiritdi. 1923-yilda Argentina iqtisodiyotida yana jonlanish yuz berdi. Biroq iqtisodiyotda ko‘zlangan maqsadga erishilmadi. Buning sababi mamlakat qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining jahon bozoriga qaramligi edi. 1925-yildan boshlab jahon bozorida narx-navoning pasayishi mamlakat moliyaviy ahvoliga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. 1927-yilda o‘tkazilgan prezidentlik saylovida yana I.Irigoyyen (1928- 1930) g‘alaba qozondi. Hukumat amalga oshirgan eng katta tadbir neft sanoatining milliylashtirilishi bo‘ldi. Bu hodisa yirik sarmoyadorlar hamda chet el monopoliyalari manfaatiga berilgan katta zarba edi. Ular endi davlat to‘ntarishi o‘tkazishga qaror qildilar. 1930-yilning 6- sentabr kuni general Xose F. Uriburu boshchiligida davlat to‘ntarishi o‘tkazildi. 50

F.Uriburu o‘zini vaqtincha Prezident deb e’lon qildi. Yangi hukumat mamlakat Kongressini tarqatib yubordi, 8 soatlik ish kunini bekor qildi. Mamlakatda qamal holatini joriy etildi. Matbuot uchun qattiq senzura tartibi o‘rnatildi. Mamlakat neft sanoatini milliylashtirish haqidagi qaror bekor qilindi. General F.Uriburu mamlakatni noqonuniy ravishda uzoq boshqarishi mumkin emas edi. Biroq u prezident saylovida g‘alaba qozona olmas ham edi. Chunki uning obro‘si yo‘q edi. Shuning uchun ham 1931-yilning noyabr oyida prezidentlikka boshqa general – P.Xusto (1932-1938) nomzodi qo‘yildi va u g‘alaba qildi. Yangi hukumat mamlakatda ish tashlashni man etish hamda qamal holati e’lon qilish haqidagi qonunlarni amalda joriy ettirdi. Iqtisodiyotda davlatning aralashuvi siyosati yuritildi. Tashqi siyosatda esa Buyuk Britaniya bilan yanada yaqinlashish yo‘li qo‘llanildi. Ayni paytda AQShga qaram bo‘lib qolmaslik, Lotin Amerikasida AQShning ta’siri kuchayib ketishining oldini olishga intildi. Shu maqsadda Argentina tashabbusi bilan Lotin Amerikasi davlatlari o‘rtasida o‘zaro hujum qilmaslik va yarashuv to‘g‘risidagi shartnomani imzolandi. Shu shartnomaning mohiyatini to‘g‘ri anglab yetgan AQSH prezidenti F.Ruzvelt 1933-yilda Lotin Amerikasi davlatlari bilan munosabatda “yaxshi qo‘shnichilik” tamoyilini e’lon qildi. Ayni paytda AQSH ham yuqorida nomi tilga olingan shartnomani imzoladi. Bu shartnoma tarixga “Savedro Lamas pakti” nomi bilan kirdi. S.Lamas Argentina tashqi ishlar vaziri edi. Bu Argentina diplomatiyasining katta yutug‘i bo‘lgandi. Prezident P.Xusto davrida ham mamlakat ichki siyosiy haytida barqarolik ta’minlanmadi. Aksincha, fashizm xavfi vujudga keldi. 1938-yilgi prezident saylovida so‘l kuchlar birlikka erisha olmadilar. Natijada o‘ng kuchlar vakili Roberto Ortis (1938-1940) g‘alab qozondi. R.Ortis ichki siyosatda qisman bo‘lsa-da, konstitutsiyaviy tartiblarni tiklashga harakat qildi. Repressiya va terror to‘lqini pasaydi. Fashizm jilovlandi. Tashqi siyosatda esa AQSH bilan yaqinlashish yo‘li to‘sildi. 51

Milliy islohotchilikning yetakchi kuchi milliy burjuaziya edi. Ular millatni iqtisoliy va ijtimoiy taraqqiyot hamda davlat suvirentetini mustahkamlash yo‘lida birlashishga da’vat etdilar. Milliy-islohotchilik harakatlari va partiyalarini tuzdilar. Milliy-islohotchilik harakati Argentinada katta quloch yoydi. Bu yerda u peronizm nomi bilan ataladi. Peronizm keyinchalik Argentina prezidentligiga saylangan general Xuan Domingo Peron nomidan olingan. D.Peron 1943- yilning 4-iyunida o‘tkazilgan davlat to‘ntarishi natijasida hokimiyat tepasiga keldi. U Argentinaliklarni qaramlik, qoloqlikni tugatish va turli ijtimoiy tabaqalar hamkorligiga asoslangan adolatli jamiyat qurish yo‘lida jipslashishga chaqirdi. Imperializmni, oligarxiyani tanqid qildi. Qashshoqlarni himoya qilish zarurligini ta’kidladi. Millionlab aholi D.Peron timsolida o‘zlarining himoyachisi va homiysini ko‘rdilar. Argentinadagi kuchli uyushmasi – “Mehnat umumiy konfederatsiyasi” – uning tayan ch i bo‘ldi. 1946-yilda D.Peron mamlakat prezidentligiga o‘tkazilgan saylovda g‘alab qozondi. D.Peron chuqur ijtimoiy o‘zgarishlarni amalga oshirdi. Chunonchi, ish haqi oshirildi. Umumiy pensiya ta’minoti va haq to‘lanadigan ta’til joriy etildi. Fuqarolarning ijtimoiy huquqlari 1949-yilda qabul qilingan yangi Konstitutsiyada mustahkamlanib qo‘yildi. Iqtisodiy siyosatda chet el kompaniyalariga qarashli mulklarni sotib olish yo‘lini qo‘lladi. Temir yo‘l, aloqa, Markaziy bank va boshqa muhim sanoat korxonalari milliylashtirildi. Mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining 5 yillik rejasi ishlab chiqildi. Milliy sarmoya rag‘batlantirildi. Chetdan keltiriladigan mahsulotlarni Argentinaning o‘zida ishlab chiqarishga ixtisoslashtirilgan sanoat tarmog‘ini yaratish siyosati yuritildi. Biroq 50-yillarning o‘rtalariga kelib vaziyat o‘zgardi. Eksport tovarlarining narxi pasayishi davlat daromadining pasayishiga olib keldi. Mamlakatda iqtisodiy o‘sish sur’ati ham pasaydi. Uni yuqori darajada saqlab 52

turish uchun mablag‘ yo‘q edi. Valyuta zaxirasining katta qismi chet elliklarga qarashli kompaniyalarni sotib olishga sarflab qo‘yilgan edi. Bu hol boshlangan keng miqyosdagi iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni chuqurlashtirish imkoniyatini cheklab qo‘ydi. Natijada mamlakatda chuqur norozilik kelib chiqdi. Demografik o‘zgarish qishloq aholisini ketishga majbur etdi. Natijada Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillardayoq shahar aholisining soni qishloq aholisining sonidan oshib ketdi. Ayni paytda siyosiy hayotning markazi ham shaharga ko‘chdi. Mintaqa davlatlarining aksariyati milliy islohotchilik yo‘lini tanladi. Ushbu bitiruv malakaviy ishimizni yakunlar ekanmiz, Argentina davlatining umumiy tarixi, ya’ni o‘tmishi va hozirgi zamondagi jahonda tutgan o‘rni ham uning aloqalari haqida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz: 53

2.6. Argentina davlatining umumiy tafsiloti. Argentina (Argentina), Argentina Respublikasi (Republika Argentina) – Jan.Amerikadagi davlat. Qit’aning jan-sharqiy qismini, Olovli Yerning sharqiy qismini va bir qancha orollarni egallaydi. Atlantika okeani sohilida joylashgan. Ma’muriy jihatdan 22 viloyat (provinsiya), federal (poytaxt) okrugi va Olovli Yer hududiga bo‘linadi. Mayd. 2767 ming km 2 . Aholisi 36,1 mln. kishi (1999). Poytaxti Buenos-Ayres sh. Davlat tuzumi. A. – federativ respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1994 y. 24 avg.da qabul qilingan. Davlat boshlig‘i – prezident. Prezident va vitseprezident 4 y. muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat – Milliy kongress (parlament). Kongress ikki palata: senat va deputatlar palatasidan iborat. Ijrochi hokimiyat prezident va hukumatdir. Tabiati. A.ning sharqi keng tekisliklardan va g‘arbi tog‘lardan iborat. Mamlakatning butun shim-sharqini La-Plata pasttekisligi (Gran-Chako, Sharqiy Pampa tekisligi), jan-sharqini Patagoniya yassi tog‘ligi egallaydi. G‘arbdagi tog‘ yon bag‘irlari balandlasha borib, And tog‘lariga ulanib ketadi. Jan. Amerikaning eng baland nuqtasi Akonkagua (6960 m) ham A. hududidadir. Foydali qazilmalari: neft, gaz, temir, polimetallar, uran, mis, qalay, volfram va b. Rudalar. A.tekislik qismining iqlimi – tropik va subtropik, jan.da – mo‘tadil. Eng issiq oy (yanv) ning o‘rtacha harorati shim.da 28 0 , jan.da 10 0 , iyulning o‘rtacha harorati shim.da 18 0 va jan.da 1 0 . Tog‘larda iqlim mo‘tadil sovuq. Yiliga Patagoniyada 100-300 mm, shim-sharqda 1400-1600 mm, Andning sharqiy yon bag‘irlarida 5000 mm gacha yog‘in yog‘adi. Asosiy daryolari: Parana, Paragvay, Urugvay, Rio-Salado, Rio-Kolorado, Chubut, Rio-Negro. A. Qo‘llarining aksariyati muzliklardan paydo bo‘lgan (Naul-Uapi, Buenos-Ayres, Vyedma va b.). A. Hududining salkam 20% doimiy ko‘m-ko‘k va bargi to‘kiluvchi o‘rmonlar bilan qoplangan. Gran-Chakodagi qizil tuproqda siyrak o‘rmon , Pampadagi unumdor qoratuproqda pichanzor dashtlar, Patagoniyada – yarim cho‘l. A.ning milliy bog‘lari – Igausu, Lanin, Nauel Uapi va b. 54

Aholisi. Argentinlar (mamlakat aholisining 90%) asosan yevropalik muhojirlardan shakllangan. Shuningdek italyanlar, yahkudiylar, ukrainlar, ispanlar, katalonlar, polyaklar, nemislar, fransuzlar va b.lar ham yashaydi. Tub joy aholisi – indeyslarning aksariyati yevropaliklarning mustamlakachilik harakatlari jarayonida qirilib ketgan. Ularning oz qismi (kechua, tupi-guaranlar va b.) A.ning shim.g‘arbida va Paragvay bilan bo‘lgan chegara yaqinida yashaydi. Rasmiy tili – ispan tili. Dindorlarning aksariyati katoliklar. Aholining o‘rtacha zichligi 1 km 2 ga 9 kishidan ko‘proq. Aholining 86% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Buenos-Ayres, Kordova, Rosario, La-Plata . Tarixi . Qadim zamonlarda A.hududida ko‘p sonli indeys qabilalari bo‘lgan; ular o‘troq hayot kechirar, dehqonchilik, baliqchilik, ovchilik bilan shug‘ullanar, rangli metallar eritishni, to‘qimachilikni bilar edi. Shim-sharqda va markazda guaranlar, tapeslar va b.yashar, janubda araukanlar va patagonlar ko‘chib yurar edi. 16.a.ning 1-yarmida hoz. A.hududi ispanlar tomonidan bosib olina boshladi. Ispanlar bu mamlakatni Rio-de-La-Plata (ispancha kumush) daryosi nomi bilan La-Plata deb atadilar. Mustamlakachilarga qarshi indeys qabilalari bir necha marta isyon ko‘tardi (1580, 1630, 1657, 1710-11y.lar). 1776 y.da hoz A.hududi butunlay Rio-de-La-Plata vitse-qirolligi tarkibiga qo‘shib olindi. A.da katta feodal yer egaligi vujudga keldi. Amerikadagi ispan mustamlakalarining 1810-26 y.lardagi mustaqillik uchun urushi vaqtida kreollar (dastlabki ispan kelgindilarining avlodlari) M.Belgrano va X.San-Martin rahbarligida 1810-16 y.larda ispan mustamlakachilariga qarshi qurolli kurash olib bordilar. Kurash boshlangan 25 may kuni argentin xalqining milliy bayrami bo‘lib qoldi. 1816 y.da viloyatlar vakillarining Tukuman sh.dagi kongressi La- Plata Birlashgan viloyatlarini mustaqil deb e’lon qildi. 1826 y.da A.Federativ Respublikasi tuzildi. 19-a. Mobaynida vujudga kela boshlagan burjuaziya manfaatlarini ifodalovchi unitariylar bilan yer egalari manfaatlarini himoya qiluvchi federatsiyachilar o‘rtasida kurash davom etdi. 19-a. 2-choragida A.da Buyuk Britaniya iqtisodiy va siyosiy mavqei mustahkamlandi, 1833 y.da u Folklend (Malvin) o.larini bosib oldi. 19-a. oxirlarida mamlakatga Amerika va 55

Germaniya kapitali kirib keldi. Hukmron davlatlar A.ni siyosiy va iqtisodiy jihatdan qaramlikka solib, uni go‘sht, don va b.hom-ashyo yetkazib beruvchi mamlakatga aylantirdilar. 19-20-a.lar bo‘sag‘asida A.da sanoat rivojlandi. 19- a.ning oxiridan A.da turli harbiy diktaturalar hukmronlik qildi. 2-jahon urushi yillarida A.betaraflik e’lon qilgan bo‘lsa ham, aslida fashistlarga ko‘maklashdi. 1945 y. Martidagina Germaniya va Yaponiyaga qarshi urush e’lon qildi. 1945 y.dan A.-BMT a’zosi. 1943 y.gi harbiy to‘ntarish natijasida bir guruh ofitserlar hokimiyatni qo‘lga oldilar. Ularning rahbarlaridan biri general X.D.Peron (1946-55 va 1973-74 y.larda A.prezidenti) hukmron ajnabiy davlatlarning mavqeini zaiflashtirish hisobiga mamlakatdagi yuqori tabaqani mustahkamlash siyosatini yuritdi. 1976 y.da general Videla hukmronligi davrida zo‘ravonlik va tartibsizliklarga qarshi qattiq choralar joriy etildi, iqtisodiyotni mustahkamlashga kirishildi. 1981 y.da Roberto Viola prezident etib saylandi, ammo harbiylar keyinroq uni ag‘darib tashladilar. Shu davrda (1982 y.) Folklend (Malvin) o.lari Buyuk Britaniyaga qarashliligini tan olmagan A.ularni egallashga urinib ko‘rdi, lekin bu harakat muvaffaqiyatsiz chiqdi. 1983 y.dagi yalpi saylov natijasida Raul Alfonsin prezident etib saylandi. 1999 y.dan esa Fernando de la Rua A. Prezidenti. 1993 y. 9 sent.da O‘zbekiston Respublikasi bilan diplomatiya munosabаtlari o‘rnatgan 23 . Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. Fuqaro radikal ittifoqi, 1889 y.da taraqqiyparvar ziyolilar tomonidan tuzilgan. Birlik va taraqqiyot harakati 1957 y.da Fuqaro radikal ittifoqi partiyasidan ajralib chiqqan guruh negizida tuzilgan; Xalq sotsialistik partiyasi, 1982 y.da tuzilgan; Murosaozlik partiyasi, 1963 y.da. Birlik va taraqqiyot harakati partiyasi bo‘linishi natijasida vujudga kelgan; Xustialistik (adolat) partiyasi, 1947 y.da X.Peron tomonidan tuzilgan; Taraqqiyparvar demokratik partiya, Sotsial-demokratik partiya, Demokratik markaz ittifoqi, Xristian-demokratik partiya ham bor. Umummehnat konfederatsiyasi 1930 y.da tuzilgan. 23 O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. Toshkent, 2006. 1-jild. 569-bet. 56

Xo‘jaligi. A. iqtisodiy jihatdan Lotin Amerikasida eng riv o jlangan mamlakatlardan biri. Foydali qazilma konlari ko‘p, malakali ishchi kuchiga ega. Q.h., sanoatning turli tarmoqlari rivojlangan. Ammo 80-y. lar oxirida boshqaruvning samarasizligi oqibatida A.iqtisodiyoti barbod bo‘lish arafasida edi. 1989 y.da saylangan yangi hukumat iqtisodiyotni isloh qilish dasturini amalga oshirdi, natijada A.yana barqaror rivojlana boshladi. 1991 y.da qabul qilingan konvertatsiya to‘g‘risidagi qonunga binoan ko‘pchilik davlat korxonalari xususiylashtirildi, iqtisodiyotga chet el investitsiyalari jalb etila boshladi, budjetga soliqlardan tushum yaxshilandi, ishchilarga kompensatsiya to‘lash tizimi yaratildi. Sanoati A.asosan, q.h.xom-ashyosini qayta ishlashga ixtisoslashgan. Yetakchi tarmoq – oziq-ovqat (go‘sht, yog‘, un, vinochilik, konserva, qand- shakar) sanoati. Go‘sht yetishtirish va eksport qilish sohasida A.dunyoda oldingi o‘rinlardan birida turadi. To‘qimachilik, charm-poyabzal tarmoqlari rivojlanganyu Og‘ir industriyada mashinasozlik (traktor, q.x. mashinalari, avtomobillar, stanoklar, elektr texnika asbob-uskunalari va b.), neftni qayta ishlash, qora metallurgiyaning salmog‘i katta. Sement, sellyuloza-qog‘oz korxonalari bor. Neft, gaz, qo‘rg‘oshin, ruh, temir, uran, berilliy va volfram rudalari qazib olinadi. Yoqilg‘i-energetika balansining salkam 85% ni neft va gaz tashkil qiladi. AES lar qurilgan. Asosiy sanoat markazlari: Buenos-Ayres, Rosario, Kordova, La-Plata. Qishloq xo‘jaligi. A.chorvachilik mahsulotlarini, don va moyli ekinlar hosilini tovar sifatida tayyorlashga ixtisoslashgan. Yirik yer egaligi rivojlangan: 1 ming dan ortiq yerga ega bo‘lgan xo‘jaliklarga hamma yerlarning 75% qaraydi. Q.x.ga yaroqli yerlarning faqat 20% ga ekin ekiladi. Q.x.ning yetakchi tarmog‘i chorvachilik bo‘lib, unda go‘sht yetishtiriladigan qoramolchilik va go‘sht-jun olinadigan qo‘ychilik ustun turadi. A.da qoramollar 51 mln., qo‘ylar – 29 mln., cho‘chqalar – 4,1 mln.boshni tashkil etadi. Dehqonchilikning yetakchi tarmog‘i – g‘allachilik. Bug‘doy, makkajo‘xori, javdar, suli, arpa, texnika ekinlaridan – kungaboqar, zig‘ir, paxta yetishtiriladi. Muhim yem- 57

xashak ekini – beda. Bog‘dorchilik, tokchilik rivojlangan. Qimmatbaho daraxt navi, jumladan dubil ekstrakti olinadigan kebracho tayyorlanadi. Baliq ovlanadi. Transporti. T.y.lar uzunligi – salkam 34,1 ming km, avtomobil yo‘llari – 211,4 ming km. Asosiy porti – Buenos-Ayres. Xalqaro aeroporti – Eseysa (Buenos-Ayres yaqinida). Chetga chiqariladigan q.x. mahsulotlarining 80% go‘sht, don, yog‘, xom teri, jun, ho‘l mevalarga to‘g‘ri keladi. Chetdan mashinalar, transport vositalari, metall, yoqilg‘i, kimyoviy tovarlar keltiriladi. Asosiy savdo mijozlari: AQSH, Braziliya, Italiya, Germaniya va Yaponiya. Pul birligi – peso. Tibbiy xizmati . A.da 133, 8 ming o‘rinli kasalxonalar (1 ming aholiga 6 o‘rin) bor. 53,7 ming shifokor (450 aholiga 1 shifokor) tibbiy xizmat ko‘rsatadi. Davlat sog‘liqni saqlash tizimi tibbiy yordamin sug‘urtalash va xususiy tibbiy yordamni sug‘urtalash va xususiy shifokorlar xizmati bilan birga qo‘shib olib boriladi. Shifokorlarni un-tlarning 9 tibbiyot f-ti tayyorlaydi. Maorifi, ilmiy va madaniy-ma’rifiy muassasalari . A.da 6 yoshdan 14 yoshgacha bo‘lgan bolalarni majburiy ta’limi joriy etilgan. Davlat o‘quv yurtlari bilan birga xususiy maktablar ham bor. Boshlang‘ich maktablarda 3471 ming, o‘rta o‘quv yurtlarida (umumiy ta’lim, hunar, ped. va.maktablarda) 1125 ming o‘quvchi o‘qiydi. Buenos-Ayres, Kordova, La-Plata, Santa-Fe va b.shaharlarda un-tlar bor. Bir qancha tarmoq akademiyalari, i.t.institutlari va ilmiy jamiyatlar ilmiy tadqiqotlar olib boradi. Buenos-Ayresda Milliy kutubxona, un-t kutubxonasi va b.bor. tabiiy fanlar, Antarktika, tarix, rassomlik va b.muzeylar mavjud. Matbuoti, radioeshittirish, teleko‘rsatuvi . Eng ko‘p tarqalgan gaz.lar: “Rason” (“Aql-idrok”, 1905 y.dan), “Prensa” (“Matbuot”, 1869 y.dan), “Gaseta” (“Gazeta”, 1912 y.dan). “Telenotisiosa amerikana” hukumat agentligi 1945 y. tashkil etilgan. 52 xususiy radiost-ya alohida uyushmagan birlashgan. Teleko‘rsatuv 1951 y.dan mavjud. 1959 y.da 22 xususiy telest-yalar uyushmasi tuzilgan 24 . 24 O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. Toshkent, 2006. 570-bet. 58

Adabiyoti. A.da yashagan indeys qabilalarining og‘zaki ijodi namunalari bizgacha yetib kelmagan. Biroq xalq she’riyati o‘ziga xosligini saqlab qolgan. 16-a.dan 19-a. boshlarida M.de Lavarden, D.de Asuenaga va b.lar ijodida ma’rifatparvarlik tamoyillari namoyon bo‘ldi. 1810-26 y.lar Ispaniyaga qarshi urush va milliy-ozodlik harakati davrida adabiyotda vatanparvar klassizm, V.Lopes-i-Planes (uning “Vatanparvarlik marshi”, 1810, A. madhiyasi bo‘lib qolgan), E.de Luka, X.Kruves Varela asarlari paydo bo‘ldi. Mamlakat mustaqilligi e’lon qilinganidan keyin yangi oqim vakili – faylasuf va milliy poeziya asoschisi E.Echveria she’rlar, dramalar, dostonlar yozdi. Shoir, hikoyanavis, tarixchi olim va adabiyotshunos X.M.Gutyerres argentin romantik prozasining dastlabki namunalarini yaratdi. Publitsist va jamoat arbobi D.F.Sarmyento o‘tkir maqolalar yozdi. 19-a. 2-yarmida “gaucho adabiyoti” urf bo‘ldi, uning asosini pampa aholisining og‘zaki ijoji tashkil qilar edi. 50-70- y.larda I.Askasubi asarlari (siyosiy va lirik qo‘shiqlar, “Santos Vega” she’riy romani, 1851), X.Marmol (dastlabki milliy roman “Amaliya”, 1855), H.Ernandes (uning “Martin Fyerro” qahramonlik dostoni, 1-2-qismlari, 1872-79, milliy adabiyotning eng salmoqli asaridir) asarlari va b.dunyoga keldi. 19- a.o‘rtalarida xalq urf-odatlarini ifodalovchi adabiyot vujudga keldi. Bu oqim namoyandalari L.V.Lopes, E.Vilde, M.Kane va b.dir. 20-a.20-y.larida B.Linch, R.Guyraldeslarning ijtimoiy romanlari chiqdi. 20-a. 2-yarmida E.L.Kastro, A.Varel, R.Larra, X.Kortasar romanlari paydo bo‘ldi. Tasviriy san’at va me’morligi. A. tub joy aholisining mustamlakachilikdan avvalgi san’ati (16-a.) matolarga solingan geometrik naqshlardan, jig‘alardan, guldor va jimjimador sopol buyumlardan, tosh, yog‘och va loydan yasalgan haykalchalardan iborat edi. A.da milliy rassomlik 19-a. da yuzaga kelib, 20-a. boshlarida taraqqiy etdi. Rassomlar ijodida milliy mavzu, xalq obrazi katta o‘rin egalladi. 19-a. Oxirlarida tarkib topgan milliy haykaltaroshlik 20-a. O‘rtalarida badiiy yuksaklikka ko‘tarildi. A.da mahalliy xalq – indeyslarning me’moriy an’analari kam saqlangan. 18-a.dan boshlab A.me’morligida barakko uslubi hukmronlik qildi. Bu uslubda qurilgan 59

binolardan biri Kordovadagi Kompaniya ibodatxonasidir. Ibodatxonaga ispan iyezuitlari asos solganlar (1646). Hozir ibodatxona Kordova un-ti majmuasiga kiradi. 18-a. oxiri va 19-a. boshlarida A.da mumtoz me’morlik uslubi tarqaldi. Avvalo, aniq va yaxlit (mas., Buenos-Ayresdagi ibodatxona peshayvoni, 1804), keyinchalik 19-a.oxiri – 20-a.boshlarida elektik va hashamatli binolar (Buenos- Ayresdagi “Kolon” teatri, 1908) qurildi. Bu davr turar joy binolari ko‘pincha katta ayvonli bo‘lgan. 20-a.dan hoz. zamon me’morligi rivojlandi. Buenos- Ayresda va mamlakatning boshqa shaharlarida ko‘p qavatli, yaxlit oyna va temir-betondan mehmonxona, bank kabi ma’muriy binolar ko‘plab qurilgan. Musiqasi. Hoz.zamon. A.hududida yashagan indeys qabilalari hayoti va turmushida musiqa katta o‘rin olgan. And xalqlari – ayniqsa kechua va b. rivojlangan va o‘ziga xos musiqa madaniyatiga ega bo‘lgan; ularning dilrabo yaravi qo‘shiqlari, uayno raqs ohanglari, cholg‘u asboblari (kena nayi va zarbli asboblari) hozirgacha saqlanib qolgan. A.milliy musiqa maktabi 19-a.oxirlarida tarkib topa boshladi. Buenos-Ayresdagi konservatoriya asoschisi, asosan yevropacha kuylar, orkestr va kamer asarlar muallifi A.Vilyams bu maktabning bunyodkorlaridan bo‘ldi. “Pampa” operasining ijodkori A.Berutti A.ning yirik kompozitori bo‘lgan. “Pampa” asarida argentin xalq musiqasiga xos ohanglar yangragan. Buenos-Ayresda “Kolon” opera teatri, 2 konservatoriya, simfonik orkestr, Kordova va La-Platada konservatoriyalar bor. Teatri . Indeys qabilalarining raqslari va marosim taomillarida teatr harakatlari elementlari bo‘lgan. 16-a.da havaskorlar truppalari maydonga keldi. 1783 y. Buenos-Ayresda “Komediya uyi” nomli birinchi teatr binosi qurildi. 19- a. boshlarida L.A.Morante, K.Enrikes, X.M.Sanches kabi mahalliy dramaturglarning pyesalari shuhrat topdi. 19-a.ning 80-y.larida bosh qahramoni chorvador, dehqon bo‘lgan romantik melodrama janri yuzaga keldi. 19-a.da va 20-a.boshlarida “Viktoriya”, “Apolo” teatrlarida ijtimoiy isyon mavzuidagi pyesalar qo‘yildi. 1920-y.larda A.teatri inqirozga uradi. Ammo bir necha mustaqil teatrlar vujudga kelib, teatr san’atini qayta tiklash va yaxshilashga kirishildi. Ularda milliy dramaturglardan O.Dragun, A.Kusani, K.Gorostisa, 60

L.Barlettalarning asarlari qo‘yilgan. 1935 y.da Buenos-Aresda Milliy komediya teatri bilan Milliy teatrshunoslik in-ti tashkil topdi. 1943 y.da Davlat qo‘g‘irchoq teatri tuzildi. Musiqiy teatr 1825 y.da Buenos-Ayresda birinchi opera spektakli – “Sevilyalik sartarosh” (J.Rossini asari) ni namoyish qildi. 1877 y.da F.Argreaves birinchi A.operasi “Oq mushuk” ni yaratdi. 1925 y.dan milliy balet truppasi ish boshladi: “Kometalar”, “Panambi” kabi milliy baletlar ko‘rsatildi. Hoz.vaqtda Buenos-Ayres A.teatr san’atining markazi bo‘lib, bu yerda “El Pueblo”, “La Maskara”, “Fray Mocho” kabi mustaqil teatrlar, Milliy komediya teatri, “Odeon” kabi tijorat teatrlari ishlamoqda. Kinosi. A.da film yaratish 1897 y.dan boshlandi. 1908 y.da italiyalik rej. M.Galyo “Dorregoning otilishi” degan birinchi filmni yaratdi, unda teatr aktyorlari ishtirok etishdi. Keyinchalik rej. X.A.Ferreyra (“Gaucho qo‘shig‘i”, 1930), L.Zaslavskiy (“Qochish”, 1937) va b.bir necha film yaratdilar. U Petit de Murat (“Gaucho urushi”). S.Pondel Rios (“111-kilometr”, E.Amorim (“Keksa doktor”) kabi kinossenariychilar barakali ijod qildilar. Keyingi yillarda ishqiy sarguzasht filmlar, kinokomediyalar ishlandi, ayrim adabiy asarlar ekranlashtirildi. A.yirik kino i.ch.firmalari: “Arxentina sono films”, “Kontrakuadro”. Buenos-Ayresda Kino san’ati va kino fani akademiyasi, Milliy kinematografiya inti ishlab turibdi 25 . Argentinlar – xalq. Argentinaning asosiy aholisi. Umumiy soni 28,3 mln. kishi (1992) shundan 26,64 mln.kishi Argentinada. A.ispan tilining argentin lahjasida so‘zlashadilar. Yevropeoid irqiga mansub. Dindorlari asosan – katolik. A.millati 19-a.ning ikkinchi yarmida Yevropa (asosan Ispaniya, Italiya) dan ko‘chib kelganlarning mahalliy xalq (indeys) lar bilan qo‘shilishi natijasida paydo bo‘lgan. A.ning shakllanishi asosan 20-a.boshlarida tugallandi. Argentit (lot. argentum – kumush so‘zidan) (kumushtosh) – sulfidlar sinfiga mansub mineral. Kimyoviy formulasi Ag 2 S. Kub singoniyali. Qattiqligi 2-2,5. s.og‘. 7,3. Rangi qo‘rg‘oshinsimon kul rangdan qoragacha. Yer tomirlarida va ba’zan cho‘kindi jinslarda uchraydi. 25 O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. Toshkent, 2006. 571-bet. 61

A.kumun olinadigan asosiy mineral. Rossiyaning Oltoydagi polimetalla ruda konlarida, Sharqiy Zabaykalye, Saxada hamda Ukrainada (Zakarpatye, Donbass) va b.lar uchraydi. Argentometriya. (yun. argentum – kumush va metreo – o‘lchayman) – miqdoriy analizning titrlash usuli. Kumush nitrat (AgNO 3 ) ning titrlangan eritmasidan foydalanishga asoslangan. Bunda tekshirilayotgan eritma – kumush nitrat eritmasi yoki uning ortiqchasi natriy xlorid (NaСl) eritmasi bilan titrlanadi. Titrlashning oxirgi nuqtasini eritmaning bir tekis loyqalanishiga qarab, shuningdek har xil elektr kimyoviy va fotometrik usullardan foydalanib aniqlash mumkin. A.dan kumush, xlor, brom va b.lar elementlarning at.m. ni aniqlashda, ba’zi mamlakatlarda esa kumush tangadagi kumush miqdorini aniqlashda va umuman anionlari kumush kationi bilan kam eruvchan quyqalar hosil qiladigan tuzlar va kislotalar miqdorini yuqori darajadagi aniqlik bilan o‘lchashda foydalaniladi. Argillitlar (yun. argillos – gil va lithos – tosh) – gil jinslarning suvda bo‘kmaydigan, toshqotgan, qattiq guruhi. A.gil va gilsimon cho‘kindilarning zichlanishi, suvsizlanishi (degidiratsiya) va sementlanishi natidasida hosil bo‘ladi. A.burmalangan o‘lkalarda hamda platforma oblastining qad.yotqiziqlarida uchraydi. Argishti 1 – Urartu podshosi (mil.av. 8-a. 1-yarmi). A. podsholigi davrida Urartu Yaqin Sharqdagi qudratli davlatga aylangan. Shim.Suriya, Urmiya ko‘li atrofi, jan.Kavkazortiga egalik qilish uchun Ossuriyaga qarshi muvaffaqiyatli urushlar olib borgan. Kavkazortida A.davrida yirik qal’alar – Erebuni (Yerevan yaqinida) va Argishtixinili bunyod etilgan. Argishtixinili – Urartu podshosi Argeshti I davrida (mil.av.776 y.) qurilgan shahar-qal’a. Topilgan urart mixxat yozuvlaridan ma’lum bo‘lishicha, Ararat vodiysini zabt etgan urartlar qal’a, saroy va ibodatxonalar bunyod etib, atrofini bog‘-rog‘, tokzorlarga aylantirganlar. Mil. av. 4-a.da A.o‘rnida qad.Armaniston poytaxti – Armavir sh.qurilgan. 62

Argo – (frans. Argot – jargon) – ma’lum toifa kishilardagina tushunarli so‘zlar mavjudligi bilan umumxalq tilidan farq qiluvchi, biror ijtimoiy toifa, guruh (mas., dallollar, sportchilar, talabalar, o‘g‘rilar va h.k.) ga xos yasama til. Argon – (Argon), Ar – elementlar davriy sistemasining VIII guruhi elementi, inert gazlar jumlasidan. Tartib raqami 18, at.m. 39,948, birinchi marta 1894 y. da havodan ajratib olingan. A.rangsiz va hidsiz gaz. Suyuqlanish t-rasi 189,4, qaynash t-rasi 185,870. A.odatdagi t-rada atomar holda bo‘ladi, birikish reaksiyalariga kirishmaydi. A.kimyo sanoatida inert muhit vujudga keltirishda, elektr lampochkalarini to‘ldirishda, reklama naylarini (ko‘k-havo rang shuhlalanadi) va yuqori chastotalar texnikasida ishlatiladigan naylarni to‘ldirishda qo‘llaniladi. Argonavtlar – (yun. Argenautai; Argo – kema nomi va nautes – dengizchi) – yunon mifologiyasidagi qahramonlar. A. “Argo” kemasida ajdaho qo‘riqlab turadigan oltin terini olib kelish uchun Yason boshchiligida Kolxidaga boradilar va sehrgar Mediya yordamida uni qo‘lga kiritib, Yunonistonga olib keladilar. A. haqidagi mif yunon dengizchilarining Qora dengiz qirg‘oqlariga suzib kelishlari ko‘hna tarixini aks ettiradi. Argon-yoyli payvandlash – metallarni himoya gazi – argon muhitida elektr yoy bilan payvandlash. Eriydigan (avtomatik payvandlashda) yoki erimaydigan (dastlabki va avtomatik payvandlashda) elektroddan foydalaniladi. List ko‘rinishidagi metall va qotishmalarni, po‘lat quvurlarni payvandlashda ishlatiladi. Birinchi jahon urushi natijasida Yevropa eksporti kamayganligi tufayli Argentina milliy iqtisodiyoti gurkirab rivojlana boshladi. Bu hodisa, o‘z navbatidа, mamlakat eksportining o‘sishiga xizmat qildi. Chunonchi, Argentina bug‘doy eksport qilish bo‘yicha dunyoda ikkinchi o‘ringa (Kanadadan so‘ng), go‘sht mahsulotlari eksporti bo‘yicha esa birinchi o‘ringa chiqdi. Uning asosiy savdo hamkorlari Buyuk Britaniya va AQSH edi. Xususan, 1920-yilda Buyuk Britaniya va Argentina o‘rtasida savdo ayirboshlashi 817 mln. pesoni, AQSH bilan esa 726 mln pesoni tashkil etdi. 63

Biroq Braziliya bo‘lganidek, Argentina iqtisodiyotidagi o‘sish ham uzoq davom etmadi. 1920-1921-yillardagi iqtisodiy inqiroz mamlakat iqtisodiyotiga katta talofat yetkazdi. Davlat subsidiyasi asosida ishlayotgan korxonalarda ishlab chiqarish to‘xtab qoldi. Ayni paytda inqiroz Argentinada ish yuritayotgan chet el korxonalari faoliyatiga ta’sir ko‘rsatmadi. Chunki ularning moliyaviy ahvoli yaxshi edi. Bu hodisa 1920-1921-yillardagi iqtisodiy inqirozning o‘ziga xos xarakterli belgisi edi. Inqiroz ichki siyosiy vaziyatni murakkablashtirdi. Radikal-fuqaro ittifoqi partiyasi vakili Prezident I.Irigoyyen hukumati (1916-1922) islohatlar yo‘li bilan siyosiy vaziyatni barqarorlashtirishga urindi. Xususan, talabalar tashabbusi qondirilib, universitetlar faoliyati demokratik asosda qayta qurila boshlandi. Bundan tashqari, yirik yer egalarining qudratini cheklashga kirishildi. Hukumat mehnat qonunchiligi sohasida, ayniqsa, jiddiy o‘zgarishlarni amalga oshirdi. Chunonchi, 8 soatlik ish kuni, haftada 1 kunlik dam olish kuni, ishchilarga ta’til berish, ish haqining eng kam miqdori joriy etildi. I.Irigoyyen hukumati o‘tkazgan islohatlarda izchillik ta’minlanmagan bo‘lsa-da, islohatlar ko‘lami va mazmuni hukmron tabaqalarni tashvishga solib qo‘ydi. Ular mamlakat armiyasi orasida hukumatga qarshi tashviqotni kuchaytirdilar. 1922-yilda o‘tkazilgan prezident saylovida radikal partiyaning boshqa bir vakili M.Alveor (1922-1928) g‘alab qozondi. U yangi tuzgan hukumati tarkibiga harbiylar vakillarini ham kiritdi. 1923-yilda Argentina iqtisodiyotida yana jonlanish yuz berdi. Biroq iqtisodiyotda ko‘zlangan maqsadga erishilmadi. Buning sababi mamlakat qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining jahon bozoriga qaramligi edi. 1925-yildan boshlab jahon bozorida narx-navoning pasayishi mamlakat moliyaviy ahvoliga salbiy ta’sir ko‘rsatdi 26 . 1927-yilda o‘tkazilgan prezidentlik saylovida yana I.Irigoyyen (1928- 1930) g‘alaba qozondi. Hukumat amalga oshirgan eng katta tadbir neft 26 14. Farmonov R. va boshqalar “Jahon tarixi” T., 2004. 100 -bet 64

sanoatining milliylashtirilishi bo‘ldi. Bu hodisa yirik sarmoyadorlar hamda chet el monopoliyalari manfaatiga berilgan katta zarba edi. Ular endi davlat to‘ntarishi o‘tkazishga qaror qildilar. 1930-yilning 6- sentabr kuni general Xose F. Uriburu boshchiligida davlat to‘ntarishi o‘tkazildi. F.Uriburu o‘zini vaqtincha Prezident deb e’lon qildi. Yangi hukumat mamlakat Kongressini tarqatib yubordi, 8 soatlik ish kunini bekor qildi. Mamlakatda qamal holatini joriy etildi. Matbuot uchun qattiq senzura tartibi o‘rnatildi. Mamlakat neft sanoatini milliylashtirish haqidagi qaror bekor qilindi. General F.Uriburu mamlakatni noqonuniy ravishda uzoq boshqarishi mumkin emas edi. Biroq u prezident saylovida g‘alaba qozona olmas ham edi. Chunki uning obro‘si yo‘q edi. Shuning uchun ham 1931-yilning noyabr oyida prezidentlikka boshqa general – P.Xusto (1932-1938) nomzodi qo‘yildi va u g‘alaba qildi. Yangi hukumat mamlakatda ish tashlashni man etish hamda qamal holati e’lon qilish haqidagi qonunlarni amalda joriy ettirdi. Iqtisodiyotda davlatning aralashuvi siyosati yuritildi. Tashqi siyosatda esa Buyuk Britaniya bilan yanada yaqinlashish yo‘li qo‘llanildi. Ayni paytda AQShga qaram bo‘lib qolmaslik, Lotin Amerikasida AQShning ta’siri kuchayib ketishining oldini olishga intildi. Shu maqsadda Argentina tashabbusi bilan Lotin Amerikasi davlatlari o‘rtasida o‘zaro hujum qilmaslik va yarashuv to‘g‘risidagi shartnomani imzolandi. Shu shartnomaning mohiyatini to‘g‘ri anglab yetgan AQSH prezidenti F.Ruzvelt 1933-yilda Lotin Amerikasi davlatlari bilan munosabatda “yaxshi qo‘shnichilik” tamoyilini e’lon qildi. Ayni paytda AQSH ham yuqorida nomi tilga olingan shartnomani imzoladi. Bu shartnoma tarixga “Savedro Lamas pakti” nomi bilan kirdi. S.Lamas Argentina tashqi ishlar vaziri edi. Bu Argentina diplomatiyasining katta yutug‘i bo‘lgandi. Prezident P.Xusto davrida ham mamlakat ichki siyosiy haytida barqarolik ta’minlanmadi. Aksincha, fashizm xavfi vujudga keldi. 1938-yilgi prezident saylovida so‘l kuchlar birlikka erisha olmadilar. Natijada o‘ng kuchlar vakili Roberto Ortis (1938-1940) g‘alab qozondi. 65

R.Ortis ichki siyosatda qisman bo‘lsa-da, konstitutsiyaviy tartiblarni tiklashga harakat qildi. Repressiya va terror to‘lqini pasaydi. Fashizm jilovlandi. Tashqi siyosatda esa AQSH bilan yaqinlashish yo‘li to‘sildi. Milliy islohotchilikning yetakchi kuchi milliy burjuaziya edi. Ular millatni iqtisoliy va ijtimoiy taraqqiyot hamda davlat suvirentetini mustahkamlash yo‘lida birlashishga da’vat etdilar. Milliy-islohotchilik harakatlari va partiyalarini tuzdilar. Milliy-islohotchilik harakati Argentinada katta quloch yoydi. Bu yerda u peronizm nomi bilan ataladi. Peronizm keyinchalik Argentina prezidentligiga saylangan general Xuan Domingo Peron nomidan olingan. D.Peron 1943- yilning 4-iyunida o‘tkazilgan davlat to‘ntarishi natijasida hokimiyat tepasiga keldi. U Argentinaliklarni qaramlik, qoloqlikni tugatish va turli ijtimoiy tabaqalar hamkorligiga asoslangan adolatli jamiyat qurish yo‘lida jipslashishga chaqirdi. Imperializmni, oligarxiyani tanqid qildi. Qashshoqlarni himoya qilish zarurligini ta’kidladi. Millionlab aholi D.Peron timsolida o‘zlarining himoyachisi va homiysini ko‘rdilar. Argentinadagi kuchli uyushmasi – “Mehnat umumiy konfederatsiyasi” – uning tayan ch i bo‘ldi 27 . 1946-yilda D.Peron mamlakat prezidentligiga o‘tkazilgan saylovda g‘alab qozondi. D.Peron chuqur ijtimoiy o‘zgarishlarni amalga oshirdi. Chunonchi, ish haqi oshirildi. Umumiy pensiya ta’minoti va haq to‘lanadigan ta’til joriy etildi. Fuqarolarning ijtimoiy huquqlari 1949-yilda qabul qilingan yangi Konstitutsiyada mustahkamlanib qo‘yildi. Iqtisodiy siyosatda chet el kompaniyalariga qarashli mulklarni sotib olish yo‘lini qo‘lladi. Temir yo‘l, aloqa, Markaziy bank va boshqa muhim sanoat korxonalari milliylashtirildi. Mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining 5 yillik rejasi ishlab chiqildi. Milliy sarmoya rag‘batlantirildi. Chetdan keltiriladigan mahsulotlarni 27 Lafasov M. va boshqalar “Jahon tarixi” T., 2002. 1 10 b. 66

Argentinaning o‘zida ishlab chiqarishga ixtisoslashtirilgan sanoat tarmog‘ini yaratish siyosati yuritildi. Biroq 50-yillarning o‘rtalariga kelib vaziyat o‘zgardi. Eksport tovarlarining narxi pasayishi davlat daromadining pasayishiga olib keldi. Mamlakatda iqtisodiy o‘sish sur’ati ham pasaydi. Uni yuqori darajada saqlab turish uchun mablag‘ yo‘q edi. Valyuta zaxirasining katta qismi chet elliklarga qarashli kompaniyalarni sotib olishga sarflab qo‘yilgan edi. Bu hol boshlangan keng miqyosdagi iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni chuqurlashtirish imkoniyatini cheklab qo‘ydi. Natijada mamlakatda chuqur norozilik kelib chiqdi. Demografik o‘zgarish qishloq aholisini ketishga majbur etdi. Natijada Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillardayoq shahar aholisining soni qishloq aholisining sonidan oshib ketdi. Ayni paytda siyosiy hayotning markazi ham shaharga ko‘chdi. Mintaqa davlatlarining aksariyati milliy islohotchilik yo‘lini tanladi. X U L O S A 67

Argentinaning mustaqillikka erishishi va taraqqiy etishi mavzusidagi ushbu bitiruv malakaviy ishimizni yakunlar ekanmiz quyidagi umumiy xuloslarga keldik: Birinchidan , Lotin Amerikasida mustaqil davlatlar – Argentinaning tashkil topishi jarayoni bayon etildi. Ikkinchidan , Argentinaning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli o‘rganildi va qoloq, agrar davlat ekanligi ko‘rsatib berildi. Uchinchidan , AQSH ning Lotin Amerikasi qit’asida hukmronligi sabablari ochib berildi. To‘rtinchidan , XIX asr oxiridagi islohotlar va ularning natijalari hamda ahamiyati yoritildi. Beshinchidan, Xindularni talash va pomeshchik yer egaligining kuchayishi sabablari ko‘rsatildi. Oltinchidan , Qishloq xo‘jaligi va sanoatning o‘sishi tavsiflandi. Yettinchidan , Ishchilar harakati ularning ahvoli o‘rganib chiqildi. Sakkizinchidan , Argentinaning 1-jahon urushi arafasidagi iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy hayoti bayon etildi. Bitiruv malakaviy ishimiz bo‘yicha amaliy tavsiyalarimiz shuki, ushbu mavzu kam o‘rganilgan, uni kelgusida yanada kengroq o‘rganish maqsadga muvofiq. Hozirgi kunda Yurtboshimiz I.A.Karimov Vatanimiz tarixini chuqur o‘rganish bilan birga jahon tarixi, madaniyati va iqtisodiyotini ham yaxshi bilish vazifasini qo‘yganlar. Bu prezidentimizning: “Jahon miqyosida globallashuv va raqobat tobora kuchayib borayotgan bu zamonda biz dunyoda yuz berayotgan tub o‘zgarishlar jarayonida egallab turgan o‘rnimizni xolisona va tanqidiy baholashimiz, tobora oshib borayotgan hayot talablariga javob berishimiz kechayotgan davr bilan hamqadam bo‘lishimiz shart” 28 , deb aytgan so‘zlarida o‘z ifodasini topgan. 28 Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolar jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. T., “O‘zbekiston”, 2010. 6-24-betlar. 68

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I. A. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q”. T., “Sharq”, 1998. 9-13-bet 2. Karimov I. A. “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: Xavfsizlikka tahdid barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”. T.,“O‘zbekiston” 1997, 109-115-bet 3. Karimov I. A. “Jahon moliyaviy inqirozi O‘zbekistonda uni bartaraf etish yo‘llari va choralari”. T., 2009. 76-bet 4. Karimov I. A. “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etish ustuvor maqsadimiz” T., “O‘zbekiston” 2010. 36-bet 5. Karimov I. A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolar jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. T., “O‘zbekiston”, 2010, 6-24-betlar. 6. Деберал А. “История южной Америки” М., 1989. 136 с. 7. Зубок И. И. “Империалистическая политика США в южной Америки” М., 1992, 149 с. 8. Крюков Н. А. “Аргентина” М., 1971, 153 с. 9. История Америки. М., 1972, 159 с. 10. Хрестоматия по новий истории. М., 1965. 131 с. 11. Христофоров И. С. “Генерал Сан-Мартин” М., 1970. 173 с. 12. Yangi tarix II-III t., T., 1968, 1969. 122-176-betlar 13. Lafasov M. va boshqalar “Jahon tarixi” T., 2002. 109 b. 14. Farmonov R. va boshqalar “Jahon tarixi” T., 2004. 99-bet 15. Tursunov B. “Yangi tarix” Samarqand. 2001. 56-bet. 16. Nasriddinov Q. “Yangi tarix” darslik QDU. ARM, 2008. Elektron variant 17. Nasriddinov Q. “Yangi tarix” I qism, QDU, 2006. 197-bet. 18. Nasriddinov Q. “Yangi tarix” ma’ruzalar matni. QDU, 2009. 198-bet. 19. Nasriddinov Q. “Yangi tarix” qo‘llanma. QDU, 2010. 197-bet. 20. O ’zbekiston Milliy Enseklopediyasi. Toshkent, 2001. 1-jilt. 69

O'xshashlar

XX asrning 20-30 yillarida Qashqadaryoning ijtimoiy-siyosiy hayoti

Milliy davlatchilik tarixida Turkiston muxtoriyatining o’rni

XX asr oxiri – XXI asr boshlarida xalqaro munosabatlar diplomatiya tarixini kompleks tarzda tadqiq etish

Mustaqillik yillarida O’zbekiston-Xitoy munosabatlari

Milliy davlatchilik tarixida Turkiston muxtoriyatining o`rni