Samarqand vohasi arxeologiyasi yangi tadqiqotlarda - Tarix - Diplom ishlar

Samarqand vohasi arxeologiyasi yangi tadqiqotlarda

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

266 KB

Ko'chirib olish

“Samarqand vohasi arxeologiyasi yangi tadqiqotlarda”B I T I R U V M AL AK AVI Y I ShI

BMI ning tuzilishi Kirish I Bob. Samarqand vohasining arxeologik urganilishi tarixi. 1.1. Samarqand vohasi tarixi yozma manbalarda. 1.2. Voha tarixini yoritishda arxeologiya materiallarining o`rni. II. Bob. Mustaqillik yillarida Samarqand vohasida olib borilgan yangi arxeologik tadqiqotlar. 2.1. Afrosiyob-Samarqand tarixini yoritishda asosiy maskan. 2.2. Ko`k tepa yodgorligida oltb borilgan arxeologik izlanishalar va uning natijalari. Xulosa. Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro`yxati. Ilovalar. 2

7-ilova BMI KIRISh QISMINING TUZILIShI - Mavzuning dolzarbligi - Mavzuning o`rganilish darajasi - Ishning maqsad va vazifalari - Ish ning davriy doirasi - Ish ning nazariy- uslubiy asoslari - Ishning ilmiy yangiligi - Ish ning amaliy ahamiyati - Ishning tuzilishi 3

8-ilova KIRISh Mavzuning dolzarbligi. Mustaqil respublikamizning ijtimoiy fanlar sohasi olimlari oldida xalqimiz tarixini, shuningdek boshqa xalqlar tarixini haqqoniy va to`laqonli o`rganish masalasi dolzarb vazifa sifatida turibdi. Bu haqda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov respublikamizning etakchi tarixchi olimlari bilan o`tkazgan uchrashuvida va boshqa mazkur soha bilan bofliq yifilishlarda bir necha marta ta`kidlab o`tgan 1 . Shuningdek, bu vazifalar O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarorlarida ham o`z aksini topgan 2 . Yaqindagina O`zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi Senati «Arxeologiya merosi ob`ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`frisida»gi Qonunni ma`qulladi. Bu qonun amaldagi «Madaniy meros ob`ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`frisida»gi qonun bilan hamohangdir, chunki arxeologiya merosi ham madaniy merosimizning bir qismi. Lekin madaniy meros – bu juda keng tushuncha va u O`zbekistonning qadimiy arxeologik va me`moriy obidalari, muzeylarda saqlanyotgan yuzlab turdagi noyob topilmalar, qadimiy kitoblar va boshqa yozma yodgorliklar, barcha-barchasini qamrab oladi. Yangi qonun madaniy merosimizning alohida bir qismi, O`zbekistonning katta va bebaho milliy mulki – uning betakror arxeologik yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishga qaratilgan. O`zbekistonning arxeologiya merosi va undan foydalanish keyingi yillarda davlat siyosati darajasiga ko`tarildi. O`zbek davlatchiligi tarixini o`rganishda arxeologiya yodgorliklari bosh omil bo`lib xizmat qilganligi barchaga ma`lum. Keyingi yillarda mamlakatimizning Termiz, Buxoro, Xiva shaharlarining 2500 yilligi, Qarshi va Shahrisabz shaharlarining 2700, Marfilon shahrining 2000, 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ // Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. –Т., Ўзбекистон, 1999. 7 ж. –Б. 128-132; Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т., 2008; Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг чора ва тадбирлари. – Т., 2009; Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва кучли фуқаролик жамияти барпо этиш – устувор мақсадимиздир // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузаси. – Т., 2010; Каримов И.А. Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир // 2009 йилнинг асосий якунлари ва 2010 йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. – Т., 2010. 2 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Қарори “Ўзбекистоннинг Янги тарихини тайёрлаш ва нашр этиш” // Г. Халқ сўзи. 17 декабр 1996 йил; Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Қарори “Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Тарих институти фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида” // Г. Халқ сўзи. 27 июн 1998 йил. 4

Samarqand shahrining 2750 va Toshkent shahrining 2200 yilligi sanalari bu qadimiy shaharlar xarobalari bo`lgan arxeologiya yodgorliklarda olib borilgan uzoq yillik murakkab arxeologik tadqiqotlar natijasida aniqlangan. Mavzuning o`rganilish darajasi. “Mustaqillik yillarida bosib o`tgan va to`plagan tajribamizni xolisona baholash,qo`lga kiritilgan yuksak marralarimizni tahlil etish mamlakatimizni tadrijiy va bosqichma- bosqich rivojlantirish bo`yicha biz tanlagan modelning naqadar to`fri ekanini va shu yo`ldan bo`ndan bo`yon ham ofishmay qat`iyat bilan borishimiz zarurligini yaqqol ko`rsatmoqda” 3 . Samarqand tarixini o`rganish dastlab Akram Asqarov,Mirza Abdulla Buxoriy,Abu Said Maxsum kabi qiziquvchi,usha davrning ziyoli kishilaridan boshlangan.Masalan, Akram Asqarov N.I.Veselovskiyga Afrasiyobni va atrofdagi yodgorliklarni o`rganishda yaqindan yordam bergan.1887 yilda “Rus arxeologiya jamiyati”Akrom Asqarovni “Arxeologiya rivojiga qo`shgan xissasi uchun” kichik kumush medali bilan taqdirlaydi.Samarqandlik hattot o`fli Abu Said Mahsum shaxsan sharqshunos V.V.Bartold bilan hamkorlik qilgan.Uning yordamida Guri-Amir va Shoxi-Zinda maqbaralari yozuvlaridan nusxa ko`chirilgan.XX asrning birinchi o`n yilligi oxirlarida V.L.Vyatkin rahbarligida Ulufbek rasadxonasi qoldiqlari topildi.AbuSaid Mahsum V.L.Vyatkinga rasadxona joylashgan tepalikni aniq ko`rsatib bergan. Abu Said Mahsum V.L.Vyatkin bilan birga Afrasiyobning qazish ishlarida umrining oxirigacha qatnashgan. 1895 yil Toshkentda V.V.Bartold tashabbusi bilan tashkil etilgan Turkiston arxeologiyasi xavaskorlari to`garagi ham o`lkani o`rganishda mo`ayyan hissa qo`shgan ilmiy jamoatchilik tashkiloti sifatida tarixda qolgan. Ma`lumki Turkiston xalqlari qadim tarixini o`rganish bilan dastlab o`z davrining taniqli nsonlari olimlari sharqshunoslari,qadimshunoslari N.P.Ostroumov, V.L.Vyatkin, A.A.SemyonovV.V.Bartold, N.I.Veselovskiy, M.SAndreev, A.A.Divaev, N.S.Likoshin, N.G.Mallistkiy kabi atoqli olimlar shufillanganlar. V.L.Vyatkin Afrasiyob shaxar xarobasini (1925.1929.1930) urgandi.Samarqand shaxrini o`rganishda Urta Osiyo Davlat universiteti Arxeologiya kafedrasi ( 1940 yildan,keyinchalik TashGU,(O`zMU), O`zFA Arxeologiya instituti olimlarining ham hissasi doimiy ravishdagi ishlari juda kattadir.Ushbu dargoh 3 Мамлакатимизда демократик ислоҳатларни янада чуқурлаштириш ва фуқоролик жамиятини ривожлантириш концепцияси.Т.,Ўзбекистон.2010.7-8 б. 5

B.A.Litvinskiy,V.M.Masson,V.I.Sarinidi,Yu.F.Buryakov,E.V.Rtveladze,B.D.Koch nev,R.H.Suleymanov,A.A.Sagdullaev,S.B.Lunina,A.A.Asqarov,T.Mirsoatov,A.M uhammadjonov,O`.Islomov,M.Qosimov,M.Juraqulov,A.Abduhamidov,M.Isoqov, M.H.Isamiddinov va boshqa etuk olimlarni etishtirib berdi. Bugungi kunda ham Samarqand shahri va uning atrofidagi yodgorliklaridan topilgan noyob me`morchilik inshootlari va san`at asarlari namunalarini o`rganish va tadqiq etish davom etmoqda. Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari. Samarqand shahrining jahon stivilizastiyasida tutgan o`rni va ta`sirini ochib berish,yangi arxeologik izlanishlar natijalari tufrisida ma`lumotlar berish maqsad qilib olindi. Shu maqsaddan kelib chiqib, quyidagilarni hal etish asosiy vazifa etib qo`yildi: – Samarqand shaharlari tarixini o`rganish jarayonida hal etilishi kerak bo`lgan asosiy masalalarni ilmiy tahlilini berish. Bu borada har bir davrga taalluqli barcha nashrlar, materiallarni o`rganish, keyingi davrda tadqiqotchilar tomonidan olingan yangi ma`lumotlar bilan boyitib borilganligini ko`rsatib berish; – Samarqandda yashagan qadimgi aholining me`moriy yodgorliklarini o`rganish jarayonida alohida ahamiyatga ega bo`lgan turar joylar, xo`jalik xonalari va diniy marosimlar uchun mo`ljallangan inshootlarining qurilish uslublarini tahlil qilish; – Vohadagi Afrasiyob va Ko`k tepa xarobalarida va uning atrofidagi boshqa arxeologik yodgorliklar madaniyatining gullab-yashnashi va inqirozga yuz tutish sababarini ko`rsatib berish. Bitiruv malakaviy ishining davriy chegarasi. Samarqand vohasidagi yodgorliklarning qadimgi va o`rta asrlarga oid bo`lgan tarixini yoritishda ilk rus sharqshunoslari qazishmalari natijalaridan, mazkur hududda olib borilgan mustaqillik yillaridagi yangi arxeologik tadqiqot ishlari natijalari tahlil etiladi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy–uslubiy asoslari. Tadqiqotda o`rganiliyotgan muammoni to`fri talqin etishda arxeologik,etnografik,numizmatik va yozma manbalarga amal qilindi. Turli manba va ma`lumotlarni tahlil qilishda ularga qiyosiy va tanqidiy nuqtai nazardan yondashildi. Davr xususiyatlarini nazarda tutgan holda voqealar tarixiylik, tadrijiylik, stivilizastion yondashuv usullari asosida umumlashtirildi va tahlil etildi. Tadqiqotning nazariy-uslubiy asosini ishlab chiqishda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning asarlari, ma`ruza va nutqlarida ilgari surilgan ilmiy-nazariy ko`rsatmalari, tarixiy shaxslar va qadimiy shaharlarning yubiley tantanalarida so`zlagan nutqlari, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarorlarida ilgari surilgan muhim vazifalar haqidagi ko`rsatmalar muhim ahamiyat kasb etadi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: 6

- Samarqand vohasi tarixini o`z bafrida olib yotgan arxeologik yodgorliklarida olib borilgan tadqiqot ishlari natijasida u erdagi qadimgi manzilgohlar klassifikastiya qilindi; - tadqiqot ishlari jarayonida olingan ko`plab sopol parchalari asosida ularning yasalish uslubi, rangi, turi, xom ashyo tarkibi, pishirish, xumdonlarning tuzilishi va turi o`rganildi; - Samarqand shahri va uning atrofidagi yodgorliklar hududi haqida ma`lumotlar to`planib, undagi mavjud bo`lgan qadimgi va o`rta asrlar shaharlarining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti ko`rsatib berildi; - Samarqand shahri va uning atrofidagi yodgorliklar tomonidan yaratilgan stivilizastiya jahon stivilizastiyasidan biri ekanligi ko`rsatib berildi. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishining tadqiqot qismi va xulosa qismida keltilirgan ma`lumotlardan umumiy o`rta ta`lim maktablari, akademik listeylar, o`rta maxsus kasb-hunar kollejlarida tarix fani darslarida, o`lka tarixini o`rganishda, universitetlardagi tarix fakultetlarida maxsus kurs ma`ruzalarini tayyorlashda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, turt fasl, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati va ilovadan iborat. BMIning umumiy hajmi ------ betni tashkil etadi. I Bob. Samarqand vohasining arxeologik urganilishi tarixi. 1.1. Samarqand vohasi tarixi yozma manbalarda. 7

Sharq xalqlari davlatchiligi va tamadduni tarixida, ular taraqqiyotining barcha bosqichlarida jamiyat iqtisodiy va siyosiy hayotining markazlari xisoblanmish shaharlar muhim ahamiyatga ega bo`lgan. Shaharlarda davlat harbiy- ma`muriy va madaniy hayotining barcha salohiyati jamlangan edi. Iqtisodiy va madaniy rivojlanishda shaharlarning yetakchilik mavqeini egallagani, jumladan, Sharqning yirik shaharlaridan xisoblangan O`rta Osiyoda ham ko`zatiladi. O`rta Osiyo shaharlari zamonasining turli davrlarida ishlab chiqarishni, savdo-sotiqni yurgizuvchi fanni rivojlantiruvchi yirik markazlar sifatida ta`riflangan. Xususan, Samarqand nafaqat O`rta Osiyo, balki butun Sharqning yirik shaharlari sirasiga kirib, u O`rta Osiyoning eng o`zun daryolari Amudaryo va Sirdaryo oraligidagi o`lka n madaniy maskanning markazida — “zar sochuvchi daryo” deb atalmish Zarafshon buylarida va Yevrosiyoning eng muhim savdo tarmoqlari tutashgan joyda qat kutardi. Bu hudud O`rta Osiyodan oqib o`tadigan ikki azim daryoning oraligida joylashgani va respublikamiz — O`zbekiston xalqlarining yuqsalish bosqichlarini yoritishdagi ahamiyati bilan katta qiziqish tugdiradi.Usha zamon tarixchilari, geograflari, sayyohlari, savdogarlari va din targibotchilari — missionerlari Samarqand yer yo`ziniig sayqali, “Sharq Rimi”, “Musulmon olaminiig qimmatbaho gavhari”, “Yer yo`zining porloq nuqtasi” singari tasirli, jozibali tarzda ifodalangan nomlar, turli davrlarda shaharga tashrif buyurgan zamondoshlari tomonidan ta`rif etilgan. Shaharniig tahsinga loyiq qiyofasi hozirga qadar saqlanib qolgan. O`zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A. Karimov Samarqandni shunday deb ta`riflagandi: “Biz “Samarqand” deganda qadim- qadimdan fan va maorif, madaniyat va ma`naviyat beshigi bo`lgan yorqin maskanni ko`z oldimizga keltiramiz.” Bugungi kun shoiri ifodalagandek, ana shu “tarix marjonidagi dur” ko`p asrlik o`tmishni boshidan kechirib, o`zining betakrorligi bilan O`zbekiston deb atalmish yurtning qanchalar ajib, saxovatli va ulug`vor ekanligini dunyoga tarannum etmoqda. Shahar hayotining bugun 2750 yilligi — bu zamin tarixining eng porloq sahifalaridan biridir. Shahar tarixi bilan tanishish ana shu zaminda dastlabki manzilgohlarga asos solingan vaqtdan boshlangan. Bu esa etnik, ijtimoiy va siyosiy, madaniy va migratsiya harayonlarining o`ziga xosligini teran tasavvur etish va tushunishga imkon beradi. 8

Boy tabiati, behisob hayvonu baliqlari, yovvoyi mevali daraxtlarining mo`l- ko`lligi va hamisha yoqimli shabada esib turishi, tarixchilar fikricha, paleolit, ya`ni tosh asrining eng qadimgi davrlaridayoq bu yerga odamlarni jalb qilgan. Samarqandning janubrog`ida, xushmanzara Omonko`ton vodiysida, Taxtaxaracha dovoni yaqinidagi tog` yonbag`irlardan birida arxeologlar stalaktik— sumalaksimon oqma tomchilardan hosil bulgan krestal g`orni topdilar. U bundan 100—40 ming yillar avnal yashagan ibtkdoiy odamlarning makoni ekan. Bu yerdagi odamlar “zar sochunchi daryo” — Zarafshon boshlanuvchi toglarda uchraydigan Osiyo muflonlari, morol, bugu, kyng`ir ayiq va boshqa hayvonlarni ov qilganlar. Hozirgi Samarqandning qoq markazi Siobcha arigi buyidan topilgan ibtidoiy ovchilar va baliqchilarning katta manzilgohida qadimgi gulxan qoldiqlari saqlangan. Bu yerda ovdan qaytgan odamlar gulxan yorugida chaqmoqtoshlardan yangi tosh qo`rollar, novteshalar va boshqa ovchilik qurollari yasashgan. Ariq bo`ylab janub tomonda tosh asri ovchilarining yana bir qancha manzilgohlari aniqlanib, ularda ham qadimiy odamlar foydalangan mehnat qurollari ibtidoiy hayvonlar — oq quyruq, bugu, tuya otlarning suyaklari topildi. Bu mintaka tarixida metallning topilishi yangi bosqichni boshladi. Uniig xususiyatini o`rganish asosida odamlar ishlab chiqarishda tamomila yangi materiallardan foydalanish imkoniga ega bo`ldi. Metalni eritish, quyish va shaklga solish orqali ko`plab miqdorda qul ay va mustahham mehnat anjomlari va qurollar yasash mumkin bo`ldi, ro`zgorbop narsalar tayyorlandi. Hunarmandchilikning yangi sohalariga asos solind dehqonchilik rivohlanib, shaharlar qurish imkoni paydo bo`ldi. Zarafshon vohasining saxovatli zamini, rangli va asl metall rudalari, chaqnoq toshlari, qurilish materiallariga boy qatlamlari ana shunday yuqsalishga zamin hozirlaganini ko`ramiz. Miloddan avnalgi xx ming yilliklarda Sug`dning qadimgi konchi va metallurglari tomonidan Ziyoviddin togi yonbagirlaridan qalayga boy ruda konlarni, janubiy Qizilqum toglaridan esa — mis, fero`za, oltin konlarining topilishi Sug`d hayotida tub o`zgarishlar bo`lishiga olib kelgan. Mis va uning qalay, surma kumushli eritmalari metalliing tamomila yangi xilini — quyoshda oltindek tovlanadigan va uta mustahham bulgan bronza olish imkonini berdi. Bu esa qurolsozlikning rivojlanishiga va mustahham qurol-aslahalar tayyorlashga imkon berdi. Sug`d tarixida yangi sahifa ochilib, xilma-xil pishiq- puxta ish asbob-anjomlari, qurollar va harbiy yarog-aslahalar, zebu-ziynatlar yasash mumkin bo`ldi. Asl yaltirok toshlar, birinchi navbatda, “galaba keltiruvchi 9

tosh” — moviy fero`za bilan bir qatorda metallar Sug`d iylarning mol ayirboshlash va savdo-sotigida muhim vosita bo`lib qoldi. Zarafshonning so`l qirgogida — Samarqanddan uncha o`zoq bo`lmagan Muminobod qishlogida jez asri chorvadorlarining xarobalari topildi. Marxumlarni xuddi u dunyoga ketayotgan chaqaloqlardek o`tkizib, serhasham liboslari va munchok hamda taqinchoqlar bilan bezatilgan bosh kiyimlarini kiydirib dafn etishgan. Ularning yoniga tilla va kumush o`zUqlar, oltin va jez baldoqlar ko`mishgan. Marhumlarning ko`llarida nov shaklidagi uchi ilon boshliga o`xshash bilago`zUqlar, dastakli oyna, tosh sibizga bo`lgan. Bosh tomoniga idishlar, yorguchoklar qo`yilgan. Bu topilmalar shaharsozlik madaniyati shakllangan Sug`d iyona hududida yuqsak dehqonchilik madaniyati ham tarkib topganligidan darak beradi. Shu omillar sabab aynan shu Zarafshon bagridagi vohada O`rta Osiyo ikki daryo oraligi dehqonchiligi va savdo sotiq markazi — Samarqand shahri vujudga keldi. Miloddan avvalgi bir mingyillikda shaharni o`rab turadigan Zarafshon daryosining yirik irmoklari — Dargom va Bulungur vaqt o`tishi bilan katta kanallar qiyofasini olib, ular atrofidagi yerlar gullagan vodiylarga aylandi. Ana shunday sharoitda Avestoning muqaddas maqtovlarida tarannum etilgan va xozirgi O`zbekistonning markaziy qismida joylashgan qadimiy shahar, Sug`d Poytaxti — Samarqand qad ko`tardi. Shaharning nomi bilan bogliq ko`pdan-ko`p afsona va rivoyatlar tarixda saqlanib qolgan. Ana shunday afsonalardan biri o`rta asrlarda yaratilgan mo`jaz asar “Kitab fi-kand at tarixi Samarqand” — “Samarqand tarixining qand kitobi” shaharga bagishlangan bo`lib, qisqartirilgan nusxa — “Kichik qandiya” bizgacha yetib kelgan. Unda Samarqandning afsonaviy hukmdori Shamar ibn Xoris haqida rivoyat beriladi, u bu yerda o`z ismi bilan atalgan degan shahar barpo etadi. Keyin bu nom Samarqand bo`lib o`zgarib ketadi. Kitobdagi riVoyatda hukmdor Samar haqidagi afsona bayon qilingan. U o`zoq izlanishlardan so`ng go`zal bir joyni topgan, unga bu joyning, ayniqsa, suvi va havosi yoqqan. U quduq kazishni buyurgan. Atrofda yaxshi, serhosil yer bo`lgan. Abu Tohirxohaning o`rta asrlarda yaratilgan “Samariya” asarida Samarkayadning qal`a- devorlari qurilishi to`grisidagi bir necha taxminlar orasida Feridunning o`gli Samar (Sam) haqidagi afsona ham keltiriladi. U bu yerni meros sifatida olgan va o`zining nomidagi qishloq (kent)ni barpo ztgan. Taniqli arab tarixchisi at-Tabariy “Paygambarlar va 10

podshohlar tarixi” kitobida shaharga shox Samar asos solganligi, “qand” esa bu joylarda yashagan turk aymogi ekanligini aytgan. Ayrim tarixchilar shahar nomini “Samariya”ning sankskritcha uchrashuv joyi”, yigiladigan joy” tarzida talkin qilinishi bilan boglaydilar yoki “Samarkansa” sifatida tariflaydilar. Aleksandr Maqduniy (Makedonskiy) shaharni istilo qilgandan so`ng yunonlar uni “Maroqanda”deb atay boshlashgan. “Devoni lugatit-turk” lugatini to`zgan Mahmud Qoshgariy boshqa taxminni keltiradi. Uning fikricha, shahar turkiy “Semizkent”. ya`ni, “semiz, joy” shahar ma`nosini anglatadi. Bu ham tasodifiy emas edi. Shaharning nafaqat afsonaviy ta`riflari, shuningdek, hayotiy tavsiflari, shoirlar, geograf, tarixchi va bu yerga tashrif buyurgan shaxslar tomonidan bildirilgan hayrat to`la fikrlarida Samarqand tuprogining unumdorligi, ajoyib tabiati, betakror san`ati va aholisining samimiyligi o`z aksini topgan. Turli davrlarda bildirilgan ta`riflarga quloq tutaylik: “Samarqand yerlari bepoyon, semiz va unumdor bo`lib, juda barakali hosil beradi, gullar va meva-chevalar haddan tashkari serob. Aholi zur otlarni ko`plab yetishtiradi. Odamlari sanat va hunarmandchilikda dong taratgan”, — deb yozadi VII asrda yashagan xitoylik buddaviy missioner Syuan Szyan o`z kundaligida. X asr taniqli arab geografi Istaxriy Sharqning juda ko`p mamlakatlari bilan yaqindan tanishgan. U Samarqandni “Alloh yaratgan eng suyuqli yurtlardan biri”, deb ta`riflab, uni eng shirin, jannatiy mevalar yetishtiriladigan “yer yo`zidagi rohatbaxsh joy”, deb ataydi. Yuqorida ta`kidlangan va uning zamondoshlaridan biri bo`lgan at-Tabariy esa Samarqandni “musulmon amirlarining bogi” sifatida uluglaydi. “Samarqandliklar kalbi go`zallikka oshno. Ular orasida jahonni bezaydigan mo`jizalarni yaratishga qodir ustalar ko`p”, — deb yozgan edi XII asr taryaxchisi Idrisiy. Juda ko`p yurtlarni kezgan va Sharq shaharlarini tasvirlagan XV asr ozarbayjon geografi Abdurashid al-Bakuviy Samarqandni ko`rgach, “Yer yo`zida bu shahardan yaxshirok, yokimlirok o`zga bir maskan yuq” — deb yozgan edi. Jahonning bu rohatbaxsh maskani qachon vujudga kelgan? Qanday ashyoviy dalillar olimlarga shahar bu qadar ulug yoshda ekanligin isbotlashga imkon bermoqda? Uning ko`hna tarixida ilk poydevor qayerga ko`yilgan? 11

Samarqandning shimoliy chekkasida 200 gektardan katta maydonda tepaliklar yastanib yotibdi. Bu tepaliklarni mahalliy aholi “Shohnoma” dostonining afsonaviy qahramoni — Afrosiyob nom bilan ataydi. Arxeologning sinchkov nigohi bir paytlar bu yerda mavjud bulgan mustahham qal`a--qurgonning baland minoralarini ham, turarjoy binolari va hunarmandchilik ustaxonalari joylashgan ko`chalar tarhini ham , Juma masjidning mahobatli xarobalarini ham, mudofaa devorlari oldidagi bir necha quduq va odam chiqolmaydigan qilib qurilgan darvozalarni ham ajrata oladi. Qadimgi shahar atrofi suv to`ldirilgan mudofaa o`rasi — Novadon bilan o`ralgan va Zarafshonning lazzatli ichimlik suvi bilan ta`minlangan, bu suv ko`rgoshin Ariq Jo`yiarziz orqali keltirilgan bo`lib, bu o`z davrida Samarqandlik ustalarning eng yaxshi yutUqlaridan biri deb hisoblagan. Qazishma ishlari vaqtida topilgan madaniy qalin qatlam shaharning ko`p asrlik hayotidan dalolat beradi. Ular turli davrlarga oid istekkomli inshootlar, hashamatli saroy va ibodatxonalar, shahar aslzodalari va aholisining turar joylari, hunarmandchilik ustaxonalari, bozor maydonlari, hovo`zlar va katta-kichik Ariqlar utgan yo`llarni o`z ichiga oladi. Qadimiy Samarqand shahar hayoti paydo bo`lgandan to mo`gullarning fojiali bosqinigacha ana shunday ko`rinishda edi. Shaharda qurilish lar to`xtovsiz davom etgani bois, shahar hayotining ilk davrlariga oid ashyolar madaniy qatlam ning eng ostida, 14—19 m gacha chUqurlikda qisman saqlangan. Arxeologlarniig ko`p yillik qazishmalari, nihoyat, shaharning dastlabki madaniy qatlam larigacha yetib borib, undagi nafaqat qatlam tizmalari, shu bilan birga ilk istekkom-inshootlari qoldiqlari, turar joylar, ro`zgor buyumlari va zeb- ziynatlar yuqori qatlam larda uchramagan, katta b o`lka ga uxshab ketadigan qurilish gishtlari va ganchkor sopol parchalaridan tashkil topgan moddiy madaniyat yuqori qatlam lardagi ashyolardan keskin fark qilishini aniqlash imkonini berdi. Ayni vaqtda bu Fargonadan Janubiy Turkmanistongacha bulgan o`lka n hududda miloddan avvalgi SH mingyillik boshlarida yashagan xalqlar madaniyatiga o`xshash tomonlari bilan ham xarakterlanadi. Bu madaniyat bir necha yo`z yilliklarni ham rab olgani uchun Afrosiyobning aniq yoshini aytib berish imkoni yuq edi. Lekin keyingi yillarda O`zbekiston Respublikasi FA Arxeologiya instituti xodimlari franso`z olimlari bilan parallel ravishda yana bir yirik shahar xarobalarida qazishma ishlarini boshladilar. Bu shahar Ko`ktepa nomi bilan mashhur bo`lib, hozirgi Samarqanddan 30 km shimoliy-garbda joylashgan. 12

Uning tarhi Samarqandning kichraytirilgan nusxasi bo`lib chiqdi, lekin bu shahar Samarqanddan farkli o`larok antik davrlardayok e`tibordan qoldi. Natijada uning qadimiy tarhi nisbatan yaxshi saqlandi. KUqtepaning ichki mudofaa devorlarida hashamatli binolar va ibodatxona inshootlarining bulmalari ko`zga tashlanadi, bu inshootlar ham ilk Samarqand qurilish larida ishlatilgan guvalasimon shakldagi gishtlardan bunyod bulgan. Ana shu majmualarda qazishmalar olib borilib, ibodatxona va saroyning ilk shakli aniqlandi. Bu binolar usha davr andozasidagn gishtlardan kutarilgan, madaniy qatlam larda esa usha davrning ganchkorlik ishlari aniqlangan. Ibodatxonaning marosim bajariladigan mehrobida muqaddas olov qul lari saqlanib qolgan. Qul ning radioxarbon tahlili olov yoqilgan voqea bundan 2750 yillar avval sodir bulganligini aniqlashga imkon berdi. KUqtepa me`morchiligi va uning butun moddiy madaniyati Afrosiyobning ilk qatlamlarida topilgani ashyolar bilan aynan uxshashdir, bu hol mazkur shaharlar qurilish sanasi ilk Samarqand vujudga kelgan ovchilar, to`kuvchilar, qul ollarning “yo`ldosh shaharlari” vujudga kelgan sana bilan bir xil bo`lgan deyish imkonini beradi. Bunday dahalarni arxeologlar hozirgi shahar Samarqandning dastlabki mudofaa inshootlari va moddiy markazida — Universitet xiyoboni atroflarida, Sartepa mikrorayoni madaniy buyumlari miloddan avvalgi Х asrlarga oid qadimiy aeroport yo`lidagi Afrosiyob yaqinida aniqladilar. Bu joylar Sharqjamiyatiga xosdir mexnat qurollari, tayyor masulotlar, jez, oltin, tosh, suyakdan gan vaqtdir. bu davlatning poytaxti Samarqand edi. Shaharning o`zida birin-ketin katta turar joy dastlabki tavsiflarni beradi. Bu haqda “Aleksandr Makedonskiy solnomasini yozgan Kvint Kursiy Ruf (milodiy 1- asr) Samarqand atrofida o`ziga xos hunarmandchilik Maskanlari —haqida ma`lumot beradi o`zunligi 70 stadiy (1 stadiy — 85m) tashki devorlar bilan va alohida ichki devor bilan o`ralgan qal`a--ko`rgon Movarounnahrning quruqlikdagi bandargohi (arka)li Marokanda shaxri haqida ma`lumot qoldirgan. Aleksandr Makedonskiy yurishlari vaqtida zarar ko`rgan Samarqand Sharh ellinizmi davrida xarobalar ostidan qad rostladi va uning gullab-yashnash davri boshlandi. O`rta Osiyo daryolari oraligida joylashgan shahar yana Yevrosiyo savdo aloqalarining markazi bo`lib qoldi. Bu Vaqtda Samarqand atrofida qurgon- shaharlar va obod qishloqlar qad ko`tardi. Bu davrga ot hunarmandchilik mahsulotlari — kizil va qora lap bilan koplang chiroyli nafis qadahlar, yupka kosa va piyolalar yunon va rimlik larning saqlangan idishlarini eslatadi. Mayda 13

higarrang o`ymakorlik mahsulotlari Sharh ellinizmining yorkin belgilarinidavom ettirgan. Zarb qilingan tangalarda sopol buyumlardagi kabi Sug`d yozuvi namunalari saqlanib qolgan. Milodiy III-IV asrlardagi xalqlarning Buyuq ko`chishi davri O`rta Osiyo orqali ko`chmanchi qabilalar tulkini utib, bu kabilar qisman vohalarda o`troklashdi. Bu Sug`d va Samarqand Iqtisodiy oti etnik tarkibi, madaniyati qiyofasida o`z aksini topdi. Milodiy 1 -mingyillik o`rtalarida bu hudud eftaliylar davlati, keyin esa qudratli Turk xoqonligi tarkibiga kiradi. Aynan, IV-V asrlarda Sug`d savdogarlari tijorat faoliyati kuchayib, ularning jadal sur`atda o`zga yurtlargacha yetib borishi boshlandi. Sug`diylar Buyuq ipak yo`lining quruqlikdagi ko`pgina muhim yo`nalishlarini nazorat ostiga oldilar. Buyuq Xitoy devori yaqinida o`z savdo manzilgohlarini vujudga keltirdilar. Sharqiy Turkistonda esa ibodatxonalari bulgan shaharlar asos sola boshladilar. Pokistonda va Shimoliy Xindistondagi Qoraqurum dovonining kiyin va xavfli tog suqmoqlaridan karvonlari bilan ko`tarildilar. Bu yerda, Shatial va Chilas ko`priklar yonida, kechuvlar yaqinidagi dovorlardihind savdogarlari bilan mol ayirboshlaydigan savdo manzillari vujudga keldi. Sharqiy Turkistonniig savdo manzilgohida milodiy IV asrga oid noyob “eski Sug`d xatlari” — “kuhna xatlar” saqlanib qolgan. Ular orasida bu yerda yashagan savdogarlarning Samarqandga yozgan maktublari diqqatta sazovor. Bu xatlarda Sug`d iy manzilgohlardagi hayot, savdo qilish uchun zarur bulgan mollar, mahalliy ahamiyatga molik siyosiy voqealar bayon qilingan. Sug`d savdogarlari va birinchi navbatda, Samarqandlik tijoratchilarning nufo`zi Turk xoqonligi davrida orta bordi. Xokonlik gullab-yashnagan paytda uning hududiy chegarasi Sharqda Xitoyning Xan imperiyasi chekkalarigacha garbda Kaspiy va Qora dengizlargacha borgan edi. Turk xoqonlari Xitoydan o`lpon sifatida oladigan ipaklarini sotishdan manfaatdor edilar. Shuning uchun ular samarhandlik savdogarlarga xayrixohlik qilib, ularni qullab-quvvatlardi. Bundan foydalangan savdogarlar shaharlar va karvonsaroylari bulgan dasht yo`llariga asos soldilar. Sosoniylardan bulgan Eron shohi sug`d elchisi Moniax boshchilik qilgan Turk xoqonligi elchilariniig Buyuq ipak yo`li janubiy yullarini birgalikda nazorat qilish to`grisidagi taklifini rad etib olib kelingan ipakni poytaxt maydonida namoyishkorona yoqib yubordi. Shundan so`ng xokonlik elchilari yangi yunalish buyicha, shimol tomonga, Xorazm Kaspiy 14

dengizi va Kavkaz orqali Vizantiyaga yul oladilar. Ko`p o`tmay sosoniylar shohiga xarshi harbiy bitim va savdo ittifoqi to`zildi. Bu Vizantiya, Kavkaz, Rus bilan amaliy aloqalarning yangi ynalishini ochadi. Sug`dliklar nafaqat Xitoy ipaklari bilan savdo qilganlar, balki o`zlari ham bu qimmatbaho mahsulotni tayyorlaganlar. Sug`dlarning o`ziga xos rasmlar bilan bezatilgan shoyisi vizantiyaliklar, eronliklar va xitoyliklarning keyingi davrda tuqilgan matolaridagi bezaklari uchun namuna bo`lib xizmat qildi. Samarqanddan kelgan Xitoy sayyohi buddaviy Syuan Szyan Samarhand shaharini hosili mul, turli mamlakatlardan keltvrilgan qimmatbaho mollarga boy, hunar va san`atda boshqa o`lkalarni dogda qoldiradigan ko`p sonli aholisi bo`lgan, gullayotgan o`lkani mamlakatlar bilan savdo va diplomatik aloqalari haqida ma`lumot beradi. Bu yerda zardushtiy yozuvi musika madaniyati, ayniqsa, rakkosalarning makorati va ashulachilarniig san`atini keng yoyganlar. Bu davr mualliflari Samarqand aholisining o`z qushnilari ikki metrcha balandlikdagi namunasi yuqeak badiiy ijrosi bilan namuna bulganligi esa O`rta Osiyo daryolari oraligida lol qoldiradi. Qasr devoridagi suratlar o`sha davr uchun eng itifoqini diplomatik, savdo va xarbiy ishlari voqealar — shunkorlarning ov qilish saxnalari, ibodatxona boshxarganligi haqida gapiradilar. Samarqand atrofidagi tantanavorlik bilan kelishi, diniy marosimparni o`z ichiga yillarida Panjikent, Kushoniya, Dabusiya singari savdo aloqalari o`rnatgan. Ular orasida Sug`d hukmdori xo`zuriga ularni boglonchi yo`llar, hukmdorlarning xarorgoxlar diplomatik missiyalarni shoxona qabul qilish manzarasi tarixiy va hunarmandchilik markazlarini quriqlovchi qal`alar paydo ahamiyatga ega. Bu tasvir zal devorlarining kiraverishdagi asosiy qismini egallaydi. Bu kompozitsiyada Osiyoning turli viloyatlari bozorlarni tuldirgan dehqonchilik mahsulotlari ham namoyish qilingan. Bu mahsulotlar nafaqat savdo karvonlarini ta`minlagan, bal buyurgan baqtriyaliklar va chochliklar, turklar va eronliklar, halqaro savdoda ham qadrlanardi. Xususan, Xitoyning Xan imperiyasidan xitoylar va koreyslar qabilalar ining usha davrga xos an`anaviy imperiyasiga olib borilgan eng sara mollar orasida Samarqandning chiroyli kiyimlar kiyib olgan vakillari kursatilgan. Ular xitoy imperatori dastur Mehmon-diplomatlardan birining choponi hoshiyasida yozilgan yozuv saqlanib qolgan. Yezuvni sankt-peterburglik Xitoy manbalari O`rta Osiyo o`lkalari xalqi Samarqandlik- Sharqshunos KA. Livshits o`qigan.Unda aytilishicha xozirgi Surxandaryo hududida joylashgan o`lkalardan biri — Chagoniyon elchisi “ogiz ochdi” U shunday dedi “Men chagoniyonlik dapirpat (elchchxona kotibi — 15

Y.B.) Puxarzoda Chagoniyon hukmdori Turontosh nomidan bu yerga — Samarqandga podsho xo`zuriga xurmatimni izxor etish uchun keldim.Binobarin, ey shox menga nisbatan shubxa bilan xarama,men Samarqandlik xudolar borasida ,shuningdek ,Samarqand yozuvidan yaxshi xabardorman va podshoga xech qanday yomonlikni ravo ko`rmayman.Ey shox rohat farogatda yashayver.Shundan sung shox Varxuman unga ruxsat berdi...Shundan keyin choch dapirpati og`iz ochdi(Toshkent voxasi markaz xisoblangan o`lka elchisi-Y.B),lekin u nima haqida gapirganini biz bilmaymiz chunki u xatning keyingi qismlari. Ammo uning gapi ham chagoniyonliknikiga o`xshash bulishi kerak. Bu yozuv yaqin va o`zoq mamlakatlar elchilarini diplomatik qabul qilishga o`xshagan tadbirning ahamiyati qay darajada bo`lganligini kursatib turadi. Tadqiqotchilar uni nafaqat san`at yodgorligi sifatida, balki O`rta Osiyo va uning atrofidagi o`lkalar xalqlarining har xil ellik qiyofasi, kiyimlari, qurol- yaroglarini ko`rsatuvchi o`ziga xos etnografik ensiklopediya sifatida baxoladilar. Bu tasvirlarda Sug`d iylarning o`zi ham ularning turkiy ismi ham atroflicha namoyish etilgan. Turkiy guruhlarning kompozitsiyaviy joylashishini sinchiklab urganish shuni ko`rsatadiki, ular mehmonlar tarkibidagina bo`lib qolmay, shu bilan birga, asosiy qabul marosimini tashkil etuvchilar sifatida ham ko`rinadilar, ya`ni bu yerdagilarning yetakchilaridan xisoblanadilar. Bu Sug`dda turkiylarning katta nufo`zi va ularning Turk xoqonligi tarkibidagi mavqeidan darak beradi. Tadqiqotchilar Sug`d harbiy ayonlari va VII-VIII asr Sug`d hukmdorlarining katta qismi turkiylar bulgan, deb taqidlaydilar. Samarqand va butun Sug`d hukmdorlari — va ayrim boshqa hukmdorlarning nomi turkcha bulgan. Sug`d xUqmdori Varxuman ham Avarxuman sifatida talkin etilib, kelib chikishi turkiylardan ekanligi qayd etiladi. Yuqorida eslatilgan manzaradagi muxim siyosiy voqeada Turk xoqonligining oliy darahadagi vakillari ham qatnashganligini istisno qilib bulmaydi. Usha davr Sug`d san`atining boshqa ajoyib yodgorliklari orasida torevtika namunalari — badiiy ishlangan kumush ko`zalar, krujkalar va koshiksimon kosalarni kursatish mumkin. Ularni o`rganish natijasida san`at darajasi va ishlanish maxorati jihat dan bu buyumlar Vizantiyaning mashhur torevtika maktabi asarlaridan qolishmas ligi aniqlandi. Bu xol Sug`dning usha davrda Vizantiya bilan qalin savdo-Iqtisodiy va madaniy aloqalarida bulganligini tasdiq aydi. Afrosiyobdagi qazishmalarda topilgan fil suyagidan ishlangan dunyodagi eng qadimgi noyob shaxmat donalari yigmasi katta qiziqish uygotdi. Topilma 16

o`sha davrdagi ham shaxmat donalarini birinchi marta to`liq holda bizga namoyon qiladi. Monumental devoriy kurinishlari hukmdorlar qasr larinigina emas, Sug`d ayonlari shaharlik boy savdogarlarning hashamatli qasr laridagi zalini ham bezagan dunyoviy mavzudagi ajoyib devoriy suratlar yirik shahar Panjikentdagi xonadonlarda ham topilgan oy mazmundagi kurinishlar esa ibodatxonalarning devorini bezagan. Afrosiyob qasr lari devorlaridagi bezaklarga uxshash kompozitsiyalar Buyuq ipak yo`li buylab Sharqiy Turkistonga qadar tarkalib borgan. Milodiy VII-VIII asrlarda Samarqandda tayyorlangan mahsulot lar Xitoyning Tan davriga oid noyob osori-atikalar orasida ma`lum bulganligini yuqorida ta`kidlagandik.Sug`d tili esa, amerikalik xitoyshunos E. SHefer kat`iy ishonch bilan ta`kidlaganidek, ilk O`rta asrlar davrida Buyuq ipak yo`lining qurUqlik dagi asosiy yo`llarida savdo axlining halqaro tili bo`lib xizmat qilgan. Osiyoning Arab xalifaligi tomonidan istilo qilina boshlanishi VII asrning ikkinchi yarmidan Sug`d hukmdorlari arablarga xarshi kurashga boshchilik qildi lar. 712 yil Samarqand Kutayba ibn Muslim qo`shin lari tomonidan bosib olindi, lekin keyingi yiliyok arqali ko`zgolon ko`tardi. Xalqniig Gurak, Devashtich va MUqanna boshchiligidagi qahramonona kurashi gox sunib, gox avj olib qariyb ikki asr davom etdi. Istilochilar Sug`d shaharlarini taladilar, ibodaxonalarni yakson qildi lar, yozma yodgorliklarni yoqdi lar. Arab tarixchisi at- Tabariy Xurosonga tayinlagan noib tamonidan Samarqanddagi mabudlar talangani va ulardagi oltinlar qimmatbaxo toshlar yigib olinib, vayron qilib tashlangani haqida yozgan.Natijada, Sug`dning ajoyib dunyoviy va diniy san`at yodgorliklari zarar ko`rdi. Samarqand istilochilarga xarshi kurashda shu qadar shikast topdiki, VII asr Sug`d shoiri Abu-t-Taki Abbos Tarxon achinib kuyidagilarni yozgan edi: “Samarqand! Sen xarobaga aylanding. Naksh-bezaklaring qanchalar vayron bo`ldi. Sen Chochdan ham xarobsan, bundan endi aslo unglanolmaysan!” Lekin shoir noxak bo`lib chikdi. VIII asrning ikkin yarmidanok va ayniqsa. VIII asrdan vahar vayronapardan qayta tiklandi. Bunga muhim siyosiy voqealar imkon berdi. asr O`rtalarida xalifaliida ikki urug jamoasi — xokimiyat tetpasiga turgan umaviylar va abbosiylar o`rtasida kurashi boshlandi. Shimoliy Xuroson va Movarounnahr xUqmdorlari qullab-quvvatlanishi natijasida 747—748 yillarda Arab xalifaligi hokimiyati tepasiga Abbosiylar keldi. Shundan so`ng garchi Abbosiylarning markazlashtirish siyosati tufayli. mahalliy hukmdorlarning ko`pchiligi o`z huquqlaridan maxrum bo`lib, siyosiy hokimiyatni ko`ldan boy bergan bo`lsa ham, Movarounnahrning islomni qabul qilgan aholisinnng xuquq lari 17

arab ayonlari bilan tenglashtirilganligi, ularning xalifalik davlati siyosiy va Iqtisodiy hayotga jadal ko`shilishiga olib keldi. Bundan Sug`d va birinchi navbatda Samarqand savdogarlari ancha unumli foydalandilar. IX asr boshlarida xalifa Ma`mun galaba qozongach, o`rta osiyoliklar u bilan xalifalik poytaxtini Bagdodga tantanali ravishda kirib bordilar. Usha davrda xalifaning asosiy qo`shin i jangovarligi bilan ajralib turadigan turkiylardan bulgani, qumondonlik ka esa harbiy qobiliyati va mahorati tufayli ko`proq Sug`dliklar olinganini yozganlar. Poytaxtda va xalifapikning boshqa yirik markazlarida Sug`d savdogarlariniig karvonlari uchun karvonsaroylar, turar joylar dahalari qad kutardi. Sug`d savdogarlari Xitoydan tortib Yaqin Sharqqacha ham qurUqlik da, ham dengiz orqali o`tgan savdo yullar ni nazoratga oldi. Ayni usha vaqtda Samarqandning jadallik bilan qayta tiklandi. Shahar malum muddat xalifaligining Movarounnahrga tayiilagan noiblarining qarorgoh i bo`lib, bu yerda ular o`z tangalarini zarb qildi rdi. O`zining mahorati va tayyorlangan mahsulotlarining xilma-xilligi bilan ajralib turadigan Samarqand hunarmandlarining turar joylari qad ko`tardi. IX—X asrlarda bu yerda turli qurol-yaroglar va aslahalar, oltin va kumush belboglar. ot egar-jabduglar o`zangi, yugan, suvliklari; noyob metalldan ishlangan xilma-xil zargarlik buyumlari; katta kozonlaru chiroyli jomlar, zeb-zeynatlar ko`plab tayyorlanardi. Samarqand sopoli nahoyatda chiroli edi. Rangli shishadan nafis idishlar tayyorlangan. kufa yozuvi bilan rang-barang bezaklar, murakkab gulli va geometrik shakllar tushirib ishlangan mashxur sirli sopol idishlar (ular endilikda garbiy Yevropa mo`zeylarini bezab turibdi) hozirda ham tayyorlanadi. Rango-rang gazmollar — shoyilar, zarbof parcha va hunli mato, chiroyli tuq-qizil baxmal, taqinchoqlar, nakshinkor toshlar. muxrlar va boshqa ko`pgina mollar xalifalik bozorlarida Sug`dlar savdogarlarga shuhrat keltirdi. Samarqand kogozi alohida urin tutardi, u Sharq va Garbning hamma mamlakatlarida mashxur bo`ldi. Samarqandning yuqori sifat va qiymatga ega kumush dirham lari italiya, Germaniya, Shvetsiya, Norvegiya, Golland yerlari va Kiyev Rusi knyazligining o`rta asr shaharlaridan topilgan xazinalar orasida uchraydi. X asr arab geografi Istaxriy Samarqandni “Movarounnaxrning qurUqlik dagi bandargohi” deb bejiz ta`riflamagan adi. Bu yerga dunyoning turli chekkalaridan savdogarlar mol ayirboshlash uchun kelishgan. Bu asa davlatga katta daromad keltirgan. Samarqand savdogarlari Misrdan tortib Xitoy va Hindistongacha mashhur bulishgan. X asr oxiridan Movarounnahr amalda Somoniylarning 18

mustakil o`lkasi sifatida ajralib turardi. Buxoro uning siyosiy poytaxtiga aylandi, ammo Samarqand Iqtisodiy . madaniy va ilmiy markaz bo`lib qolaverdi . Arab geograflari ahratib kursatganda, Buxoroni Samarqand Sug`d tarkibiga kiritadilar. 2.1. Afrosiyob-Samarqand tarixini yoritishda asosiy maskan. 2.2. Ko`k tepa yodgorligida oltb borilgan arxeologik izlanishalar va uning natijalari. Yaqindagina O`zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi Senati «Arxeologiya merosi obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida»gi Qonunni ma`qulladi. Bu qonun amaldagi «Madaniy meros 19

obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida»gi qonun bilan hamohangdir, chunki arxeologiya merosi ham madaniy merosimizning bir qismi. Lekin madaniy meros – bu juda keng tushuncha va u O`zbekistonning qadimiy arxeologik va me`moriy obidalari, mo`zeylarda saqlanyotgan yo`zlab turdagi noyob topilmalar, qadimiy kitoblar va boshqa yozma yodgorliklar, barcha- barchasini qamrab oladi. Yangi qonun madaniy merosimizning alohida bir qismi, O`zbekistonning katta va bebaho milliy mulki – uning betakror arxeologik yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishga qaratilgan. O`zbekistonning arxeologiya merosi va undan foydalanish keyingi yillarda davlat siyosati darajasiga ko`tarildi. O`zbek davlatchiligi tarixini o`rganishda arxeologiya yodgorliklari bosh omil bo`lib xizmat qilganligi barchaga ma`lum. Keyingi yillarda mamlakatimizning Termiz, Buxoro, Xiva shaharlarining 2500 yilligi, Qarshi va Shahrisabz shaharlarining 2700, Marg`ilon shahrining 2000, Samarqand shahrining 2750 va Toshkent shahrining 2200 yilligi sanalari bu qadimiy shaharlar xarobalari bo`lgan arxeologiya yodgorliklarda olib borilgan o`zoq yillik murakkab arxeologik tadqiqotlar natijasida aniqlangan. O`zbekiston arxeologik yodgorliklarning soni jihatidan dunyoning eng oldingi o`rinlaridan birini egallaydi. Uncha katta bo`lmagan bu hududda arxeologik yodgorliklarning bu qadar ko`p jamlanganligi bu hududda yashagan xalqlarning qadimiy madaniyati nihoyatda yUqsak bo`lganligidan dalolat beradi. Lekin mamlakatimizda mavjud bo`lgan arxeologik yodgorliklarning aniq soni ma`lum emas va ular arxeologlar tomonidan taxminan 8,5 mingta atrofida deb hisoblanadi. Arxeologik yodgorliklarimiz qancha ko`p bo`lmasin baribir biz ularning sonini aniq bilishimiz shart va buning uchun uchun ular to`liq qadastr qilinishi lozim. Qonunning 10-moddasida arxeologik yodgorliklar Davlat qadastriga kiritilishi kerakligi ko`rsatilgan. Mana shu modda O`zbekistondagi arxeologik yodgorliklarning keyingi taqdiri uchun favqulodda muhim ahamiyaga ega bo`lishi bilan, u biz arxeolog olimlarning bir necha o`n yillardan beri amalga oshmay kelayotgan muammomizni davlatning maxsus qonuni yordamida va shaxsan prezidentimizning imzosi bilan hal qilinishidir. Arxeologik yodgorliklarning Davlat qadastriga kiritilishi bir necha yil davomida amalga oshirilishi mumkin bo`lgan murakkab, ta`bir joiz bo`lsa ilmiy jarayon hamdir. Arxeologik yodgorliklarning Davlat qadastriga kiritilshi faqatgina arxeologik yodgorliklarna sanashdan va xujjatlashtirishdan iborat bo`lmay bu ish jarayonida katta ilmiy tadqiqot ham amalga oshiriladi, unda arxeologik yodgorliklarning 20

davriy sanasi, tarixiy topografik xususiyatlari xujjatlashtiriladi, yodgorliklarning xususiy pasportizatsiyasi to`ziladi. Shu tariqa uning pirovard natijasi katta ilmiy xulosa bilan yakunlanadi, chunki bu ish jarayonida O`zbekiston yodgorliklarining geografik va xronologik joylashishi manzarasi ham to`la namoyon bo`ladi. Shuning uchun arxeologik yodgorliklarning Davlat qadastriga kiritilshi albatta arxeolog olimlar ishtirokida amalga oshirilishi lozim va bunga albatta mahalliy davlat organlarining hamkorligi va ko`magi kerak bo`ladi. Dunyoning ko`plab mamlakatlarida madaniy meros, arxeologiya yodgorliklari bilan bog`liq qonunlar qabul qilingan. Lekin aynan arxeologiya merosi, arxeologiya yodgorliklari, arxeologik tadqiqotlar, arxeologiya merosining muhofazasi mahalliy sharoitlardan kelib chiqilgan holda amalga oshirilishining butun boshli mUqammal tizimini o`zida mujassamlashtirgan bu qonun hozircha jahonda yagona. Qonunning O`zbekistondagi arxeologiya fani uchun yana bir muhim jihati unda arxeologik tadqiqotlarning butun tizimi uchun maxsus bob ajratilganligidadir. «Arxeologiya merosi obyektlarida arxeologik tadqiqotlar» deb atalgan ushbu 4-bob o`zida to`qqizta moddani jamlagan (20-28 moddalar). Unda arxeologiya yodgorliklarida bu kabi tadqiqotlarga vakolati bo`lgan davlat organlari – O`zR Fanlar aqademiyasi tasarrufidagi institutlar, Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi tasarrufidagi universitetlar arxeolog olimlarigina arxeologik qazishma ishlari olib borishlari mumkinligi, bu kabi tadqiqotlarga davlatning maxsus vakolatli tashkilotlari tomonidan beriladigan «Ochiq varaqa» orqaligina ijozat berilishi ta`kidlangan. Ushbu bobda «Ochiq varaqa» olgan arxeolog olimning yodgorliklarni muhofaza qilish borasidagi hUqUqlari qonun bilan himoyalangan. Shu bilan birga ushbu bobda arxeologiya yodgorliklarida qazishmalar olib borgan arxeolog olimning zimmasiga qazishmalarning sifati, topilgan ashyolarni ro`yxatga olish, ularni saqlash, o`rganish bo`yicha aniq, lo`nda vazifalar, talablar va jiddiy javobgarlik yUqlatilgan. Qonunda arxeolog olimlarning faoliyatega alohida urg`u berilishining sababi, joylardagi mahalliy aholi bo`zilayotgan arxeologik yodgorliklar to`g`risida birinchi bo`lib arxeologlarga xabar beradilar va arxeologlar o`sha yodgorlikning qammati haqida uni bo`zayotgan tashkilotga yoki xususiy shaxslarga to`la ma`lumot berish imkoniga ega. Bu qonun arxeolog olimga arxeologiya yodgorligining bo`zilishiga sabab bo`layotgan qurilish, yer o`zlashtirish va boshqa harakatlarni to`xtatish 21

hUqUqini ham beradi. Biz arxeolog olimlar bunday voqealargi har yili o`nlab marta duch kelamiz va ba`zi hollarda ilojsiz qolgan paytlarimiz ham bo`lgan. Sobiq sho`rolar to`zumi davri O`zbekistondagi arxeologik yodgorliklarning katta miqdorda yo`qotilishi davri bo`lib ham tarixda qoladi. Bu davrda amalga oshirilgan o`lka n qurilishlar – Mirzacho`l, Qarshi, Yozyovon cho`llarining, viloyatlardagi mahalliy katta-kichik yer maydonlarining, yaylovlarning o`zlashtirilishi, Katta Farg`ona kanali, Qarshi bosh kanali, Amu-Buxoro kanali kabi yirik va boshqa o`nlab kichik mahalliy kanallar qazilishida, o`nlab katta- kichik suv omborlari, yirik sanoat korxonalari, qishloqlardagi turli-tuman xo`jalit binolari qurilishlarida minglab bebaho arxeologik yodgorliklar tamoman bo`zib yuborilgan. Tan olishimiz kerakki bu kabi ishlar qonun qabul qilinayotgan hozirgi kunlarda ham ba`zi joylarda davom etmoqda, bunga Samarqand viloyati Chiroqchi tumani markazida qurilgan g`isht zavodi bu yerda joylashgan yirik shahar xarobasi – Kishmishtepadan olinayotgan tuproq evaziga faoliyat ko`rsatayotganligini misol keltirishimiz mumkin. Ushbu qonunning «Mahalliy davlat hokimiyati organlarining arxeologiya merosi obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish sohasidagi vakolatlari» deb nomlangan 8-moddasi sovetlar to`zumi davrida yo`l qo`yilgan tarixiy xatolarimizni to`zatishiga va kelajakda ham mana shunday ayanchli yo`qotishlarni oldini olishiga umid bildiramiz. Bizning fikrimizcha, arxeologik yodgorliklarning Davlat qadastriga kiritilishi jarayonida yodgorliklar o`sha joylardagi mahalliy davlat hokimiyati organlarining, fUqarolar yig`inlarining, mahallalarning balansiga kiritilishi, yodgorliklar muhofazasiga aholining barcha qatlamlari jalb etilishi lozim. Shu tariqa biz O`zbekistonning bebaho milliy mulki bo`lgan arxeologik yodgorliklarimizni butd-butun saqlashimiz va uni kelajak avlodlarga meros sifatida qoldira olishimiz mumkin. Xulosa sifatida shuni ta`kidlashimiz lozimki, O`zbekiston Respubli-kasining Oliy Majlisi Senati tomonidan ma`qullangan «Arxeologiya merosi obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida»gi Qonuni O`zbekistonning va o`zbek xalqining bebaho milliy mulki bo`lgan, olis tariximizning biz bilgan va bilmagan qancha-qancha sir-sinoatlarini o`zida yashirib yotgan, millatimizning qadimiy madaniyatini dunyoga ko`z-ko`z qilishimizda asosiy omil bo`lib xizmat qiladigan arxeologiya merosimizni ko`z qorachig`iday saqlashga, ular ustida olib boriladigan arxeologik tadqiqotlarni yangi bosqichlarga ko`tarilishiga qonuniy asos bo`ladi. 22

Arxeologlar Afrosiyobda X asr somoniy hukmdorlarining xashamdor xonalari bulgan qasr larini topganlar. Qasr xonalari oq ganchdan ishlangan chiroyli nakshinkor panellar bilan bezatilgan. Shahar zodagonlarining turar joylari hashamdorligi jixatidan somoniylarning qasr laridan qolishmas di. Samarqandning janubigarbiy qismida turar joy binosi topilgan bo`lib, uning Ichki qismidagi — mehmonxonaning devori va qubbasi nozik ganch uymakorligi bilan bezatilgan edi. Bularning hammasi 1X—X asrdarda Samarqand yana gullab-yashnagani, Movarounnahrning eng yirik savdo hunarmandchilik va madaniy markaziga aylangavligini ko`rsatadi. Sharq va Garbning barcha ang muhim karvon yo`llari shu shahar orqali utardi. X—XI asrlarda shahar xayoti shahriston devorlaridan tatxariga chiqib . Cho`ponota tepaliklaridan tortib dargom daryosi etaklariga — Zarafshon vodiysiniig bepoyon kengliklariga yoyildi. Manbalarda aytilishicha, Samarqand o`zining ko`kalamzorligi Bilan shuhrat qozongan Istaxriy ta`rifyadakeltirilishicha, shahar qasr lari uning daraxtlari soyasida qolib ketgandi, boglarining go`zalligi xovo`z suvlarida jilovlanib aks etardi. Shaharga suv maxsus ko`rgoshin quvur - “Juyiarziz” orqali keltirilardi. U Markaziy Rasuttok bozori qubbalari ostidan shahar devori orqali o`tkazilgan bo`lib, yer osti suv o`tkazgich quvurlari bilan qasr va jomi masjidiga olib borilgandi. XI asrda Samarqand Qoraxoniylar davlati qul ostiga mulk sifatida kirdi. keyin bu davlat- Garbiy tamogining poytaxti bo`lib qoldi. Ana shu vaqtda shahar hayotida yangi bosqich boshlandi. Bu yerda Tamgochxon Ibroxim qasr i va ko`p ustunli Juma masjidi, shifoxona — bemoristonlar, madrasa karvonsaroylar, bozor gumbazlari va hammomlar, shaharlik aslzodalarniig uylari va hunarmandlarning daxalari bunyod etildi. Qal`a-qurgonda ochilgan Tamgochxonning yo`lak va ayvonli qasr i rang- barang devor suratlari bilan bejirim bezatilgan bo`lib, ularda tabiati ov manzaralari tasvirlangani, Samarqand maxobatli san`atining yangi sahifasi hisoblanardi. Shaharning janubiy qismida yirik diniy markazlardan biri barpo etilib, u sayyehlarning piri Xazrati Xizr masjidi va Kusam ibi Abbos maqbara-saganasini birlashtirardi. Samarqandning janubiy qismida Kushon darvozasi Yaqinida qurilgan Xazrati Xizr masjidi manbalarda shaharning eng dastlabki masjidi, ya`ni “musulmon bayroqlari saqlanadigan joy” deb ataladi. 23

Mozor VII asrning 70-yillarida Sug`dga arablarning dastlabki yurishlar va bu yerda Muhammad paygambarning amakivachchasi, ilk islomning targibotchilaridan biriniig halok bulishi bilan boglanib, mozor Shoxi Zinda –Tirik shox” nomi bilan atalgan. Bugungi kunda Shohi-zinda majmuasi bir qancha xashamatli Me`moriy yodgorliklar, Amir Temur va uning nabirasi Ulutbek xUqmronligi davri maqbaralarini o`z ichiga olgan. Majmuaning iomi garoyib voqea bilan boglangan namoz uqiyotgan paytda kofirlar qatl qilgan shox go`yoki o`lmay, pastga — muqaddas quduqka tushib ketgan va muqaddas bogda hamon yashaydi. X1 asrda azrati Xizr masjidi qayta qurilgan va muqaddas shaxidning qutlug maqbarasi bilan tutashtirilgan. Qabristonning qoraxoniylar davri yozma manbalarida saqlanib qolgan “mashad” nomi u qabrning o`zi emas, balki bu yerda e`tiqod uchun halok bulgan aziz- avliyoga atab qurilgan yodgorlik daxmasi bulishi mumkinligidan darak beradi. Arxeologik tadqiqotlar natijasida bu yerda XI asrning ajoyib me`moriy yodgorligi qoldiqlari topilgan bo`lib u o`zining bejirim uyma sopol bezagi bilan ajralib turadi. Unga yaqin joyda XI—XII asrdagi madrasa qoldiqlari hamda qoraxoniy zodagonlari va ruhoniylarining bir qancha maqbaralari topildi. Bu xol Shoxi Zinda saganasining o`rta asrlar qoraxoniylar davridagi Samarqandda katta shuxrat topganidan dalolat beradi. XI—XII asrlarda Samarqand Sharq madaniyatiniig yirik markazlaridan biriga aylandi. Bu davrda Eron, Iroq, Xurosondagi yirik shaharlari bilan madaniy aloqalar jadal rivojlandi. Sug`d zodagonlari Abbosiy xalifalarining eng obruli ayonlaridan, turk qushinlari esa uning tayanchi bo`lib qoldi. Xalifalik tarkibida turli dinlar orasida islom dini mustakham o`rin egalladi. Bu davr goyalari shaharliklarning ham , qishloq ahlining ham , ko`chmanchi axoliniig ham orasiga kirib bordi. Samarqand iloxiyotchi shayxlari va diniy ulamolarining obro`si ortdi. Ular orasida Sharqda hadislarni tuplash buyicha eng mashxur bulgan, Qur`ondan keyin turuvchi ko`p jildli “As-Saxix” kitobining muallifi imom Ismoil al-Buxoriy; kalom ilmining asoschisi “Imom al- Mutakallimin” (“Hidoyat yuli imomi”) nomlari bilan uluglangan shayx Abu Mansur Moturidiy, tarixchilar — Muham mad al-Chelakiy, as-Samarqandiy as- Somoniy, shoirlar — Xurayim Sug`diy, Abu Xafs Sug`di Abu Said Samarqandiy, Baxouddin Xarimiy va boshqa lar bor edi. 960—970 yillar orasida Samarqandga 24

kelgan tarixchi Ibn Xavqalning yozishicha. shahar — “Movarounnaxr nozik tab odamlari yigilgan joy bo`lib, ularning eng yaxshilari Samarqadda tarbyalanganlar . Samarqandning janubiy rabotida ulug zotlargajallangan daxma bunyod bulgani ham bejiz emasdi. Bu yerga Sharqning yo`zlab olimlari, 1141 yilda musulmon qadamjosini Movarounnahrga bostirib kirgan qoraxitoylardan himoya qilgan minglab shahid hangchilar dafn etilgan. Buni Choxardiza qabrtoshlaridagi yozuvlar ham tasdiql aydi. Usha davr olimlari va jangchilari kimki, Samarqandda dafn etilsa, o`sha kuni jannatga kiradi, deb hisoblaganlar. XII asr boshlariga kelib shahar Xorazmshohlar davlati tarkibiga kirdi. Qurilish lar va hunarmandchilik yangidan rivojlanish bosqichiga kirdi. Samarqand me`morchiligida rangdor va lojuvard bezaklar qul lanila boshladi. Muhammad Xorazmshoxning buyrugiga binoan. shahar devorlari mustahham lanib, jome masjidi qayta qurildi, qal`a qo`rgonda qasr bunyod etildi. Bu davrdagi savdo aloqalari haqida Xitoy chinnisi va Suriya shishasi, Xorazm harbiy aslaha-anjomlari va oltin idishlari dalolat beradi. Biroq bunyodkorlik jarayoni dahshatli fojia tufayli to`xtab qoldi. 1220 yilning mart oyida bu yerga Chingizxonning katta qushini bostirib keldi. Shaharda turgan ko`p sondi qo`shin dushmanga qarshilik qila olishi mumkin edi. Ammo shaharga suv berib turgan ko`rgoshin nov shaklidagi suv utkazgichni mo`gullar bo`zib tashladi. Turt kunlik qahramonona kurash shaharni topshirish bilan tugadi. Usha davr tarixchisi Rashiddin: “Minglab mard erkaklar va askarlar shahardagi jomye masjidiga yashirinib kurashni davom ettirdilar. Mugullar masjidga yonib turgan Uq-yoylar otib, uni himoyachilari bilan birga yondirib yubordilar”, deb yozgan edi. Shahar talandi, yondirildi va vayron etildi. Noyob Juyiarziz kuvuri bo`zib tashlanib, shaxriston (shahar ichxarisi)ga suv berish tuxtab qoldi. Afrosiyobdagi hayot sundi va keyin qayta tiklanmadi. Shahar atrofi rabotdagina davom etdi, ammo uning istehkomi 150 yil xaroba bo`lib yotdi. Xalq bosqinchilar bilan mardona jang qildi. Manguberdining Xorazm, Samarqand va mamlakatning boshqa shaharlari uchun kurashda kursatgan jasorati zoye ketmadi. Mugul zodagonlarining o`zaro nizolari davom etgan paytda Samarqand qal`a- devorlaridan maxrum etildi va kuchmanchi qabilalar ning boskinlariga bir necha bor duchor bo`ldi. Ammo shahar aholisi bosqinchilarga xarshi ko`zgolonlar ko`tarib turdi. 1365 yil sarbadorlar boshchiligida shaharning dushmandan ximoya qilinishi bunga yaqqol misol buladi. Shaharliklar bo`zib yuborilgan istehkomlar urnidagi kuchalarda tusik va to`zoqlar qurib, shaharga hujum qilgan mugullarni 25

tor-mor etdilar. Bu galabadan so`ng keyingi tiklanishgacha yana bir fursat vaqt qolgan edi. Shahar hayotining yangidan, ajoyib tarzda gullab-yashnashi Amir Temur faoliyati bilan bogliq. Amir Temur tarqoq mulklarni birlashtirishni o`z oldiga maksad qilib ko`ydi. 1370 yildan boshlab 35 yil mobaynida Sharqdagi eng qudratli davlatni barpo etdi. Bu davlat o`rta Osiyo va Eron, Hindiston. Turkiya. Kavkazni o`z ichiga olgan edi. davrining ajoyib sarxardasi bulgan Amir Temur o`z armiyasini ko`p xilma-xil hujum qurollari, jumladan, Uq otar qurollar bilan jihozladi. jangni olib borish hamda shaharlarni qamal qilishda qo`shinni uyushtirish ishiga yangilik kiritib, natijada doimiy galabalarga erishdi. Uning ijtimoiy-Iqtisodiy hayotdagi siyosati yangi yerlarni o`zlashtirish, chullarni sugorish va savdoni rivojlantirishga imkon berdi. Mamlakatni birlashtirishga va tiklashga erishgan Amir Temur xalqning turmush tarzini davlat farovonligi bilan bevosita bogladi. “Mehnatkash xalqni xarob qilish davlat gaznasi ham kamayib ketishiga olib keladi. Bu qo`shinning beboshligiga sabab buladi. u o`z navbatida hokimiyat zaiflashishiga olib keladi”, — deyilgan edi uning soliqlarni yigish tartibi tugrisidagi masalada. Yangi yerlarni o`zlashtirishda soliq imtiyozlari berilishi dehqonchilikni rivojlantirishni ragbatlantirdi. Amir Temur o`z davlatining poytaxtiga juda katta e`tibor berdi. Samarqand bu vaqtda minorali mudofaa devorlari bilan qayta uralib, minoralarga baland nayzali panjaralar urnatildi devor ichxarisidagi maydon va kuchalar obodonlashtirilib, Ariq va hovo`zlar qazildi. Atrof kukqalamzorlashtirilib, bir-biri bilan uygunlashgan me`moriy yechimlar vuhudga keltirildi. Yangi maxobatli obidalar bunyod etildi. Registon yirik jamoat va savdo markazi bo`lib qoldi. Temur va Ulugbek Davrida bu maydon hozirdagiga xaraganda boshqa cha ko`rinishda edi. Uniig shimoliy qismida Mirzoyi karvonsaroyi qad ko`tardi. Xozirgi SHerdor madrasasi urnida bosh kiyimlar sotiladigan savdo rastalari bo`lib, u Amir Temurning xotini Tumanogobegim ko`rsatmasi buyicha qurilgan edi. Ulugbek maydonning garb tomoniga go`zal madrasa bunyod etdi. Madrasa o`lka n me`moriy majmua bo`lib, ochik ravok va old eshik tomoni manzarali tashki kurinishga ega. Bundan tashkari u Tumanogobegim rastasi urnida o`z madrasasiga o`lka n gumbazli, boy sirlangan dekorli go`zal xonakox ham kurdirdi. Ulugbek madrasasining janub tomonida vazir Alika Kukaldosh salobatli masjid bunyod etdi. Mirzo Bobirning yozishicha, bu masjid yogochdan kotamkori uslubida o`ziga xos tareda bezatilgan, shuniig uchun u Masjidi Muqatta nomini olgan edi. 26

Shahar arxitekturasida Bibixonim masjidining ulugvor majmuasi asosiy o`rin egallaydi. U Temurniig buyrugi bilan 1399— 1404 yillarda, soxibkironning jangovar shuxrati cho`qqiga chiqqan bir paytda qurdirilgandi. Temurning goyasi buyicha majmua tengsiz bulishi kerak edi. Rivoyatlarga ko`ra. uni Amir Temurning xotini eriga ulugvor inshoot sifatida qurib xonga sovga qilishga axd qilgan. Inshoatni bunyod etishda turli mamlakatlarniig me`morlari qatnashgan. Qurilishda katta, Hindistonga yurish vaqtida alib kelingan fillardan ham foydalanilgan. Ansambl maxobatli kurinishni olgan. lekin Xitoyga yurish qilish, uchun ketgan soqibqiron uniig tugal qiyofasini ko`rmagan . Bibixonim masjidi yaqinida, shaharning shimoliy chekkasida, “durdonalar marjoni” — Shoxizinda daxmasi atrofida Temuriylar oilasi maqbaralari qatoriga joylashgan. Janubi-garbiy qismida Kuksaroy va Bustonsaroy nomlari bilan atalgan ikki qasr li qal`a barpo etilgan. Qal`a gazna va qurolyarog saqlanadigan joy bulgan. Bu yerdagi yetakchi korxonalarda qurol va askaxa-anjomlar tayyorlovchi ustalar ishlashgan. Shu yerning o`zi Chingizxon naslidan tayin etiladigan xonlarning xarorgoxi bo`lib, bu Amir Temur xokimiyati konuniyligini tasdiq ashga xizmat qilardi. Amir Temur poytaxt-shaharning rivojlanishida hunarmandchikik va savdoning muxim ahamiyatini xisobga olgan holda yurishlaridan eng yaxshi ustalarni olib kelardi. Ispaniya elchisi Ryui Gonzales Klavixo shunday degan edi: “Samarqandnikg boyligi uning ozik-ovkatlaridagina emas, shu bilan birga, bu yerda ko`plab tayyorlanadigan shoyi gazmollari, atlas, taxta, mo`yna va ipak astarlar, upa-eliklar, shirinliklar, buyoklar. tilla buyumlar, sirlangan idishlar va boshqa narsalarida ham dir... Shox (Temur) bu shaharni uluglashni shu qadar istardiki, qaysi bir mamlakatni egallamasin va buysundirmasin, hamma joydan odamlarni shahar va uning atrofidagi yerlarda turishli uchun olib kelardi; u, ayniqsa, xar xil hunarmand ustalarni yigishga xarakat qilardi. U Damashkdan ham on, Uq-yoy va boshqa qurollar yasovchi, shisha va loydan buyumlar tayyorlovchi har xil ustalarni keltirdi, vaholanki, dunyodagi eng yaxshi hunarmandlar shu yerning o`zida ham bor edi. U Turkiyadan mohir Uqchi va hunarmandlar zargarlarni olib keldi... bundan tashkari, u muxandislar va to`pchi askarlarni, shuningdek, ulovga arkon yasovchilarni ham keltirdi.” Samarqand hunarmandlari haqida gap ketganda torevtika — metallga badiiy ishlov berish san`ati, nafis idishlar, oltin, kumish, ko`pincha — yaltirok jezdan 27

zargarlik buyumlari tayyorlovchilar haqida to`xtalmaslik mumkin emas. Bu maxsulotlar Samarqandga chetdan keltirilgan deb hisoblashardi. Chunonchi. 1969 yil Movarounnaxrning eng qadimgi markazi Samarqandning 2500 yillik yubileyi doirasida o`tkazilgan halqaro simpoziumda ko`pgina yetakchi san`atshunos olimlar Samarqandda o`zining torevtikasi bo`lmagan, mavjud badiiy yuqsak mahsulot ning ham masi, jumladan, nozik boy qadama nakshli yaltirok jezdan ishlatlangan idishlar bu yerga chetdan, Eron markazlaridan keltirilgan deb hisoblaydi. II. Bob. Mustaqillik yillarida Samarqand vohasida olib borilgan yangi arxeologik tadqiqotlar. 2.1. Afrosiyob-Samarqand tarixini yoritishda asosiy maskan. Ko`plab horijiy olimlar tomonidan «Markaziy Osiyoning yuragi» deb atalgan Sug`d – Sug`diyona o`lkasining qadimiy tarixiga e`tibor mustaqillik yillarida yanada kuchaydi. Markaziy Osiyoning qadimiy shaharsozlik madaniyati 28

beshiklaridan hisoblangan bu yurtda bir vaqtda to`rtta shahar paydo bo`lgan va gullab yashnagan. Aynan mana shu shaharlar tarixi yurtimizning shaharsozlik madaniyati va davlatchiligi tarixining shonli bosqichini namoyon etadilar. Bular Marakanda, Basileya, Ko`k-tepa va Kish shaharlaridir. Bu maqola ushbu shaharlar to`g`risida, ularning xarobalari bizning kunlargacha qaysi arxeologik yodgorliklar ko`rinishida yetib kelganlar va ularning tarixi qay darajada o`rganilganligii xususida. Bu jarangdor nomlar hozirgi zamon tillari va tovushlari nUqtai - nazaridan qaralganda yevropacha atamalarga o`xshab ketsada, ular bizning o`lkamizda bir paytlar muomilada bo`lgan qadimiy mahalliy tillarda nomlanganlar. Bu shaharlar nomlari etimologiyasi deyarli noma`lum. Marakanda. Samarqandning qadimiy nomi sug`d tilida «Smarakansa», «Smarakanda» atamalari bilan yuritilgan va ko`plab tadqiqotchilarning fikrlariga ko`ra bu atamalar «uchrashuv, yig`ilish joyi» degan ma`noni beradi. Marakanda nomi esa yurtimizni bosib olgan Aleksandr Makedonskiy – Iskandar Zulqarnayn armiyasi bilan birga bu tuproqqa qadam bosgan yunon tarixchilari asarlarida, bu yurtda kechgan turli-tuman tarixiy voqeliklarni hikoya qilinishi jarayonida ko`plab marta tilga olinadi. Bu shaharning xarobalari bo`lmish Afrosiyob salkam bir asrdan beri o`rganiladi va mana shu tadqiqotlar natijalari bois o`tgan asrning 70-yillarida Samarqand shahrining 2500 yilligi sanasi nishonlangan. XX asrning 70- yillarigacha qo`lga kiritilgan arxeologik moddiy manbalar va tarixiy ma`lumotlar mana shunday ilmiy xulosa chiqarishga asos bo`lganlar. Arxeologik materiallarning yetarli emasligi bois o`zoq yillar davomida tarixshunoslik va arxeologiya fanlarida «O`rta Osiyoda qadimda shaharlar qurilmagan, shaharsozlik madaniyati bizning yurtimizga Ahmoniylar imperiyasi hUqmronligi davrida Yaqin Sharq va Eron tomonidan kirib kelgan degan» xulosa hUqmronlik qilib kelgan. 2500 yillik sana ham mana shu xulosaning tasdig`idek edi. O`tgan asrning 80–yillarda O`zbekiston Fanlar aqademiyasi Arxeologiya instituti olimlari tomonidan olib borilgan murakkab arxeologik tadqiqotlar natijasida Surxondaryo viloyati SHerobod tumani hududida ilk shaharlarga xos ko`plab xususiyatlarni o`zida aks ettirgan va yoshi deyarli uch yarim ming yilga teng bo`lgan shaharmonand (protogorod – R.A.) Jarqo`ton yodgorligi topildi. Bu o`lka n kashfiyot O`rta Osiyoda qadimiy shaharsozlik madaniyatining shakllanishi Ahmoniylar kelishidan ming yillar avvalroq boshlanganligini ilmiy isbotlab berdi. 29

Keyingi yillardagi tadqiqotlar esa bu kashfiyotning to`g`riligini yanada mustahkamladi. O`tgan asrning 90-yillarida Samarqandning qadimiy o`rni bo`lmish Afrosiyobda, shahar arkining janubiy-sharqiy qismida, Ahmoniylar davrida qurilgan 2500 yillik devorlar ostidan b o`lka simon shaklga ega bo`lgan yirik xom g`ishtlardan qurilgan yanada qadimgiroq shahar mudofaa devorlari qoldiqlari, ularning ostidan esa loydan ko`tarilgan devorsimon inshoot (rus tilida – val) topildi. Xom g`ishtli g`oyat mahobatli bu devorning qalinligi 7 – 10 metrni tashkil etgan. Bu devorlar bunyod etilgandan keyin ma`lum muddat o`tgach ta`mirlanganlar va yana 3 - 4 m qalinlashganlar. Mana shu asosda Samarqand Rim tengdoshi ekanligi va uning yoshi 2750 yildan kam emasligi ilmiy isbotini topdi. Ahmoniylar hUqmronligi davriga kelib ancha eskirib, ba`zi joylari nuragan ushbu shahar devorlari xarobalari ustidan butunlay yangi xususiyatga ega, ichida koridori bo`lgan yangi devorlar bunyod etilgan. Ba`zi joylarda esa eski devorlar ta`mirlangan. Eramizdan avvalgi 329 yilda Smarakandaning shahar mudofa devorlari ostida Aleksandr Makedonskiy boshliq yunonlar armiyasi paydo bo`ldi. Aleksandr Sug`diylarning qarshilik ko`rsatish kuchlarini hisobga olmasdan avval Smarakandani ishg`ol etish uchun dastlab lashkarboshi Menedem boshchiligidagi qo`shinni yuborgan. Bu qo`shin sug`diylar tomonidan tamomila qirib tashlangan. Qudratli Ahmoniylar imperiyasining asosiy harbiy kuchlarini qisqa muddatlarda tamomila tor-mor qilgan iste`dodli sarkarda Aleksandr, bu saltanat tarkibiga kirgan o`zoq, bir viloyatda bu qadar kuchli va jangavor xalqlarga ro`para kelishini xayoliga ham keltirmagan edi. Yunon tarixchisi Kursiy Rufning yozishicha bu mag`lubiyat Aleksandrning sharqqa yurishidagi dastlabki eng katta mag`lubiyati edi. Sug`diylar va ular bilan O`rta Osiyoda yonma-yon umr kechirayotgan mahalliy qadimiy xalqlar, yarim ko`chmanchi va ko`chmanchi qabilalar Iskandar qo`shinlariga qarshi Spitamen va nomlari bizgacha yetib kelmagan boshqa sarkardalar boshchiligida bir necha yillar davomida matonat bilan kurashganliklari tarixdan ma`lum. Lekin biz bu o`rinda ushbu jangavor voqealar tafsilotlariga to`xtalib o`tirmaymiz. Samarakanda ishg`ol etilgandan keyin Iskandar tomonidan bu shaharda katta qurilish ishlari amalga oshiriladi, ko`plab inshootlar yunon me`morchiligi asosida bunyod etiladi, ko`plab shaharlarda ahmoniylar va undan oldin bunyod 30

etilgan mudofa devorlari tubdan ta`mirlanadi, ko`plab shaharlar atrofida yangi mudofa devorlari paydo bo`ladi. Shu davrda sof ellinistik ko`rinishdagi bir qator shaharlar ham bunyod etilgan. Bunday qurilishlarga sabab, birinchidan, Iskandarning sharqqa yo`naltirilgan istilochilik yurishlaridagi bosh maqsadlaridan biri mana shu o`lkalarga ellin madaniyatini joriy etish bo`lsa, ikkinchidan, bu devorlar Iskandarning hujumlari paytida o`z shaharlari va qishloqlarini tashlab ketgan mahalliy aholi va ularga ittifoqchi bo`lgan jangavor va jasur qabilalarning hujumlaridan bu shaharlarga joylashtirilgan yunon qo`shinlarini himoya etishlari lozim edi. Marakandaning keyingi davrlarga oid boy tarixiga to`xtalib o`tirmaymiz va bu maqolaning maqsadi emas. Eramizdan avvalgi VIII asrning o`rtalarida paydo bo`lgan Marakanda (Samarqand) shahri Sug`dning asosiy poytaxti sifatida deyarli ikki ming yil davomida bir joyda faoliyat ko`rsatgan va 1220 yilda Chingizxon boshliq mo`g`ullar qo`shinlari tomonidan tamomila vayron qilingan. Uning xarobalari bizning kunlargacha Samarqand shahri hududi joylashgan mashhur arxeologik obida - Afrosiyob yodgorligi ko`rinishida yetib kelgan. Vayronaga aylangan Samarqand o`z o`rnini o`zgartirib qadimiy shaharning janubida joylashgan o`rta asr rabodi o`rnida qaytadan tiklangan. Amir Temur davrida esa shahar tamomila qaytadan qurilgan va sohibqiron tomonidan bunyod etilgan o`lka n saltanatning poytaxtiga aylangan. Shu tariqa Samarqand Sharqning eng go`zal shaharlaridan biri sifatida hozirgi kunlarda ham faoliyat ko`rsatmoqda. Birok O`zbekiston madaniyati tarixi mo`zeyini qurish vaqtida arxeologlar nazorat kaziashma ishlarini alib borib, Registonning markaziy qatlam laridan nodir materiallar topishdi, bu olimlaning yUqoridagi bahsiga oydinlik kiritdi. Madaniy qatlam larniig 8 metrlik qatlam i ostida arxeologlar O`rta asr torevt ustaxonasi qoldiqlariga duch keldilar. Bular metall eritish va quyishda ishlatiladigan mis va kumush ko`rgoshinning kotib qolgan doglari bo`lgan metallsozlar o`chogi. asboblar — turli shakldagi kiskichlar, sandoilar, nodir metallarni tortadigan tarozilar, nokshsimon kurinishdagi buyni ingichka ko`rgoshindan va sopol idishchalar — simob va simob rudasi saklaqadigan simob ko`zacha, torevt kolipi va tayr maxsuloti, eritilgan detallar, yigilgan, lekin xali bezatilmagan buyumlar va boshqa ko`p ashyolar edi. Bular badiiy ishlov berilgan metall bevosita Samarqandning o`zida tayyorlanganligini isbotlaydi. 31

Tayyor maxsulotlar orasida yaltirok jezdan yasalgan nafis buyumlar bor. Bejirim uyib ishlangan jimjimador likopcha e`tiborni tortadi, unga kumush va oltin qadab naksh solingan. Uning O`rtasiga yosh yigitning shohona komati zarxal doira ichiga uyib tushirilgan, u turkcha-mugulcha kiyimda, taxtda bezanib utiribdi. Shohlarning taxtda utirgan holdagi tasviri, eng sara askarlarning to`la qurollangan holdagi kurinishi, boshi ayol, tanasi kush qiyofasidagi suv larilarini eslatuvchi afsonaviy jonzotlar — bular Sug`d torevtikasi belgilari bo`lib, ilk O`rta asrlar davridan malumdir. Torevt ustaxonasida, shuningdek, kildek ingichka kumush bezak koplangan nafis koshikcha, medalyonpar bilan bezatilgap chiroyli cho`mich, oltin, kumush qadama nakshlari bilan bezatilgap juda ko`plab ko`zalar ham topildi. Ulardan birida iti bilan ov qilayotgan chavandoz tasvirlangan. Tasvir atrofidagi yaxshi niyat bildirilgan bitiklar oltin va kumushga yozilib, tepa qismida ayollar boshi yoki kush dumlari tasvirlangan. Ayrim koliplarda buyurtmachi nomi ham bitilgailigi ko`zga tashlanadi. U bilan yonma-yon yerda Amir Temur tasviri ilk zarb qilingan (1370 yil) kichkina kumush tangacha topildi. Bu maxsulotlardan tashkari temuriylar davrining ro`zgor sopol idishlarining parchalari ham uchraydi. Amir Temur savdo-Iqtisodiy munosabatlarni jadal rivojlantirish maksadida o`zi doimiy diplomatik yozishmalar olib borib, turli mamlakatlarning raxbarlariga yaxshi niyat bilan savdo ishlarini yulga quyishni taklif etgan. U savdo yullarini obod qilish va ko`riklash to`grisida kaygurardi. Amir Temur halqaro ipak yo`li utgan joylarni egallab, u yerlarda obodonchilik tadbirlarini karvonlarning bexatar harakatlanishini ta`minlagya choralarini kurdi. Karvonsaroylar va bozorlar qurilish iga katta e`tibor berdi. Klavixo Samarqand markaziy bozorining qayta qurilish i tugrisida hayajon bilan hikoya qilib bergan bu yerda Temurga xos shijoat bilan ko`pdan-ko`p gumbazlar, rastalar, savdo kuchalari bunyod kilindi. Hammayokning ko`kalamzorligidan xayratga tushgan Klavixo 1403 yil shunday deb zgandi: “Butun shahar bog va o`zumzorlar ogushida. Bog va o`zumzorlar bu yerda shunchalik ko`pki, shaharga yaqinlashayotganingda baland daraxtlar urmonini va ular O`rtasidagi shaharni kirasan...” Bu shahar bogu oromgoxlar bilan bezangan davr edi. Shahar va uning atrofsda soqib kiron 14ta bog — ayvonli chorboglar, gulzor qilingan va suv xavzalari bilan saroylar bunyod ettirdi. Avlodlari Amir Temur yulidan bordi. Shaharga shimoli-Sharq tomondan tutash bulgan Cho`ponota tepaligi yonbagirlarida Ulugbekning mu`jaz bogi yaratildi, uning mashxur “Chinnixona” deb atalmish xonasi ham bor edi. 32

Amir Temur goyasi buyicha Samarqand dunyoning eng yirik shaxri bo`lib kolishi kerak edi. Shahar atrofida Sharq mamlakatlari poytaxtlari nomida dimishk —Damashk, Bagdod, Forish, Misr va shu kabi maxsus qishloqlar bunyod etilgani bejiz emas. Soqib kiron niyatiga zrishdi ham ! Samarqand Sharq Iqtisodiy oti va madaniyatining yetakchi markazi bo`lib qoldi. Bu yerga eng yaxshi me`morlar va kuruvchilar, zargarlar va metallsozlar to`planadi, olimlar, rassomlar, shoirlar. voizlar, rakkos va musikachilar kela boshladi Yevropa va Sharq davlatlaridan elchilar tashrif buyurdi. Movarounnaxrnnng o`ziga xos betakror madaniyati asosida Samarqand Yaqin va O`rta Sharq ijodiy kuchlarining asosiy markaziga aylangani sayin badiiy tafakkur, me`morchilik va san`atning gurkirab usishi yo`z berdi, bu Sharq uygonishi davri sifatida tarixga kirdi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov ta`kidlaganidek, “Miro Ulugbekdek tengsiz olimning O`rta asrlar sharoitida qilgan ilmiy hasorati hozirgi zamon olimlarini hamon xayratlantiradi. Ulugbek minglab yuldo`zlarni ko`zatdi, samoviy gumbazniig mUqammal xaritasini va mUqammal astronomik jadvallarni to`zdi, ular aniqligi jihatdan hozirgi jadvallardan deyarli fark kilmaydi”. “Ziji jadidi Kuragoniy”deb atalgan astronomik jadval o`rta asrlarda lotin tiliga tarjima qilinganligi va Yevropa olimlari O`rtasida keng tarkalganligi buning yorkin dalilidir. Bobosiniig an`analarini davom epirgan Mirzo Ulugbek o`z tevaragiga shoirlar va musikachilar, rassomlar va olimlarni yigdi. Uning davrida Samarqand ilmiy va ijodiy hayot markaziga aylandi. Uning Samarqandlagi madrasasida diniy fanlardan tashkari astronomiya va matematika ham Uqitilardi. Sharq astronomik maktabida Ulugbekdan tashkari Kozizoda Rumiy va Giyosiddin Hamshid, Muhammad Xorazmiy va Ali Kushchi faoliyat yuritgan. Olimlar observatoriyada mashgulotlarni olib borish bilan birga yuldo`zlar harakatini ko`zatishardi; bu ko`zatishlar natijasida yUqorida eslatilgan Mirzo Ulugbekning mashhur “Ziji jadidi Kragoniy” astronomik jadvali to`zilgan edi. Uning astronomiya sohasidagi ishlari o`ta aniqligi bilan ajralib turardi, bu fanga katta hissa bo`lib kushildi. Samarqand rasadxonasida Ulugbek tomonidan aniqlangan ma`lumotlarda X1X asrda Rossiya astronomi V.Y. Strune, bizning davrimizda esa aqademik V.P. Shcheglov tomonidan tekshirilganda nixoyatda oz tafovut borligi aniqlangan. Bu davrda Samarqandda tarixchilar — Mirxond, Xondamir, xofizi Abru, mashhur tabib Mavlono Nafis, faylasuf Fazlulloh Abulays, lirik shoirlar — 33

Sirohiddin Samarqandiy, Xayoliy, Buxoriy, Durbek kabilar faoliyat olib bordi. Bu yerda Alisher Navoiy va Abdurakmon Jomiy singari ulug shoirlarning ijodi kamol topdi. Miro Ulugbek zining poytaxti Samarqandni obod qilishga katta e`tibor berib, bu yerda bobosi Amir Temurdan qolgan hamma narsalarni saklab kolish va shaharni yanada ravnak toptirishga harakat qildi. Aqademik Y.Gulomov ta`kidlaganidek, Samarqandagi Registon Mirzo Ulugbek tomonidan birmuncha boshqa cha, Temur davridagidan ham , hozirgi davrdagidan ham farklanuvchi reja bilan bunyod etilgan. Miro Ulugbekning shahar atrofidagi Chilustun va Bogimaydondagi Chinnixona boglari goyat go`zalligi va o`ziga xos me`moriy bezagi bilan zamondoshlarini lol qoldirgan. Obirahmat bo`yidagi Tolli Rasad tepaligidagi rasadxonasi, ayniqsa, diqqatta sazovordir. Rasadxona tUqkiz yil davomida qurilgan (1420 yili boshlangan) va silindr shaklidagi uch kavatli bino bulgan. Bizning kunlargacha inshootning yer osti qismigina saqlanib qolgan (1908 yil V. Vyagkin aniqlagan va ochgan). Ulugbek, bundan tashkari, Buxoro va Gijduvonda madrasa. Shahrisabzda Ko`kgumbaz masjidini kurdirgan. Samarqandning ulugnor qiyofasi shakllanishida Sharq uygonish davri me`morchiligining asosiy ynalishlarini birlashtirgan Me`morlar katta hissa ko`shishdi. Ular faoliyatining samarasi ularok Samarqandning dunyoviy va diniy majmualari — masjidlar, Madrasa va xonakohlar, maqbaralar, ko`rkam saroylar bunyod etdi. Bu bozor va savdo rastalarida (Masalan, miskarlar savdo rastasi, poyabzal sotuvchilar rastasi va xokazo) biron-bir mahsulot turi bilan savdo kiluvchi yoki o`sha mahsulot ni tayyorlaydigan do`kon va ustaxonalar joylashgash. Bular qul olchilik, bokkollik mollari, gazmollar, shamchiroklar, zargarlik buyumlari bulgan. Bozorlarda kogoz, kitob xarid qilish mumkin zdi. Shu yerda mUqovalaydigan do`kon ham bulgan. Turli ichimliklar gvirinliklar, go`sht do`konlari qatori joylashgan. Ko`p sonli novvoyxonalar tandirlarida non yopilgan. Oddiy aholi bu nonlarnii ho`l meva va sabzavotlar bilan tamaddi qilib ketavergan. Zahiriddin Muhammad Boburning yozishicha, XUSH asr boshlarida Samarqandda yaxshi novvoyxona va oshpazlarning oshxonalari bor edi. Bozorlarda yoki ular yonida karvonsaroylar, sartaroshxona, hammomlar joylashgandi. XUSH asrda hunarmandlarning yanada tor ixtisoslashuvi ko`zatiladi. Xujjatlarda Shayboniylar hUqmronligi davrida Samarqand aholisi bir necha unlab 34

turli kasb-kor bilan shugullangan. Bunday kasb-korlar orasida gazmollar, sopol idishlar tayyorlash va ularni buyash, chuyan eritish.teri. kogoz, turli kiyim-boshlar, qurollar va jihozlar tayyorlakni aytish mumkin. Ayrim hunarlar alohida, birmuncha mayda tarmoklarga bulinib ketgan. Chunonchi, takaburchilik bilan shugullangan ustalar ishlanadigan gazmol turiga xarab baxmal bofon. kimxobgaron, futabofon, chahorgulbofon kabi kasblarga bulingan. Tolaga ishlov beriashda,shuningdek, paxtadan to`qilgan gazmolga gul bosunchilar chitgaron, gazkshollarni buyoklovchilar — buyokchilar band bulganlar. kiyim-bosh va uning bulaklarini tayyorlash mutaxassislari ham turlicha edi: chopon tikunchilar — homado`zon, bichikchilar — darziyon, telpakchilar — takiyado`zon, jiyak va gajim tikuvchilar — papakdo`zon, pustin tikunchilar — pustindo`zon, qimmatbaho mo`yna kiyimlar tayyorlovchilar mo`ydo`zonlar bor edi (Samarqand hududidagi po`stin sotuvnilar pustinfurushon machiti eslatiladi). XUSH asr tarixchisi Fazlullo ibn Ro`zbexon kundo`z. olmaxon va boshqa xil pustinlar, shuningdek, ko`pdan-ko`p bezaklar solingan shoyi kiyimlar o`zbek sultonlari kiyishganini sanab o`tadi. “Shayboniynoma” dostonida saroy shoiri Muham mad Solih ok sichkon va olmaxon muynasidan tiqilgan yo`stin kiygan xon atrofidagi ayonlarni tasvirlagan. x asrda qurilish kasblari ravnak topdi. Qurilish bilan shugullangan ustalar qanday ishni bajarishiga xarab tor mutaxasiklarga ajratiladi: me`mor, muhandis, najjor, xarrot, sangtarosh. “Tesha bilan ish kilunchilar” yorliklardan birida qayd etilganidek, tesha bilan ishlaydigan imoratsoz va katta ustalarning aytganini bajarishlari zarur edi. Bu davrda Samarqandlik ustalar — kogozgarlar siyoh yoyilib ketmaydigan, sillik. pishik kogoz tayyorlardilar. Samarqand kogoziga yozilgan juda ko`p qul yozma asarlar bizgacha yetib kelgan. Ular orasida kamoliddin Binoiyning “Shayboniynoma”, Fazlullox ibn Ro`zbexonning “Mehmonnomai Buxoro” asarlari, Mexr Sulton xonimning xadya qilingan yorligi va boshqa qul yozma nusxalar bor. Afgoniston va Xindistonni yaxshi bilgan, Xirot atroflarida bo`lib, u yerlardagi kogoz tayyorlash ustaxonalarini ko`rgan Zaxiridsin Muhammad Bobur: “dunyoda eng yaxshi kogoz Samarqandda tayyorlanadi”, — deb yozgan edi. Mashhur xattot Sultonali Mashxadiy (1432—1 52Oyillar) xattotlikka oid maxsus risolasida (1514 y.) Samarqand kogozida yozishni maslahat beradi, chunki “bu kogozda yozuv tekis va chiroyli chiqadi”. “Samarqand kogozi xup yaxshi-da! — derdi u. — Akling bulsa, uni olishdan bosh tortma”. Sultonalining keyingi yozganlaridan xulosa qilish mumkinki, XUSH asrda Samarqandda kogozning xar 35

xil turi, shu jumladan, “sultoni” deb atalgan turi tayyorlangan. Bu turi yupka, yumshok, sillik bulganligi uchun shoyi kogoz ham deb atalgan. Kogoz tayyorlovchi usta Mir Ibrohimning faoliyati XUSH asrniig birinchi yarmiga tugri keladi, u ok chambar kurinishidagi suv kogozdagi belgisi bor alohida kogoz turini tayyorlar edi. “Miribroximi”deb ataladigan bu kogoz keyingi asrlarda ham mashhur bo`lgan. Kogoz Samarqanddan chekka yurtlarga, shu jumladan, kushni Xindiston va Eronga ham olib ketilgan. Samarqand bir necha xil buyok ishlab chikarishi bilan ham shuxrat qozongan Buyoklik ustaxonalari bozorlar hududidagi boshqa ustaxonalar va dUqonlar yonida joylashgan. Bu ma`lumotlar XUSH asrda Samarandda buyokchilik kay darahada tarakkiy etganligini ko`rsatadi. O`zumning serobligi O`rta Osiyoning ko`p joylarida may va sharob tayyorlashning rivojlanishiga olib keldi. O`z ko`zi bilan ko`rgan odamlarning aytishicha, Samarqand bog va o`zumzorlar bilan o`ralgan bo`lib. ular ayrim joylarda bir necha chakirimga borardi. Xojaning shahar atrofidagi boglarida eqilgan toklardan olinadigan xosilning yarmidan ko`pi musallas kilinardi, undan qolganidan sirka va dushob (o`zum shinnisi) tayyorlanardi.Shahar hududida o`zum saqlanadigan maxsus binolar bo`lgan. Samarqand kugpgina shaharlar va yon atrofdagi qishloq mo`zofotlaridan tashkari Hindiston, Eron, Turkiya, Kozon xonligi, o`zoq Sharq mamlakatlari bilan savdo-sotik qilgan. XUSH asrning ikkinchi yarmida O`rta Osiyoning Rossiya bilan savdo va diplomatik aloqalari kengaydi. Rossiyaning Moskva tomonlaridan Samarqand va boshqa shaharlarga xom teri, mum jun gazmollar, yogoch idishlar, polotnodan qilingan gazmollar xindistondan doka, parcha. bir necha xil buyok va dur, Afgoniston va Erondan shakarkamish,gazmollar, Xitoydan chinni shoyi gazmollar keltirilgan. O`rta Osiyo o`z navbatida bu mamlakatlarga xilma-xil mollar yetkazib bergan. Kurilayotgan davrda Samarqand ip gazlamalarini alohida xillarini, gazlamalarning ayrim turlarini, kizil duxoba va shoyi tikish sanoatining boshqa qimmatbaho mollarini tayyorlash va junatishga ixtisoslashgan bo`lib, asosan boyvachcha va yirik savdogarlar ehtiyohlarini kondirishga ishlagan. Chunki tashki bozorlarga Samarqandning kogoz tayyorlaydigan korxona maxsuloti yetkazib berilgan. Bu mollarni ishlab chikarish katta texnik murakkabliklar bilan bogliq bo`lib. ancha tajribaga ega malakali ustalar bulishini talab etardi. 36

Samarqandda huda ko`p mollar orasida, sayyoxlardan birining yozishicha, oltin va ko`mush rangli buyoklar bo`lgan. fors mualliflarining guvohlik berishicha usha, “o`zbeklar yurti”dan Eronga havorang buyok olib ketilgan. Bo`yoklar O`rta Osiyodan Rossiyaga ham olib borilgan. Abdullaxonning elchilari Moskvaga 40 buyok olib borishgani manbalarda aytilgan. Buyok,larning ayrimlari tranzit savdo buyumi sifatida Hindistondan Samarqand va Buxoro orqali jo`natilgan.Kuritilgan mevalar, bodom, olma va mayiz Samarqanddan o`zoqlarga olib ketilgan, bu xil mahsulotlari bilan shahar dovrug qozongan edi. XU111 asrda ham Samarqand hunarmandchilik ishdlab chikarishi va savdo- sotiqn ing yirik markazi bo`lib turdi. Hunarmandchilikning ixtisoslashishi davom etdi. Ayniqsa, to`kimachilik sanoati — ip gazlama, turli xil va kurinishdagi shoyi gazlama, dasturxon, belbog va boshqa xil mahsulotlar ishlab chikarish rivoj topdi. Kiyim tikish keng tus oldi. TUqimachilarning mahsuloti yUqori sifati bilan ajralib turar va xaridorgir bulardi. Samarqandda rang-barang tovlanunchi shoyi va chiroyli gulli atlas, olacha, zakdonixom surp, gul bosilgan gazlama, kanopdan tiqilgan mato va boshqa lar tayyorlanardi. Buxoro bilan savdo aloqalari o`rnatgan rus savdogarlari xonlikda (unga Samarqand ham kirardi) xilma xil shoyi va ip gazlamalar tayyorlanganligini ma`lum qilganlar. Filipp Yefremovning kundaliklarida ta`kidlanishicha, “bu yerda pilla kurti boqiladi, kurtlar shoyi ip beradi. ipakdan yo`l-yo`l yaltirok gulli kimxob. atlas, duxoba. magremantlar, boshqa har xil kimxoblar tikishadi”. XUSH asr manbalarida Samarqand hududida zardo`zlar dahasi borligi eslatiladi. Ustalar gilam va gilam buyumlari to`kiganlar. Yegoch buyumlar ishlab chikarish kasbi juda rivojdangan. Turli xil, ayniqsa kattik yogochlardan qishloq xujaligida ishlatiladigan asboblar (omoch, panozaha, belkurak va shu kabilar), ro`zgor buyumlari, shipttak, charx, eshik qul flari, tikuvchilik dastgox,lari, egar, eshik, mebel va boshqa asboblar yasalgan. unarmandlar orasida, shuningdek, duradgorlar, kuruvchilar, devor uruvchi ustalar, binokorlar ham bulgan. Samarqand usta zargarlar bilan dovrug taratgan. Ular kumush va misdan, ba`zan oltindan ayollarning zeb-ziynatlarini yasaganlar, Ularga qimmatbaho toshlar (yokut va lohuvard) kuyganlar bezatganlar. Bir xil maxsulot tayyorpovchi hunarmandlar sexlarga birlashishgan. Sex a`zolari odatda shaharning bitta dahasida yashashgan. Ayrim daxalarniig nomi 37

buni tasdiq aydi. Samarqandda Zargaron (zargarlar), So`zangaron (nina yasovchi ustalar). Charmgaron (ko`nchi-. lar), Xarroton (yogoch toxarlari), Qul olonon (ko`zachilar), Zingaron (ot egar-jabdugi yasovchi ustalar), Sharbatdoron (shirin ichimliklar tayyorlovchilar) va boshqa hunarmandchilik dahalari saqlanib holgan. Qurib chiqilayotgan davrda O`rta Osiyoning boshqa mamlakatlar bilan savdo alohalari rivohlanib bordi. Samarqand savdogarlari tashki savdoda faol katnashdilar. Masalan, Buxorodan Moskvaga 1557 yilda borgan savdo elchilari tarkibida Samarqand shahri vakili Xoha To`ra va boshqa lar bor edi. XUSH asrda O`rta Osiyo bilan Moskva davlati o`rtasidagi diplomatiya va savdo munosabatlari ancha kengaydi. Buxoro xonligining tashki aloqalariga oid ko`pgina rasmiy xujjatlarda Samarqand ko`p esga olinadi. Masalan, Nodir Muhammadxon (1642—1645) shox. Mixail Fedorovichga (1643 yil mart) yuborgan xatida o`zining taxtga o`tirganligi va Moskva davlati bilan dustona munosabatlarni avvalgidek ko`llab-kuvvatlash, savdo aloqalarini davom ettirish istagida ekanligi va asirlarni ayirboshlash haqida aytilgan. Maktubda Nodir Muhammadxon katta davlatniig boshligi ekanligi, bu davlat tarkibiga Samarqand ham kirishi ta`kidlanadi. Samarqand tarixida XUSH asrning birinchi yarmi o`zbeklarning urugidan bulgan amir Yalanggush biy Otalih Bahodir faoliyati bilan boglanganidir. Ayni uning boshqa ruvi davrida Registonda Tillakori va SHerdor madrasalari qurilgan edi. XUSH asrning oxiri va XIX asrning birinchi yarmi mamlakatda yUqori zodagonlarning o`zaro kurashi, markaziy hokimiyatning zaiflashuvi, ko`chmanchilarning boskinlari va mamlakatning xonavayron bulishi bilan xarakterlanadi. XIX asr 7O-yillarining oxirida shahardagi vaziyat yaxshi tomonga o`zgardi. Buxoro amiri Shomurod boshqa ruvi davrida (1785— 1800) 24 ta yangi mavzega asos solindi, shahardagi ayrim me`moriy obidalar ta`mirlandi. Samarqandda Iqtisodiy va madaniy hayot qayta tiklana boshladi. XIX asr oxirida Samarqand bozorlariga Rossiya, Xitoy, Hindistondan turli buyumlar kela boshladi. O`z navbatida Samarqand viloyati bu mamlakatlarga kogoz, olacha chopon, qul olchilik buyumlari, kurUq mevalar, kora qul , otlar yubordi. XIX asrning birinchi yarmida ichki va tashki savdoning yanada o`sishi yo`z berdi. Shaharda karvonsaroylar v dUqonlar soni ortganligi bundan dalolat beradi. 38

XX asr boshida Grigoriy Spasskiy nashr etgan “Aziatskiy vestnik” gazetasida Buxoroning eng yangi tasviri” sarlavhasi ostidagi makolada Shohmurod boshqa ruvi davrida “Miankol kogozi bizga asosan chetdan keltiriladi, uning Samarqand kogoziga o`xshash o`rtacha sifatlisi joyida 45 sumdan 55 so`mgacha, bu yerga (Orenburgga) olib kelinib esa 80 so`m (pudi) atrofida sotiladi. Sifati past bo`lgan teandar va mezdevon kogozlari esa joyida 40—45 sum, bu yerda 60—70 so`m sotiladi”, deb yozilgan. Samarhand ayni vaqtda harbiy qurol ishlab chixaruvchi ixtksoslashgan markaz ham edi. Bu yerda XUSH— XIX asrlar va XIX asrning birinchi yarmida pichok, xanjar. kilich va boshqa lar tayyorlangan XUSH asrda O`rta Osiyo hududida o`k otish quroli: tufang, farangi va shiplar (kozon) paydo bo`ldi. Ularni tayyorlash malakali degrez ustalar (rextagarlar) bo`lishini talab qilardi. Bunday ustalar ayrimlarining nomlari bizgacha yetib kelgan. Chunonchi, Usd Qul i degan odam ancha vaqt Xindiston hukmdori blib turgan Zahiriddin Muhammad Bobur hUqmronligi davridagi tuplarni ham kuygan edi. Samard XSHX asr O`rtalarida 30 mingga yaqin aholi yashagan Buxoro xonligining ikkinchi muhim savdo va hunarmandchilik markazi edi. XUSH—XSHX asrking biriyo-kchi yarmida Samarqand anvalgidek yirik fan va madaniyat markazi bo`lib qoldi. Bu asrlarda ijtimoiy fanlar, tibbiyot, tasviriy san`at yUqsak darajaga chiqdi. Samarqandlik miniatyurachi rassomlar, chiroyli mUqovachilar nafaqat Mevaraunnaxrda, balki shu bilan birga undan boshqa joylarda ham shUqrat kozondilar. XUSH—XU1SH asr minatyurachilari boy bo`yoklar, nozik rasmlar, harakatlarni moxirona kursata bilish, ko`p figurali komozitsiyalarni joylashtirish san`atini egallagan edilar. Muham mad Murod Samarqandiy Samarqandning mashxur minatyurachisi bulgan edi. Firdavsiyniig “Shoxnoma” dostoniga ishlangan 11 5ta bezak uniig ijodining yUqsak namunasidir. Kitobni 556 yil xattot Ham adoniy Xorazm mulkining hukmdori Eshmuham mad uchun kuchirib bergan edi. Hindistonga Shoh Akbar (1556-1604) saroyiga Samarqandlik rassomlar Muhammad Murod va Muhammad Nodir jo`natilganlishi haqida ma`lumotlar ham bor. Muham mad Sharif Samarqandiy Sa`diyning “Bo`ston” dostoniga to`rtta miniatyuradan bittasini ishlab bergan, Muhammad Darvish Samarqandiy 161 8 yil o`zining “doston Zibo-Zifar” kitobini to`rtta miniatyura bilan bezagan.1628 yil. 39

Samarqandda Sharofidlin Ali Yazdiyning asari juda katta va qalin kitob shaklida tayyorlanib, unga yettita miniatyura ishlangan. Kushiklar, hikoyalar, dostonlarda ommaviy xalq ijodi namoyon bo`ldi. Xalq teatr ijodi keng rivojlangan edi — ikki xil teat bor edi. Ulardan biri — kuchalarda tomosha kursatib yurunchilar (akrobatlar, dorbozlar, rakkoslar. ko`zbo`yamachilar ayik va serka urgatuvchilar) edi. Xalq teatrining eng yorkin tur sirkchilik — askiya aytish hisoblangan. To`y marosimlari va bayramlar ko`chalarda yuradigan musikachilar ishtirokisiz utmagan Musikachilar va ashulachilarni o`z ichiga olgan xalq teatri artistla ri sozandalar deb atalgan guruxni tashkil etgan. Teatr tomoshalarining ikkinchi turi ko`girchok teatrlari edi, ular XUSH asr oxiridan boshlab keng rivoj topdi. Ko`girchok teatrining ikki xili bulardi: qul ga kiyiladigan ko`girchok. Bu teatrlarning artistlari o`z tomoshalarida adolatsiz kozilar, ruhoniylar va makham a mulozimlarini tankid qilishardi. Musika san`atining obrusi baland bulgan. Ajoyib ijrochi sozandalar, bastakorlar, musika ilmi bilimdonlarining unlab nomlari manbalarda tilga olinadi. Musika bilan fakat professionallargina kizikib, shugullanishgan deyilishi xatodir. Olimlar, shoirlar, rassomlar va umuman, ilmli odamlarning hammasi musikani qadrlashgan, ko`pincha o`zlari ham biron asbobda musika ijro etishmgan, ko`shik yaratishgan va hatto musika nazariyasiga oid kitoblar yozishgan. Chunonchi, tarixchi va shoirlar Binoiy, Hofiz Tanish, shoirlar Hasan Ansoriy, xattot Makmud Isxok, shifokor Mavlono Xasan Samarqandiy va boshqa larni ko`rsatish mumkin. Avvalgi davrlardagidek, XIX asrning birinchi yarmida Samarqand ulugvor, mustakham mudofaa devorlari bilan o`ralgandi. N. Xaniqovning yozishicha, 1841 yilda Samarqand minoralari va oltita darvozasi bulgan, tuynUqli baland paxsa devor bilan o`ralgan edi. Tunda shaharga kirish va undan chikish takiklangan. Shahar devorining aylanasi 13,9 km. Umumiy maydoni esa 10 kv.km bulgan. Samarqandda boglar, Ariq va hovo`zlar ko`p edi, ikkita karvonsaroy va uchta ham mom bulgan. Qal`a- shaharning garbiy qismiga joylashgan, tashqi devori 3,2 km o`zunlikda bo`lib, ikkita darvozasi bulgan. Ichkarida usti berk ayvonli qasr joylashgan. XIX asrning ikkinchi yarmida yo`z bergan voqealar , umuman, O`rta Osiye mintakasi singari Samarqandning takdirini Rossiya imperiyasida yo`z berayotgan siyosiy, ijtimoiy-Iqtisodiy va madaniy jarayonlar bilan o`zoq vaqtga bog`ladi. 1868 yil bahorida general fon Kaufman boshchiligidagi harbiy qushin Samarqandni istilo qilish maksadida Zarafshon vodiysiga karab yurish boshladi. 40

Hal kilunchi jang shaharning shimoliy chekkasidagi Chuponota tepaligida bo`lib utdi. Amir Mo`zaffarning qushinlaridan texnik va harbiy qurollanishi jihatdan ancha ustun bo`lgan Rossiya imperiyasi qushinlari 1868 yilning 1 may kuni Samarqandni amalda egallagan edilar. General Kaufman shaharda uncha ko`p sonli bo`lmagan harbiy garnizonni qoldirib, Buxoro qushinlarining asosiy qismlarini ta`kib qilish uchun Buxoro tomon yul oldi. Vazirlar Mahham asining 1993 yil 23 iyundagi xaroriga muvofik, Samarqandda O`zbekiston Respublikasi Fanlar Aqademiyasining Samarqand bo`limi tashkil etildi. Uning tarkibga Samarqandda ish olib borayotgan Fanlar Aqademiyasining Arxeologiya instituti va yangidan tashkil qilingan Regional muamolar ilmiy tadqiqot instituti kiritildi. 1995 yil oktabr oyi Samarqandda YUNESKO ho`zuridagi Markaziy Osiyo tadqiqot halqaro instituti ochildi. Bu ilmiy tadqiqot institutlari Yaponiya, Germaniya, Fransiya, Italiya, Rossiya, Polsha va AKShdagi yetakchi tadqiqot markazlari bilan bevosita aloqalarga ega. Mustakillik yillarida Samarqandda Respublika Prezideni Islom Karimovning tashabbusi va bevosita rahbarligida Sharqning tarixiy obidalarini tiklash va ta`mirlash bo`yicha katta ish olib borilmokda. 2004 yil 16 iyulda Vazirlar Mahham asining “Shohizinda yodgorlik majmuasida ta`mirlash va obodonlashtirish ishlarini tashkil qilish to`g`risida”gi qarori qabul kilindi. Bu qaror asosida ikki yil mobaynida tegishli tamirlash ishlari olib borildi. Shu munosabat bilan majmua hududida O`zbekiyeton Respublikasi Failar Aqademiyasi Arxeologiya instituti olimlari tomonidan keng mikyosda arxeologik qazishmalar kilindi. Natijada, bu yerda o`rta asr maqbaralari, masjidlariniig yangi qoldiqlari topildi, ular qadimiy Shohizinda majmuasi tarixini tuldirdi va boyitdi. Bibixonim, Tillakori yodgorliklari, Ulugbek rasadxonasi, Guri Amir, Nodir devonbegi, Xoja Ahror Vali. Xoja Axror Vali, Mahdumi A`zam va boshqa yodgorliklarni ta`mirlash buyicha keng mikiyosli ish olib borilmokda. Maxsus rejaga muvofik Shohizinda, Registon majmualari va Ruhobod maqbarasi hududi kengaytirildi va obodonlashtirildi. Qadimgi obidalarga hamohang va uygun ravishda go`zal va betakror tarixiy manzaralarni mujassamlashtiruvchi zamonaviy maydonlar barpo kilindi. Markaziy istirohat bogi, “Siyob” bozori, xazrati Xizr masjidi obodonlashtirildi. Shahardagi asosiy katta ko`chalar kengaytirilib, yangi kuriklar kurildi, bog va xiyobonlar bunyod etildi. Mustakillik yillarida shaharda zamonaviy hamda xalqaro andozalarga javob beruvchi katta “Afrosiyob palas” mehmonxonalari kurilib, foydalanishga 41

topshirildi. Eski Mexmonalar to`la ta`mirlandi, original va betakror me`moriy yechimdagi 50dan ortik xususiy Mehmonxona bunyod etildi. Samarqand aeroporti, uning terminallari va uchish maydonchalari butunlay yangilandi, natijada aeroport xalqaro makomga ega bo`ldi. Shahardagi “Mujiza” amfiteatri, “Yeshlar markazi” o`ziga xos Me`moriy uslubda qurilgan bo`lib, ular zamonaviy, go`zal inshootlar qatoridan urin oldi. O`zbekiston Respublikasi xUqumati o`zbek Milliy davlatchiligining tarixiy ildizlarini o`rganishda va tiklash masalalasiga katta ztibor bermoqda. Davlat boshligi I. A. Karimov Amir Temur haykali ochilishi munosabati bilan 1996 yil 18 oktyabda Samarqandda bo`lib o`tgan tantanali mitingda bu shaharning jaxon tarixidagi aham iyatiga yUqori baho berib, shunday degan edi“Samarqand mUqaddas qadamjo, u millatimiz shuxratini butun, dunyoga taratgan, bu shahar shonli utmishga ega, uning bugungi kun baxti va kelajagi esa abadiydir”. Shahar nafaqat madaniy tadbirlar utkaziladigan joy, balki shu bilan birga siyosiy markaz bo`lib qoldi, bu yerga jahonning rivojlangan davlatlari, xalqaro tashkilotlarning rahbarlari tashrif buyurdilar, ko`plab uchrashuvlar, mo`zoqaralar va anjumanlar utkaziladi. Bu saxovatli zamiinda yashagan va samarali ijod qilgan hamda jahon fani, umuminson madaniyati rivojiga bebaho hissa kushgan olimlar va mutafakkurlarniig yubiley tantanalari utqazildi. Samarqand va butun temurlar davlatining shuxratini oshirgan buyUq falakiyotchi olim Mirzo Ulugbekning 600 yilligi 1994 yilda xalqaro mikyosda nishondi. 1996 yil buyUq sarkarda va davlat arbobi Amir Temurning 660 yilligi utqazildi. 1998 yil islom olamida buyUq muhaddis al-Buxoriyning 1225 yilligi keng nishonlandi. Butun musulmon olami yaratgan “Al Jomi` as-sahih” kitobini ahamiyati jihatdan mUqaddas Kur`oni karimdan keyin ikkinchi o`ringa kuyadi. Mashhur sana doirasida PoyAriq tumanining Xartang qishlog`ida, el e`zozidagi bu insonning qabri ustida ulugvor va betakror memoriy majmua barpo etildi. Yana bir buyUq shaxs — Xoha Ahror Valining 600 yillik yubileyi bayramiga u dafn etilgan joy obodonlashtirib keng mikyosli qurilish -ta`mirlash ishlari amalga oshirildi, ma`naviy-ma`rifiy tadbirlar utqazildi. YUNESKOning sobik Bosh direktori 2000 yil aprelda bu noyob majmualani kelib ko`rgach, Samarqand, Toshkent, Buxoro, Xiva, KUqon Shahrisabz memorlari san`atiga yUqori baho berib, shunday degan edi: “Men hech qachon bunday yUqsak san`atni ko`rmagandim, bu o`zbek xalqi ma`naviyatining ramzidir”. 42

Samarqand — mo`zeylar shahri. Bu yerda Samarqand davlat mo`zey - kurikxonasi tarkibida O`zbekiston madaniyati va sanati tarixi mo`zeyi, Samarqand viloyat o`lkashunoslik mo`zeyi, Samarqand shahar (Afrosiyob) tarixi mo`zeyi, Ulugbek rasadxonasi yodgorlik tarixi mo`zeyi, Sadriddin Ayniy yodgorlik uy- mo`zeyi bor. Ularda ulham izning tosh asridan to hozirgi kungacha bo`lgan boy tarixiga oid noyob ma`lumotlar jamlangan. Samarqand shahar (Afrosiyob) tarix Mo`zeyida milodiy UII asrdagi Samarqand Hukmdorlarining qasr lari devorlariga ishlangan ulugvor bezaklarning asl nusxalari kuyilgan, ular jahon tarixida eng noyob eksponatlardan biri hisoblanadi Bundan tashkari, shaharda ochik osmon ostidagi mo`zeylar deb atalishga arzigulik unlab me`moriy obidalar bor. Registon majmuasi yer yo`zidagi betakror mo`jiza hisoblanadi. 2004 yil Samarqandning tarixiy yodgorliklarini YUNESKO “Jahon aham iyatiga ega yodgorliklar” merosi ro`yxatiga kiritdi. Samarqand — chinakam sayyohlar shahri. Shaharga har yili minglab sayyohlar keladi. Bugungi kunda shaharda ularning yashashi,tarixiy joylari bilan tanishishi uchun zamonaviy infrato`zilma yaratilgan. Shaharda o`nlab sayyohlik firmalari tashkil qilingan. Sayyohlikni yirik industriyaga aylantirish borasida keng kamrovli ish olib borilmokda. 1997 Yildan boshlab. Prezident Islom Karimovning tashabbusi bilan YUNESKO shafeligida har ikki yilda Samarqandning yuragi bo`lmish Registonda “Sharq taronalari” xalqaro musika festivali utkazilmokda. davlatimiz rahbari bu festivalning ahamiyati to`grisida gapirib, unga yUqori baho berdi: “Bu anjuman o`zida Sharqning kalbi va ruhini ifoda etadi. Mumtoz musika san`atini asrab avaylash va rivojlantirishdek olijanob maksadga xizmat qiladi” Qadimgi Samarqand sayyohlarninggina emas, jaonniig taniqli davlat, siyosat va jamoat arboblarining ham e`tiborini tortmoqda. Keyingi yillarda Yevropa Ittifoqi komissiyasi komissari Xvan den BrUq, Rossiya sobik Prezidenti Vladimir Putin, Fransiya sobik Prezidenti Fransua Mitteran, Pokiston Islom Respublikasi sobik Prezidenti Farruh Ahmadkon Legxari, Turkiya Prezidenti Sulaymon Demirel, Kozogiston Prezidenti Nursulton Nazarboyev, Qirgiziston Prezidenti Kurmanbek Bakiyev, Tojikiston Respublikasi Prezidenti Emomali Rahmon, Chexiya Prezidenti Vatslav Gavel, Koreya Respublikasi sobik Prezidenti Kim Yen Sam, Belgiya Kirolligi Bosh vaziri HanLyUq Dax Moskva va Butun rus patriarxi Aleksiy Ikkinchi, AKSH sobik Prezidentining rafikasi Xillari Klinton, Angliya kirolichasi Yelzaveta va Edinburg gersoginiig kizi malika Anna, Rossiya 43

Prezidenti Dmitriy Medvedev Samarqandga keldilar va uning diqqatga sazovor joylari bilan tanishdilar. Boy tarixga ega bulgan jaxon fani, madaniyati va me`morchiliiga bebaho hissa qushgan Yer Yo`zining qadim shaxri Samarqand o`ziniig 2750 yilligini nishonladi. Shahar bunyodkorlik taraqkyyotini davom ettirmokda, u kelajak asrlarda ham “sharq durdonasi” bo`lib kolajak. 2.2. Ko`k tepa yodgorligida oltb borilgan arxeologik izlanishalar va uning natijalari. Ko`plab horijiy olimlar tomonidan «Markaziy Osiyoning yuragi» deb atalgan Sug`d – Sug`diyona o`lkasining qadimiy tarixiga e`tibor mustaqillik yillarida yanada kuchaydi. Markaziy Osiyoning qadimiy shaharsozlik madaniyati beshiklaridan hisoblangan bu yurtda bir vaqtda to`rtta shahar paydo bo`lgan va gullab yashnagan. Aynan mana shu shaharlar tarixi yurtimizning shaharsozlik madaniyati va davlatchiligi tarixining shonli bosqichini namoyon etadilar. Bular Marakanda, Basileya, Ko`k-tepa va Kish shaharlaridir. Bu maqola ushbu shaharlar 44

to`g`risida, ularning xarobalari bizning kunlargacha qaysi arxeologik yodgorliklar ko`rinishida yetib kelganlar va ularning tarixi qay darajada o`rganilganligii xususida. Bu jarangdor nomlar hozirgi zamon tillari va tovushlari nUqtai - nazaridan qaralganda yevropacha atamalarga o`xshab ketsada, ular bizning o`lkamizda bir paytlar muomilada bo`lgan qadimiy mahalliy tillarda nomlanganlar. Bu shaharlar nomlari etimologiyasi deyarli noma`lum. Marakanda. Samarqandning qadimiy nomi sug`d tilida «Smarakansa», «Smarakanda» atamalari bilan yuritilgan va ko`plab tadqiqotchilarning fikrlariga ko`ra bu atamalar «uchrashuv, yig`ilish joyi» degan ma`noni beradi. Marakanda nomi esa yurtimizni bosib olgan Aleksandr Makedonskiy – Iskandar Zulqarnayn armiyasi bilan birga bu tuproqqa qadam bosgan yunon tarixchilari asarlarida, bu yurtda kechgan turli-tuman tarixiy voqeliklarni hikoya qilinishi jarayonida ko`plab marta tilga olinadi. Bu shaharning xarobalari bo`lmish Afrosiyob salkam bir asrdan beri o`rganiladi va mana shu tadqiqotlar natijalari bois o`tgan asrning 70-yillarida Samarqand shahrining 2500 yilligi sanasi nishonlangan. XX asrning 70- yillarigacha qo`lga kiritilgan arxeologik moddiy manbalar va tarixiy ma`lumotlar mana shunday ilmiy xulosa chiqarishga asos bo`lganlar. Arxeologik materiallarning yetarli emasligi bois o`zoq yillar davomida tarixshunoslik va arxeologiya fanlarida «O`rta Osiyoda qadimda shaharlar qurilmagan, shaharsozlik madaniyati bizning yurtimizga Ahmoniylar imperiyasi hUqmronligi davrida Yaqin Sharq va Eron tomonidan kirib kelgan degan» xulosa hUqmronlik qilib kelgan. 2500 yillik sana ham mana shu xulosaning tasdig`idek edi. O`tgan asrning 80–yillarda O`zbekiston Fanlar aqademiyasi Arxeologiya instituti olimlari tomonidan olib borilgan murakkab arxeologik tadqiqotlar natijasida Surxondaryo viloyati SHerobod tumani hududida ilk shaharlarga xos ko`plab xususiyatlarni o`zida aks ettirgan va yoshi deyarli uch yarim ming yilga teng bo`lgan shaharmonand (protogorod – R.A.) Jarqo`ton yodgorligi topildi. Bu o`lka n kashfiyot O`rta Osiyoda qadimiy shaharsozlik madaniyatining shakllanishi Ahmoniylar kelishidan ming yillar avvalroq boshlanganligini ilmiy isbotlab berdi. Keyingi yillardagi tadqiqotlar esa bu kashfiyotning to`g`riligini yanada mustahkamladi. O`tgan asrning 90-yillarida Samarqandning qadimiy o`rni bo`lmish Afrosiyobda, shahar arkining janubiy-sharqiy qismida, Ahmoniylar davrida qurilgan 2500 yillik devorlar ostidan b o`lka simon shaklga ega bo`lgan yirik xom 45

g`ishtlardan qurilgan yanada qadimgiroq shahar mudofaa devorlari qoldiqlari, ularning ostidan esa loydan ko`tarilgan devorsimon inshoot (rus tilida – val) topildi. Xom g`ishtli g`oyat mahobatli bu devorning qalinligi 7 – 10 metrni tashkil etgan. Bu devorlar bunyod etilgandan keyin ma`lum muddat o`tgach ta`mirlanganlar va yana 3 - 4 m qalinlashganlar. Mana shu asosda Samarqand Rim tengdoshi ekanligi va uning yoshi 2750 yildan kam emasligi ilmiy isbotini topdi. Ahmoniylar hUqmronligi davriga kelib ancha eskirib, ba`zi joylari nuragan ushbu shahar devorlari xarobalari ustidan butunlay yangi xususiyatga ega, ichida koridori bo`lgan yangi devorlar bunyod etilgan. Ba`zi joylarda esa eski devorlar ta`mirlangan. Eramizdan avvalgi 329 yilda Smarakandaning shahar mudofa devorlari ostida Aleksandr Makedonskiy boshliq yunonlar armiyasi paydo bo`ldi. Aleksandr Sug`diylarning qarshilik ko`rsatish kuchlarini hisobga olmasdan avval Smarakandani ishg`ol etish uchun dastlab lashkarboshi Menedem boshchiligidagi qo`shinni yuborgan. Bu qo`shin sug`diylar tomonidan tamomila qirib tashlangan. Qudratli Ahmoniylar imperiyasining asosiy harbiy kuchlarini qisqa muddatlarda tamomila tor-mor qilgan iste`dodli sarkarda Aleksandr, bu saltanat tarkibiga kirgan o`zoq, bir viloyatda bu qadar kuchli va jangavor xalqlarga ro`para kelishini xayoliga ham keltirmagan edi. Yunon tarixchisi Kursiy Rufning yozishicha bu mag`lubiyat Aleksandrning sharqqa yurishidagi dastlabki eng katta mag`lubiyati edi. Sug`diylar va ular bilan O`rta Osiyoda yonma-yon umr kechirayotgan mahalliy qadimiy xalqlar, yarim ko`chmanchi va ko`chmanchi qabilalar Iskandar qo`shinlariga qarshi Spitamen va nomlari bizgacha yetib kelmagan boshqa sarkardalar boshchiligida bir necha yillar davomida matonat bilan kurashganliklari tarixdan ma`lum. Lekin biz bu o`rinda ushbu jangavor voqealar tafsilotlariga to`xtalib o`tirmaymiz. Samarakanda ishg`ol etilgandan keyin Iskandar tomonidan bu shaharda katta qurilish ishlari amalga oshiriladi, ko`plab inshootlar yunon me`morchiligi asosida bunyod etiladi, ko`plab shaharlarda ahmoniylar va undan oldin bunyod etilgan mudofa devorlari tubdan ta`mirlanadi, ko`plab shaharlar atrofida yangi mudofa devorlari paydo bo`ladi. Shu davrda sof ellinistik ko`rinishdagi bir qator shaharlar ham bunyod etilgan. Bunday qurilishlarga sabab, birinchidan, Iskandarning sharqqa yo`naltirilgan istilochilik yurishlaridagi bosh maqsadlaridan biri mana shu o`lkalarga ellin madaniyatini joriy etish bo`lsa, ikkinchidan, bu 46

devorlar Iskandarning hujumlari paytida o`z shaharlari va qishloqlarini tashlab ketgan mahalliy aholi va ularga ittifoqchi bo`lgan jangavor va jasur qabilalarning hujumlaridan bu shaharlarga joylashtirilgan yunon qo`shinlarini himoya etishlari lozim edi. Marakandaning keyingi davrlarga oid boy tarixiga to`xtalib o`tirmaymiz va bu maqolaning maqsadi emas. Eramizdan avvalgi VIII asrning o`rtalarida paydo bo`lgan Marakanda (Samarqand) shahri Sug`dning asosiy poytaxti sifatida deyarli ikki ming yil davomida bir joyda faoliyat ko`rsatgan va 1220 yilda Chingizxon boshliq mo`g`ullar qo`shinlari tomonidan tamomila vayron qilingan. Uning xarobalari bizning kunlargacha Samarqand shahri hududi joylashgan mashhur arxeologik obida - Afrosiyob yodgorligi ko`rinishida yetib kelgan. Vayronaga aylangan Samarqand o`z o`rnini o`zgartirib qadimiy shaharning janubida joylashgan o`rta asr rabodi o`rnida qaytadan tiklangan. Amir Temur davrida esa shahar tamomila qaytadan qurilgan va sohibqiron tomonidan bunyod etilgan o`lka n saltanatning poytaxtiga aylangan. Shu tariqa Samarqand Sharqning eng go`zal shaharlaridan biri sifatida hozirgi kunlarda ham faoliyat ko`rsatmoqda. Basileya-Vedar-Chelak. Jahon tarixshunosligi va arxeologiyasi fanlarida o`zoq yillar davomida Aleksandr Makedonskiyning Sug`ddagi istilochilik yurishlari davrida yunon tarixchilari tomonidan bu mamlakatning ikkinchi poytaxti sifatida tilga olingan Basileya shahrining qayerda joylashganligi masalasi katta muammo bo`lib keldi. Ba`zi tarixchilar uni Buxoro tomonda, ba`zilari Qarshi yaqinidagi Yerqo`rg`onda (Ko`k-tepa), ba`zilari hatto Afg`oniston hududida joylashganligi to`g`risida fikrlarni o`rtaga tashladilar. Aleksandr o`zining O`rta Osiyodagi istilochilik yurishlari davrida Sirdaryo bo`ylarini zabt etish uchun jang qilayotgan paytida mahalliy xalqlar Spitamen boshchiligida yunon armiyasi qo`shinlari joylashgan Marakandaga hujum uyushtirib shaharni qamal qiladilar. Aleksandr Marakandaga katta qo`shin yuboradi. Qamal oxiriga yetmaganligi sababli, ham ichkaridagi qo`shinning qarshiligi, hamda unga yordamga yetib kelgan qo`shinga kuchi yetmasligini tushungan Spitamen (yunon tarixchisi Arrianning yozishicha - R.A.) «Marakanda arkidan qamalni tushirib shimolga Sug`diyona Basileyasi (poytaxti)ga ketdi». Sug`dning ikkinchi poytaxti ham mavjud bo`lganligini juda ko`plab tarixchilar hamisha e`tirof etganlar. 47

O`tgan asrning 90-yillari o`rtalaridan boshlab o`zbek va franso`z arxeologlarining birgalikda olib borgan tadqiqotlari natijasida Samarqanddan 30 km shimolda, Chelak shahri yaqinida joylashgan Ko`ktepa yodgorligida eramizdan avvalgi XI - asrda paydo bo`lgan qadimiy shahar xarobalarining topilishi fandagi ko`plab ilmiy muammolarni, jumladan afsonaviy Basileya shahrining joylashgan o`rni xususidagi taxminlarni ham oydinlashtirishga olib keldi. Ko`ktepa yodgorligining ochilishi o`zbek arxeologiya fanining va arxeolog olimlarning mustaqillik yillaridagi o`lka n kashfiyotlaridan biridir. O`n yildan ortiqroq vaqt davomida tinimsiz davom etayotgan arxeologik qazishmalar jarayonida qadimiy yirik shaharning arki va mudofa devorlari, shahar aholisining turar-joylari, shahar markazida qad ko`targan va maydoni 1 gektar bo`lgan mahobatli saroy, uning yonida esa xuddi shuncha maydonni egallagan o`lka n zardushtiylik ibodatxonasi xarobalari ochildi. Siyosiy va diniy xarakterga ega bu o`lka n inshootlarning mavjudligi o`sha davrda bu hududda kuchli davlat apparati faoliyat yuritganligini ko`rsatuvchi ilmiy dalillardir. Ko`ktepa O`rta Osiyoda ilk temir davridayoq shakllangan qadimiy shaharning barcha me`moriy xususiyatlarini o`zida to`la namoyon etgan, O`zbekistondagi shaharsozlik madaniyati tarixini qariyb to`rt yo`z yilga qadimiylashtirgan, tom ma`nodagi etalon yodgorlik bo`lib arxeologiya va tarixshunoslik fanlarida o`z o`rnini topdi. Ko`ktepa yunon tarixchilari tomonidan tilga olingan Sug`dning ilk poytaxti - Basileyaning bizgacha yetib kelgan xarobalari ekanligi ilmiy jihatdan tamoman isbotlandi va fanda to`la e`tirof etildi. Marakanda (Samarqand), Ko`k-tepa (Chelak, Chelak, Qarshi) va Kish (Kesh, Shahrisabz) shaharlari xarobalarida olib borilgan o`zoq yillik arxeologik tadqiqotlar natijasida ularning shakllanish davrlari to`la to`la ilmiy isbotini topganligi uchun Qarshi va Shahrisabz shaharlarining 2700 yilligi, Samarqandning 2750 yilligi keng nishonlandi. Lekin bu shaharlar ichida eramizdan avvalgi I-ming yillikning boshlariga oid saroy, ibodatxona va boshqa jamoat binolari hozircha ochilgani yo`q. Bu kabi binolar xarobalari bu shaharlar ichida keyingi ikki ming yil davomida to`plangan qalin madaniy qatlamlar ostida qolib ketgan va hozirgi kunda ularni ochib o`rganishning deyarli imkoni yo`q. Ko`ktepagi tadqiqotlar bu shaharlarda ham saroylar, ibodatxonalar va boshqa me`moriy inshootlar mavjud bo`lganligini ko`rsatadi, ularning me`moriy xususiyatlarini, qolaversa Sug`dning eng qadimiy shaharlarining ichki to`zilishini to`la tasavvur qilish imkonini beradi. 48

Aleksandr Makedonskiy bu shaharni ishg`ol etgan paytda u ichki va tashqi shahardan iborat bo`lgan va umumiy maydoni taxminan 100 gektarni tashkil etgan. Aleksandr davrida uning 23 ga maydonni egallagan ichki shahrining mudofa devorlari tubdan ta`mirlangan. Eramizdan avvalgi XI - asrda shakllangan Basileya shahri bu yerda salkam ming yil davomida faoliyat ko`rsatgan. Eramizdan avvalgi III-asrda esa bizga noma`lum bo`lgan sababga ko`ra o`z faoliyatini to`xtatadi va 4 km shimoliy - g`arbda, hozirgi Chelak shahri o`rnida qayta bunyod etiladi. Arxeologik tadqiqotlardan ma`lumki, Qadimgi Sharqning, jumladan O`rta Osiyoning ham bir qator qadimiy shaharlari tarixiy rivojlanish bosqichlarida turli xil siyosiy, iqtisodiy va demografik sabablarga ko`ra o`zlarining dastlabki shakllangan o`rinlarini bir necha marta o`zgartirib ma`lum masofa narida qayta qad rostlaganlar. Qarshi va Shahrisabz shaharlari o`z joylarini ikki marta, Samarqand, Termiz va Toshkent shaharlari bir marta o`zgartirganlar, Buxoro shahri esa o`z joyini deyarli o`zgartirmasdan bitta joyda mUqim faoliyat ko`rsatgan. Shu asnoda Basileya shahri ham o`z joyini bir marta o`zgartirib hozirgi Chelak shahri o`rniga ko`chgan. Chelak shahri xarobalari ilk bora 1940 yilda arxeologlar I.A.Suxarev va P.F.Liferenkolar tomonidan tadqiq etilgan va shaharchaning topografik plani qog`ozga tushirilgan. Shaharcha shimoliy va janubiy qismlardan iborat, ularning o`rtasida maydoni 100 x 70 m, balandligi 18 m bo`lgan o`lka n ark joylashgan. Shahar arki o`zoq yillar davomida Chelak shahrining o`rtasidagi o`lka n tepalik ko`rinishida qad rostlab turgan. Lekin 50-70 yillar davomida uning yonida qurilgan g`isht zavodi mana shu bebaho arxeologik obida hisobiga ishlab uning butunlay yo`q bo`lib ketishiga olib keldi. Hozirgi kunlarda arkning xarobalari juda kichik maydondagina saqlanib qolgan. Shaharning janubiy qismining maydoni esa taxminan 20 gektar artofida bo`lib hozirda bu joylar zamonaviy turar-joylar ostida qolib ketgan va bir necha joyda tashqi mudofa devorining xarobalari saqlangan. Yodgorlikning shimoliy-sharqiy qismida uning qadimiy mudofa devorlari taxminan 200 m o`zunlikda juda yaxshi saqlangan. Shimoliy qismining maydoni esa kichikroq, taxminan 15 gektar atrofida. Arkning tevaragi keng sayhonlikdan iborat, shaharning umumiy maydoni esa 50 gektardan ortiqroq bo`lgan. 1961 yilda ark yaqinidan tasodifan qadimiy oltin o`zUq va to`rt dona juda noyob kumush kosalar topilgan. Eftalitlar davriga oid misgarlik san`atining bu yUqsak namunalari «Chelak kosalari» nomi bilan arxeologiya fanida juda 49

mashhur bo`lib Sug`d san`ati tarixi bo`yicha olib borilayotgan tadqiqotlarda hozirgi kunlarda ham ularga doimiy ravishda murojaat qilinadi. Bu buyumlar topilgan joyda 1963 yilda Rossiya Davlat Ermitajining B.I.Marshak boshliq arxeologik ekspeditsiyasi keng qamrovli qazishma ishlari olib borgan va natijada eramizning VIII – asrida sug`diy aslzoda yashagan uyning bir qismi ochib o`rganilgan. Bu yerda o`rganilgan yUqori qatlamlar XI-XII asrlarga, quyi qatlamlar esa eramizning boshlarga oid. Shahar xarobalari ustida eramizdan avvalgi III-II – asrlardan to XIX-XX – asrlargacha bo`lgan davrlarga oid sopol buyumlarning parchalar ko`plab uchraydi va bu topilmalar bu yerda shahar paydo bo`lgandan to hozirgi kunlargacha shahar hayoti tinimsiz davom etganligini tasdiqlaydi. Hozirgi kundagi muammolardan biri - Chelak shahrining o`rta asrlarda qanday nom bilan atalganligi masalasi. «Chelak» atamasi esa etnonim bo`lib, XV- XVI asrlarda bu hududga kelib o`rnashgan qipchoq qabilalaridan birining nomidir. O`rta asrlarga (X-XII asrlar) oid yozma manbalarda Samarqandning shimoliy-sharqiy hududlarini egallagan oltida rustoq (ya`ni bizning hozirgi tilimizda tuman) tilga olinadi; ular – Yorket, Burnamad, Bo`zmajon, Kabudanjaket, Vedar va Marzbon ibn Turgash. Yorket, Burnamad rustoqlari Ustrushona (O`zbekistonning hozirgi Jizzax, Sirdaryo viloyatlari va Tojikistonning O`ratepa va Xo`jand (Sug`d) viloyatlarini o`z ichiga olgan tarixiy-geografik o`lka - R.A.) bilan chegaradosh bo`lib ulardagi qishloqlar Zarafshon yoki boshqa manbalaridan suv olmaganlar. Burnamad rustoqi markazi bo`lgan Burnamad qishlog`i Zomindan Samarqandga boradigan qadimiy karvon yo`li ustida joylashgan. Zomindan Burnamadgacha bo`lgan masofa 4 farsax (taxminan 30-32 km) bo`lgan. Bu yo`l Zarafshon tizmasi, Morgo`zar tog`larining shimoliy, g`arbiy etaklari bo`ylab o`tgan va bu rustoq hozirgi Baxmal tumani hududiga to`g`ri keladi. Yorket rustoqi esa Burnamadning shimolida, Nurota tizmalarining g`arbiy etaklaridan G`o`ddin va Qoratog`gacha bo`lgan hududda joylashganligi, hozirgi G`allaorol tumani joylashgan hududni o`z ichiga olgan bo`lishi ehtimolga yaqin. Chunki o`rta asrlar yozma manbalarida bu rustoqlar ekinzorlari asosan yomg`irlar hisobiga o`stirilganligi va ular hududida yaxshi yaylovlar yastanib yotganligi ayiladi. Burnamaddan tog` yo`li bilan 5 farsax yurilib Xushufag`nga kelingan. Demak Xushufag`n Turkiston tizmasining g`arbiy etaklarida, tog`oldi hududlarda 50

joylashgan. Xushufag`ndan Bo`zmajon rustoqining markazi Barket shahrigacha 4 farsax bo`lib Katvon cho`li mana shu oraliqda joylashgan. Arxeolog olim H.G`.Oxunboboyevning fikriga ko`ra Barket shahri hozirgi Bulung`ur tumanidagi Oqtepa-Mitan qishlog`idagi yirik arxeologik yodgorlik Oqtepaning o`rnida bo`lgan. Barketda yo`l ikkiga - birinchi yo`l to`g`ri g`arbga – 4 farsax masofadagi Samarqandga, ikkinchisi shimoliy g`arbga Kabudanjakat – Vedar - Marzbon ibn Turgash - Ishtixon yo`liga ajralgan. H.G`.Oxunboboyevning fikriga ko`ra Kabudanjakat hozirgi Jomboy tumanidagi G`azira va Qorapichoq qishloqlaridan janubiy sharqda joylashgan o`lka n ilk o`rta asr va o`rta asr yodgorligi Mingtepa o`rnida bo`lgan. Shunisi qiziqki, Mingtepa yodgorligi shu atrofdagi qishloqlarda yashaydigan mahalliy aholi tomonidan ham Mingtepa, ham Afrosiyob nomlari bilan ham yuritiladi. Ushbu o`rta asrlar shaharlari zanjirdagi keyingi navbatdagi shahar Vedar. O`rta asr manbalarida Vedar Samarqanddan 4 farsax (28-30 km) masofada joylashganligi, sug`oriladigan va tog`li joylar borligi aytiladi. Sug`oriladigan katta maydonlar Bulung`ur, Poy va Qorasuv ariqlaridan suv olgan. Tog`li joylar esa G`o`ddin tog`i va Qoratog`. Qoratog`ning sharq tomonidan Qorasuv oqib kelgan. Bizning fikrimizga Vedar rustoqi hozirgi Poyariq tumani va unga qo`shni bo`lgan G`allaorol tumanining g`arbiy sarhadlaridagi hududlarni o`z ichiga olgan. Agar shaharlar orasidagi masofalar o`rtacha 4 farsax deb olinsa Kabudjakat – Mingtepadan 4 farsax masofada shimoliy - g`arbda Chelak shahri joylashgan. Chelak hududida yUqorida ta`riflangan, 50 ga maydonni egallagan yirik shahar xarobalari shubhasiz Vedar shahrining bizning kunlargacha yetib kelgan qoldiqlaridir. Chunki shaharning joylashgan o`rni Samarqandga nisbatan o`rta asrlarda keltirilgan masofaga ham tamoman mos keladi, qolaversa shahar xarobalari bo`lishi mumkin bo`lgan bunday yirik arxeologik yodgorlik Samarqanddan shimol tomonda boshqa mavjud emas. Mashhur sharqshunos olim V.V.Bartoldning yozishicha, Vedar shahrida paxtadan to`qilgan vedariy gazlamalar o`zining nafisligi, pishiqligi va yUqori sifatliligi bilan juda mashhur bo`lgan. Xurosonda esa vedariy matosidan faqat amirlar, vazirlar, qozilar va boylargina libos tiktirganlar. Arab tarixchisi al- MUqaddasiyning yozishicha vedariy gazlamasini Bog`dod sultonlari ham yUqsak qadrlaganlar. Mashhur rus sharqshunosi V.V.Bartoldning ma`lumotga ko`ra arab sayyohi Yoqut asarlarida Vedar «jome masjidiga ega bo`lgan shahar» sifatida tilga olinadi. X asrda Movarounnahrga kelgan arab sayyohlari faqatgina jome 51

masjidiga ega bo`lgan aholi maskanlarini shaharlar qatoriga kiritganlar. Shu nUqtai nazardan fikr yuritsak Vedar X asrda Movarounnahrning to`laqonli shaharlaridan biri sifatida faoliyat ko`rsatganligi ayon bo`ladi. Vedardan keyingi shahar Marzbon ibn Turgash. Bu shahar Chelak shahridan 15-16 km g`arbda joylashgan, 14 ga maydonni egallagan o`rta asr shahri xarobalari Sog`ishtepa (Arktepa) o`rnida bo`lganligi haqiqatga yaqin. Sog`ishtepa o`rta asrlar shaharlari uchun xos bo`lgan uch qismdan - ark shahriston va raboddan iborat bo`lib Chelak va Ishtixon shaharlarining o`rtasida joylashgan. Sog`ishtepa o`rta asrlarda faoliyat ko`rsatgan Sog`arj qishlog`ining bizning kunlargacha yetib kelgan xarobalaridir. Ushbu yodgorlikda 1983 yilda ushbu satrlar muallifi tomonidan arxeologik qazishma ishlari olib borilgan. Qazishmalar natijasida bu yerda eramizning boshlarida yirik qal`a bunyod etilganligi va bu qal`a ilk o`rta asrlarda ham faoliyat ko`rsatganligi aniqlangan. Keyinroq esa arablar istilosidan keyin qadimiy qal`a atrofida shaharcha - shahriston paydo bo`lgan va bu qal`a ana shu shaharchaning arki sifatida faoliyat ko`rsatgan. Keyin esa aholining ko`payishi natijasida shaharning g`arb tomonida rabot paydo bo`lgan va shu tariqa Sog`arj o`rta asrlarga xos bo`lgan uch qismli shahar ko`rinishini olgan. 1983 yilgi qazishmalarda Sog`ishtepa arki ustidagi XIV-XV asrlarga oid uy-joylar xarobalaridan Xitoyda yasalgan noyob chinni seladon – qorni katta sharsimon idish topilgan. Marzbon ibn Turgash nomiga e`tibor qaratsak bu ko`proq tarixiy shaxsga, aniqrog`i arablar istilosi arafasidagi sug`diy nomlarga o`xshab ketadi. Marzbon – mansab, ya`ni shahar hokimi degan ma`noga ega. Marzbon ibn Turgash mana shu Sog`arj shahrida yashagan bo`lishi ham mumkin. Chunki bu shahar mana shu nom bilan atalgan rustoq, ya`ni tuman markazi sifatida faoliyat ko`rsatgan. Sog`arj shahrining o`rta asrlar davri ham ko`pgina tarixchilarni qiziqtirgan. 1902 yilda nashr etilgan «Samarqand viloyatining ma`lumotlari»dan joy olgan samarqandlik mashhur sharqshunos va arxeolog olim V.L.Vyatkinning «Samarqand viloyatining tarixiy geografiyasiga oid manbalar» maqolasida «Sog`arj Movarounnahrning eng qadimiy qishloqlari sarasiga kiradi. Mamlakat arablar tomonidan bosib olingan paytda u yirik qishloq bo`lgan. Bu yerda arablar tomonidan zarb qilingan tangalar islomning ilk asrlariga oiddir» degan jumlalar bor. Lekin boshqa bir sharqshunos olim V.V.Bartold Sog`arjning yirik aholi maskani ekanligni e`tirof etgan bo`lsada, arablar tomonidan Sog`arjda tanga zarb etilganligiga shubha bilan qaragan, chunki Sog`arjda zarb etilgan tanga 52

V.V.Bartold bunga munosabat bildirgan paytda, ya`ni bundan bir asr mUqaddam ham fanga ma`lum bo`lmagan. Bizning davrimizda ham, ya`ni arxeologiya fani juda rivojlangan davrda, o`tgan asrning 50-80 yillarida ham biron –bir yodgorlikdan Sog`arjda zarb etilgan tanga topilmagan. Demak bu o`rinda V.V.Bartold haq bo`lsa kerak. Lekin aynan mana shu ma`lumotlar ham Marzbon ibn Turgash aynan mana shu shaharda yashaganligini qandaydir ma`noda tasdiqlagandek bo`ladi. X asrda Movarounnahrga tashrif buyurgan arab sayyohi va jug`rofiy olimi Ibn Xavqalning ma`lumotlarida Sog`arj atamasi tog`lar zanjiriga nisbatan aytilgan. Fikrimizcha Ibn Xavqal Sog`arjga kelmagan va bu tog`larni u o`zoqdan ko`rgan. Samarqandlik mahalliy kishilar joy nomlari bilan qiziquvchi ushbu arab jug`rofiy olimiga o`zoqdagi bu tog`lar Sog`arj tog`lari deb yuritilishini aytgan bo`lsalar kerak. Bizning nazarimizda bu tog`lar Nurota tizmasi bo`lsa kerak. Arab sayyohi Yoqut (X asr) va marvlik sayyoh Ab o`lka rim as-Sam`oniy (XII asr) asarlarida esa Sog`arj qishloq sifatida tilga olinadi. Sog`arj shahri to`g`risida Amir Temur va temuriylar davri manbalarida anchagina ma`lumotlar saqlanib qolgan. Sog`arjda XII asrda mashhur shayx Burhoniddin Sog`arjiy tavallud topgan. Burhoniddin Sog`arjiy va uning avlodlari dafn etilgan qabrlar ustiga Amir Temur tomonidan yirik maqbara bunyod etilgan va bu maqbara hozirgi kunda Samarqand shahrida, Amir Temur maqbarasining shimol tomonida joylashgan Ruxobod maqbarasidir. Zahiriddin Muhammad Bobur ham «Boburnoma» asarida Sog`arjda xolavachchasi hokimlik qilganligi va o`zining bu shaharga tashrif buyurganligi to`g`risida ma`lumot qoldirgan. XVII asr boshlarida, ya`ni Ashtarxoniylar sulolasining hUqmronligi boshlanayotgan davrda Sog`arj yirik bir vohaning bosh shahri sifatida tilga olinadi. Tarixchi Maxmud ibn Valining 1640 yilda yozilgan «Bahr ul-asror» asarida Ashtarxoniylar davrida Movarounnahr Buxoro, Samarqand, Sog`arj, O`ratepa, Shahrisabz va G`o`zor viloyatlariga bo`linganligi aytiladi. Sog`arj shahri XVIII asrning ikkinchi 20-yillaridan, ya`ni Movarounnahrda boshlangan inqiroz davrida boshlab o`z ahamiyatini yo`qota boshlagan va o`z mavqeini qaytadan qadimiy Vedar shahrining merosxo`ri bo`lgan Chelak shahriga bo`shatib bergan bo`lsa kerak. Yana Vedar mavzusiga qaytsak. Vedar 1219 yilda mo`g`ullar istilosi davrida yirik vohaning markaziy shahar sifatida vayron bo`lgan bo`lsa kerak, chunki 53

undan keyingi davr manbalarida bu vohaning asosiy shaharlari sifatida Sog`arj va Aliobod tilga olinadi. O`rta asrlar yozma manbalarida, vaqf xujjatlarida, hamda Amir Temur bilan bog`liq voqealarda tilga olingan Aliobod Samarqanddan taxminan 4-5 farsax masofada shimolda joylashgan. Bu shaharchaning nomi bizning kunlargacha biroz o`zgargan holatda «Aylavot» ko`rinishida yetib kelgan. Aliobod shaharchasining xarobalari hozirgi Poyariq tumanidagi Aylavot qishlog`i hududida va atroflarida, katta qismi qishloqning sharq tomonidagi keng maydonda mavjud bo`lgan, lekin bu joylar o`tgan asrning 60 - yillarida tekislanib paxta maydonlariga aylantirilgan. Aliobodda Imomqulixon davrida «imomlar imomi» nomini olgan aliobodlik mashhur ulamo, yassaviya tariqatining yirik vakillaridan biri Olim Shayx Azizon ( 1564-1635 yillar) yashagan. Olim Shayx Azizonning to`la ismi Muhammad al Olim al Siddiqiy al Alaviy bo`lib bu shayx mashhur «Lomahot min nafaxat al-quds» asarini yozgan. Qishloq hududida Olim Shayx Azizon, u kishining qizlari Moh Jonbegim va Mohbegim hamda boshqa avlodlari dafn etilgan mahobatli marmar dahma ham mavjud. Biz bu o`rinda Abu Tohirxojaning «Samariya» asaridagi Aliobod shaharchasi, Olim Shayx Azizon to`g`risidagi ma`lumotlarni biroz qisqartirilgan holatda keltirishni lozim topdik: «Olim Shayx Azizonning fayz osor mozori. Kabud tumani deb ataladigan SHeroz tumaniga qarashli Aliobod degan o`rindadir. Olim Shayx Azizon Darvish Shayx Azizonning o`g`li bo`lgan Mo`min Shayx Azizonning o`g`lidir... Olim Shayx Azizon hijriy 972 (milodiy 1564) yilda tug`ilgandir.... Bularning silsilalari tariqat sultoni hazrat xoja Ahmad Yassaviyga borib ulanadi. Hazrat Olim Shayx Azizon Imomquli Bahodurxon davrida Samarqandda a`lam edi va o`z zamonasi imomlarining imomi edi. U Mirzo Ulug`bek madrasasining janubiy-sharqiy tarafida oliy xonaqoh bino qilgan. Hozirda u xonaqoh qolmagandir. Yoshlari saksonga borib qolgan edi. U Jahriyayi sultoniya sulolasi bayon qilingan «Lomahot» kitobining musannifi edi va yana shi`a mazhabining raddiga «Dar raddi mazhabi shi`a» nomli risola tartib berib, u risolada choryorlar ulug`ligini kuchli dalillar bilan isbot qilgan. Uning vafoti hijriy 1041 (1631-1632) yilida sodir bo`lib, «faxr ul-islom» (abjadda – R.A.) so`zi vafotining tarixidir. U kishining asrida Aliobod mavze`i obod shaharcha edi va hazrat eshon u yerga jome` masjidi, xonaqoh va madrasa bino qilgan edilar. U binolarning asari hozir ham bor. 54

Hazrat Mo`min Shayx Azizon mozori. Darvish Shayx Azizonning o`g`li bo`lgan Mo`min Shayx Azizonning mozori ham Aliobodda, katta ariqning janub tomonidadir. Pirim Shayx Azizon mozori. Aliobod yaqinidagi Saydi ohu degan o`rinda. Samarqand shahridan Aliobodgacha uch tosh (24 chaqirim samasi yo`l. Alioboddan Saydi ohugacha bir toshcha yo`l.... » Ayrim manbalarda Darvish shayx Azizon ham Aliobodga dafn qilinganligi aytiladi. Bizning fikrimizcha bu shayx Payariq tumanidagi Darvishiq (Darvish shayx) qishlog`i atrofidagi Darvish shayx ota nomi bilan ataladigan qabristonga dafn qilingan bo`lsa kerak. Pirim Shayx Azizon mozori joylashgan Saydi ohu deb atalgan joy qishloq bo`lsa kerak va bu qishloq Alioboddan uncha o`zoq bo`lmagan hozirgi Saydou qishlog`i ekanligi shubhasizdir. «Samariya» aytilgan Samarqand shahrida Ulug`bek madrasasining janubiy- g`arbiy tomonida gumbazli xonaqox 1623 yilda qurilgan. Olim Shayx Azizon tomonidan uning vatani Alioboddagi jome masjidi, xonaqox va madrasa ikki yildan keyin, ya`ni 1625 yilda bunyod etilgan. Aylavot qishlog`idagi dahmaga dafn etilgan Olim Shayx Azizon avlodlaridan birining qabr toshiga «Aliobodiy» nisbasi ham yozilgan. Ushbu qabrtosh va undagi Aliobodiy nisbasi Aylavot qishlog`i qadimgi Aliobod shahrining o`rni ekanligiga biron-bir shubha qoldirmaydi. Abu Tohirxojaning aytishicha «Samariya» asari yozilayotganda, ya`ni 1844-1848 yillar oralig`ida Olim shayx Azizon tomonidan bunyod etilgan jome` masjidi, xonaqoh va madrasalarning qoldiqlari ko`zga tashlanib turgan. Hozirgi kunda dahmaga yaqin joyda bir masjid ham qad rostlab turibdi, lekin bu masjining me`moriy xususiyatlari bu masjid taxminan XX asrning boshlarida bunyod etilganligini ko`rsatadi. Demak Olim Shayx Azizon tomonidan Aliobodda bino qilingan imoratlar bizning kunlargacha yetib kelmagan ko`rinadi. Keyingi o`rta asrlarga oid yana bir xujjatlar namunalari borki, bu hujjatlar ham bizning fikrimizni quvvatlashga xizmat qiladi. XIV-XVI asrlarga oid vaqf xujjatlarida Miyonqoldan (ya`ni Zarafshonning ikkiga – Qoradaryo va Oqdaryoga ajralgandan keyin bu daryolar oralig`idagi hudud) to Sog`arj tog`larigacha bo`lgan hudud «Sug`udi kalon», ya`ni «Katta Sug`d» nomi bilan yuritilgan. Bizning fikrimizcha, yUqorida ayiganimizdek Sog`arj tog`lari deb Nurota tizmasining Samarqandning shimolida joylashgan qismi atalgan va bu o`rinda yana 55

bir marta arab sayyohi ibn Xavqalning Sog`arj atamasi tog`lar zanjiriga nisbatan aytilgan ma`lumotlarini eslash o`rinli. Nima uchun Sug`dning poytaxti bo`lgan Samarqand shahri atroflari emas, balki aynan Ko`ktepa-Chelak shahri joylashgan hududlar «Sug`udi kalon» ya`ni «Katta Sug`d», «BuyUq Sug`d» deb atalganligini e`tibordan qochirmaslik lozim. Abu Tohirxojaning «Samariya» asarida Zarafshonning o`ng irmog`i bo`lgan Oqdaryodan to Aliobodgacha bo`lgan hudud «Sug`udi kalon» deb atalganligi aytiladi. YUqorida keltirilgan ma`lumotlar bu hudud qadimda va o`rta asrlarda kechgan yirik tarixiy voqeliklarning guvohi va bevosita merosxo`ri ekanligini, Ko`ktepa – Chelak hududlarining qadimiy mavqeini yana bir bor eslatadi. Keyingi davr, ya`ni XVIII asr xujjatlarida ham Aliobod va Sug`udi Kalon tumanlari tilga olinadi. Sharqshunos olim V.L.Vyatkin Aliobod va Sug`udi Kalon tumanlarini yaxlit, bitta tuman deb hisoblagan. Olimning fikricha Aliobod bu tumanning asosiy markazi bo`lgan va Buxoro amirligi davrida o`z ahamiyatini yo`qotib o`z o`rnini Chelak shahriga bo`shatib bergan. Sog`arj shahri ham shahar sifatida taxminan mana shu davrlarda o`z ahamiyatini yo`qota borgan bo`lishi mumkin. Bizga ma`lumki, XVIII asrning 20-yillaridan boshlab 50-60 yil davomida Movarounnahrda yirik inqiroz, dahshatli ocharchiliklar ro`y bergan. Mana shu paytda vohaning markazi bo`lgan Samarqand ham tamomila bo`shab qolgan. Sadriddin Ayniyning yozishicha «...O`rta Osiyoning bir vaqtlar ko`bchilik musulmon Osiyosining madaniyat va siyosat markazi bo`lib o`tgan va chindan «Samarqandi firdavsmonand» sifatig`a arziyturg`on bir yo`sinda bezangan Samarqand keyingi zamonlarda bo`zilib qurUq bir cho`lga aylangan edi. Mang`it amirlarining birinchisi bo`lg`on Rahimxon Samarqand mo`zofotini qo`lga kirgizamen deb kelganda (hijriy 1166 (milodiy 1752) yil boshlarida) Samarqand shahrida jon egasi yo`q edi, hatto Raboti Xojabandiy to`g`oni (hozirgi Ravotxo`ja to`g`oni-R.A.) bo`zulg`on va Samarqand suvdan mahrum qolg`on edi. Rahimxon ushbu safarida Raboti Xojabandiyni to`zatib Samarqandga suv oqizg`on bo`lsa ham odam yo`qlig`idan obod bo`lmadi». Mana shu inqiroz davri Aliobod va Sog`arj shaharlarini ham chetlab o`tmagan albatta. Samarqand shahrining qayta tiklanishi 1780 yildan, ya`ni Amir Shohmurodbiy xUqmronligi davridan boshlangan bo`lib u 1809 yilgacha Andijon, O`ratepa, Xavos, Zomin va boshqa joylardan katta miqdorda aholini ko`chirib keltirib 24 ta go`zar-mahalla bunyod 56

ettirdi. Bu holat Chelak shahrining yana qaytadan kengaya boshlashiga ham ijobiy ta`sir ko`rsatgan bo`lsa kerak. Demak, vohaning eng qadimgi markazi Basileya–Vedar–Chelak shu tariqa o`zining qadimiy mavqeini yana qayta tiklagan. Xulosa qilib shuni qayd etish lozimki, eramizdan avvalgi XI-asrda Ko`ktepa o`rnida shakllangan qadimiy poytaxt – Basileya uch ming yildan ortiqroq vaqt davomida o`z o`rnini bir marta, nomini esa bir necha marta o`zgartirgan holda hozirgi Chelak shahri ko`rinishida bizning kunlargacha yashab kelmoqda. Samarqandning vodiydan dashtga bir necha o`zanga ajralib chiqish yeriga yaqin joyda, uning Ro`daksoy o`zani bo`yida, miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda aholi zich joylashgan dehqonchilik qishlog`i paydo bo`ladi. Ma`lum vaqtdan keyin uning atrofi mahobatli mudofa devori bilan o`rab olinadi. Eramizdan avvalgi VI asrda, ya`ni Ahmoniylar hUqmronligi davrida Marakandadagi kabi bu shahar devorlari ham tubdan ta`mirlanadi. Eramizdan avvalgi IV asrda shahar Aleksandr Makedonskiy armiyasi tomonidan ishg`ol qilinadi. Aleksandr kelgan paytda Samarqand vohasida ikkita shahar mavjud bo`lgan. Bu shaharlarning qadimiy nomlari to`g`risida fanda o`zoq yillar davomida turlicha qarama-qarshi fikrlar, taxminlar, farazlar hUqm surdi. Bu shaharlar olimlar tomonidan Ko`k-tepa va hokazo nomlar bilan ataldi. Yaqinda Afg`onistonning shimoliy hududlaridan topilgan qadimiy bir hujjat mana shu tortishuvlarga nUqta qo`ydi. Bu hujjat qadimgi oromiy tilda eramizdan avvalgi 330 - 320 yillarda mol terisiga bitilgan maktub bo`lib, u Ahmoniylar saltanati tasarrufidagi Baqtr satrapi (hokimi) tomonidan uning o`z qo`li ostidagi Xulm (Baqtr (Balx)dan 50 km masofada joylashgan Toshqo`rg`on – R.A.) degan shaharcha boshqaruvchisi Bagavanta nomiga yuborilgan. Xatda Ko`k-tepa va Kish shaharlari atroflaridagi mudofa inshootlari qurilishini nazorat qilish uchun askar yuborish lozimligi buyurilgan. Bu xatda Ko`k-tepa (Chelak) va Kish (Kesh) shaharlari nazarda tutilganligi tarixchi va manbashunos olimlar tomonidan to`la e`tirof etildi. Eramizning III asridan Ko`k-tepada shahar qurilishining yangi yUqsalish davri boshlanadi. Shahar markazida ibodatxonaning ulug`vor binosi barpo etiladi, hokim saroyi quriladi, ichki va tashqi mudofa devorlari tubdan ta`mirlanadi, qul ollar va temirchilar mahallalari kengayadi. Bu davrda Ko`k-tepa Markaziy Osiyoning yirik va gullab yashnagan shahriga aylanadi. 57

VI asrda shahar haloqatta uchraydi. Turk hoqonligi va Sosoniylar Eroni harbiy ittifoqining Eftalitlar bilan 562-564 yillarda olib borgan urushi Eftalitlar imperiyasining tarix sahnasidan ketishiga va bu davlatining markaziy shaharlaridan biri Ko`k-tepaning tamomila vayron etilishiga sabab bo`ldi. Mashhur rus olimi L.N.Gumilevning ma`lumotiga ko`ra, Turk hoqonligi va Sosoniylar harbiy ittifoqining Eftalitlar bilan hal qiluvchi urushi aynan Chelak atrofida ro`y bergan. Eftalitlar imperiyasi tarix sahnasidan ketgandan keyin qaror topgan Turk hoqonligi davrida Ko`k-tepa boshqa tiklanmaydi. Bu shaharning xarobalari bizning kunlargacha hozirgi Samarqand shahridan 40 km shimoliy-g`arbda joylashgan o`lka n arxeologik obida yodgorligi ko`rinishida yetib kelgan. Turk hoqonligi davrda Qarshi vohasining yangi markaziga asos solinadi. Samarqandning chap sohilida, Ko`k-tepadan 3,5-4 km masofada joylashgan, eramizning III - IV asrlarida bunyod etilgan kichikroq qal`a VI - VII asrlarga kelib kengayib vohadagi eng yirik shaharga aylana boradi va tez orada vohaning poytaxti maqomini oladi. Bu shahar Ko`k-tepa nomining sal o`zgargan formasi nomi bilan arablar istilosidan keyin esa Chelak deb yuritilgan. Lekin Chelak nomi ham nomi bilan bir necha asr davomida birga ishlatilib kelingan. Bu shahar arablar istilosiga qarshi ko`tarilgan MUqanna boshchiligidagi mashhur «oq kiyimlilar qo`zg`aloni»ning markaziga aylangan. Qo`zg`alon bostirilgandan keyin shaharda va butun vohada katta qirg`in o`tkazilgan. Somoniylar va Qoraxoniylar sulolalari davrida Movarounnahrning eng yirik iqtisodiy va madaniy markazlaridan biriga aylanadi. Chelakda vohasining boshqa shaharlari va qishloqlarida fanlarning turli yo`nalishlarida ijod qilgan mashhur allomalar riyoziyot, tibbiyot, fikxshunoslik, dinshunoslik, dunyoviy va islom falsafasi, hadisshunoslik, tarix ilmlari bilan mashg`ul bo`lganlar. Manbalarda Chelak, Samarqand, Balx, Marv, Bog`dod kabi shaharlarda yashagan va «Chelakiy» nisbasi ostida ijod qilgan yo`zlab Chelaklik mashhur allomalarning nomlari ma`lum. 1219-1220 yillardagi Chingizxon boshchiligidagi mo`g`ullar istilosi davrida Chelak ham Markaziy Osiyoning o`nlab shaharlari qatorida tamomila vayron qilindi, bir necha asrlar davomida tarkib topgan jahonshumul madaniyat tamomila tanazzulga uchradi. Kishsh-Kesh-Shahrisabz Ilk o`rta asrlarda Chelak va Kesh viloyatlari moddiy madaniyati, xususan qul olchiligi bir-birlaridan sezilarli darajada farq 58

qilishi mutaxassislar tomonidan to`la e`tirof etilgan (Kabanov, 1982). Lekin o`rta asrlarga kelib bu vohalar moddiy madaniyatining, xususan shaharlari va qishloqlari madaniyati bir-birlari bilan yaqin umumiylik kasb etganlari uchun Kesh vohasi o`rta asrlar shaharlari va qishloqlari to`g`risida xususan vohaning markaziy shahri Kesh (Kitob-Shahrisabz) to`g`risida batafsilroq to`xtalib o`tish joizdir. 1996 yilda ushbu satrlar muallifi rahbarligidagi arxeologiya guruhi tomonidan Shahrisabz shahrida olib borilayotgan qurilish va obodonlash-tirish ishlarida davrida keng qamrovli arxeologik ko`zatish va qazishma ishlari olib borildi Bu tadqiqotlarda Oqsaroy peshtoqidan 50-60 metr janubda pishiq g`ishtdan bunyod etilgan yupqa devorlar qoldiqlari bilan birga bizga noma`lum bo`lgan yirik inshoot poydevorining bir qismi topildi. Bu poydevorning qalinligi 132-135 sm bo`lib 50 sm balandlikda saqlangan. Bu devor 22-23x22-23x 4-5 sm o`lchamdagi pishiq g`ishtlardan bunyod etilgan. Devor janubiy-g`arbdan shimoliy- sharq tomonga yo`nalgan. Shuning uchun bu devorning yo`nalishi Oqsaroyning simmetrik yo`nalishiga unchalik mos kelmaydi. Shuning uchun bu devor Oqsaroyga tegishli emasligi ayon bo`ldi. Hozirda qad rostlab turgan Amir Temur haykali poydevori ostidagi kotlovandan esa somoniylar davriga oid 20x20x3 sm, 21x21x3 sm g`ishtlardan bunyod etilgan yupqa devorning bir qismi ochildi. Hozirgi basseyn o`rnidagi kotlovandan ham somoniylar davriga oid pishiq g`ishtlardan bunyod etilgan qisqa- qisqa devorlar va qoraxoniylar davriga oid yirik hajmdagi to`rtburchak pishiq g`ishtlardan qurilgan o`zun yo`lak topildi. Bu maydonda olib borilgan arxeologik tadqiqotlarda aynan Oqsaroyga tegishli yoki uning bir qismi bo`lgan me`moriy inshootlarning qoldiqlari deyarli topilmadi. Oradan o`n yil o`tib 2006 yilda bu hududda arxeologik tadqiqotlar yana yo`lga qo`yildi va Oqsaroy peshtoqining saqlanib qolgan qismidan taxminan 50 m sharq tomondagi maydonda keng miqyosda arxeologik qazishma ishlari olib borildi. Qazishma maydonining Oqsaroyga yaqin qismida, saroyning bosh peshtoqidan sharqqa qarab yo`nalgan tashqi devori yo`nalishiga ko`ndalang holatda o`zunligi 12 m va kengligi 1,5 m va chUqurligi 1,60 m bo`lgan stratigrafik transheya solindi. Transheyaning markaziy qismi esa 2 metrgacha chUqurlashtirildi va bu yerdan XI-XII asrlarga, ya`ni qoraxoniylar sulolasi hUqmronligi davriga oid bo`lgan o`nga yaqin sopol idishlarning parchalari topildi. Ulardan uch donasi sirlangan sopol laganlarning parchalaridir. Bu madaniy 59

qatlamning ostida esa inson tomonidan o`zlashtirilmagan sarg`ish rangdagi toza yer qatlami-materik mavjud. Shurfning quyi qatlamlaridan bir nechta ilk o`rta asrlarga oid qul ollik idishlarining parchalari uchradi. Bu parchalar topilgan qatlamning qalinligi 25-30 sm atrofida bo`lib unda me`moriy qoldiqlar uchramagan bo`lsada, bu muhim holatni albatta nazardan qochirmaslik lozim. Chunki Shahrisabz shahri hududida ilk o`rta asrlarda ham aholi yashaganligi va bu yerda qishloqlar faoliyat ko`rsatganligi bu hududda avval olib borilgan arxeologik tadqiqotlardan ma`lum bo`lgan. Bunday yodgorliklardan biri Kesh-Shahrisabzning shimoliy darvozasidan shimol tomonda joylashgan Zindontepadir. Zindontepada ochib o`rganilgan inshoot bu yerda faoliyat yurgizgan olov ibodatxonasining xarobalari deb talqin qilinadi (Usmonova, Baxshitsyan, 1988, s.45) Undan tashqari yana ikkita ilk o`rta asrlarga oid yodgorlik Malik Ajdar masjidi yaqinida mavjud bo`lgan va keyinchalik ular qabristonga aylanib ketgan. Umuman olganda Oqsaroyning sharq tomonida olib borilgan arxeologik qazishmalar davomida bu yerda XVII-XVIII asrlarda faoliyat ko`rsatgan aholi turar-joylarining xarobalari ochib o`rganildi. XVII-XVIII asrlarga oid madaniy qatlamlar ostidan Qoraxoniylar davriga oid 50 - 55 sm qalinlikdagi madaniy qatlam va bu qatlam tarkibidan XI-XII asrlarga oid qul olchilik idishlarining topilishi Kesh-Shahrisabz tarixiga oid bir qator muammolarning birmuncha oydinlashtirilishiga xizmat qilishi mumkin. 1996 yilda shahar markazidagi keng maydonda Qoraxoniylar davriga oid madaniy qatlamlar, yirik pishiq g`ishtlardan terilgan yo`lak va katta miqdorda qul olchilik buyumlari majmuasi qo`lga kiritilgan edi. (Raim qul ov A.A., Suleymanov R.X. i dr., 1996). 2006 yilgi qazishmalar davrida 1996 yil qazishma o`tkazilgan joydan 200-250 m shimol tomonda aynan mana shu davrga oid madaniy qatlamlarning uchrashi bu yerda qoraxoniylar davrida keng maydonni egallagan yirik aholi punkti mavjud bo`lganligini ko`rsatadi. Bu aholi punkti o`rta asrlarda hozirgi Shahrisabz o`rnida qad rostlagan Kesh shahrining xarobalarimi, yoki keyinchalik Kesh shahrining barpo etilishiga asos bo`lgan yirik qishloq qoldiqlarimi, hozir mana shu to`g`rida qisman fikr yuritsak. Hozirgi Kitob shahridan g`arbda, Zarafshon tizmasidan oqib keluvchi SHo`robsoy bo`yida Podayotoqtepa, O`zunqir va Sangirtepa nomli yirik arxeologik yodgorliklar majmuasi mavjud. Bu yodgorliklarda salkam o`ttiz yildan beri arxeologik qazishma ishlari olib boriladi. Olib borilgan o`zoq yillik arxeologik 60

tadqiqotlar natijasida bu yodgorliklar SHo`robsoy bo`yida eramizdan avvalgi VIII- VII asrlarda shakllangan qadimiy shaharning bizning kunlargacha yetib kelgan xarobalari ekanligi, qadimiy Keshning shahar sifatidagi tarixi aynan mana shu hududdan boshlanganligi ma`lum bo`ldi. Eramizdan avvalgi III-II asrlarda tanazzulga uchraydi va shahar hozirgi Kitob shahri hududidagi Qalandartepa yodgorligi o`rnida qayta qad rostlaydi. Qalandartepada shaharlarga xos bo`lgan, antik davrga oid mahobatli binolarning qoldiqlari topilgan. Samarqandning yUqori qismi – Kesh vohasining asosiy markazi bo`lgan bu shahar bu yerda IX-X asrlargacha faoliyat ko`rsatganligi aniq, lekin u hozirgi Shahrisabz o`rniga aynan qaysi asrda ko`chganligi masalasi hozirgacha tamoman aniqlangani yo`q. Ayrim olimlar Shahrisabz o`rnidagi shahar - Kesh XI-XII asrlardan boshlab faoliyat ko`rsatgan degan fikr bildirsalar, boshqa olimlar bu yerda shahar XIV – asrda paydo bo`lgan degan fikrni oldinga suradilar. X asrda Keshga tashrif buyurgan arab sayyohi Ibn Xavqalning shaharga bergan ta`rificha «Kesh «kuhandiz», «hisna» va «rabod» dan tashkil topgan. Undan tashqari yana bir shahar «madina» rabod bilan tutashib ketgan. Ichki shahar kuhandiz bilan birgalikda xarobaga aylanib ketgan. Aholi tashqi shaharda yashaydi. «Dar al Imara», ya`ni hUqumat uyi shahar tashqarisida, rabod esa al Musalla degan joyda joylashgan. Turma va jome masjidi xarobaga aylangan ichki shaharda, bozorlar esa rabodda. Shaharning barcha imoratlari loydan va yog`ochdan qurilgan. Ichki shahar devorlarida quyidagicha nomlangan to`rtta darvoza bor. «Bab al Hadid» - Temir darvoza, «Bab Ubaydulloh» - Ubaydulloh darvozasi, «Bab al Qassarin» - Tozalovchilar darvozasi, «Bab al Madina ad Dohila» - Ichki shahar darvozasi. Tashqi shahar devorlarida ikkita darvoza, «Bab al Madina ad Dohila» - Ichki shahar darvozasi va «Bab Barknon» - Barknon darvozasi. Barknon Keshga yaqin masofada joylashgan qishloqlardan birining nomi. Keshning shahar devorlari yaqinidan ikkita daryo oqib o`tgan. Ulardan biri «Nahr al Qassarin» - Tozalovchilar daryosi nomi bilan ataladigan bu daryo Siyam tog`laridan oqib keladi va Keshning janubiy darvozasi yaqinidan oqib o`tadi. Ikkinchi daryo «Nahr Asrud» nomi bilan ataladi va u Kashkrud rustoqi tomondan oqib keladi. Bu daryo shaharning shimoliy darvozasi yaqinidan oqib o`tadi. Keshga tashrif buyurgan boshqa bir arab sayyohi Al MUqaddasiyning ma`lumotiga ko`ra shahar «kuhandiz», «madina», «ichki rabod» va unga tutashgan tashqi raboddan tashkil topgan. Kuhandiz ichki shaharda bo`lib xaroba 61

ahvolga kelib qolgan, Jome masjidi ham ichki shaharda joylashgan va Samarqand jome masjididin keyin Sug`ddagi eng chiroyli masjiddir (Kamaliddinov, 1996, s.18). O`rta asrlar sayyohlarining bu ma`lumolarini Shahrisabz va Kitob shaharlari topografiyasiga tadbiq etib bu ta`riflar hozirgi Kitob shahrining geografik joylashuviga tamoman mos tushishini anglashimiz mumkin. «Nahr al Qassarin» - Tozalovchilar daryosi nomi bilan ataladigan daryo bu hozirgi Oqsuv daryosi bo`lib shaharning janubiy darvozasi yaqinidan, ikkinchi daryo «Nahr Asrud» - Samarqand esa shaharning shimoliy darvozasi yaqinidan oqib o`tgan. Arab sayyohlari tomonidan ta`riflangan hozirgi Kitob shahri o`rnidagi Kesh shahrining inqirozga uchrashi uning madinasi va arkining bo`zilganligi bilan boshlangan bo`lsa, bu jarayon Somoniylar davridan boshlanganligini ilg`ash mumkin. Bu shaharning inqirozi masalasida M.YE.Masson haqiqaga yaqin bir fikrni aytadi. M.YE.Masson Keshning inqirozga uchrashi sabablarini ko`proq MUqanna qo`zg`aloni bilan bog`laydi. Chunki bu qo`zg`alonning eng qaynoq nUqtasi mana shu shahar edi va ushbu buyUq xalq harakatining bostirilishi jarayonida bu shahar albatta vayron etilgan va keyinchalik yana tiklangan. Somoniylar davrida islom dini bu davlatning rasmiy diniga aylangandan keyin ham Kesh shahri va uning atroflaridagi qishloqlar aholisining ma`lum qismi MUqannaning izdoshlari sifatida uning dinini ochiqchasiga davom ettirganlar. M.YE.Massonning fikricha islom dini homiysi bo`lgan Somoniylar uchun bu «isyonchilar shahri» kutilmaganda katta muammo tug`dirishi mumkin bo`lgan va shuning uchun bu hUqmron sulola podsholari bu shaharni iqtisodiy hamda siyosiy jihatdan inqirozga uchrashidan manfaatdor bo`lganlar. Mana shu holat uning inqiroziga sabab bo`lgan (Masson, 1977, s.27-29). Hozirgi kunda arxeologiya va tarixshunoslik fanlaridagi jiddiy muammolardan biri – Kesh shahrining hozirgi Shahrisabz shahri joylashgan hududga qaysi davrda ko`chganligi masalasidir. M.YE.Masson va G.A.Pugachenkovalarning fikrlariga ko`ra Shahrisabz o`rnidagi qishloq (shahar- R.A.) bu yerda XIII asrdan keyin paydo bo`lgan (Masson, Pugachenkova, 1953, s.21). Boshqa bir olimning fikricha, Shahrisabzning mudofaa devorlari Amir Temur tomonidan bunyod etilgan (Smirnova, 1969, s.47). Hofizi Obro`ning bergan ma`lumotiga ko`ra Amir Temur shahar devorlarini qurishga kirishganda bu yerda eski mudofaa devorlarining qoliqlari hali mavjud bo`lgan (Bartold, 1963, tom 8, s.21). M.YE.Masson mana shu ma`lumotlar asosida shahar devorlari 62

qurilishi Amir Temurning buyrug`iga asosan 1378/79 yillarda olib borilgan degan fikrni ilgari suradi (Masson, Pugachenkova, 1953, s.30-32). Bu fikrni bu devorlarni arxeologik jihatdan tadqiq etgan boshqa mutaxassislar guruhi ham quvvatlaydilar (Dresvyanskaya, Lunina, Sultanov, Usmanova, 1993 s. 26-27). Sh.Kamoliddinovning fikricha, shahar devorlari XI-XII asrlarda Qoraxoniylar davrida qurilgan bo`lishi mumkin. Kesh (Kitob) darvozalaridan biri Bob Barknon deb atalgan va bu darvoza shaharning janubiy-g`arbiy qismida bo`lib undan Chelak va Termizga qarab savdo yo`li chiqqan. Mana shu yo`l ustida shaharga yaqin masofada Barknon joylashgan. Shahar darvozasi qishloq nomi bilan atalishi (Chelakdagi G`ubdin darvozasi ham G`o`bdin qishlog`i sharafiga atalganligini eslash kifoya – R.A.) bu qishloqning juda yirik bo`lganligidan dalolat beradi. Sh.S.Kamoliddinovning fikriga ko`ra Barknon hozirgi Shahrisabz o`rnidagi yirik qishloq bo`lib u Kesh (Kitob) ning «yo`ldosh shaharchasi» bo`lgan va keyinchalik Shahrisabz Keshi mana shu qishloq asosida shakllangan (Kamaliddinov, 1996, s.12-23). Yirik savdo yo`li ustida joylashgan bu qishloq asta sekinlik bilan yirik savdo va hunarmandchilik markaziga aylana boshlagan, XI-XII asrlarda unda jome masjidi qurilgan. Hozirgi Ko`k gumbaz masjidi poydevorlari tagidan topilgan pishiq g`ishtdan qurilgan mahobatli me`moriy nshoot qoldiqlari mana shu masjidning xarobalari bo`lishi mumkin (Usmanova, Sagdullayev, 1981, 3-13). Mana shu davrda Movarounnahrning yirik shaharlarida namozgohlar qurish rasm bo`lgan. Bir qator diniy bayramlarda butun shahar xalqining bir vaqtda namoz o`qishi uchun shahar ichidagi jome masjilari torlik qilganligi, bayram qilishga kattaroq hudud kerakligi uchun bunday inshootlarga ehtiyoj tug`ilgan. Kesh- Shahrisabz ham yirik shaharga aylanganligi uchun bu yerda namozgoh bunyod etilgan. M.YE.Masson va G.A.Pugachenkovalarning fikrlaricha Kesh-Shahrisabz namozgohi XIX asrda faoliyat ko`rsatgan namozgoh o`rnida, Kitob darvozasidan (Oqsaroyning ro`parasida) yarim kilometr shimolda, bu yerda joylashgan Balandtepa atrofida bo`lgan. 1980 yillarda Balandtepada zardushtiylik ibodatxonasining qoldiqlari topilgan, lekin bu yerda o`rta asrlar qatlamlari yo`q (Usmanova, Baxshitsyan, 1988). Ushbu shaharda bir necha yillar mobaynida arxeologik qazishmalar olib borgan Z.I.Usmanovaning fikriga ko`ra Shahrisabz shahriga mo`g`ullar hUqmronligi davrida asos solingan (Usmanova, 1983, s.208-215). Bu o`rinda shahrisabz shahri hududida o`zoq yillar davomida arxeologik qazishmalar olib borgan Z.I.Usmanova tomonidan qo`lga kiritilgan natijalarni batafsilroq tahlil 63

qilish lozim. Tadqiqotchining ma`lumotlariga ko`ra Shahrisabzning mudofaa devorlari X-XII asrlarga oid arxeologik materiallarga ega bo`lgan madaniy qatlamlar ustiga bunyod etilgan. Bu davrga oid madaniy qatlamlar shaharning sharq tomondagi Qalmoq darvozasi atrofidagi shahar devorlari tagidan, g`arb tomondagi Kushxona darvozasi yaqinidagi minoralar oralig`idan solingan kesmalardan, hozirgi Ko`k gumbaz masjidi joylashgan hududlardan va boshqa ko`plab o`rinlardan topilgan. «Shunday qilib Shahrisabzning g`arbiy, shimoliy va sharqiy mudofaa devorlaridagi kesmalar, tozalashlar deyarli bir xil manzarani ko`rsatadilar. Dastlabki devor gorizontal, qalinligi 7-15 sm bo`lgan qatlamli paxsadan qurilgan va u X-XII asrlarga oid arxeologik materiallarga ega bo`lgan madaniy qatlamlar ustiga turibdi. Bu devorda keyingi davrlarga oid materiallar uchramaydi va qatlamli paxsa devor ostida ham qadimiyroq biror inshootning qoldiqlari yo`q va qatlamli paxsa devorni 1378/79 yillarda Temur tomonidan qurilgan devor deb hisoblash mumkin» (Usmanova, 1983, s. 213) (rus tilida chop etilgan maqoladan tarjima bizniki – R.A.). Bu o`rinda Hofizi Obro`ning Amir Temur shahar devorlarini qurishga kirishganda bu yerda eski mudofaa devorlarining qoldiqlari mavjud bo`lganligi to`g`risidagi ma`lumoti juda ham muhim (Bartold, 1973, t.8, s.92) Bizning fikrimizcha Kesh-Shahrisabzning kengayib shaharga aylana boshlashi jarayoni X asrdan, ya`ni Somoniylar davrining oxirlaridan, asosan Qoraxoniylar davridan boshlanganligi haqiqatga yaqin. Shahrisabz shahridagi Mirzo Ulug`bek tomonidan bunyod etilgan Ko`k gumbaz masjidi atroflarida, uning ichida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida ushbu masjid taxminan XII asrda pishiq g`ishtlardan bunyod etilgan mahobatli bir imoratning xarobalari ustiga qurilganligi aniqlandi (Dresvyanskaya, Lunina, Sultanov, Usmanova, chast II, 1993, s. 44-45). XII asrda pishiq g`ishtlardan bunyod etilgan bu mahobatli imorat qoraxoniylar yoki XIII asr boshlarida xorazmshohlar tomonidan bunyod etilgan va mo`g`ullar hUqmronligi davrida vayronaga aylangan masjidning xarobalari bo`lishi ham mumkin. Pishiq g`ishtlardan qurilgan mahobatli masjid albatta jome masjidi bo`lishi mumkin va bunday katta masjidlar albatta yirik qishloqlarda yoki markaziy shaharlarda faoliyat ko`rsatadilar. Bu o`rinda shu paytgacha tadqiqotchilar nazaridan chetda qolayotgan bir holat borki – bu Kesh – Shahrisabz shahri mudofaa devorlarining qurilish uslubi. Shahar devorlarida hozir ham ko`zga yaqqol tashlanib turadigan holat ularning qatlam-qatlam lentali paxsadan bunyod etilganligidir. Amir Temur davrida mana 64

shunday lentali paxsadan shahar mudofaa devorlari qurish usuli mavjud bo`lganmi, yo`qmi, mana shu holatni aniqlashtirish lozim. Lekin Zahiriddin Muhammad Bobur davrida Andijonning shahar devorlari qurilishida lentali paxsa ishlatilganligi ma`lum. Kesh – Shahrisabzdagi mudofaa devorlaridagi lentali paxsalar qatlamlarining qalinligi 7-15 sm ni tashkil etadi. Lentali paxsadan bunyod etilgan devorlar Samarqandning qadimiy o`rni bo`lmish Afrosiyobda qazib o`rganilgan bo`lib, bu yerda shahristonning janub tomondagi uchinchi devori, arki devorlariga qurilgan burj-minoralarning ayrimlari aynan mana shu paxsadan bunyod etilgan va ularning qurilishi XIII asrning boshlariga, Xorazmshoh Muhammad davriga to`g`ri keladi (Buryakov, Tashxodjayev, 1975, s.9). 1977-1979 yillarda olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida olingan ma`lumotlarga ko`ra Samarqand (Afrosiyob) arkining tashqi mudofaa devorlari XII asr oxiri XIII asr boshlarida, ya`ni Xorazmshohlar hUqmronligi davrida tubdan ta`mirlangan va uning butun perimetri bo`ylab 6 m qalinlikda lentali paxsadan mudofaa devori urilgan (VIII-devor). Paxsa qatlamlarining qalinligi mudofaa devorining hamma joyida 15 sm ni tashkil etadi (Inevatkina, 1983 s.76-90). Bunday qat`iy tartibada qurilish boshqa viloyatlardagi ta`mirlash ishlarida ko`zga tashlanmaydi va bu holat Samarqanddagi qurilishlar maxsus reja asosida olib borilganligi va qat`iy nazorat qilinganligidan dalolat beradi. Mana shunday lentali paxsa devorlar vositasida Chelakning qadimiy o`rni bo`lmish ShullUqtepa arkining mudofaa devorlari ham bunyod etilgan bo`lib paxsa qatlamlarining qalinligi 10-25 sm ni tashkil etadi. Qazishmalar muallifi B.D.Kochnevning ma`lumotiga ko`ra bu devorlar arkning mudofaa devorlari bo`lib qalinligi 1,75 m va ularning tarkibidan XI-XII asrlarga oid qul olchilik idishlarining parchalari topilgan (qazishmalar hisobotlari O`zR FA Arxeologiya instituti arxivida saqlanadi – R.A.). Shu holatga e`tiborni jalb etish lozimki, devorlarda XI-XII asrlarga oid qul olchilik idishlarining parchalari mavjudligi bu devorlar XII asrdan keyin bunyod etilganligini ko`rsatadi. Bu holat esa o`z-o`zidan bu devorlar xorazmshohlar davriga oid ekanligini va bu sulola davrida Samarqand, Chelak va Kesh shaharlarida o`lka n qurilishlar amalga oshirilganligini ko`rsatadi. Xorazmshohlarning Movarounnahrning markaziy hududlarida davom etgan qisqa vaqt hUqmronligi ham ularga katta-katta qurilishlarni nihoyasiga yetkazishlariga imkon bergan. Xorazmshohlar sulolasi davrida Samarqand shahristonining eski devorlari qayta tiklangan (Masson, 1973, s.39), shaharning jome masjidi ham tamoman qayta qurilgan va uning o`zunligi 137 metrga yetgan. Masjid shu 65

darajada tubdan ta`mirlanganki, zamondoshlari bu yerda yangi masjid qurildi, -deb gapirib yurganlar (Buryakov, Tashxodjayev, 1975, s.12). Xorazmshohlar sulolasi davrida Buxoroda ham katta qurilishlar bo`lganligi to`g`risida Narshahiyda ham quyidagi ma`lumot bor. «... Mas`ud Qilich Tamg`ochxonning buyrug`i bilan Buxoro shahri eski devorining tashqarisidan devor urdilar (hijriy 560- milodiy 1164-1165 yillar), u ham vayron bo`ldi. Olti yo`z to`rtinchi yili (1207-1208 yillar) Xorazmshoh Muhammad ibn Sulton Takash Buxoroni oldi va yana sirtdan devor urishga buyurdi; ikkala devorni yangiladilar. Olti yo`z o`n oltinchi yili (1219-1220 yillar) tatar lashkari kelib Buxoroni oldi va u devorlar yana vayron bo`ldi“ (Narshahiy, 19.., 113-bet). Shaharlar qurilishidagi imkoniyatning asosiy sababi albatta birinchidan, davlatning iqtisodiy qudrati bo`lsa, ikkinchidan, ular davrida keng rasm bo`lgan o`ziga xos qurilish usuli - yupqa qatlamli paxsadan foydalanishdir. Qatlamli paxsa, ayniqsa Kesh-Shahrisabz mudofaa devorlari qurilishida uning 7-15 sm qalinlikdagi qatlamidan foydalanish bu devorlarni o`zog`i bilan bir-ikki yilda to`liq qurib bitirishga imkon beradi. Chunki yerga yozilgan bu qalinlikdagi paxsa qatlami bu hududdagi jazirama issiq havoda bir yoki ikki kunda quriydi. Bir guruh paxsakashlar devorning ikkinchi qatlamini yotqizganlar. Ulardan 50-60 m chamasi orqadagi paxsakashlar guruhi paxsaning uchinchi qatlamini, undan yana 50-60 m orqadagi boshqa bir guruh esa to`rtinchi qatlamni yotqizib kelaverganlar. Mana shu tariqa Kesh-Shahrisabz mudofaa devorlari qurilishi shaharning barcha o`rinlarida bir paytda olib borilgan va qisqa muddatlarda qurib bitirilgan. Bizning fikrimizcha, paxsa qatlamlari tekis silindr shaklida yo`nilgan maxsus yog`och-katok vositasida shibbalanib tekis yoyilgan. Bu usulda Xorazmshohlar davrida bunyod etilgan yoki ta`mirlangan devorlar faqatgina Samarqand, Buxoro, Chelak va Kesh kabi yirik shaharlaridagina uchrashi, bunday paxsa devorlar bu davrga oid qishloqlarda deyarli qayd etilmaganligi bu sulola davrida asosiy e`tibor albatta shaharlarga, ularning mudofaa tizimlarini mustahkamlashga qaratilganligi ham fikrimizni quvvatlashga xizmat qiladi. Qoraxoniylar davri qatlamlari bilan doimo birga somoniylar davri pishiq g`ishtlarining uchrashi Shahrisabz shahri hududida Somoniylar sulolasi davridan boshlab katta maydonni egallagan yirik qishloq shakllana boshlaganligidan dalolat beradi, chunki Shahrisabzning mudofaa devorlarida somoniylar davri g`ishtlari uchramaydi. Lekin Somoniylar davri qishlog`ining mudofaa devorlari bu hududda 66

uchramagan, chunki bu qishloq mudofaa devori bilan o`ralmagan bo`lishi ham mumkin. Ushbu ma`lumotlar asosida fikr yuritadigan bo`lsak, XI-XII asrlarda Kitob shahri o`rnidagi qadimiy Keshning inqirozga yo`z tuta boshlashi jarayonida hozirgi Shahrisabz shahri o`rnida Somoniylar (IX-X asrlar), va Qoraxoniylar (XI-XII asrlar) davridan boshlab yirik qishloq (SH.S.Kamoliddinov aytgan Barknon qishlog`i - R.A.) tez sur`atlar bilan rivojlana boshlagan, Xorazmshohlar davriga kelib esa uning atrofi mahobatli mudofaa devorlari bilan o`ralgan, mana shu davrda Ko`k gumbaz masjidi joylashgan hududda masjid bunyod etilgan va u endi to`laqonli markaziy shahar maqomiga ega bo`lgan. Mo`g`ullar hUqmronligi yillarida qarovsiz qolib xarobaga aylana boshlagan shahar devorlar Amir Temur davriga kelib butunlay qaytadan tiklangan. XULOSA Samarqandning qadimgi aholisi bo`lgan sufdiylar va boshqalar tarixi haqidagi bilim va ma`lumotlar, tarixiy dalillar uzoq yillar mobaynida to`plangan. Ularning aksariyati qadimiy Sharq va Farb manbalariga, XIX-XX asr boshlaridagi sayyohlarining ma`lumotlariga asoslangan. XX asrning boshlaridan Samarqand hududida olib borilayotgan keng miqyosli arxeologik tadqiqotlar uning qadimiy va 67

ilk o`rta asrlar tarixi, madaniyatini butunlay yangicha yoritish, uning shakllanish va rivojlanish tadrijini kuzatish imkonini berdi. Arxeologik tadqiqotlar jarayonida Samarqand xalqlari xususidagi o`rta asrlardaagi yozma manbalarda keltirilgan ma`lumotlar bilan arxeologik topilmalar qiyoslanib, quyidagicha xulosaga kelindi: Birinchidan, Turkistrn o`lkasida XIX asrning 70-yillaridan boshlab o`lka xalqlarining etnogenezi,o`tmish tarixi va madaniyati faol tarzda rus arxeologlari tomonidan boshlangan. Ikkinchidan, 1895 yil Toshkentda V.V.Bartold tashabbusi bilan Turkiston Arxeologiyasi havaskorlari tugaragi tashkil etilgan.Turkiston xalqlari qadim tarixini o`rganish bilan dastlab o`z davrining taniqli sharqshunoslariV.V.Bartold,N.I.Veselovskiy,M.S.Andreev,A.A.Divaev,N.S Likoshin,N.G.Mallistkiy,N.P.Ostroumov,V.L.Vyatkin,A.A.Semyonov kabi atoqli olimlar bilan birgalikda Mirzo Qosimov,Akram Asqarov,Mirzo Abdulla Buxoriy,AbuSaid Maxsum,Turdi Mirfiyosov kabi mahalliy havaskor arxeologlar shakllandi. Uchinchidan, Samarqand vohasi O`rta Osiyoning eng katta daryolari Amudaryo va Sirdaryo oralifidagi ulkan madaniy maskanning markazida –“zar sochuvchi daryo”deb atalmish Zarafshon bo`ylarida va Evrosiyoning eng muhim savdo tarmoqlari tutashgan yulda joylashganligidir. To`rtinchidan, Vohaga ya`ni, arxeologlar fikricha paleolit,ya`ni tosh asrining eng qadimgi davrlaridayoq odamlarni o`ziga jalb qilgan.Samarqandning janubirofida Omonquton vodiysida,Taxtaqaracha davoni yaqinidagi tof yonbafirlaridan birida arxeologlar stalaktik-sumalaksimon oqma tomchilardan hosil bo`lgan karstli forni topdilar.U bundan 100-40 ming yillar avval yashaganibtidoiy odamlarning makoniligini aniqladilar. Hozirgi Samarqand shahrining qoq markazi Siobcha arifi bo`yidan topilgan ibtidoiy ovchilar va baliqchilarning katta manzilgohida qadimgi gulxan qoldiqlari saqlangan. Beshinchidan, dastlab qadimiy o`lka Samarqand vohasi tarixining urganilishida asosiy yozma manbalar va arxeologik manbalarga asoslangan. Oltinchidan, Bitiruv malakaviy ishining asosiy qismi birinchi bobida fikr yuritganimiz Samarqand vohasining tarixini yoritishda yozma manbalar va arxeologik manbalar asosida ko`rib chiqamiz. Turli davrlarda xalqimizga tegishli madaniyati va yashash davri o`rganilgan. Ular turli davrlarga taalluqli bo`lib, dastlabki paydo bo`lganlari asosan arxeologik o`rganishlar asosida . Ettinchidan, dastlab qadimiy o`lka Samarqand vohasi tamaddunining asosiy markazlaridan biri bo`lgan Afrsiyob yodgorligining markaziy qismlarida o`ziga xos madaniyat o`choqlari vujudga kelgan bo`lib, ko`p asrlik taraqqiyot yo`lini bosib o`tdi. Sakkizinchidan, turli davrlarga oid yodgorliklarga olib borilgan arxeologik izlanishlar natijasida ashyolarning topilishi misolida xalqimiz tomonidan yaratilgan qofoz, yozuv, aniq fanlar, tibbiyot sohasida erishgan yutuqlari, diniy marosimlari qanday bo`lganligini ko`rish mumkin. To`qqizinchidan, Samarqandda vohasida vujudga kelgan stivilizastiya O`zbekistonning kupgina joylarida miloddan avvalgi ming yilliklarda 68

uchraydi.Lekin Samarqand shahri taraqqiyoti O`zbekistondagi barcha shaxarlar taqdirida uchramaydi. O`ninchidan, Samarqand vohasi xalqlari qadim tarixini o`rganish bilan dastlab o`z davrining taniqli sharqshunoslari,qadimshunoslari V.L.Vyatkin Afrasiyob shaxar xarobasini (1925.1929.1930) urgandi.Samarqand shaxrini o`rganishda Urta Osiyo Davlat universiteti Arxeologiya kafedrasi ( 1940 yildan,keyinchalik TashGU,(O`zMU), O`zFA Arxeologiya instituti olimlarining ham hissasi kattadir.Ushbu dargohlardan ustozlari qatori,mutaxassis bulib etishib B.A.Litvinskiy,V.M.Masson,V.I.Sarinidi,Yu.F.Buryakov,E.V.Rtveladze,B.D.Koch nev,R.H.Suleymanov,A.A.Sagdullaev,S.B.Lunina,A.A.Asqarov,T.Mirsoatov,A.M uhammadjonov,O`.Islomov,M.Qosimov,M.Juraqulov,A.Abduhamidov,M.Isoqov, M.H.Isamiddinov va boshqa etuk olimlarni ko`rsatishimiz mumkin.Ularning ilmiy tadqiqotlarining o`rnini va ahamiyatini alohida ko`rsatib o`tish lozim. Shunday qilib, Samarqand xalqlari tomonidan yaratilgan madaniyat nafaqat Samarqand, balki jahon stivilizastiyasining qadimgi durdonasi sifatida uning madaniy merosini o`rganish va ularni himoyalash masalalari bugungi kunda ham o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q va bu borada keng ko`lamli tadbirlar olib borilmoqda. Фойдаланилган адабиётлар: Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Сочинение, том I , Москва, 1963. 69

Бартольд В.В. Хафиз-и-Абру и его сочинения. Сочинение, том 8 , Москва, 1973. Буряков Ю.Ф., Ташходжаев Ш.С. Историческая топография Самарканда XI- нач. XIII вв. «Афрасиаб», вып. IV, Ташкент, 1975. Дресвянская Г.Я., Лунина С.Б., Султанов Х.С., Усманова З.И. Шахрисябз. Часть I, II. Ташкент, 1993. Иневаткина О.Н. Цитадель Афрасиаба (Рабо ты 1977-1979 гг.). ИМКУ, вып 18, Ташкент, 1983 Камалиддинов Ш.С. Исто рическая география Южного Согда и Тохаристана по арабоязычным источникам IX - начала XIII вв. Ташкент, 1996. Массон М.Е., Пугаченкова Г.А. Шахрисябз при Тимуре и Улугбеке. Труды Среднеазиатского Государственного университета. Вып. XLIX , Археология Средней Азии. Ташкент, 1953. Массон М.Е. Столичные города в области низовьев Кашкадарьи с древнейших времен (Из работ Кешской археолого-топографической экспедиции ТашГУ (1965-1966 гг.). Ташкент, 1973. Массон М.Е. Рабо ты Кешской археолого-топографической экспедиции (КАТЭ) по изучении восточной половины Кешской области УзССР 1966 г. Археология Средней Азии. Сборник научных трудов ТашГУ, №533, Ташкент, 1977. Раимкулов А.А., Сулейманов Р.Х. и др. Отчет Шахрисабзского отряда о работах по археологическому надзору на комплексах Ак-Сарай и Дорус- Сиадат. Самарканд, 1996. (Архив Института Археологии АН РУз). Раимкулов А.А., Султонова Д.Н. Города и селения монгольского и тимуридского времени в долине Кашкадарьи (Археологическое изучение, интерпретация, локализация). Материалы международной конференции «Цивилизации скотоводов и замледельцев Центральной Азии». Самарканд- Бишкек, 2005. Ртвеладзе Э.В., Сагдуллаев А.С. памятники минувших веков. Ташкент, 1986. Султонов Х.С. К истории формирования архитектурных ансамблей Шахрисабза XIV – XV вв. Автореферат диссертации кандидата исторических наук. Самарканд, 1990. Смирнова О.И. К хронологии среднеазиатских династов VII - VIII вв. Страны и народы Востока, Вып. 2. Москва, 1961. 70

Усманова З.И. Археологическое изучение Шахрисябза. Средневековая городская культура Казахстана и Средней Азии. (Материалы Всесоюзного совещания 13-15 мая 1981г.), Алма-Ата, 1983. Усманова З.И., Бахшицян Э. Баландтепа в Шахрисабза. История и культура южных районов Средней Азии в древности и средневековье. Ташкент, 1988. Усманова З.И., Сагдуллаев А.С. К изучению памятников Яккабагского района. Сборник научных трудов Ташкентского Государственного университета. № 582, Ташкент, 1981. ХУЛОСА Самарқанднинг қадимги аҳолиси бўлган суғдийлар ва бошқалар тарихи ҳақидаги билим ва маълумотлар, тарихий далиллар узоқ йиллар мобайнида тўпланган. Уларнинг аксарияти қадимий Шарқ ва Ғарб манбаларига, XIX-XX аср бошларидаги сайёҳларининг маълумотларига асосланган. ХХ асрнинг бошларидан Самарқанд ҳудудида олиб борилаётган кенг миқёсли археологик 71

тадқиқотлар унинг қадимий ва илк ўрта асрлар тарихи, маданиятини бутунлай янгича ёритиш, унинг шаклланиш ва ривожланиш тадрижини кузатиш имконини берди. Археологик тадқиқотлар жараёнида Самарқанд халқлари хусусидаги ўрта асрлардааги ёзма манбаларда келтирилган маълумотлар билан археологик топилмалар қиёсланиб, қуйидагича хулосага келинди: Биринчидан, Туркистрн ўлкасида XIX асрнинг 70-йилларидан бошлаб ўлка халқларининг этногенези,ўтмиш тарихи ва маданияти фаол тарзда рус археологлари томонидан бошланган. Иккинчидан, 1895 йил Тошкентда В.В.Бартольд ташаббуси билан Туркистон Археологияси ҳаваскорлари тугараги ташкил этилган.Туркистон халқлари қадим тарихини ўрганиш билан дастлаб ўз даврининг таниқли шарқшунослариВ.В.Бартольд,Н.И.Веселовский,М.С.Андреев,А.А.Диваев,Н.С Ликошин,Н.Г.Маллицкий,Н.П.Остроумов,В.Л.Вяткин,А.А.Семёнов каби атоқли олимлар билан биргаликда Мирзо Қосимов,Акрам Асқаров,Мирзо Абдулла Бухорий,АбуСаид Махсум,Турди Мирғиёсов каби маҳаллий ҳаваскор археологлар шаклланди. Учинчидан, Самарқанд воҳаси Ўрта Осиёнинг энг катта дарёлари Амударё ва Сирдарё оралиғидаги улкан маданий масканнинг марказида –“зар сочувчи дарё”деб аталмиш Зарафшон бўйларида ва Евросиёнинг энг муҳим савдо тармоқлари туташган йулда жойлашганлигидир. Тўртинчидан, Воҳага яъни, археологлар фикрича палеолит,яъни тош асрининг энг қадимги даврларидаёқ одамларни ўзига жалб қилган.Самарқанднинг жанубироғида Омонқутон водийсида,Тахтақарача давони яқинидаги тоғ ёнбағирларидан бирида археологлар сталактик- сумалаксимон оқма томчилардан ҳосил бўлган карстли ғорни топдилар.У бундан 100-40 минг йиллар аввал яшаганибтидоий одамларнинг маконилигини аниқладилар. Ҳозирги Самарқанд шаҳрининг қоқ маркази Сиобча ариғи бўйидан топилган ибтидоий овчилар ва балиқчиларнинг катта манзилгоҳида қадимги гулхан қолдиқлари сақланган. Бешинчидан, дастлаб қадимий ўлка Самарқанд воҳаси тарихининг урганилишида асосий ёзма манбалар ва археологик манбаларга асосланган. Олтинчидан, Битирув малакавий ишининг асосий қисми биринчи бобида фикр юритганимиз Самарқанд воҳасининг тарихини ёритишда ёзма манбалар ва археологик манбалар асосида кўриб чиқамиз. Турли даврларда халқимизга тегишли маданияти ва яшаш даври ўрганилган. Улар турли даврларга тааллуқли бўлиб, дастлабки пайдо бўлганлари асосан археологик ўрганишлар асосида . Еттинчидан, дастлаб қадимий ўлка Самарқанд воҳаси тамаддунининг асосий марказларидан бири бўлган Афрсиёб ёдгорлигининг марказий қисмларида ўзига хос маданият ўчоқлари вужудга келган бўлиб, кўп асрлик тараққиёт йўлини босиб ўтди. Саккизинчидан, турли даврларга оид ёдгорликларга олиб борилган археологик изланишлар натижасида ашёларнинг топилиши мисолида 72

халқимиз томонидан яратилган қоғоз, ёзув, аниқ фанлар, тиббиёт соҳасида эришган ютуқлари, диний маросимлари қандай бўлганлигини кўриш мумкин. Тўққизинчидан, Самарқандда воҳасида вужудга келган цивилизация Ўзбекистоннинг купгина жойларида милоддан аввалги минг йилликларда учрайди.Лекин Самарқанд шаҳри тараққиёти Ўзбекистондаги барча шахарлар тақдирида учрамайди. Ўнинчидан, Самарқанд воҳаси халқлари қадим тарихини урганиш билан дастлаб ўз даврининг таниқли шарқшунослари,қадимшунослари В.Л.Вяткин Афрасиёб шахар харобасини (1925.1929.1930) урганди.Самарқанд шахрини урганишда Урта Осиё Давлат университети Археология кафедраси ( 1940 йилдан,кейинчалик ТашГУ,ЎзМУ), ЎзФА Археология институти олимларининг ҳам ҳиссаси каттадир.Ушбу даргоҳлардан устозлари қатори,мутахассис булиб етишиб чиққан Б.А.Литвинский,В.М.Массон,В.И.Сариниди,Ю.Ф.Буряков,Э.В.Ртвеладзе,Б.Д. Кочнев,Р.Ҳ.Сулейманов,А.А.Сагдуллаев,С.Б.Лунина,А.А.Асқаров,Т.Мирсоат ов,А.Муҳаммаджонов,Ў.Исломов,М.Қосимов,М.Журақулов,А.Абдуҳамидов, М.Исоқов,М.Ҳ.Исамиддинов ва бошқа етук олимларни кўрсатишимиз мумкин.Уларнинг илмий тадқиқотларининг ўрнини ва аҳамиятини алоҳида кўрсатиб ўтиш лозим. Шундай қилиб, Самарқанд халқлари томонидан яратилган маданият нафақат Самарқанд, балки жаҳон цивилизациясининг қадимги дурдонаси сифатида унинг маданий меросини ўрганиш ва уларни ҳимоялаш масалалари бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ ва бу борада кенг кўламли тадбирлар олиб борилмоқда. 9-илова НАМУНА ХХ асрнинг 60-йиларида собиқ СССР ФА Ленинград бўлимида Самарқанд халқларининг қадимий тарихи ва маданиятини ўрганишда Ю.Кнорозовнинг олиб борган тадқиқотлари таҳсинга лойиқ бўлди. У 73

биринчи марта майя ёзувини ўқишга муваффақ бўлган. Шунингдек, Т.Проскурякова, А.Сафронов, А.М Веретенникова, В.Кузмишев ва бошқалар ҳам Самарқанднинг қадимги аҳолиси тарихи ва маданияти бўйича қатор ишларни амалга оширганлар 1 . Ўзбеклар орасида ҳам Самарқанд халқлари тарихи, жумладан этник тарихи, этногенези ва маданияти бўйича проф. И.М. Жабборовнинг олиб борган тадқиқотлари диққатга сазовордир 2 . 10-илова 1. Массон М.Е. К истории горного дела на территории Узбекистана. – Т.: АН УзССР, 1953. 1 Проскурякова Т. Источники по древней истории Центральной и Южной Америки . – М., 1978; Сафронов А. Обзор важнейших литературных источников об индейцах майя . – М., 1983; Веретенникова А.М . Города майя и ацтеков . – М . , 2003 ; Гуляев В. Древние Майя. Загадки погибшей цивилизации . – М., 1984 ; Гуляев В. Забытые города майя . – М., 1986 ; Гуляев В. Города-государства майя . – М., 1987; Кузьмищев В. Тайна жрецов майя . – М., 1982. 2 Жабборов И.М. Жаҳон этнологияси асослари. – Т., 2005. 74

2. Исамиддинов М.Х., Хасанов М.Х. История древнего и средневекового керамического производства Нахшаба. – Т.: изд-во им. А. Кадыри, 2000. 3. Бўриев О. ва бошқалар. Ўзбек оила тарихидан. – Т., “Ўқитувчи”, 1995. 11-илова 1. Сагдуллаев А.С. Античные поселения предгорий Яккабага // Античная культура Средней Азии и Казахстана. Всесоюз. науч. совещ. Тез. докл. – Т.: 1979. – С. 80-82. 2. Қурбонов Ж., Раимқулов А. Қуйи Қашқадарёнинг Темурийлар даври шаҳарлари // Марказий Осиёда урбанизация жараёнинг пайдо бўлиши ва ривожланиш босқичлари. Тез. тўпл. – Самарқанд, 1995. – Б. 121-124. 3. Сулейманов Р.Х. Ўрта Осиёдаги ибтидоий давр санъатига оид янги ёдгорлик // Ж. Санъат. – 2002. – № 2. – Б. 3-6. 4. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Қарши шаҳрининг 2700 йиллигини нишонлашга тайёргарлик кўриш тўғрисида” ги Қарори // Халқ сўзи. 2004 йил , 29 сентябр ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Каримов И.А. Баркамол авлод-Ўзбекистон келажагининг пойдеворидир. – Т., 1997. 75

2. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т., 2008. 3. Битирув малакавий ишлари ва магистрлик диссертацияларига муаллифлик аннотацияси ёзиш бўйича услубий кўрсатмалар. – Т., 2003. 4. Талабанинг битирув малакавий иши. Услубий кўрсатма. Тузувчилар А.Имомов, Э. Низомхонов. – Қарши, 2011. 5. Умиров Ҳ. Илмий тадқиқот асослаари. – Самарқанд, 2005. 6. Қаршибоев Ҳ. Битирув малакавий ишларини бажариш ва ҳимоя қилишга доир услубий кўрсатмалар. – Гулистон, 2003. 76

O'xshashlar

O’rta Osiyo mudofaa qo’rg’onlarining o’rganilishi yangi bosqichda (Qashqadaryo vohasi misolida)

Suv osti arxeologiyasi - muammolar va yechimlar

Jahon sivilizasiyasida Nasaf allomalari ilmiy merosining tutgan o’rni

Qarshi shahrining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti

Mang’itlar davrida Buxoro amirligining iqtisodiy tarixi