Jahon sivilizasiyasida Nasaf allomalari ilmiy merosining tutgan o’rni - Tarix - Diplom ishlar

Jahon sivilizasiyasida Nasaf allomalari ilmiy merosining tutgan o’rni

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

254 KB

Ko'chirib olish

Jahon sivilizasiyasida Nasaf allomalari ilmiy merosining tutgan o’rni MUNDARIJA: Kirish ………………………………………………………………… I BOB. Nasaf – Qarshi tarixi manbalarda 1.1. Nasaf – Qarshi shahri: o‘tmishi va kechmishi……….. 1.2. Qarshi vohasi tarixi manbalarda ……………………… II BOB. Nasaf allomalarining jahon tamaddunida tutgan o‘rni 2.1. Nasaf allomalari ilmiy muhitini va xorijiy mamlakatlarda saqlanayotgan qo‘lyozmalarini o‘rganishga doir manbalar xususida………………….. 2.2. Nasaf shahrida ilm – fan ravnaqi…………………….. Xulosa ………………………………………………………………… Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati ………………………... Ilovalar ………………………………………………………………...

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Qadimda Naxshab, Nasaf nomlari bilan atalgan bugungi Qarshi tarixi O‘rta Osiyoning boqiy shaharlari Samarqand, Buxoro, Xiva singari qadimiydir. Nasaf shahri va vohasi madaniy hayotida ko‘plab olimu fuzalolar samarali ijod qilishgan. Nasaf vohasidan yetishib chiqqan olimlar ijodi va faoliyati shu davrgacha Movarounnahrning boshqa markazlari - Buxoro, Samarqand, Xorazm, Farg‘ona bilan bog‘liq holda o‘rganilib kelindi. Lekin, VIII-XIII asrlar davomida Nasafni alohida mustaqil ilm markazi sifatida qarovchi tadqiqot hozirgacha olib borilmadi. Shu boisdan ham IX-XII asrlarda ma’naviy uyg‘onish davrida samarali ilmiy faoliyat ko‘rsatib jahon tamadduniga (sivilizatsiyasiga) o‘z hissasini qo‘shgan Nasaf vohasi olimu fuzalolarining boy ilmiy va ma’naviy merosini xolisona o‘rganish, aholining barcha qatlamlariga, ayniqsa yoshlar ongiga yanada chuqurroq singdirish nihoyatda dolzarb vazifaga aylandi. Tabiiyki ajdodlarimiz boy ma’naviy sarchashmasidan to‘laqonli bahramand bo‘lish mustaqil yurtimizning har bir fuqarosida fahr-iftihor tuyg‘usini uyg‘otadi va bu barkamol avlodni voyaga yetishiga yaqindan yordam beradi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi . X1X asr birinchi yarimidan e’tiboran Rossiya Turkistonni mahv etish nuktai nazaridan o‘rganish uchun keng qamrovli ishlar olib borgan. Rus sharqshunosi akademik V.V.Bartold Turkiston tarixini birlamchi manbalar asosida o‘rgangan. Uning «Turkistonning sug‘yurilish tarixiga doir» asarining VIII bobi «Qashqadaryo» deb nomlangan. Shuningdek, olimning «Islom qomusi» turkumiga kiruvchi «Qarshi» sarlavhali kichik tadqiqoti ham o‘ziga xos ilmiy qimmatga ega. Muallifning «Turkiston mug‘ullar bosqini davrida» nomli salmoqli ilmiy ishida Qashqadaryo vohasining shaharu qishloklari, xususan Nasaf tarixiga doir qo‘lyozma manbalar asosidagi teran fikrlarini muhim ahamiyatga molik, deb hisoblash mumkin 1 . 1 Бар тольд В. В . Туркистан в эпохи монгольоского нашествия Соч. в 9 томах. М. 1963. 2

Turkiston istilo etilgandan so‘ng xalqimizning asori atiqalarini o‘rganish ishlari yanada jadal davom ettirildi. Turkiston arxeologiya havaskor-lari to‘garagi a’zolaridan L.A.Zimin, I.Kastanelar 1916 yilda Qarshiga kelishadi. I.Kastane shahar hududidagi Zahhoki Maron qal’asi, Yerqo‘rg‘on obidalari haqida ma’lumot bergan. L.A. Zimin esa Shulluktepani o‘rgangan. «Turkestanskiye vedomosti» gazetasining 1879 yil 24-25 sonlarida «Qarshi» maqolasi bosilib chiqadi. 1910 yilda B.L. Litvinovning «Qarshi» maqolasi mazkur gazetaning 114-116 sonlarida bosilgan. 1927 yilda akademik V.V.Bartoldga bag‘ishlangan to‘plamda L.A.Ziminning «Naxshab, Nasaf, Qarshi: tarixi va qadimiyligi» maqolasi o‘rin olgan. 1928 yilda V.L.Vyatkin Qarshi okrugi qo‘shinlarining tashkil etilishiga bag‘ishlangan maqolasini yozgan. Qarshi shahrining turli davrlardagi tarixiga oid ma’lumotlar Buxoro xonligiga kelgan N.V.Xannikov va Abdurauf kabi sayyohlarning kundaliklarida ham mavjud. Tanikli rus elshunos olimasi O.A.Suxarevaning «Buxoro xonligi shaharlari tarixiga doir» salmoqli asarida ham alohida bob sifatida Qarshi shahrining o‘tmishi, kechmish tarixi, topografiyasi, aholisining etnik tarkibi, tili, savdo, hunarmandchiligi kabilarga e’tibor qaratilgan 2 . Ikkinchi jahon urushidan so‘ng voha obidalarini tadqiq etish boshlangan. Taniqli qadimshunos S.K.Kabanovning 30 dan ziyod maqolalari, risolalari e’lon qilindi. Olim «Naxshab qadim va o‘rta asrlar oralig‘ida (III-VII asrlar)» (197), «III-VI asrlarda Janubiy Sug‘d qishloq manzilgohlari madaniyati» (1981) kabi asarlarini yaratdi. 60- yillarning boshlarida voha o‘tmishini M.YE. Masson, S.B. Lunina, L.Y.Mankovskayalar o‘rganishgan. 1963-1964 yillarda Toshkent Davlat universiteti (hozirgi O‘zMU) qoshida prof. M.YE.Masson rahbarligida Kesh arxeologiya-topografiya ekspeditsiyasi (KATE) tashkil etildi va ancha samarali faoliyat yuritdi 3 . 2 Сухарева О.А. К.Истории городов Бухарскогоханства. Т., 1958. т.1.с.124 3 Массон М.Е.Столичные города в низовьях Кашкадарьи с древнейших времен до наших дней. Т.: Фан, 1973. 3

70-yillarda Qashqadaryo vohasini arxeologik tadqiq etishda tub burilish sodir bo‘ldi. Naxshab, Zahhoki Maron qal’asi, Shulluktepa, Subax, Bazda, Kasbi hududlaridagi yodgorliklar o‘rganildi. Bu tadqiqotlar 80-90 yillarda ham izchil davom ettirilib S.B.Lunina, R.X.Sulaymonov, M.H.Isomiddinov, A.Sagdullayev M,To‘rabekov, A. Raimqulov kabi arxeologlar samarali izlanishlar olib bordilar. Taniqli qadimshunos olim R.H.Sulaymonovning «Qadimiy Naxshab» nomli yirik salmoqli monografiyasining yaratilishi voha o‘tmish tarixini o‘rganishga sezilarli hissa bo‘lib qo‘shildi. O‘rta Osiyo hududida jumladan vohada yashagan turkiy qavmlarga doir manbalarga «Avesto», Firdavsiy, M.Qoshg‘ariy, Alisher Navoiy, Hasan Ato Abushiy, S.P. Tolstov, YE. E. Bertels, B.D. Grekov, A.Y. Yakubovskiy, N.Y. Bichurin, V.V.Radlov, L.N.Gumilyov, A.N. Kononov, S.N. Ivanov, B.G‘ofurov, B. Ahmedov 4 , K.Shoniyozov 5 , O.Bo‘riyev kitoblarini kiritish mumkin. Tadqiqotning geografik va xronologik davri. Tadqiqotning xronologik davri miloddan avvalgi VIII asrdan to milodning XIII asrgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Tadqiqot maqsadi. Nasaf shahri tarixi, shu vohadan yetishib chiqqan olimu fuzalolarga doir manbalar va ular qalamiga mansub xorijiy mamlakatlarda saqlanayotgan qo‘lyozmalar haqida ma’lumot berish. Nasaf allomalarining jahon tamadduniga qo‘shgan ma’naviy sarchashmasini ko‘rsatib berish. Tadqiqotning asosiy vazifalari. -Markaziy Osiyo xalqlari hayotida chuqur iz qoldirgan zardushtiylik ta’limotini yoyilishi, etiqod va ma’naviyat, diniy marosimlarni qadimgi Yerqo‘rg‘on topilmalari qiyosida izohlash. -Mustaqillik tufayli xalqimizning moddiy va ma’naviy xazinasiga, o‘zi egalik qilishi, vohamizdagi aziz avliyolar, muqaddas ziyoratgohlar va qadamjolar, shu tabarruk zaminda yashab o‘tgan Naxshabiy, Nasafiy, Qarshiy 4 Ahmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. T., 2001.B.31 5 Shoniyozov K. Sh. Qarluq davlati va qarluqlar. T., 1999; O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. T., 2001. B.54. 4

taxalluslari bilan shuhrat qozongan allomalar siymosi, ular tomonidan yaratilgan ma’naviy sarchashmani yangidan tadqiq etish davrlarini ochib berish; -Buyuk allomalarimizning ibratli hayoti va boy merosini har tomonlama chuqur o‘rganish hamda keng ko‘lamda targ‘ib qilish -Markaziy Osiyo xalqlarining haqqoniy tarixini jumladan, Naxshab- Qarshi shahri tarixi misolida xolisona yoritish, vohamiz aholisining jahon sivilizatsiyasiga nechog‘lik bebaho hissa qo‘shganligini yangi dalillar bilan isbotlash, o‘zbek davlatchilik tarixini yangi to‘laqonli sahifalar bilan boyitish. Tadqiqotning manbaviy asoslari. Tadqiqotda miloddan avvalgi VIII asrdan to milodiy XIII asrlargacha bo‘lgan davrda Nasaf vohasi tarixi va Nasafiy allomalar ilmiy muhiti va ularning ma’naviy sarchashmasi to‘g‘risida ma’lumot beriladi. Tadqiqotda manbaviy asos bo‘lib, qadimgi Yerqo‘rg‘on, Zahhoki Maron, Naxshab-Nasaf (Shulluktepa) va boshqa ko‘pgina hududlardan topilgan arxeologik topilmalar, ilmiy dalillar, voha tarixi, olimu fuzalolariga oid yunon, xitoy, arab sayyohlari solnomalari va yozma manbalari (asarlari) qimmatli ahamiyatga ega bo‘lgan. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi. -Nasafiy allomalar tomonidan yaratilgan boy ma’naviy merosga, ularning serqirra ijodiy faoliyatiga qarashlar o‘zgarganligi tarixshunoslik nuqtai nazaridan tahlil etildi; -Nasaf-Qarshi shahri tarixi va umuminsoniy taraqqiyotining yuksalishiga benazir hissa qo‘shgan alloma ajdodlarimizning ilmiy - ma’naviy merosi to‘g‘risidagi bugungi kundagi yangicha qarashlar o‘z ahamiyatiga ko‘ra tariximizni sun’iy o‘zgartirilgan sahifalarini qayta tikladi; -Voha tarixi, arxeologiyasi, etnografiyasi, me’moriy yodgorliklari, ziyoratgohlari va muqaddas qadamjolarini o‘rganish bo‘yicha keng ko‘lamli ilmiy izlanish va tadqiqotlar taxlil qilindi; -Voha hududida olib borilgan arxeologik qazishma ishlari, yozma manbalarda qayd etilgan ma’lumotlarning to‘g‘riligini tasdiqlashi haqida ma’lumotlar berildi; 5

-qadimgi So‘g‘d madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlari Yerqo‘rg‘on topilmalari asosida jahon xalqlari asotirlari (mifologiyasi) va madaniyatlarining o‘zaro aloqadorligi sifatida talqin qilindi; -Voha tarixi, etnogenezisi va etnomadaniy jarayonlar, ajdodlarimiz dunyoqarashi, e’tiqodi haqida ma’lumot berildi; -Qadimgi Yerqo‘rg‘on – Naxshab - Nasaf misolida O‘rta Osiyoda shahar madaniyati uzluksiz va jadal sur’atlar bilan rivojlanib borganligi yoritib berildi; -Yerqo‘rg‘on - Naxshab misolida Markaziy Osiyoda, qadimgi Misr, Bobil, Eron, Hindistondan farqli, alohida tamaddun bo‘lganligi ilmiy dalillar, arxeologik va yozma topilmalar yordamida qiyosiy taxlil qilib, xulosalar qilindi. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati. To‘plangan va tahlil qilingan manbalar Nasaf allomalarining jahon tamaddunida tutgan o‘rni, ajdodlarimiz yaratgan ma’naviy meros haqida kengroq va to‘la tushuncha beradi. BMIdagi ma’lumotlar vatan tarixi ruknida oliy va o‘rta maxsus ta’lim muassasalari talabalari, umumta’lim o‘rta maktablar o‘quvchilari uchun ma’ruza sifatida foydalanish mumkin. BMIning tuzilishi. Tadqiqot kirish, ikki bob, to‘rt bo‘lim, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati hamda ilovadan iborat. BMI ning umumiy hajmi 63 betni tashkil etadi . 6

I BOB. NASAF – QARSHI TARIXI MANBALARDA 1.1 -§ . Nasaf – Qarshi shahri: o‘tmishi va kechmishi. O‘zbekistonning janubiy sarhadlaridagi Qashqadaryo vohasining ikki yirik shahri qadimda Naxshab, Nasaf nomlari bilan atalgan bugungi Qarshi hamda Kesh nomi bilan mashhur bo‘lgan Shahrisabz tarixi O‘rta Osiyoning boqiy shaharlari Samarqand, Buxoro, Xiva singari qadimiydir. Jahonda 2700 yillik tarixga ega bo‘lgan shaharlar uncha ko‘pchilikni tashkil etmaydi. Viloyatning asrlarga bo‘ylashgan bu ikki muazzam shahrining olis kechmishiga, boy tarixi va zafarlarga to‘liq bugungi kuni uning har bir farzandi qalbida yuksak milliy g‘urur tuyg‘usini uyg‘otishi tabiiydir. “O‘zbekiston – allomalar yurti” degan iborani barchamiz ko‘p eshitamiz, kezi kelganda, o‘zimiz ham g‘urur bilan aytamiz. Zero, ushbu so‘zlar zamirida, shunday ulkan haqiqat va ibratli e’tirof yotadiki, ularga sazovor bo‘lish dunyodagi sanoqli o‘lkalargagina nasib etgan, xalos. Mustaqillik tufayli xalqimiz moddiy va ma’naviy xazinasiga, o‘zi egalik qilmoqda. Nafaqat musulmon olamining ravnaqi, balki umuminsoniy taraqqiyotining yuksalishiga benazir hissa qo‘shgan alloma ajdodlarimizning asarlarini yangidan nashr etishga kirishildi. Milodiy VIII asrgacha bo‘lgan yozma manbalar Qashqadaryo vohasi shaharlari haqida nihoyatda kam ma’lumotlar saqlangan. Voha tarixiga oid yunon, xitoy, arab sayyohlari solnomalarida ba’zi ma’lumotlar uchraydi. Markaziy Osiyo xalqlari hayotida chuqur iz qoldirgan zardushtiylik ta’limotini yoyilishi, Spitamen va Muqanna kabi ozodlik kurashchilarining faoliyati ham shu zaminda kechgan. Vohada ikkinchi jahon urushidan to bugungi kungacha 120 dan ziyod qadimgi va o‘rta asr shaharlari, qishloq va qal’alari tadqiq qilindi. Mustaqillikdan keyin esa Yerqo‘rg‘on, Qal’ai Zahhoki Maron, Shulluktepa, Ko‘hna Fazli, Uzunqir, Sangirtepa kabi yodgorliklar o‘rganilib, vohaning bir necha ming yillik tarixi qayta tiklandi. 7

VIII asr oxiri – IX asr boshlarida Nasaf va Keshda yirik hadisshunoslik va fiqhshunoslik maktablari vujudga kelgan. Bu maktablarda islom olamining turli mamlakatlaridan kelgan talabalar saboq olishgan, olimlar ilmiy anjumanlar o‘tkazishgan. Sohibqiron Amir Temur va temuriylar davrida Qashqadaryo vohasida ilm- fan, madaniyat va san’at gurkirab rivojlangan. Go‘zal me’moriy obidalar barpo etilgan, obodonchilik va farovonlikni ta’minlash yo‘lida keng qamrovli bunyodkorlik ishlari amalga oshirilgan. Bunda jahonning turli mamlakatlaridan kelishgan ilm va san’at ahlining ham hissasi katta bo‘lgan. Nasaf va Keshliklar Amir Temur qo‘shinining o‘zagini tashkil etish bilan birga ilm-fan, adabiyot va san’at va diplomatiya ravnaqiga ham munosib hissa qo‘shganlar. Mustaqillik bizga o‘z tariximizni yanada chuqurroq o‘rganish, boy madaniy merosimizdan to‘la bahramand bo‘lish imkoniyatini berdi. O‘nlab mashhur allomalarimizning maqbaralari obodonlashtirildi, nomlari va asarlari xalqimizga qaytarildi. Shular qatori Nasaf va Kesh shaharlari tarixiga ham qiziqish tobora ortib bormoqda. Prezident I.A.Karimov rahnamoligida tarixiy qadriyatlarimiz, ulug‘ ajdodlarimizning xalqimiz ma’naviyatiga qo‘shgan bebaho merosini chuqur ilmiy tadqiq etish va targ‘ib qilish, muqaddas ziyoratgohlarni obodonlashtirish, me’moriy yodgorliklarni ta’mirlab ko‘z qorachig‘idek asrab-avaylash davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi 6 . Yurtboshimiz viloyatimizga qilgan tashriflarida doimo qadimiy Qashqadaryo vohasidagi aziz avliyolar, muqaddas ziyoratgohlar va qadamjolar, shu tabarruk zaminda yashab o‘tgan Naxshabiy, Nasafiy, Qarshiy, Keshiy, Shahrisabziy taxalluslari bilan shuhrat qozongan allomalarni alohida g‘urur bilan tilga oladilar hamda Sohibqiron Amir Temurdek buyuk siymo yetishib chiqqanligini alohida ta’kidlaydilar. 6 Nasaf va Kesh tarixi manbalarda mavzusidagi Respublika ilmiy – nazariy konferensiya materiallari // Qarshi. 2010. 3 –bet. 8

Manbalarga ko‘ra, VIII-XII asrlarda Movarounnahrda 3000 dan ziyod muhaddis faoliyat ko‘rsatishgan bo‘lsa, ularning 400 dan ortig‘i Nasafda, 60 dan ziyodi Keshda umrguzaronlik qilishgan. Mamlakatimiz rahbarining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” kitobida ta’kidlaganidek: “...biz o‘z tariximizni xolisona va haqqoniy baholab, ma’naviy merosimizni boyitish va rivojlantirishga o‘z hissamizni qo‘shishimiz, shu asosda bugungi jahon ilmu fani va madaniyatining yuksak cho‘qqilarini egallashdek buyuk vazifaga har tomonlama munosib va qodir bo‘lmog‘imiz darkor 7 ”. Qashqadaryo viloyatida jami 894 ta madaniy obidalar ro‘yxatga olingan bo‘lib, shundan 216 tasi respublika, 678 tasi esa mahalliy ahamiyatga molik yodgorliklar hisoblanadi. Vohadagi 400 dan ziyod arxeologik yodgorliklardan 100 tasi antik davrga, 120 dan ziyodi qadimgi va o‘rta asrlarga oiddir. Qarshi shahri atrofidagi 123 yodgorlik miloddan oldingi va milodning boshlariga taaluqlidir. 1999 yil 27-30 noyabrda YUNESKO qaroriga asosan, Shahrisabzning tarixiy markazi jahon merosi ro‘yxatiga kiritildi. 2000 yil 15 dekabrda shu tashkilot qaroriga ko‘ra, Shahrisabz shahri Butunjahon yodgorlik shaharlari ro‘yxatidan joy oldi. 2000 yilda Shahrisabzning, 2006 yilda esa Qarshi shahrining 2700 yilligi keng jamoatchilik tomonidan xalqaro miqyosda nishonlandi. Qarshi, Shahrisabz, Kitob, Muborak tumanlaridagi bir necha yodgorliklar YUNESKOning “Umuminsoniy qadriyatlar” ro‘yxatidan o‘rin oldi. Buyuk allomalarimizning ibratli hayoti va boy merosini har tomonlama chuqur o‘rganish hamda keng ko‘lamda targ‘ib qilish maqsadida Qashqadaryo viloyati hokimi, O‘zbekiston Oliy Majlisi Senatining a’zosi N.Zayniyevning tashabbusi bilan 2007 yil 3 martda “Nasafiy va Keshiylar merosini o‘rganish ilmiy markazi”ning tashkil etish to‘g‘risida”gi qarori qabul qilingan edi. Qarorga ko‘ra mazkur ilmiy markaz universitetimiz qoshida tashkil etilib, unga taniqli manbashunos olim tarix fanlari doktori, professor U.Uvatov rahbar etib 7 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. - T., “Ma’naviyat”, 2008. B.52. 9

tayinlandi. Shuningdek, markaz ishchi guruhiga yetakchi tarixchi, qadimshunos, elshunos, manbashunos, adabiyotshunos olimlar, taniqli adiblar va din ulamolari ham jalb etildi. Qashqadaryo vohasining Nasaf (Qarshi), Kesh (Shahrisabz) viloyatlarida hamda jahonning boshqa mintaqalarida yashab o‘tgan buyuk ajdodlarimiz merosini nashrga tayyorlab xalqimizga yetkazish, voha tarixi, arxeologiyasi, etnografiyasi, me’moriy yodgorliklari, ziyoratgohlari va muqaddas qadamjolarini o‘rganish bo‘yicha keng ko‘lamli ilmiy izlanishlar olib borish va jamoatchilikni xabardor qilish ilmiy markazning eng asosiy vazifasi hisoblanadi. O‘tgan davrda mazkur ilmiy markaz xodimlari vohamizda yashab o‘tgan allomalar merosini o‘rganish va targ‘ib qilish, voha aholisi etnik tarixi va sodir bo‘lgan etnomadaniy jarayonlar, vohamiz muqaddas ziyoratgohlarini o‘rganish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlarini e’lon qilishdi. Professor U.Uvatov 2007 yil bahorida Angliyaga qilgan ilmiy safarida Britaniya muzeyi kutubxonasida 100 dan ziyod nasaf va keshlik allomalarning bizga noma’lum asarlarini izlab topishga muvaffaq bo‘ldi. Olim 2008 yilda Saudiya Arabistonida ham bo‘lib, nasafiylar va keshiylar ilmiy merosini tadqiq etish bilan jiddiy shug‘ullandi. Olim shayx Abdusalom Muborak Furiyning arab tilidagi “Siyrat al-Imom al-Buxoriy” kitobini “Imom al-Buxoriy” nomi bilan o‘zbek tiliga tarjima qilib, nashr ettirdi. Shuningdek olimning “Hadis ilmining sultoni” nomli risolasi ham chop etildi. Markaz tashabbusi bilan 2008 yil iyunda “Nasaflik allomalarning jahon madaniyatida tutgan o‘rni”, 2010 yil may oyida “ Nasaf va Kesh tarixi manbalarda” mavzusida Respublika ilmiy-nazariy konferensiyasi o‘tkazildi va to‘plam nashr etildi. Toshkent Islom Universiteti axborotnomasida professor U.Uvatov bosh muharrirlik qilayotgan “Imom al-Buxoriy saboqlari” jurnali sahifalarida ham Qashqadaryo vohasi tarixiga oid ilmiy maqolalar bosilib chiqmoqda. 10

Ilmiy markaz tomonidan vohamiz ziyoratgohlari va arxeologik yodgorliklari, muqaddas qadamjolarining mukammal ruyxati tuzilib, bosqichma-bosqich tadqiq etish ishlari boshlab yuborilgan. Shuningdek, markaz xodimlari Xalqaro, Respublika va mintaqaviy ilmiy anjumanlarda faol qatnashmoqdalar. O‘quv yurtlari, korxona, muassasalar va mahallalarda ma’rifiy tadbirlar o‘tkazilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Barkamol avlod yili” davlat dasturi to‘g‘risida”gi qarorida ta’kidlanganidek; ilm-fanni yanada rivojlantirish, iqtidorli va qobiliyatli yoshlarni ilmiy faoliyatga keng jalb etish, ularning o‘z ijodiy va intellektual salohiyatini ruyobga chiqarish uchun sharoit yaratishga doir kompleks zarur chora tadbirlarni ishlab chiqish” belgilab berildi. Ma’lumki tarixda miloddan avvalgi II ming yillik oxiri va I ming yillik boshlari O‘rta Osiyoda qabila va xalqlarning keng ko‘lamli ko‘chishi, ilk temir davrining boshlanish davri bo‘lgani bilan e’tiborlidir. Bu davrda O‘rta Osiyoning asosiy tarixiy-madaniy hududlari - Baqtriya, Marg‘iyona, So‘g‘d, Xorazm shakllangan. Bu davrda ushbu mintaqada dastlabki shaharlar - dehqonchilik vohalarining markazlari paydo bo‘ladi, ilk davlatlar tashkil topadi. Shu davrdan boshlab O‘rta Osiyoda shahar madaniyati uzluksiz, jadal sur’atlar bilan rivojlanib boradi. Sirdaryo va Amudaryo oralig‘ida, Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida qadimgi so‘g‘d elati va o‘troq dehqonchilik madaniyati shakllanadi. Qashqadaryoda miloddan avvalgi birinchi asrning boshidan ikkita asosiy voha - Qarshi va Shahrisabz vohalari shakllanadi. Aleksandr Makedonskiy bilan birga yurtimizga kelgan yunon tarixchilari milodning IV asri oxirida Qashqadaryo vodiysidagi ikkita tarixiy-madaniy viloyat - Nautaka va Nikshapani eslab o‘tishadi. Qarshi vohasining qadimiy poytaxti - Yerqo‘rg‘on shahristoni hozirgi Qarshi shahri Shayxali mahallasidan 2 km. shimolda joylashgan tuproq qal’a bo‘lgan. Yerqo‘rg‘on 50-60-yillarda dastavval S.Kabanov va M.Masson tomonidan o‘rganilgan. XX asrning 70-90-yillarida esa O‘zbekiston Fanlar 11

akademiyasi Arxeologiya institutining ekspeditsiyasi va R.Sulaymonov tomonidan bu yerda ilmiy arxeologik tadqiqotlar olib borilgan. Yerqo‘rg‘on hududi turli hajmdagi tepaliklar bilan qoplangan bo‘lib, ular sobiq shahar vayronalaridir. Eng yirik tepalik hukmdor saroyi ekani aniqlangan. Shuningdek, qazuv ishlari davomida shahar butxonasi, maqbara, zardushtiylik dahmasi, hunarmandlar mahallalari topilgan. Yerqo‘rg‘ondagi shahar taxminan VI asrning ikkinchi yarmida Turk xoqonligi va Sosoniylarning birlashgan kuchlari tomonidan eftalitlar davlatini yakson qilish paytida vayron qilingan. Miloddan avvalgi birinchi ming yillikning o‘rtalarida shahar kengayib boradi. U 35 gektarlik maydonni egallaydi. Taxminan miloddan avvalgi VI asrda qurilgan yangi mudofaa devorining balandligi 8 metr, poydevori 3 metr kenglikda bo‘lgan. U shaharni sak chavandozlaridan himoya kilgan. Vaqt o‘tishi bilan u bir necha marta ta’mirlangan va kengaytirilgan, IV asrning o‘rtalariga kelib, uning qalinligi 20 metrga yetgan. Miloddan avvalgi III-II asrlarda Yerqo‘rg‘on o‘rnidagi shahar rivojlanib borgan, buni arxeologik topilmalar tasdiqlaydi. Jumladan, sopol buyumlarning shakli o‘zgara boshlagan. Bular nafis jomlar, ovqat solinadigan idishlar, laganlardir. Ayni paytda bu davrda vohada qoraplastika san’ati vujudga kela boshlaydi. Bu davrdagi noyob terrakota rasmlar va bezaklar ellincha usulda yasalgan. Qazilmalar mobaynida momaqaldiroq xudosi Zevs tasviri tushirilgan etrusk topilgan davr ham miloddan avvalgi V-IV asrlarga oiddir. Soqolli yalang‘och mavjudot yarim burilgan holda chap qo‘lida Zevsning hamrohi - burgut qo‘ngan asoni ushlab turgan tarzda tasvirlangan. Miloddan avvalgi II asrning birinchi yarmida Qarshi vohasi Sharqiy Orolbo‘yi hududidan chiqqan saklar sulolasi hukmronligi ostida qolgan. O‘sha davrda Yerqo‘rg‘ondan 15 kilometr janubda qal’a shaklidagi yangi shahar - Qal’ai Zahhoki Moron barpo etilgan. U yagona arxitektura inshooti sifatida qurilgan. Uning markazida tomonlari yuzga yuz metr bo‘lgan, 15 metrgacha balandlikdagi ulkan minora joylashgan. Ushbu inshootni uch qator devor qurshab olgan. 12

Qal’ai Zahhoki Moron va uning o‘n metr qalinlikdagi devorlari Yerqo‘rg‘on kabi bir necha marotaba qayta qurilgan. Devor tarkibini o‘rganish ularning eng dastlabkilari miloddan avvalgi II-I asrlarga mansubligini ko‘rsatdi. Milodning IV-V asrlarida shahristonni qayta tiklash paytida devor ichidagi yo‘laklar barpo etilgan. Milodning VIII asriga kelib shaharning asosiy qismida hech kim yashamay qo‘ygan, markaziy minoraning tepasida kichik qo‘rg‘on bunyod etilgan. Miloddan avvalgi dastlabki asrlarda Yerqo‘rg‘on o‘rnidagi shahar kengaytirilgan hamda 150 gektarlik maydon tashqi devor bilan o‘ralgan. Yerqo‘rg‘onning tashqi devori ichki yo‘lkalari bor mustahkam mudofaa inshooti bo‘lib, uning hududida har 60 metrdan so‘ng minoralar o‘rnatilgan. Miloddan avvalgi II-I asrlarda Yerqo‘rg‘onning ichki shahrida VIII-VII asrlarga mansub eng qadimgi devor xarobalari o‘rnida kulollar mavzesi barpo etilgan, tashqi shaharda esa - Samarqand tomonga olib boruvchi qadimgi yo‘l yoqasida - temirchilar mavzesi bo‘lib, ular VI asrda shahar vayron etilishiga qadar mavjud bo‘lgan 8 . Yerqo‘rg‘onning bu davrga oid sopol idishlari ko‘pincha qo‘ng‘iroqsimon oyoqli nafis jomlar sifatida ishlangan. Idishlar bilan bir qatorda kulolchilik ustaxonalarida turli ma’budalar, harbiylar, otliqlar, shuningdek, ot, qo‘y, echki, kamdan-kam holatda esa yovvoyi yirtqich hayvonlar haykalchalari yasalgan. Qazilgan madaniy qatlamlarni o‘rganish davomida Yerqo‘rg‘onda faol bunyodkorlik ishlari milodning III asrigacha davom etgan. Yerqo‘rg‘on-Naxshabning yangi rivojlanish davri milodning III-IV asriga to‘g‘ri keladi. Bu davrda yirik bunyodkorlik ishlari amalga oshirilgan, shahar ibodatxonasining muhtasham binosi, hukmdor saroyi, maqbara binolari barpo etilgan, tashqi va ichki mudofaa devorlari tubdan ta’mirlangan, kulollar va temirchilar mavzelari kengaytirilgan. Xioniylar va eftalitlar davri - IV-VI asrlarda Yerqo‘rg‘on Markaziy Osiyoning eng yirik va gullab-yashnagan shaharlaridan biri bo‘lgan. Poytaxt 8 Исамиддинов М.Х., Раимкулов А.А. Квартал керамистов на Еркургане VI - VII вв.н.э. С. 1991. с.20 13

shahar atrofida keng ko‘lamli qurilmalar qaror topgan. Shahar infratuzilmasi alohida tarmoqlarga birlashgan murakkab tusga ega bo‘lgan. Ko‘chalar ibodatxonaga, saroy va maqbaraga olib borgan. III-IV asrlarda Yerqo‘rg‘on ikki qavat baland devor bilan o‘ralgan bo‘lib, diniy marosimlar o‘tadigan monumental binolarni o‘z ichiga olgan. Ular shahar jamoatchiligi hayotida hududiy belgilar sifatida xizmat qilgan, vazifasiga ko‘ra ma’muriy, diniy marosimlar o‘tadigan joy va mudofaa markazi rolini o‘tagan. Yerqo‘rg‘onning kulollar va temirchilar mavzelarining so‘nggi ustki qatlamiga ko‘ra, milodning V asrida shaharda yong‘in va halokat sodir bo‘lgan, keyinchalik hayot yana o‘z iziga tushgan. Milodning VI asrida shahar butkul vayron bo‘lgan, bu hol Turk xoqonligi va Eron Sosoniylarining birlashgan harbiy koalitsiyasi hujumi ostida Eftalitlar davlatining yemirilishi bilan bog‘lik bo‘lsa kerak. Shundan so‘ng milodning VI asri oxiri va VII asrning boshida shahriston ustida, bir paytlar yirik kulollar mavzesi bo‘lgan joyda kichik kulollar ko‘rg‘oni tiklangan. Shaharning huvillagan ibodatxonasidagi bir paytlar ilohiy ma’buda o‘rnatilgan joyda to‘g‘ri burchakli otashkada o‘rnatilgan. Ibodatxonaning ushbu so‘nggi davri VII asrning o‘rtalariga mansub Kesh tangasida ham o‘z aksini topgan. Yozma manbalarda ma’lumki, Qarshi shahri XIV - asrda Chig‘atoy ulusidan bo‘lgan Kebekxon saroyi atrofida vujudga kelgan. Shaxar mudofaa devori bilan hali yosh Amir Temur endigina tarix sahnasiga tushayotgan paytlarda o‘rab olingan edi. Keyinchalik Qarshi – Shayboniylar, Ashtarxoniylar va Buxoro amirlari davrida vohaning yirik savdo, hunarmandchilik markazi sifatida faoliyat yurgizib keldi. Ma’lumki, voxaning qadimda poytaxt shahri hozirgi Qarshi shahridan 5 km janubda joylashgan bo‘lib, qadimda Naxshab (arabcha Nasaf) deb atalgan va bu shahar XIII asrda Chingizxon tomonidan kuydirilib yo‘q qilingan. Lekin uning nabirasi Kebekxon Nasafga yaqin yerda Qarshi shahriga asos soldi. 14

Nasaf shahri o‘rta asrlarda gullagan va rivojlangan shahar edi. Yozma manbalarda bu shahar VII - VIII asrlardagi suronli yillar davrida mudofaa devorlari bilan mustahkamlangan shahar sifatida tilga olinadi. Shahar hududida olib borilgan qazishma ishlari yozma manbalardagi ma’lumotlarning to‘g‘riligini tasdiqladi. Nasaf shahri milodning IV - V asrlarida Qashqadaryo suvining butun vohaga tarqaladigan yerida mustahkamlangan qa’la sifatida paydo bo‘lib, VII-VIII asrlarda vohaning poytaxtiga aylangan. Qarshi vohasida VI-VII asrlargacha shaharlar bo‘lganmi, yoki yo‘qmi, yozma manbalar bular to‘g‘risida bizga biron - bir ma’lumot bermaydi. Lekin, XIX asrdayoq vohada bo‘lgan olimlar Buxoroga boradigan yulning 8 - 9 km da qadimgi yirik shaharning xarobalari borligini yozib qoldirishgan. Bu shaharning tarixi yaqin kunlargacha ma’lum emas edi. Mahalliy aholining xotirasida bu shahar to‘g‘risida aniq bo‘lmagan afsonalardan tashqari hech narsa saqlanmagan va bu shahar xarobalari Yerqo‘rg‘on deb atalgan. O‘zining yirik hududi buyuk qadimgi Baqtriyadagi Balx va Mesopotamiyadagi Suza shaharlari bilan bemalol bellasha oladigan bu shahar xarobalari A. I. Terenojkin, S. K. Kabanov, M. YE. Masson kabi arxeolog olimlar tomondan o‘rganildi. Lekin, bu arxeologlarda katta qazishma ishlari olib borish imkoniyati bo‘lmaganligi sababli shaharning yoshi va uning rivojlanish jarayoni masalalari noaniqligicha qoldi. Shunga qaramay bu shahar xarobasining o‘ziyoq, uning Qarshi vohasida eng qadimgi poytaxt shahri ekanligidan darak berar edi. 1970 yillarning o‘rtalaridan O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining Arxeologiya Institutida Yerqo‘rg‘on xarobalarini o‘rganish uchun maxsus ekspeditsiya tashkil etildi va bu yerda muntazam ravishda qazishma ishlari boshlab yuborildi. Yerqo‘rg‘on xarobalarining fan oldidagi xizmati shundaki, u VI asrda tashlab ketilgandan buyon XX asrgacha buzilmay saqlanib kelgan. Shuni aytish kerakki, Yerqo‘rg‘on eramizning VI asrigacha Janubiy So‘g‘dnnng poytaxt shahri edi. So‘g‘diyona - janubda Baqtriya va shimolda skiflar yashashgan xududlar o‘rtasida joylashgan “Markaziy Osiyoning yuragi" 15

deyishadi. Qadimgi So‘g‘diyona mamlakati tarkibiga asosan Zarafshon va Qashqadaryo vohalari kirgan va bu yerda yashagan xalqlar arablar kelib bu yerda islom dini tarqalgunga qadar o‘zlarinn so‘g‘dlar deb aytishgan. So‘g‘diylar (o‘zbeklar va tojiklarning qadimgi avlodlari) o‘ziga xos qadimgi sivilizatsiya tuzgan, o‘zining erki, mustaqilligi uchun kurashgan xalq hisoblanadi. So‘g‘d va so‘g‘diylar to‘g‘risidagi dastlabki ma’lumotlar otashparastlarning muqaddas kitobi avestoda va yirik imperiya tuzgan Eron shohi Doroning qoyatoshlarda qoldirgan yozuvlarida uchraydi. Aleksandr Makedonskiy xarbiy yurishlari ishtirokchilarining guvohlik berishlaricha, Yaqin Sharq, shimoliy Afrika va Eronni bosib olgan Aleksandr qo‘shinlari So‘g‘diyona hududida birinchi marotaba Spitamen boshchiligidagi mahalliy aholining qattiq qarshiligiga duch kelishgan. Shunga qaramasdan kuchlar teng emas edi va xuddi shunday paytda amalga oshirilgan xiyonat o‘rtadagi jang taqdirining hal bo‘lishida asosiy rol o‘ynadi. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda, janglardan va kurashlardan charchagan Spitamenning xotini o‘zi, hamda bolalarini saqlab qolish maqsadida erining boshini olib, uni Aleksandrga jo‘natgan. Boshqa bir ma’lumotlar buyicha esa, Spitamenni uning sobiq ittifoqchilari - skiflar tutib berishgan. Aleksandr buyuk daho sifatida qat’iylik va mardlikni baholay bilgan. Shuning uchun bo‘lsa kerak, ko‘p o‘tmay Spitamenning qizi Apamani mashhur sarkarda Selavk o‘ziga xotinlikka olgan. Aleksandr o‘limidan keyin Selavk Sug‘diyonadan to Messopotamiyagacha bo‘lgan xududlarni egallagan selavkiylar davlatini tashkil etgan va o‘z mamlakatidagi eng yirik shaharlardan birining nomini xotini Apama nomi bilan atagan. Bundan tashqari Aleksandrning o‘zi ham so‘g‘diylar bilan uzoq va og‘ir janglardan faqat diplomatik chekinish yo‘li bilan Roksanaga (Ruxshona) uylanib, uning otasi Oksiart (Vaxshunvar) yordamida mamlakatda tinchlikni o‘rnatishga muvaffaq bo‘lgan. Aleksandr tarixchilaridan birining xabar berishicha yosh Iskandar saroyida uyushtirilgan bayram tantanalar davrida 16

go‘zal Ruxshonani sevib qoladi. Aleksandr bir guruh so‘g‘diylarni o‘limga mahkum qilganida uni xayron qoldirgan bir holat sodir bo‘lgan. Tarixchining yozishicha jallod kundasiga borayotgan so‘g‘diylar ruhlangan holda qo‘shiq aytib borishadi. Bundan nihoyatda hayratlangan Aleksandr tarjimondan asirlarning qo‘shiq aytishini sababi nimada deb so‘raganda, ular o‘lim tufayli asirga tushib sharmanda bo‘lishlikdan qutulishganlariga xursand bo‘lishayotganliklarini tushuntiradi. Bunday oliyjanoblikdan ruhlangan Aleksandr asirlarni ozod qilibgina qolmasdan, ularni o‘zining eng yaqin odamlariga aylantiradi. Keyinroq, milodning I ming yilligi birinchi yarmi va o‘rtalarida so‘g‘diylar tarix sahnasida yirik savdogarlar sifatida namoyon bo‘lishadi. Ular qit’alararo ipak savdosini o‘z qo‘llariga olishadi. So‘g‘dlarning savdo yo‘lidagi turar joy makonlari sharqda Koreyadan g‘arbda Konstantinopolgacha bo‘lgan hududlarni egallaydi. Hatto Vetnamda tug‘ilgan so‘g‘diylar bo‘lgan. Qora dengizning shimolida joylashgan o‘rta asrlarga mansub Sudak shahrining nomi So‘g‘d etnonimi bilan bog‘liq va So‘g‘dak shaklida saqlangan. Buyuk Ipak yo‘lidagi Xitoyda ham bir qator so‘g‘d shaharlari bo‘lganligi yozma manbalardan ma’lum. Ularning biridan arxeologlar birinchi asrlarga oid vafot etgan pochtalion suyaklarini topishgan. Uning yonidagi sumkasidan so‘g‘diylarning Samarqanddagi qarindoshlariga yozgan xatlari topilgan. Ularning ichida yosh so‘g‘dlik juvonning o‘z onasiga yozgan xati diqqatni tortadi va bu so‘g‘dlik ayollarning madaniyati naqadar yuqori bo‘lganligidan dalolat beradi. Bu nodir topilmalar Xitoyning Dunxuan (aslida bu so‘g‘d shahri bo‘lib Druan deb atalgan) shahridan ekanligi ma’lum. So‘g‘dlar budda dinining Hindistondan Xitoyga va undan Koreya va Yaponiyaga tarqalishi jarayonida ham muhim rol o‘ynaganliklari ma’lum. Qadimgi so‘g‘dlar, baqtriyaliklar, xorazmliklar sharqiy Eron tillari guruhiga mansub bo‘lib, fors – tojik tilidan katta farq qilgan. O‘rta Osiyoga fors – tojik tillari VIII - IX asrlardan boshlab arablarning siquvi ostida ko‘plab forslarning Xurosonga ko‘chishi jarayonidan boshlab tarqalgan. 17

Fanda O‘rta Osiyoning ko‘chmanchi - chorvador qabilalari, saklar va Qora dengizining shimoliy xududlarida tarqalgan skiflar sharqiy eron tillarining turli lahjalarida so‘zlashishgani ma’lum. O‘rta asrlardan boshlab bu xududlarda turkiy tillarning tarqalishi oqibatida sharqiy eron tillari "o‘lik tillar” qatoridan o‘rin oladi. Hozirgi paytda bu tillarga mansub xalqlar juda ham kam qolgan bo‘lib, ular qisman Pomir tog‘laridagi bir qancha qishloqlarda, Afg‘onistondagi pushtunlarda va shimoliy Kavkazdagi osetinlarda qolgan. XX asrning o‘rtalarigacha qadimgi so‘g‘dlarning san’atini o‘ziga xos tomonlari va uning moddiy - madaniyati tarixi hususiyatlari to‘g‘risida ma’lumotlar fanda juda kam edi. So‘g‘dning qadimgi madaniyatini ananalarini yo‘qolishiga sabab mamlakatning arablar tomonidan bosib olinishi va uning xalqini islomlashtirilishi sabab bo‘ldi. Islom qadimgi dinlar o‘rnini egalladi. Mamlakat esa, Movaraunnahr deb atala boshlandi va VIII - IX asrlardan boshlab so‘g‘d tili o‘rnini fors - tojik tili egalladi. Bu jarayonda qadimgi madaniy qadriyatlar – tasviriy san’at, ko‘p xudolilik mafkurasi endilikda gunoh hisoblangan. Lekin Sug‘diyona nomi xalq xotirasida ko‘p vaqt saqlanib qolgan. X asr geografi Ibn Xavqalning yozishicha, "So‘g‘d - olloh, yaratgan eng hosildor yurt bo‘lib, unda eng yaxshi daraxtlar va mevalarni, barcha qishloq va shaharlarda bog‘lar, hovuzlar va oqar suvlarni uchratish mumkin". Lekin bu davrda So‘g‘d deganda faqat Samarqand vohasi tushunilar edi. Qadimgi So‘g‘d madaniyatining yodgorliklari yaqin vaqtlargacha o‘rganilmay kelindi. Buning sababi So‘g‘dning eng yirik shaharlari Samarqand va Buxoro ming yillar davomida o‘zining o‘rnini o‘zgartirmasdan rivojlanadi va bu shaharlarning o‘rta asrlardagi muntazam rivojlanishi jarayoni ko‘plab antik davrga oid ostki qatlamlarning keyingi davrlar arxitektura qoldiqlari va madaniy qatlamlar tagida qolib yo‘q bo‘lib ketishiga olib keldi. O‘zining qimmati jihatidan Italiyaning Gerkulanum va Pompey shaharlaridan topilgan tasviriy san’at asarlaridan qolishmaydigan So‘g‘dning VI - VIII asrlarga oid devoriy suratlarni uning biroz chetroqdagi shaharlari Panjikent va Varaxsha shaharlari xarobalaridan topildi. So‘g‘dning o‘rta asrlarga 18

kelib keskin rivojlanishining asosiy sabablaridan biri, qadimgi So‘g‘d madaniyati rivoji nihoyatda yuksak bo‘lganligidadir. Keyingi yillarda So‘g‘dning qadimiy yirik poytaxtlarida olib borilgan arxeologiya ishlari natijasida So‘g‘d madaniyatining yerlari biroz ochilganday bo‘ldi. Bunday muvaffaqiyatlardan biri VII - VIII asrlarga oid Samarqand hukmdorlaridan biri Varxuman saroyi devorlariga chizilgan suratlarning topilishidir. Lekin asosan qadimgi So‘g‘d madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlari Yerqo‘rg‘on xarobalarini o‘rganish jarayonida aniqlandi. Aleksandr Makedonskiy tarixchilari Qashqadaryo vodiysida ikkita viloyatni - Ksenippa va Nautakani tilga olinadi. Ularning biri Qarshi voxasiga to‘g‘ri kelsa, ikkinchisi Keshga to‘g‘ri keladi. Lekin olimlar o‘rtasida bu shaharlarnnng qaysi biri Nautaka va qaysi biri Ksenippa ekanligi ustida yaqin 100 yildan buyon bahs ketmokda. Qarshi vohasining yoki qadimgi Naxshabning eng qadimgi shahri Yerqo‘rg‘on xarobalari o‘rnida bo‘lgan. Bu shahar,ikki qator maxobatli mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan. Kup yillik qazishma ishlari natijasida shu narsa aniq bo‘ldiki, shahar mudofaa devorining ichkaridagisi miloddan avvalgi VI - asrlarda qurilgan, yoki bu shaharning paydo bo‘lganiga 2700 yildan kam bo‘lmagan. Aleksandr Makedonskiy davridan so‘ng shahar ikkinchi mudofaa devori bilan o‘rab olinadi va uning maydoni 150 ga atrofida bo‘lgan. Ko‘p yillik qazishma ishlari natijasida shahar va voha hokimining saroyi, shahar ibodatxonasi, daxma, kulollar, hamda temirchilar mahallalari, maqbara (mavzoley) kabi ko‘plab inshootlar ochildi. Yuqorida eslatilgan binolarning ko‘plari shahar xarobalarining faqat yuqori qatlamlarida ochilgan. Lekin alohida shurflar yordamida aniqlangan qo‘yi qatlamlarning xarakteri shuni ko‘rsatadiki, yuqori qatlamlarda aniqlangan shahar strukturasining shakllanishi uning eng dastlabki etaplaridayoq vujudga kelgan. Shaharning qadimiy aholisining madaniy aloqalari kishi diqqatini o‘ziga jalb qiladi. Undagi memoriy inshootlari, san’at asarlarining nusxalari va shularga o‘xshash asori - atiqalar g‘oyat ulkan tarixiy mintaqalarda tarqalgan. 19

Qazishmalarda g‘arbda etruslar va greklardan boshlab, sharqda Hindiston va Sibirgacha bo‘lgan hududlardagi qadimgi madaniyatlar bilan aloqada bo‘lganliklaridan dalolat beruvchi ko‘plab faktlar qo‘lga kiritildi. Qadimgi so‘g‘dlarning keng savdo va diplomatik aloqalarini olib borganliklari to‘g‘risidagi yozma manbalaridagi ma’lumotlarni Yerqo‘rg‘ondan topilgan arxeologik ashyolar bilan ham tasdiqladilar. Qadimgi shahar hududida topilgan eng qadimgi arxitektura yodgorligi daxma bo‘lib, u ikki zinali piramida ko‘rinishiga o‘xshab ketuvchi burj sifatida ko‘tarilib, gardishi kungra bilan bezalgan. Umuman daxma qadimgi Sharq, arxitektura ananalariga to‘liq, amal qilgan holda bunyod etilgan. Shaharning eng yirik ibodatxonasi esa ikki ustunli qilib qurilgan asosiy sajdagoh, to‘rt ustunli peshayvon va hovlidan iborat bo‘lgan. Ibodatxona tarxining kelib chiqishini ildizlari megaron tipidagi qadimgi yunon ibodatxonalariga borib taqaladi. Yerqo‘rg‘on hukmdorlarining maqbarasi III asrlarda zinapoyasimon piramida shaklida, o‘n metr balandlikda ko‘tarilgan inshootdir. U o‘zining memoriy tarixi jihatidan Afg‘onistondagi kushonlar davriga oid Surx Kotal ibodatxonasini eslatadi. Bu yerdan topilgan amaliy san’at asarlari Naxshab aholisining boshqa xalqlar bilan ham keng aloqalar olib borganligidan darak beradi. Ayniqsa bu shahardan topilgan muhrlar - gemmalarda saqlangan tasvirlar shular jumlasiga kirib, ularning biri qadimgi etrussklar tomonidan V asrlarda yasalgan va unda Zevsning tik holda burgut ushlab turgan holati tasvirlangan. Ikkinchi gemmada kushon podshosining filda ketayotganligi tasvirlangan (Kushon imperiyasi Surxondaryo vodiysidan to Janubiy Hindiston va Qashqargacha bo‘lgan xududlarni egallagan). Turli dinlardagi ma’budalarning sopoldan yasalgan ko‘plab haykalchalari, afsonaviy qahramonlar, mashhur kishilarning tasvirlari, ayniqsa ularda tasvirlangan liboslar modalarining o‘zgarishi, tasvirlardagi sochning holati va boshqa belgilarni hammasi qadimgi so‘g‘dlarning grek, skif, fors va 20

Hindiston kabi mamlakatlarning xalqlari bilan keng aloqalar olib borilganliklari to‘g‘risida darak beradi. Yerqo‘rg‘ondagi qazishma ishlari Qarshi shahri va Qashqadaryo viloyati hokimlarining har tomonlama yordami tufayli qayta olib borildi. Qazishma ishlarini o‘tkazishdan asosiy maqsadlardan biri, Yerqo‘rg‘on o‘rnida vujudga kelgan shaharning yoshini aniqlashdan iborat bo‘ldi. Qashqadaryo ekspeditsiyasi qazishmalarining birinchi yillaridayoq Yerqo‘rg‘on o‘rnidagi shaharning ichki mudofaa devori ichidan to‘g‘ri burchakli g‘ishtda ko‘tarilgan va miloddan avvalgi VI asrlarga oid mudofaa devori topilgan edi. Shu devor atrofidagi madaniy qatlamlardan miloddan avvalgi ming yillikning o‘rtalariga oid sopol idishlarning parchalari topildi. Lekin shaharning bir necha joyida olib borilgan qazishma ishlari shuni ko‘rsatgan ediki, ushbu mudofaa devori qurilguniga qadar bu yerda ilk temir davriga oid dehqonlarning turar - joy makonlari mavjud bo‘lganligi ma’lum bo‘ldi. O‘rta Osiyoning deyarli barcha vohalarida tarqalgan bu kabi sopol buyumlar kulolchilik charxisiz qo‘lda tayyorlanar va uni oftobda qo‘ritib, xumdonda pishirishdan avval idishning tashqi yuzasiga jigarrang buyoqlarda uchburchak, rombasimon yoki geometrik naqshlar bilan bezatilgan. Bunday idishlar Kesh va Naxshab vohalari bilan birga Samarqand hududida ham ko‘plab topilgan. Shu paytgacha Yerqo‘rg‘on o‘rnidagi shahar miloddan avvalgi VIII - VII asrlarga oid qishloq o‘rnida, miloddan avvalgi VI asrda shahar paydo bo‘lgan degan tasavvur mavjud edi. Ammo 1999 yili bahor oylarida Yerqo‘rg‘onda olib borilgan ishlar natijasida bu shaharning eng qadimgi biz bilmagan devori qoldiqlari topildi. Ushbu topilgan devor shaharning birinchi muhofaza inshooti bo‘lib chiqdi hamda Yerqo‘rg‘onning shahar sifatidagi yoshi 2700 yil ekanligi fanda ilmiy isbotlandi. Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, Qarshi shahri Kepekxon tomonidan qurilganligiga qaramasdan uning qadimgi tarixi uzoq asrlar qa’riga borib taqaladi. Yerqo‘rg‘on, Nasaf, Qarshi shaharlari vohaning markazida bir - biriga yonma - yon holda, va eng muhimi dastlabki rivojlanish jarayonida 21

biridan keyin ikkinchisi paydo bo‘lgan. Bu shaharlar turli davrlarda turli nomlar bilan atalishiga qaramasdan vohaning asosiy poytaxt sifatida shahar rivojining uch bosqichini tashkil etadilar. Tarixda bunday o‘rni o‘zgarib turuvchi shaharlar to‘g‘risida ko‘plab misol keltirish mumkin. Toshkent shahri bundan ikki ming yil avval vokzal yaqinidagi Mingo‘rik istehkomi atrofida vujudga kelgan bo‘lishiga qaramasdan arab istilosidan keyin hozirgi Yunusobod atrofidagi Oqtepa, keyinrok Chorsu atrofida paydo bo‘lgan Binket shahri o‘rniga o‘tib, ularning har biri o‘z davrida vohaning siyosiy va iqtisodiy markazi vazifasini o‘taganlar. Qadimiy dunyo va o‘rta asrlarda shu kabi katta va kichik shaharlarning vaqti-vaqti bilan o‘z joylarini o‘zgartirib turganliklarini kuzatish mumkin. 1.2 -§ . Qarshi vohasi tarixi manbalari Qashqadaryo vohasi dunyo madaniyati taraqqiyotining oltin belbog‘i bo‘lmish Buyuk Ipak yo‘lining eng muhim nuqtalaridan birida joylashganini hammamiz yaxshi bilamiz. Bu serfayz zamin o‘zining beqiyos moddiy va ma’naviy ne’matlari bilan mashhurdir. Qadimiy Nasaf va Shahrisabz, Kitob va Yakkabog‘ Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati taraqqiyotida alohida o‘rin tutadi 9 . Ҳозирги Ўзбекистон Республикаси жанубий сарҳадларидаги Қашқадарё вилоятининг қуйи қисмида Қизилқум кенгликлари билан туташиб кетадиган Нахшаб ( Қарши ) воҳасининг бепоён кенгликлари ястаниб ётади . Милоддан аввалги IX-VIII асрларда Кешкурд (Қашқадарё) нинг ўрта оқимида вужудга келган манзилгоҳ ривожланиб, шаҳар мақомини олади ва дастлаб Нахшаб, Насаф, сўнгра эса Қарши каби номлар билан аталган. O‘rta asrlarda Naxshab - «Nodirlar shahri» deb atalib, alohida viloyatning eng asosiy bosh shahri - poytaxti hisoblangan 10 . Sug‘d davlati, Yunon-Baqtriya saltanati tarkibiga kirgan bu viloyat o‘tmishi mamlakatimizning ulkan tarixida 9 Islom Karimov Bunyodkorlik yo‘lidan. 4-tom T.: “O‘zbekiston”, 1996. B. 132. 10 Boyqobilov B. Nodirlar shahri. //“O‘zbekiston ovozi” 2004 yil 22 iyun. 22

sodir bo‘lgan dolg‘ali voqealar tizimida o‘ziga xos salohiyatli o‘ringa egadir. Bu azim shaharning tarjimai holi ona yurtimiz o‘tmishida kechgan voqealar bilan mushtarak bog‘liqdir. Naxshab tarixi haqida qo‘lyozma manbalarda, xitoy muarrixlari asarlarida, qadimshunos, elatshunoslar tadqiqotlarida qimmatli ma’lumotlar uchraydi. Masalan, 1807-1821 yillarda Xitoyda yashab, bu xalqning ma’naviyatini chuqur o‘rgangan rus tarixnavisi N.I.Bichurin qadimgi Xitoy solnomalariga asoslanib "Qadimgi davrda O‘rta Osiyoda yashagan xalqlar haqida ma’lumotlar" nomli ko‘p jildlik salmoqli asarida Xitoy manbalarida V asrda tilga olingan Nashebo - Naxshab ekanligini, Nashebolo hukmdorining qarorgohi Bolo shahri ekanligini yoritgan. Qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy ta’kidlaganidek - "Dunyo yetti iqlimidagi" beshinchi iqlimda joylashgan Sug‘dning chegarasidagi Naxshab, Nasaf shahri nafaqat Markaziy Osiyoda, balki Sharq dunyosida ham nufuzli o‘rinda turgan 11 . Markaziy Osiyoning marvarid shaharlaridan biri Naxshab qadimgi Turonzaminning miloddan avvalgi davrlarda vujudga kelgan shaharlaridan hisoblanib, unda shakllangan va rivojlangan madaniyat o‘zbek xalqining uzoq asrlik tarixi va ma’naviy merosida o‘ziga xos salmoqli bob sifatida uning ajralmas va mushtarak bir qismini tashkil etadi. Taniqli muarrix P.Ravshanov to‘g‘ri ta’kidlaganidek, Qashqadaryo vohasi tabiatan shunday qulay mintaqada joylashganki, Markaziy Osiyo madaniyatining beshigi bo‘lmish Samarqand yoxud Buxoroni ko‘zlagan karvon u Balxdan yoki Marvdan chiqqanmi, baribir Naxshabni chetlab o‘ta olmagan. Qadimda Turon o‘lkasi janubi, uning asosiy shaharlari bo‘lmish Naxshab va Kesh Sug‘d davlatining poytaxti Samarqand yo‘lidagi o‘ziga xos qalqon shaharlar hisoblangan 12 . Бу fikrni Buxoro shahriga ham to‘la talluqli deyish joizdir. Dushman Buxoroga faqat Naxshabni mag‘lub etgan taqdirdagina o‘ta olgan. Shu boisdan ham o‘tmishda yuz bergan jangu jadallarning aksariyati Qashqadaryo vohasi 11 Abu Rayhon Beruniy. Qonuniy Mas’udiy. TA. V. Tom, 1-q. T., 1973. B.67. 12 Ravshanov P. Naxshab va Kesh tarixi manbalarda. Qarshi: “ Nasaf” 2005. B.35. 23

tuprog‘ida kechgani ayon. Miloddan avvalgi davrda sodir bo‘lgan Eron podshohlari bosqinlari, Makedoniyalik Iskandar tajovuzlari, eftaliylar, kidariylar, turkiylar yurishlari, arablar va mo‘g‘ullar hujumlarining asosiy yo‘nalish ham Naxshab zamini hisoblangan. Qashqadaryo vohasida qadimgi davrda shakllangan kishilik manzillarining tarixiy bosqichi milodning boshlarida o‘z nihoyasiga yetadi, yana bir qismi esa VIII asrgacha yetib boradi. Aksariyat qismi esa XIII asrda xarobaga aylanadi. Ma’lumki, qadimshunoslik ilmi Naxshab zamonidagi bir qism obidalarni aniqlash va o‘rganishda muayyan yutuqlarga erishdi. Tarixshunoslik ilmi ham bu sohada diqqatga sazovor tadqiqotlarni amalga oshirdi. Ko‘plab qo‘lyozmalar ifoda etildi, xorijiy mualliflar asarlaridagi ma’lumotlar jamlanib, qadimgi manzilgohlar tarixini yaratish uchun yetarlicha asoslar shakllandi. Makedoniyalik Iskandarning O‘rta Osiyoga yurishlari Arrian Flaviyning "Iskandarning yurishlari", Kvint Kursiy Rufning "Buyuk Iskandarning tarixi" asarlarida Navtaka vohasidagi voqealar yoritilgan. Muarrix Strobonning ma’lumotlaricha Iskandar o‘zi bosib olgan shaharlarni, jumladan janubiy So‘g‘ddagi hozirgi Yerqo‘rg‘on o‘rnidagi Navtakani ham vayron qilgan. Xitoy manbalarida Naxshab yerlari tekis bo‘lib, sholi va bug‘doy ekiladi, turli mevalar o‘stiriladi, deb bayon etilgan. Shahar atrofidagi hududlarda paxta ham yetishtirilganligi manbalarda yoritiladi. Bu Nasaf zaminida qadimdan dehqonchilik rivojlanganligidan dalolat beradi. Yurtimiz shaharlari madaniyati tarixi o‘rta asrlardanoq tadqiqotchilarni o‘ziga jalb etganligi bejiz emas, albatta. Jumladan, Nasaflik muarrix Abu-l- Haras Asad ibn Hamduvayx al-Varsiniy an-Nasafiyning (X asr) Nasaf va Kesh tarixiga doir «Kitab mufaxarat ahl Nasaf va Kashsh» asari mazkur shaharlar va mashhur shaxslarga bag‘ishlangan edi. Bu asardan o‘z vaqtida arab muarrixlari, xususan Sam’oniy ham samarali foydalangan. Shuningdek, alloma Abul Abbos Ja’far ibn Muhammad al-Mustahfiriy an-Nasafiy (961-1041) «Nasaf va Kesh tarixi» nomli ikki jildli salmoqli kitob yozishga muvaffaq bo‘lgan. Muarrix 24

Sam’oniyning yozishicha bu asarda Nasafda X-XII asrlarda yashagan mashhur olimu shoirlar va din arboblari haqida mufassal ma’lumot berilib, ularni 80 toifaga bo‘lib o‘rgangan. Sam’oniy ushbu kitoblarga asoslanib, 18 nafar ustozlar va 8 nafar shogirdlar haqida hikoya qilgan. Abu Ishoq Ibrohim ibn Muhammad al-Forsiy al Istahriy (850-934) "Kitob moslik-ul mamolik" ("Mamlakatlarga boriladigan yo‘llar") nomli arab tilidagi asarida Nasaf haqida shunday ma’lumotlar yozib qoldirgan: "Qal’a va devori bo‘lgan shahar, u tekis yerga joylashgan bo‘lib, 4 ta darvozasi bor. Kesh tomondan tog‘lar Nasafdan ikki manzillik yo‘ldir." Muallif Nasaf zamini hosildor bog‘, ekinzorlar, buloqlardan suv ichishi tasvirlagan. Arab sayyohlari esa Nasaf atrofida uzumzorlar yaratilganligini ta’kidlashgan. Arab forsiy tilidaga asarlar, jumladan Abu Ja’far Muhammad ibn Ja’far at-Tabariyning (839-923) "Tarix ar-musul va-l-muluk" ("Payg‘ambarlar, podshohlar tarixi"), Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiyning (899-959) "Buxoro tarixi" asarlarida arablarning Movarounnahrga bostirib kirishi Naxshab (Nasaf) tarixi bilan bog‘liq voqealar, Nasafliklarning Qutaybaga qarshi kurashlari, Muqanna boshchiligidagi qo‘zg‘olon haqida qiziqarli ma’lumotlar keltirishgan. Nasaf vohasi tarixi haqida X asrlarda salmoqli tarixiy asarlar yaratilgan bo‘lsada, ammo keyingi davrlarda bu sohada sezilarli ishlar qilinmagan. Voha tarixi haqida arab sayyohlari va tarixnavislari ham yo‘l-yo‘lakay fikr yuritganlar xolos. Mo‘g‘ullar va temuriylar davriga oid tarixiy asarlarda aksariyat hollarda vohada kechgan jarayonlar chetlab o‘tilgan yoki umuman tilga ham olinmagan. Bu o‘tmish moddiy va madaniy merosimizni o‘rganishda ma’lum qiyinchiliklar tug‘diradi, albatta. Shuningdek, zamonlar evrilishlari, saltanat va sulolalarning almashinuvi, urushlar, tabiat qiyinchiliklari oqibatida ko‘pgina tarixiy obidalar unutilish darajasiga yetdi. Vaholanki Sam’oniyning «Kitob al-ansob» asarida Nasaf vohasidagi 70 dan ziyod yirik qishloqlar va qasabalar tilga olingan, hamda 25

birgina Nasaf tegrasida X-XII asrlarda 53 ta qishloq mavjud bo‘lganligi ta’kidlangan 13 . Nasafning qadimiyati o‘rganilishiga e’tibor beradigan bo‘lsak tarixnavislik nuqtai nazaridan eng avvalo Naxshab shahri o‘tmishiga oid yirik asarlarga to‘xtalish mumkin. Qashqadaryo vohasining ko‘p asrlik siyosiy, ijtimoiy tarixi, uning miloddan oldin boshlanuvchi madaniy merosi yurtimiz mustaqilligiga qadar maxsus o‘rganilmagan edi. O‘rta asr muarrixlari Varsiniy va Mustah- firiylarning bizgacha yetib kelmagan asarlarini hisobga olmaganda, turkiy mualliflardan faqat Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma»sidagina vohaning ayrim shahar va qishloqlari haqida ma’lumotlar uchraydi. «Abdullanoma», «Muqimxonlar tarixi», «Shayboniynoma» kabi tarixiy-badiiy asarlarda ham Qarshi shaxri haqida yul-yulakay so‘z yuritilgan, xolos. Shoir va olim Malexr Samarqandiy Qarshi shahrini Abdullaxon davridagi ahvolini "Muzakkir al-asxrb" ("Do‘stlarini eslatuvchi kitob") asarida shunday tasvirlagan: "Nasaf obod viloyat. Uning obodonligi shu darajadagi, ta’rif va tavsifga muxtoj emasdir. Masjid va sardobadan tashqari bu shaharda Abdullaxon tomonidan ko‘p imoratlar bunyod etilgan. Amir Boqiybiy Abdullaxonning ko‘rsatmasi bilan shaharda madrasa, karvonsaroy, xammom (marmar), toshdan timsol qurdirgan". X1X asrning birinchi yarimlaridan e’tiboran Rossiya Turkistonni mahv etish nuktai nazaridan urganish uchun keng qamrovli ishlar olib borgan. Rus sharqshunosi akademik V.V.Bartold Turkiston tarixini birlamchi manbalar asosida o‘rgangan. Uning «Turkistonning sug‘yurilish tarixiga doir» asarining VIII bobi «Qashqadaryo» deb nomlangan. Shuningdek, olimning «Islom qomusi» turkumiga kiruvchi «Qarshi» sarlavhali kichik tadqiqoti ham o‘ziga xos ilmiy qimmatga ega. Muallifning «Turkiston mug‘ullar bosqini davrida» nomli salmoqli ilmiy ishida Qashqadaryo vohasining shaharu qishloklari, xususan 13 Камалиддинов Ш.С. «Китаб ал- Ансоб» Абу Саъда Абдалкарима ибн Мухаммадда ас- Самъани как источник по истории и культур ы Средней Азии. Т. 1993, с. 100-101 . 26

Nasaf tarixiga doir qo‘lyozma manbalar asosidagi teran fikrlarini muhim ahamiyatga molik, deb hisoblash mumkin 14 . Ma’lumki, Turkiston istilo etilgandan so‘ng xalqimizning asori atiqalarini o‘rganish ishlari yanada jadal davom ettirildi. Albatta, bunda ilmiy manfaatlardan tashqari boshqa g‘arazli, ya’ni mustamlakachilik siyosatini ko‘zlaganligini zinhor unutmaslik lozim. Turkiston arxeologiya xavaskorlari tugaragi a’zolaridan L.A. Zimin, I.Kastanelar 1916 yilda Qarshiga kelishadi. I. Kasatane shahar hududidagi Zahhoki Maron kal’asi, Yerqurgon obidalari haqida ma’lumot bergan. L.A. Zimin esa Shulluktepani o‘rgangan. «Turkestanskiye vedomosti» gazetasining 1879 yil 24-25 sonlarida «Qarshi» maqolasi bosilib chikadi. 1910 yilda B.L. Litvinovning «Qarshi» maqolasi mazkur gazetaning 114-116 sonlarida bosilgan. 1927 yilda akademik V.V.Bartoldga bag‘ishlangan tuplamdan L.A.Ziminning «Naxshab, Nasaf, Qarshi: tarixi va qadimiyligi» maqolasi o‘rin olgan. V.L.Vyatkin Qarshi okrugi qushinlarining tashkil etilishiga bag‘ishlangan maqolasini yozgan (1928). Qarshi shahrining turli davrlardagi tarixiga oid ma’lumotlar Buxoro xonligiga doir adabiyotlarda hamda XIX-XX asr boshida Turkiston o‘lkasiga kelgan xorijiy sayyohlarning esdaliklarida uchraydi. Masalan, rus sharqshunosi akademik V.V. Bartold shaharning nomi va topografiyasi bilan bog‘liq. dalillarni, L.A.Zimin va V.L. Vyatkinlar esa uning qadimiy o‘rni hamda XX asrgacha bo‘lgan tarixining ayrim tafsilotlarini yozib qoldirishgan. Shuningdek, N.V.Xannikov va Abdurauf kabi sayyohlarning kundaliklarida ham bu haqida ba’zi ma’lumotlar mavjud. Ayniqsa, tanikli rus elshunos olimasi O.A.Suxarevaning «Buxoro xonligi shaharlari tarixiga doir» salmoqli asarida ham alohida bob sifatida Qarshi shahrining o‘tmishi, kechmish tarixi, topografiyasi, aholisining etnik tarkibi, tili, savdo, hunarmandchiligi kabilarga e’tibor qaratilgan 15 . Bularning barchasi shahar tarixini o‘rganishda eng muhim va noyob manbalardan hisoblanadi. 14 Бар тольд В. В . Туркистан в эпохи монгольоского нашествия Соч. в 9 томах. М. 1963. т.1.с.124 . 15 Сухарева О.А. К.Истории городов Бухарскогоханства. Т., 1958. с.98. 27

XX asrning 20-yillari oxirlarida yozilgan atigi 2-3 manbadan tashqari Qashqadaryo vohasi madaniy obidalari haqida boshqa tadqiqotlar olib borilmagan. Albatta bunga 30- yillardagi mustabid sho‘ro tuzumi qatag‘onlari o‘z salbiy ta’sirini ko‘rsatmay qolmagan. Ikkinchi jahon urushidan keyin, to‘g‘rirog‘i 1946 yilda voha obidalarini tadqiq etish boshlangan. Bu taniqli qadimshunos S.K.Kabanov samarali faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, olimning 30 dan ziyod maqolalari, risolalari e’lon qilindi 16 . Olim «Naxshab qadim va o‘rta asrlar oralig‘ida ( III-VII asrlar)» (197), «III-VI asrlarda Janubiy Sug‘d qishloq manzilgohlari madaniyati» (1981) kabi asarlarini yaratdi. 60- yillarning boshlarida voha o‘tmishini M.YE. Masson, S.B. Lunina, L.Y. Mankovskayalar o‘rganishgan. 1963-1964 yillarda Toshkent Davlat universiteti (hozirgi O‘zMU) qoshida prof. M.YE.Masson rahbarligida Kesh arxeologiya-topografiya ekspeditsiyasi (KATE) tashkil etildi va ancha samarali faoliyat yuritdi 17 . 70-yillarda Qashqadaryo vohasini arxeologik tadqiq etishda tub burilish sodir bo‘ldi. Ilmiy tadqiqotlarning salmog‘i va sifat darajasi ham yuqori pog‘onaga ko‘tarildi. Naxshab, Zahhoki Maron qal’asi, Shulluktepa, Subax, Bazda, Kasbi hududlaridagi yodgorliklar o‘rganildi. Bu tadqiqotlar jarayoni esa 80-90 yillarda ham izchil davom ettirildi. S.B.Lunina, R.X.Sulaymonov, M.H.Isomiddinov, A.Sagdullayev M.To‘rabekov, A. Raimqulov kabi arxeologlar samarali izlanishlar olib bordilar. Ayniqsa, taniqli qadimshunos olim R.H.Sulaymonovning so‘nggi chorak asr mobaynidagi tadqiqotlari natijasi hisoblangan ko‘plab maqolalari va risolalari, xususan «Qadimiy Naxshab» nomli yirik salmoqli monografiyasining yaratilishi voha o‘tmish tarixini o‘rganishga sezilarli hissa bo‘lib qo‘shildi, deyilsa mubolag‘a bo‘lmaydi 18 . Voha madaniyati tarixining manbalariga asoslanib, Naxshabda miloddan avvalgi asrlarda nafis san’at, haykaltaroshlik, badiiy bezak, hunarmandchilik ancha taraqqiy etganligiga guvoh bo‘lish mumkin. Naxshab tegrasidagi Kojor, 16 Кабанов С.К. Нахшеб на рубеже древности и средневкоья ( III – VII вв.) Т., «Фан», 197. с.48. 17 Массон М.Е.Столичные города в низовьях Кашкадарьи с древнейших времен до наших дней. Т.: Фан, 1973. 18 Сулейманов Р.Х. Древний Нахшаб С.-Т. , «Фан», 2000. 28

Ofuron (Obron), Koson, Subax (G‘uzor), Bazda (Fazli), Kasbi singari kentlarda ham ilm-fan, madaniyat rivoj topgan, taniqli olimlar, shoirlar, fiqhshunoslik, hadis kabi ilmlarning yirik vakillari yetishib chiqqan. Arablar istilosidan so‘ng IX-XII asrlarda Qashqa vohasida ilm-fan va badiiy ijodiyotda taraqqiyot bosqichi boshlangan. IX asrda Abu al Makhul an- Nasafiy, Shahobiddin Nasafiy kabi alloma ijodkorlar yetishib chiqadi. Najmiddin Nasafiy, Hofiziddin Nasafiy kabi qomusiy olimlarning dovrug‘i butun O‘rta Osiyoga yoyiladi. Badiiy adabiyot sohasida keyinchalik Ziyouddin Naxshabiy, Mavlono Mir Qarshiy, Mavlono Soyiliy, Sayido Nasafiy, Tohira Nasafiy singari ko‘plab shoirlar samarali ijod qilishgan. Qashqa voxasi ijodkorlari merosini o‘rganish XX asrning 50- yillarida qo‘shni Tojikistonda boshlangan edi. Kitob vohasidan yetishib chiqqan olim A.Mirzoyevning 1954 yilda Sayido Nasafiy ijodi haqidagi monografiyasi Dushanbe shahrida nashr etilgan. Toshkentda 1957 yilda «Qashqadaryo viloyati» nomli iqtisodiy-geografik yo‘nalishdagi ikki jildli kitobda ham ba’zi tarixiy ma’lumotlar mavjud. Qashqadaryo vohasi aholisi shevalari, adabiyoti va tarixini izchil o‘rganish XX asrning 60- yillari o‘rtalaridan boshlanib, taniqli tilshunos A.Shermatovning quyi Qashqadaryo shevalariga, T.Nafasovning esa voha toponimikasiga bag‘ishlangan asarlari nashr etildi. Bu davrda P.Ravshanovning «Adabiy sahifalar» (1985), «Tarix badiiyati» (1989) kitoblarida vohada yashagan 30 ga yaqin ijodkorlarning adabiy merosi to‘laqonli yoritilgan. Shuningdek, S.Zaxarov, Q.O‘ljaboyev, M.Ochilov, A.Choriyev, O. Jo‘raqulov, V.Sosnin S.Po‘latov, O.Bo‘riyev, Q.N.Nasriddinov kabi mualliflarning voha tarixiga oid asarlarini ham qayd etish lozim. Antik davr muarrixlari Arrian, Gerodot, Plutarx, Kvint Kursiy Ruf, Konstantin Bagryanarodniy kabilarning asarlari, Sharq tarixiga doir (V.I.Abayev, A.M.Belenitskiy, I.B.Bentovich, I.M.Dyakonov, P.P.Ivanov) turkiy xalqlar etnogenezi va etnik tarixiga oid (V.V.Bartold, N.A.Aristov, S.Y.Malov, A.N.Bernshtam, N.Y.Bichurin, L.N.Gumilev, B.Ahmedov, 29

K.Shoniyozov, O.Bo‘riyev) hamda antropologiya, san’atshunoslik, tilshunoslik kabi fanlar sohalaridagi yirik tadqiqotlarida Qarshi shahri tarixiga oid ma’lumotlar mavjud. Voha tarixiga oid manbalarni yoritishda IX-X asrlardan boshlab arab tilida yozilgan tarixiy-geografik asarlarga e’tibor berish lozim. XX asrning 50- yillaridan boshlab qo‘lyozma asarlarini nashr etish boshlangan. Jumladan Abdurahmon Davlat Toliyning Abulfayzxon tarixiga bag‘ishlangan kitobi, Abu Rayxon Beruniyning ko‘p jildliklari, N.Y. Bichurinning Markaziy Osiyoda yashagan qadimgi xalqlar tarixiga doir asarlari, Zayniddin Vosifiyning «Badoye’ ul-vaqoye»si, Mir Muhammad Amin Buxoriyning Ubaydullaxon saltanatiga doir qo‘lyozmasi, G‘iyosiddin Alining Amir Temurning Hindistonga qilgan yurishlari kundaligi, Muhammad Yusuf Munshiyning Muqimxon tarixiga bag‘ishlangan kitoblari va boshqa asarlar nashr etilgan. 60-yillarda tarixiy asarlarni nashr qilishda muayyan siljishlar ko‘zga tashlandi. Abulfazl Bayhaqiyning «Tarixi Mas’udiy» («Tarixi Bayhaqiy»), Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma», Narshahiyning «Buxoro tarixi», Hofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanoma» (2 jildlik), Mahmud Qoshg‘ariyning «Devonu lug‘atit turk» asari, shuningdek, «Vaqfnoma», Muhammad Solihning «Shayboniynoma», Nizomiy Aruziy Samarqandiyning «Chahor maqolat», Mirzo Abduazim Somiyning «Tarixi salotini Mang‘itiya» singari noyob asarlarida Qashqadaryo vohasi kechmishi haqida qimmatli ma’lumotlar mavjud. 70-yillarda tarixga oid asarlarni tarjima qilish va nashr etishda turg‘unlik holati hukm surgan. Chunki mash’um “antiistorizm” siyosati bunga o‘zining salbiy ta’sirini ko‘rsatmay qolmadi, albatta. Shunga qaramasdan Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilik», Abu Manzur as-Saolibiyning «Yatimat ud-dahr», Sa’uddin Muhammad Avfiyning «Javomi’ ul hikoyat» («Nodir hikoyalar»), Mahmud ibn Valining «Baxr ul-asror» kabi asarlari nashr etildi. Moskvada esa Xoja Samandar Termiziyning «Dastur ul-muluk», ("Podshohlarga qo‘llanma") Fazlullo ibn Ro‘zbexonning «Mehmonnomai 30

Buxoro» kitoblari bosilib chiqdi. Keyinchalik Hoja Samandar Termizining asari o‘zbek tilida nashr etildi. (1997). Chunki Xoja Samandar Termiziy XVII asrning oxirlarida ikki marta Qarshida din raisi lavozimida faoliyat yuritdi. 1702 yilda iste’foga chiqqan. Adib bu davrda o‘z asariga tartib bergan va yozib tugatgan. Mazkur asarda ham Qarshi tarixiga oid ma’lumotlar mavjud. 80-yillarda Markaziy Osiyo madaniyatiga bag‘ishlangan tarixiy, badiiy qo‘lyozmalarini tarjima qilish va nashr etish bobida aytarli ko‘zga ko‘rinarli ishlar amalga oshirilmadi. Faqatgina Fasih Ahmad Xavofiyning «Mujma-i Fasihiy», Tabariyning «Tarixi Tabariy» asarlari bosilib chiqqan, xolos. Lekin bu davrda Nizomulmulkning «Siyosatnoma», Beruniyning «Osor ul-boqiya» asarlari Dushanbe shahrida chop etilgan. 90-yillarning boshlarida Abulg‘oziy Bahodirxonning «Shajarayi turk», Ibn Arabshohning «Amir Temur tarixi», Abu Tohirxo‘janing «Samariya», Narshahiyning «Buxoro tarixi», Bayoniyning «Shajarai Xorazmshohiy», Ibratning «Farg‘ona tarixi», H. Vamberining «Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi» asarlari o‘zbek tilida bosilib chiqdi. Iste’dodli tarixchi olim Sh. Kamoliddinovning arab muarrixi Sam’oniyning arab tilidagi «Kitob al-ansob» asarini sharhlovchi va tahlil etuvchi salmoqli tadqiqoti e’lon qilindi. Shuningdek, bu davrda Hasan Ato Abushiyning «Turkiy qavmlar tarixi», XX asrning boshlarida Salohiddin Hoji tartib bergan «Temurnoma» ning nashr etilishi va ularning Qarshi vohasi aholisi tarixini yoritishdagi o‘rnini muhim ekanligini ta’kidlash lozim. Amir Temur tarixiga oid Mu’inuddin Natanziy, Sharofuddin Ali Yazdiy, Hofiz Abrularning asarlarida hamda islom tarixiga oid V.V.Bartold, I.Y.Krachkovskiy, Y.E.Bertels, V.I.Belyayev, L.S.Vasilev, N.V.Pigulevskaya, F.Rouzental kabi taniqli mualliflarning asarlarini keltirilishi ham noyob manbalar sirasiga kiritsa bo‘ladi. Qarshi tarixiga oid qo‘shimcha adabiyotlar muhim o‘rinda turadi. Qadimgi Turonzamin tarixida nufus muammosi birlamchi o‘rinni egallaganligi sababli miloddan oldingi asrlarda hozirgi O‘zbekiston janubidagi hududlarda yashagan qavmlar haqidagi masalasini yorituvchi B. G‘ofurovning «Tojiklar» (2 31

jildlik), Y.V. Bromleyning «Etnos va etnografiya», V. Ginzburg, T.A. Trofimovaning «O‘rta Osiyo paleantropologiyasi» asarlari, shuningdek «Onomastika», «O‘rta Osiyo onomastikasi», «Toponimikaga kirish», «Tarixiy- geografik etnografiyada toponimika», «Sharq toponimikasi» kabi to‘plamlardan Qarshi vohasi tarixini o‘rganishda samarali foydalanish mumkin. Ma’lumki, Rossiya imperiyasi Turkistonni bosib olishidan burun bu o‘lkani chuqur o‘rgangan hamda keng ko‘lamli josuslik ishlarini ham amalga oshirgan edi. Mazkur jarayon Qashqadaryo vohasini o‘z tarkibiga kiritgan Buxoro xonligida ham sodir bo‘lgan. Bu yo‘nalishdagi asarlarga N.V. Xanikov, I.L. Yavorskiy, A.G. Serebrennikov, D.N. Logofet, I.Kastane kabi mualliflar asarlarini kiritish mumkin. Shu o‘rinda Rossiyalik va boshqa xorijiy sayyohlarning Qarshi shahri bilan bog‘liq faoliyatlariga to‘xtab o‘tish joizdir. Qarshi shahrida 1813 yilda bo‘lgan Angliyalik Mir Izzatulla shahar qo‘rg‘oni, bozori, me’moriy obidalari, bog‘lari, Beshkent arig‘i haqida ma’lumot bergan. Buxorodagi rus elchixonasi xodimi Meydendorf 1820 yilda Qarshi xonlikning yirik aholi maskani va xalqaro savdo yo‘lidagi shahar sifatida ta’riflangan. Muallifning yozishicha Hirot va Kelifdan kelayotgan karvonlar eng avvalo Qarshi shahrida to‘xtashib, bozordan turli qorako‘l terilari, quruq mevalar, paxta xom ashyosi, tolalari mahsulotlarni sotib olishgan. Bu Qarshi xonlikning muhim strategik ahamiyatga molik shahri hisoblanganligi uchun shahar garnizonida ikki uch ming kishi doimo xizmatda bo‘lishgan 19 . Ost-Indiya kompaniyasi vakili A.Byorns 1831-1873 yillarda Hindiston Afg‘onistonga, so‘ngra Buxoroga kelgan. U O‘zining "Buxoroga sayohat" asarida 1832 yil iyunida Qarshida to‘rt kun bo‘lganligi haqida ma’lumotlar bergan. 1842 yilda Qarshiga kelgan rus missoneri N.Xanikov shahar haqidagi o‘z taassurotlarini "Buxoro xonligining tafsiloti" asarida batafsil yozgan. "Shahar uch qismga bo‘linib, uchta qalin devor bilan o‘ralgan". Shuningdek, 19 Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. М.: Наука. 1975. с. 68-69. 32

muallif shahar ikki - yangi va eski qismga ajartilganligi, markaziy bozor yangi shaharning janubiy tomonida joylashganligi, hamda bozorda yakshanba va shanba kunlari savdo qilinishi haqida ma’lumotlar bergan. Qarshida kuz fasli oxiri va qishning boshlarida chorva mollari bilan savdo qiladigan turkmanlar bozorga gilam va otlar keltirib sotishgan, Qarshiliklar chetga asosan tamaki, yarim ipak mato “olacha” chiqarishgan. N.Xanikov ma’lumotiga ko‘ra to‘rtta darvozasi, uchta karvon saroyi, to‘rtta madarsasi, bitta yirik jome’ masjidi va bir necha mahalla masjidlari mavjud bo‘lgan. U Qashqadaryo ko‘prigi haqida ham to‘xtalgan. Taniqli major sayyohi H.Vamberi Qarshiga 1863 yilda keladi va taasurotlarini "Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi" asarida bayon etgan. U Qarshi shahri aholisining aksariyat qismini o‘zbeklar tashkil etishini, shuningdek shaharda tojiklar, afg‘onlar, hindular, yahudiylar ham istiqomat qilganliklar haqida to‘xtalgan. Yahudiylar Qarshida deyarli xuquqga ega bo‘lishgan. Qarshi shahri Buxoro xonligining Afg‘oniston va Hindiston bilan olib boriladigan xalqaro savdosida tranzit vazifasini o‘tagan va bu davrda shaharda 10 ta karvonsaroy faoliyat ko‘rsatgan. 1874 yilda Qarshiga kelgan N. Mayev Qarshi shahrining rivojlanganligi, 10 ta masjid mavjud ekanligini qayd etgan. Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda B.D.Grekov, A.Y.Yakubovskiy, A.A.Semenov, A.P.Okladnikov kabi yirik olimlarning yaratgan asarlari ham voha tarixi uchun zarur manba bo‘lib xizmat qiladi. XX asrning 60-yillarida va undan keyingi davrda tarix va qadimshunoslik sohasida L.I.Albaum, P.B.Denike, A.Jalilov, O‘.Islomov, H.Muhamedov va boshqalar tomonidan samarali ilmiy izlanishlar olib borilgan. Muarrix P.Ravshanovning «Qashqadaryo tarixi» (1995) kitobini yaratishda eng asosiy tayanch rolini o‘tagan hamda Sohibqiron Amir Temur va uning davri to‘g‘risidagi yirik asarlar ham voha tarixini o‘rganishda muhim manba hisoblanadi. Zero Amir Temurning Qashqa vohasida tavallud topganligi, 33

uning buyuk siyosat maydoniga chiqishi ham Qarshi shahri bilan uzviy bog‘liqligi ayniqsa diqqatga sazovordir. Amir Temur shaxsiga mustabid Sho‘ro tuzumi davrida tazyiqlar o‘tkazildi, kamsitishlar va nohaqliklar sodir etildi. Yurtimiz istiqlolidan keyingina Sohibqironning tabarruk nomi yana o‘z avlodlariga qaytarilganligi muallif tomonidan alohida ta’kidlangan. 1996 yilda Amir Temur tavalludining 660 yilligi, 2002 yilda Shahrisabz, 2006 yilda Qarshi shahrining 2700 yilligi tantanalari xalqaro miqyosda keng ko‘lamda nishonlandi. Shuningdek, xorijda va Vatanimizda Amir Temur hayoti va faoliyati haqida yaratilgan asarlar ham mavjud. (I.Shiltberger, M.Ivanin, R.G.Klavixo, L.Lyangle, F.Motsatskiy, G‘iyosiddin Ali, I. Mo‘minov, G.A. Pugachenkova va boshqalar). Mustaqillikdan so‘ng Qashqadaryo vohasi qadimiyati, ilmu fani taraqqiyotiga oid ko‘plab manbalar, risolalar va to‘plamlar nashr etildi. Shuningdek, vohaning yirik qishloqlari, tumanlari va shaharlari tarixi haqida alohida kitoblar bosilib chiqqanligi ham istiqlol sharofatidir. Nasaf vohasidagi nufus va qabilalar, O‘rta Osiyo hududida yashagan aholi haqidagi eng asosiy manbalarga, jumladan «Avesto», Firdavsiy, Alisher Navoiy, Hasan Ato Abushiy, S.P. Tolstov, YE. E. Bertels, B.D. Grekov, A.Y. Yakubovskiy, B.G‘ofurov, K.Shoniyozov kitoblarini kiritish mumkin. Shuningdek voha aholisi to‘g‘risida ma’lumot beruvchi qadimshunoslik bo‘yicha yangi ilmiy tadqiqotlar ham mavjud. (M.YE. Masson, S.K.Kabanov, M.H. Isomiddinov, R.H. Sulaymonov, A.Raimqulov va boshqalar). O‘rta Osiyo hududida jumladan vohada yashagan turkiy qavmlarga doir manbalar, adabiyotlar talay adabiyotlar, xususan, M.Qoshg‘ariy, A.Navoiy, shuningdek qadimgi turkiy qavmlar tarixi va etnografiyasi bilan shug‘ullangan N.Y.Bichurin, V.V.Radlov, Hasan Ato Abushiy, V.V.Bartold, L.N.Gumilev, A.N.Kononov, S.P.Tolstov, S.N.Ivanov, B.G‘ofurov, B.Ahmedov, K.Shoniyozov, O.Bo‘riyev kabi yirik olimlar asarlarida mazkur qavmlarning etnik tarixi mufassal bayon etilgan. 34

Qashqadaryo vohasida umrguzaronlik qilgan turkiy qavmlarning ajdodlari o‘tmish tarixi Turon, Sug‘d, Yunon-Baqtriya, Qang‘ davlatlari kechmishi misolida yanada yaqqolroq gavdalanishi sababli Qashqadaryo vohasi aholisining ham olis moziydagi hayoti va turmushi ana shu davlatlar siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tarixi bilan chambarchas mushtarakdir. Mustabid sho‘rolar tuzumi davrida O‘zbekiston tarixi manbalarini xolisona o‘rganishga e’tibor nihoyatda sust darajada edi. Bu davrda yaratilgan Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xorazm tarixiga oid kitoblar ham hukmron mafkura ta’sirida yozilgan. Viloyatlar va boshqa yirik shaharlar tarixi manbalari esa umuman tadqiq etilmagandi. Taniqli muarrix P. Ravshanov yurtimiz mustaqilligidan so‘ng viloyatlar tarixi o‘rgangan olimlardan birinchilardan bo‘lib, nihoyatda salmoqli «Qashqadaryo tarixi» (1995) kitobini yaratdi. Chunki Qarshi vohasi tarixi manbalari haqidagi ma’lumotlar ham barcha qatlamdagi kitobxonlarni qiziqtirishi tabiiydir. Lekin voha tarixiga asos bo‘lgan birlamchi manbalarni umumlashtirgan to‘laqonli asar hanuzgacha yaratilmagan edi. P. Ravshanovning navbatdagi «Naxshab va Kesh tarixi manbalari» kitobi bu yo‘nalishdagi mavjud bo‘shliqni to‘ldirishga yaqindan xizmat qiladi 20 . 1999 yil 21-22 aprelda Qarshi shahrida «Qadimiy Qarshi, O‘rta Osiyo shaharsozligi va madaniyati tarixi» mavzusida, 2008 yil iyunda “Nasaflik allomalarning jahon madaniyatida tutgan o‘rni” mavzusida hamda , 2010 yilning 28-29 mayda “Nasaf va Kesh tarixi yozma manbalarda” mavzusida xalqaro va respublika ilmiy – nazariy konferensiyalari o‘tkazilib, alohida to‘plamlar nashr etildiki, bu shahar tarixini o‘rganishga salmoqli hissa bo‘lib qo‘shildi. Xullas, O‘rta Osiyo xalqlarining haqqoniy tarixini jumladan, Naxshab- Qarshi shahri tarixi misolida xolisona yoritish ham muhim ilmiy ahamiyatga egadir. Naxshab-Qarshi vohasi aholisining jahon sivilizatsiyasiga nechog‘lik bebaho hissa qo‘shganligini yangi dalillar bilan isbotlash, Vatan tarixi va etnologiyasini yangi to‘laqonli sahifalar bilan boyitishi shak-shubhasizdir. 20 Ravshanov P. Qarshi va Kesh tarixi manbalari.. Qarshi, «Nasaf», 2005.B.29. 35

I I Bob. Nasaf allomalarining jahon tamaddunida tutgan o‘rni. 2.1 -§ . Nasaf allomalari ilmiy muhitini va xorijiy mamlakatlarda saqlanayotgan qo‘lyozmalarini o‘rganishga doir manbalar xususida Nasaf vohasidan yetishib chiqqan olimlar ijodi va faoliyati shu davrgacha Movarounnahrning boshqa markazlari - Buxoro, Samarqand, Xorazm, Farg‘ona bilan bog‘liq holda o‘rganilib kelindi. Lekin, VIII-XIII asrlar davomida Nasafni alohida mustaqil ilm markazi sifatida qarovchi tadqiqot hozirgacha olib borilmadi. Shubhasiz, Nasafda bir necha asrlar davomida boy intellektual hayot qaynadi. Lekin bu jarayonni aks ettiruvchi manbalar saqlanib qolganligini aniqlash, ularni kodikologiya fani jihatidan o‘rganib, ilmiy taomilga kiritish muhim masaladir. Nasaf ilmiy muhiti haqida ma’lumot berishi mumkin bo‘lgan manbalarni profesor. U.Uvatov ikki guruhga bo‘lib o‘rganish mumkinligini ta’kidlaydi 21 . 1) shahar intellektual hayoti haqidagi umumiy ma’lumotlarni o‘zida jo qilgan manbalar. Ular safiga birinchi navbatda tarixiy-biografik asarlarni kiritishimiz mumkin. 2) alohida olingan olimlarning turli janrlarda yozgan asarlari. Birinchi guruh asarlar qatoriga Somoniylar davrida faoliyat ko‘rsatgan Abu Muti’ Makhul ibn al-Fadl an-Nasafiyning (vafoti 318/930 yil) «Kitob ar- radd’alo-l-bida’» asarini kiritish mumkin. Bu asar fransuz tadqiqotchisi M. Bernan tarafidan Bodlean kutubxonasining yagona qo‘l yozma nusxasi asosida to‘liq nashr qilingan. Bu asarda o‘sha davrda mavjud bo‘lgan 72 islomiy firqalar 6 guruhga bo‘lingan holda tavsif qilinadi. Asar tig‘i mu’taziliylar va ash’ariylarga qarshi qaratilgan. Aksincha, karromiy va sufiylar himoya ostiga olinadilar. Bu firqalar orasidan anchalari Nasafda ham faoliyat olib borganlar. 21 Nasaflik allomalarning jahon madaniyatida tutgan o‘rni // mavzusi respublika ilmiy – nazariy konferensiya materiallari. Qarshi. 2008 y. 28 may. B.7,8. 36

2. Abul Abbos Ja’far ibn Muhammad ibn al-Mu’tazz al-Mustag‘firiy an- Nasafiy (vaf. 432/1041 y. Nasafda) «az-Ziyodot fi kitob al-mu’talaf va-l- muxtalaf» asarida muhaddislar tarjimai hollarini jamladi. Mazkur asar Makkiy ibn’Abd ar-Razzoq al-Kushmayhaniy, al-Hasan ibn Ahmad as- Samarqandiy,’Abd al-’Aziz al-’Osimiy, Yusuf ibn Mansur as-Sayyoriy risolalari bilan birgalikda bir nodir qo‘lyozma kitob tarkibida bizgacha yetib kelgan. Bu qo‘lyozma Suriyaning Damashq shahrida joylashgan «Dor al-kutub az-zahiriya» kutubxonasida «al-Hadis 525» raqami ostida saqlanadi4. Al-Mustag‘firiyning mazkur asari bu qo‘lyozma kitob ichida 45a-67a varaqlarni egallaydi. Bu qo‘lyozmaning mikrofilmi Misrning Qohira shahrida «Arab qo‘lyozmalari instituti»da «at-Ta’rix 694» raqami ostida ham saqlanadi5. Al-Mustag‘firiy mazkur asarida bir qancha nasaflik muhaddislarning biografiyalarini keltiradi. Bu qimmatli asarni nashr etish birinchi galda bajarilishi lozim bo‘lgan masalalar qatorida turibdi. 3. Abu Hafs Umar ibn Muhammad an-Nasafiyning «Kitob al-qand fi zikr’ulamo‘ Samarkand» asari keyingi yillarda 2 marotaba nashr etilgandan (Saudiylar Arabistoni, 1991 yil; Tehron, 1999) so‘ng keng ilmiy jamoatchilik nazariga tushdi. Asar bilan bevosita tanishish uning faqat Samarqand ulamolari emas, balki butun «Sug‘d-i Samarqand», ya’ni «Kata So‘g‘diyona» muhaddislariga bag‘ishlanganligini ko‘rsatdi. Nasaf So‘g‘diyonaning Samarqand-dan keyingi ikkinchi yirik markazi hisoblanganligi mutaxassislarga yaxshi ma’lum. Darhaqiqat, Abu Hafs an-Nasafiy ko‘plab nasaflik muhaddislar biografiyalarini (400 dan oshiq) o‘z asarida keltiradi. U bunda bizgacha yetib kelmagan Abul Horis Asad Hamduvayh al-Varsiniy an-Nasafiyning (vaf. 315/927 y.) «Kitob mufoxarot ahl Kac va-Nasaf», al-Mustag‘firiyning «Kitob at-ta’rix li-Nasaf», Abu Muhammad’Abd al-Aziz Muhammad al-Hofiz an- Naxshabiyning (vaf. 450/1058-59 yildan so‘ng) «Mu’djam ash-shuyux» nomli asarlaridagi ma’lumotlarni ham o‘zida saqlab qolgan. 4. «Kitob al-qand» to‘lig‘icha yetib kelgan emas, balki hozir bizning ixtiyorimizda uning uchdan ikki qismigina mavjud. Noqis qismlarni tiklashda 37

Abu Hafsning bu kitobidan keng foydalangan Abu Sa’d as-Sam’oniyning (vaf. 1167 y.) «Kitob al-ansob» va Muhammad ibn Abd al-Jalilning (XII asr) «Muntaxab kitob al-qand» asarlari foydalidir. Sharqshunos olim Durbek Rahimjonov bu asarning original matnini Parijda «Fransiya Milliy kutubxonasi»da saqlanadigan yagona nusxa asosida nashrga tayyorladi. Ikkinchi guruhni esa nasaflik alohida olimlarning aniq fanlar sohasida yozgan asarlari tashkil etadi. Ular qatorida Abu’Ali al-Husayn ibn al-Xidr an- Nasafiy (vaf. 1024 y.), Abu Turob an-Naxshabiy, Abu Ja’far al-Mustag‘firiy (vaf. 432/1041y.) «Fado‘il al-Qur’on» asari, Faxr al-islom Ali ibn Muhammad al-Pazdaviy (vaf.1089 y.) «Kanz al-vusul ilo ma’rifat al-usul» va boshqa asarlari), Abu-l-Yusr al-Pazdaviy (vaf. 1100 y.) «Usul ad-din», «Ma’rifat al- hujaj ash-shar’iya», «Risola fi samt al-Qibla» nomli asarlari, Abu-l-Mu’in Maymun ibn Muhammad an-Nasafiy (vaf. 1115 y.) kalom sohasidagi 4 shoh asari, Abu Hafs an-Nasafiy (vaf. 537/1142 y.) 10 dan oshiq asarlari, Aziz ad-din an-Nasafiy (vaf. 661/1263 y.) tasavvuf bo‘yicha qimmatli asarlari va Abu-l- Barakot an-Nasafiylarni (vaf.1310 y.) 10 dan oshiq asarlari keltirilishi mumkin. Bundan tashqari birinchi guruh asarlarida eslatilgan nasaflik muhaddis olimlar - al-Kasbaviylar, al-Kosaniylar, al-G‘ubdiniylar, al-Ibsaniylar, al- Pazdaviylar, al-Moymarg‘iylar naql etgan yuzlab hadis matnlari Nasaf intellektual hayoti tarixi bo‘yicha qimmatli manba sanaladi. Demak, Nasafga aloqador qo‘lyozma manbalarni paleografik o‘rganish, ularni nashr etish bu xayrli ishda faqat birinchi qo‘yilgan qadamdir xolos. Ularni chuqur o‘rganish, jiddiy kompleks tadqiqotlar o‘tkazish kelajakda bu diyor ma’naviy hayoti tarixini to‘laqonli yoritish imkonini yaratadi. Proffessor U.Uvatov 2007 yil bahorida Angliyaga qilgan ilmiy safarida Britaniya muzeyi kutubxonasida 100 dan ziyod nasaflik va keshlik allomalarning bizga noma’lum asarlarini izlab topishga muvaffaq bo‘ldi. Olim joriy yilda Saudiya Arabistonida xam bo‘lib, nasafiylar merosini tadqiq etish bilan jiddiy shug‘ullandi. 38

Saudiya Arabistonining poytaxti Er-Riyod shahrida bo‘lgan prof. U. Uvatov, shahardagi podshoh Faysal nomidagi islom tadkiqotlari markazidagi qo‘lyozmalar bilan tanishish jarayonida nasaflik allomalarning qo‘lyozmalari haqidagi ma’lumotlar to‘pladi. Bu markazning xazinasidan nasaflik olimlarning ikki guruhga mansub qo‘lyozmalari hakida to‘liq ma’lumot olish mumkin bo‘ldi. Birinchi guruhga ushbu markazda saqlanadigan nasaflik olimlar asarlarining qo‘lyozmalari bo‘lsa, ikkinchi guruhga xorijiy mamlakatlarda saqlanadigan nasaflik olimlar asarlari qo‘lyozmalari haqidagi mukammal ma’lumotlar bo‘ldi. Markazda saqlanadigan qo‘lyozmalar haqidagi ma’lumotnoma 106 - sahifadan iborat bo‘lsa, nasafiylarning xorijiy mamlakatlarda saklanadigan qo‘lyozmalari haqidagi ma’lumotnoma esa 225 sahifani tashkil qiladi. Bu mamlakatlar jumlasidan Angliya, Germaniya, Fransiya, Irlandiya, AQSH, Ispaniya, Rossiya, Turkiya, Italiya, Hindiston, Misr, Livan, Suriya, Kuvayt, Qatar, Tunis, Pokiston, Yugoslaviya, Avstriya, Shvitsariya, Saudiya Arabistoni, Bahrayn va O‘zbekiston kabi mamlakatlar kiradi. Ushbu ma’lumotlarda asarning nomi, uning muallifi, hajmi, ko‘chirilgan xati, eng muhimi mana shu asar haqida keyingi davrlarda qanday olimlar tomonidan ilmiy tadqiqotlar olib borilganligi haqida mufassal (kitobning nomi, sahifalari va hokazo) ma’lumotlar keltirilganligi juda katta ilmiy ahamiyatga egadir. Ushbu Markazdan keltirilgan mazkur ma’lumotnomalar ustida dastlabki izlanishlar olib borish natijasida nasaflik bir necha mashhur olimlar asarlarining qo‘lyozmalari haqida qisqacha ma’lumotlar tayyorlandi. Nasaflik mashhur olim Najmiddin Umar Abu Hafs an-Nasafiy (1068- 1142) ning merosidan o‘n beshdan ortiq asarlarining qo‘lyozmalari saqlanishi ma’lum bo‘ldi. Ulardan; "Al-qand fi zikri ulamoi Samarqand", "At- taysiyr fi ilm at-tafsir", "Tilbat at-talaba", "Tuxfat al-.muluk", "Risola fil- firok al- islomiyya", "Risola fi bayon mazax,ib al-mutasavvifa", "Va’z va irshod", "Tatviyl al-asfor li tahsiyl al-axbor", "Al-avoqiyt fil-mavokiyt" kabilarni ko‘rsatish mumkin. 39

Nasaflik allomalarning eng buyuklaridan biri shubhasiz buyuk mutakallim Imom Abu Mansur al-Moturidiy ta’limotining davomchisi Abul Mu’nyn an-Nasafiy (1027-1114) xisoblanadi. Uning boy ilmiy - ma’naviy merosida aqidaviy masalalarning talqini salmoqli o‘rin egallaydi. Binobarin uning ilm ahllariga yaxshi tanish bo‘lgan "Bahr al-kalom", "Tabsirat al-adilla", "At-tamxid li kavoid at-tavxid" kabi asarlari bilan bir qatorda "Al- umda fi usul ad-din", "Kitob fi-t-tavhid", "Tasayyud al-qavoid fi ilm al-aqoid", "Mukaddimat fi odob al-baxs" kabi asarlari bilan bir katorda olimning "Al-olim val- mutaallim" (“Ustoz va shogird” bu 757 varaqdan iborat qo‘lyozma Rossiyaning Sankt-Peterburg shaxridagi "Osiyo muzeyi" da saklanishi qayd etilgan) nomli asari borligi haqidagi ma’lumotdir. Nasafdan chiqqan yirik olimlardan biri Hofiz ad-din Abdulloh ibn Axmad Abul Barakot an- Nasafiy (vafoti 1310 y) bo‘lib, Faysal nomidagi ushbu Markaz ma’lumotnomalarida olimning o‘n beshga yakin asarlarining qo‘lyozmalari xaqida ma’lumotlar keltirilgan. Ulardan eng muhimlari sifatida "Kanz ad-dakoiq", "Kashf al-asror", "Madoriq at-tanzil va hakoiq at- ta’vil", "Al-umda fil-aqoid", "Fazoil al-a’mol", "Sharh al-manor", "Sharx bad’-al- omoliy" kabi asarlari va ko‘plab sharhlari haqida ma’lumotlar berilgan. Nasafiylar sulolasidan chiqqan taniqli olimlardan yana biri Makxul an- Nasafiy (vafoti 930 y) bo‘lib, uning turli bidatchi firqalarga raddiya sifatida yozgan "Ar-raddiya ahl al-bida’" nomli muhim asarining yagona ko‘lyozmasi Angliyaning Oksford shahridagi "Islom tadqiqotlari" Markazida saqlanishi xabar qilingan. Shuningdek, Makxul an-Nasafiyning "Kitob fit-tasavvuf", "Fazoil al-a’mol", "Kitob fi-d aqoiq al-tariqat al-muhaddisiyn" kabi asarlarining qo‘lyozmalari haqida ma’lumotlar keltirilgan. Nasafdan chikkan yirik olimlardan biri Ja’far ibn Muhammad Abul Abbos al-Mustag‘firiy an-Nasafiy haqida aytish kerakki, al-Mustag‘firiy milodiy 961 yilda Nasafda tavallud topgan va 1041 yilda shu shaharda vafot etgan. U dastlabki bilimni o‘z ona shahri Nasafda olib so‘ngra uzoq yillar davomida Xuroson va Movarounnahrning turli shaharlariga borgan, jumladan, u Marv, 40

Saraxs, Nishopur, Buxoro va Samarkandda yashab, ko‘p taniqli olimlardan saboq olgan. Mana shu ilm yo‘lidagi sayi’ harakatlari natijasi o‘laroq al- Mustag‘firiy o‘z davrining mashhur fiqh olimi, muhaddisi, tarixchisi va filologi sifatida mashhur bo‘lgan. U yigirma yetti yoshidan boshlab Nasaf shahridagi Jome’ masjidida ma’ruzalar qilgan. Umrining oxirlarida esa Nasaf shahrining bosh imom xatibi lavozimida faoliyat ko‘rsatgan. U hakida ma’lumot bergan tarixnavislarning aksariyati al-Mustag‘firiyni «sohib at- tasoniyf al-kasira» («ko‘pdan-ko‘p asarlarning muallifi) deb ta’kidlagan bo‘lsalarda, hazircha alloma qalamiga mansub o‘nga yaqin asarlar nomma-nom aniklangan. Podshoh Faysal Markazidagi ma’lumotlarga ko‘ra, uning qalamiga mansub "At-tibb an-nabaviy" (Payg‘ambarona tabobat), "At- tamhid fi-t-tajvid", "Ziyodat al-mu’talif val-muxtalif fi asmoi ar- rijol", "Adab al- mutaallim fi tarik at-taallum" kabi deyarli noma’lum bo‘lgan asarlarining qo‘lyozmalari haqida ma’lumotlar keltirilishi g‘oyatda diqqatga sazovordir. Nasaflik olimlardan yana biri Muhammad ibn Muhammad an-Nasafiydir (vafoti 1288 y.). Uning qalamiga mansub asarlardan "Al-fusul fi ilm al- jadal", "At- Tarojiyx", "Sharh asmo al-husna", "Risola fi usul ad-din", "Kanz al-abror", "Daf’ al-nusus van-nuqud", "Al-kavodix al-jadaliyya" kabi asarlarni aytish mumkin. Mazkur asarlarning aksariyati mantiq (logika) ilmiga oid ekanligi ko‘rsatilgan. Nasaflik olim Lutfulloh an-Nasafiy al-Kaydoniy (vafoti 1494 y)ning ilmiy-ma’naviy merosiga oid "Muqaddimat as-solat" "Sharh al- hidoya", "Risola fi bayon anvo‘ al-mashruot" kabi asarlari zikr etilgan. Biz yuqorida zikr qilgan mualliflar ilm ahllariga yaxshi ma’lum bo‘lgan taniqli olimlar hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan Podshoh Faysal islom tadqiqotlari markazidan olingan ma’lumotlardan bir qator nasaflik olimlarning asarlari hususida ham ma’lumotlar berilganki, masalan shular jumlasidan, Ahmad ibn Sayfiddin an-Nasafiy (vafoti 1441 y)ning Imom Abu Hanifa tomonidan yozilgan "Al-fiqh al-akbar" asariga yozilgan sharh, Burhoniddin an- Nasafiyning (vafoti 906 y) "Risola fil-ishq" yoki bo‘lmasa Muhammad ibn Dehkon an-Nasafiyning (vafoti 1318 y) "Sharh Lomiyat al-af’ol", Ali ibn 41

Muhammad ibn Ali an-Nasafiyning (vafoti 1319 y) "Sharh Miftoh al-ulum" shuningdek, Ahmad ibn al-Muayyyad an- Nasafiyning (vafoti 1125 y.) "Nazm al-Jome’ al-kabir lish-Shayboniy" kabi asarlarning qo‘lyozma-lari haqida keltirilgan ma’lumotlar e’tiborga molikdir. Arab tilida yozilgan mazkur asarlar islomiy ilmlar - tafsir, hadis, fiqh va aqida masalalariga doir bo‘lib, bu holat o‘sha asrlarda islom dini ta’limotlarining keng xalq ommasi tomonidan chuqur o‘rganish, to‘g‘ri va sog‘lom e’tiqod asosida talqin qilish sharoitidan kelib chiqqan. Nasaflik olimlarning bu qimmatli asarlarini ilmiy asosda har tomonlama chuqur o‘rganib, keng xalq ommasiga yetkazish olimlarimiz oldida turgan muhim vazifalardan hisoblanadi. Hozirgi vaqtda Toshkent Sharqshunoslik va islom universitetlarida nasaflik olimlarning hayoti va ularning ilmiy-ma’naviy meroslarini o‘rganib tadqiq etishga katta e’tibor berilmokda. Jumladan Najmiddin Umar Abu Hafs an-Nasafiyning "Kitob al-qand fi zikri ulamoi Samarqand" nomli muhim asari bo‘yicha nomzodlik dissertatsiyasi, alloma Abul Mu’iyn an-Nasafiyning "Tabsirat al-adilla fi usul ad-din ala tariqat Abu Mansur al-Moturidiy " asari asosida ham nomzodlik dissertatsiyasi yoqlangai. Yana bir nasaflik yirik olim Abul Barakot an-Nasafiyning hayoti va uning Qur’oni karimga bag‘ishlangan "Madorik at-tanzil va’ haqoik at-ta’vil" nomli tafsirining ilmiy asosdagi tadqiqoti tarix fanlari nomzodi ilmiy darajasi uchun dissertatsiya himoyasi bo‘ldi 22 . Qashqadaryo viloyati hokimi N. Zayniyevning qo‘llab - quvvatlashi natijasida Qarshi Davlat universiteti qoshida o‘z faoliyatini boshlagan "Nasafiylar va Keshiylar merosini o‘rganish ilmiy markazining" asosiy vazifalaridan biri ham Qashqa vohasidan chiqqan allomalarning hayoti va ilmiy-ma’naviy meroslarini o‘rganib keng xalq ommasiga yetkazishdan iborat. 2.2-§. Nasaf shahrida ilm-fan ravnaqi 22 Nasaflik allomalarning jahon madaniyatida tutgan o‘rni // mavzusi respublika ilmiy – nazariy konferensiya materiallari. Qarshi. 2008 y. 28 may. B.9. 42

Asrlarga bo‘ylashgan Turkistonning muazzam o‘tmish tarixi boy ilmiy va madaniy merosga ega ekanligi bilan umumbashariy tamadduni taraqqiyotida o‘ziga xos muhim o‘rinda turadi. Xususan o‘rta asrlardagi “oltin davr” - IX- XII asrlar madaniyatimiz taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etganligi tarixiy manbalarda zikr etilgan. Bu muhim davr nafaqat yurtimiz, Markaziy Osiyo, balki musulmon Sharq olami xalqlarining jahon madaniyati taraqqiyotiga beqiyos hissa qo‘shgan davr sifatida moziy sahifalarida muhrlanib qolganligi ham bejiz emas. Turkistonda asos solingan boy madaniy an’analar nafaqat shu zamin, balki boshqa hududlardagi musulmon madaniyati taraqqiyotiga ham salmoqli ijobiy ta’sir ko‘rsatganligi ham diqqatga sazavordir. Buxoro, Samarqand, Shosh, Kesh , Nasaf, Termiz, Xiva, Marg‘ilon kabi yirik shaharlar butun musulmon Sharqidagi madaniy markazlar sifatida jahonda tan olingan. O‘zbekiston janubiy sarhadlaridagi Qashqadaryoning quyi oqimidagi eng qadimiy shajaraga ega bo‘lgan Nasaf viloyati va uning poytaxt shahri Nasaf Markaziy Osiyodagina emas, balki Sharq olamida, shuningdek umumbashariy tamaddunida ham salmoqli o‘ringa egadir 23 . Miloddan avvalgi IX-VII asrlarda Keshk rudining o‘rta oqimida shakllangan manzil taraqqiy etgan va shahar maqomini olib, Naxshab deb atalgan. Naxshab tegrasida turli madaniyatlar to‘qnashgan. Istilolar oqibatida tanazzulga yuz tutgan Naxshabdan so‘ng uning vorisi Nasaf vohaning eng asosiy poytaxt shahri sifatida qad rostlaydi. Sug‘diyonaning Samarqanddan keyingi ikkinchi poytaxt sifatida Nasafni tan olinganligi ham bejiz emas. Mo‘g‘ullar istibdodiga qadar bu shahar musulmon dunyosida yirik siyosiy, iqtisodiy va madaniy markazlardan biriga aylangan. Movarounnahr Arab xalifaligi tarkibiga kirgach Nasaf viloyatining iqtisodiy, strategik ahamiyati oshgan, chunonchi bu viloyat Xuroson va ikkinchi tarafdan Xorazm, Movarounnahrdagi eng yirik arab garnizoni joylashgan Buxoro, Sug‘diyonaning asosiy iqtisodiy markazi Samarqand, quyi Tohariston poytaxti Balxni bir-biriga bog‘lovchi muhim maskanga aylangan. Natijada 23 Qarshi shahriing jahon sivilizatsiyasi tarixidagi o‘rni Qarshi shahrining 2700 yillik yubileyiga bag‘ishlangan Xalqaro ilmiy anjuman materiallari T- Q., 2006.B. 3. 43

mo‘g‘ullar istilosiga qadar har tomonlama rivojlangan Nasafda hamda ko‘p sonli katta-kichik shaharlarda ilmiy va madaniy hayot barq urib rivojlangan. Nasaf vohasida boshqa ilmlar qatori islomiy ilmlar yuqori taraqqiyotga erishib, bu muhitda qur’onshunoslik, hadisshunoslik, islom huquqi, filologiya, tarixnavislik an’analari qaror topgan. Bu davrda Nasafda intellektual hayot ham jo‘shqin tarzda kechgan. Iqtisodiy rivojlanish fiqh, hadis, gumanitar fanlar, Qur’on mutoaalasi bo‘yicha ko‘plab olimlar yetishib chiqishiga sabab bo‘lgan. Somoniylar sulolasi davrida (819-1005) Nasaf shahri ancha rivojlangan va o‘ziga xos madaniy markazlardan biriga aylangan. Somoniylar davlati toju-taxt da’vogarlarining Nasafda turishi ham buning yaqqol isbotidir. Bu shahar Somoniylar davrida yirik shaharlar darajasiga ko‘tarilgan va katta aholi manzillarida amal qiladigan alohida, xos lavozimlar unda ham joriy etilgan. Masalan, Abu Ali Muxammad ibn Ja’far al- Vazariy (X asr), Abu Ishoq ibn Muhammad al-Mastiniy (XI asr) lar hokimlik qilishgan. Shuningdek, qonunshunos alloma Abu Bakr Muhammad ibn So‘fyon al-Usbanikasiy (vafoti 986 yil) ham Nasaf hokimi vazifasini bajargan. Somoniylar davrida Nasafdan ilmli fozil kishilar va davlat arboblari yetishib chiqishgan. Nasaf yaqinidagi G‘ubdin qishlog‘idan chiqqan Abu Bakr Muhammad al-Hasan al-G‘ubdiniy an-Nasafiy Samarqandning bosh noziri bo‘lib turgan. Nasaf shahrida bu lavozimni ancha vaqt Abu Hamid Ahmad ibn Muhammad al-Kamidodiy (903-904) egallagan edi. Undan so‘ng bosh qozi Abu Ishoq Ibrohim ibn Ma’qil an Nasafiy (X asr) bo‘lib, u shikoyat va arizalarni ham ko‘rgan va javoblar aytgan. Nasafda Abu Muhammad Abdulloh ibn Yahyo as- Saraxsiy ash-Shirazodiy (X asr) ham qonunchilikning bosh himoyachisi vazifasini bajargan. Somoniylar davrining so ‘ ngi yillarida Nasaf shahrida Abu Ahmad al - Qosim ibn Muhammad al Qantariy an - Nasafiy ( vafoti 998 yil ) va Ali ibn al - Husayn as - Sardoriy ( vafoti 980 yil ) bosh nozirlik lavozimida turishgan . Abu Ahmad an-Nasafiy keyichalik Chag‘oniyonda ham shu lavozimni egallagan. 44

Nasaflik ulamo, allomalar X-XII asrlarda Buxoro, Samarqand, Marv, Saraxs kabi yirik shaharlarning bosh qozisi - sadrlik lavozimini bajarishgan. Nasaf mulkida 182 avliyolar yashab o‘tganligi manbalarda uchraydi. X asrda Nasaf shahri yirik ilmiy – madaniy markazlardan biri darajasiga ko‘tarilib, musulmon olamidagi 8 ta madina maqomini olgan - Bag‘dod, Balx, Isfahon, Nishopur, Marv, Buxoro, Samarqand, Nasaf shaharlardan biri edi. Markaziy Osiyoda 4 ta hadisshunoslik maktabi mavjud edi: Marv, Buxoro, Samarqand va Nasaf. Sam’oniy (XII asr) ma’lumoticha hadisshunoslikning yana bir yirik markazi Nasafda Ahmad ibn Muhammad at-Tadyoniy, Hammad ibn Shokir an-Nasafiy, Abdulmo‘min ibn Xalaf an-Nasafiy, Al-Lays ibn Nosir al- Kojariy, XI asrda Abdulaziz ibn Muhammad an-Naxshabiy, Muhammad ibn Ahmad al-Baladiy, al-Hasan ibn Ali al-Hammadiy an-Naxshabiy va boshqalar maktablari samarali faoliyat ko‘rsatib turgan 24 . X-XI asrlarda Nasaf Movarounnahrda o‘ziga xos ilmiy-madaniy markazlardan biriga aylangan. Sam’oniy O‘rta Osiyo hadisshunoslik maktablari vujudga kelganligi haqida so‘zlar ekan – Marv, Buxoro, Samarqand kabi shaharlar qatorida Nasaf ham qayd etiladi. Samoniy Movarounnahrda hadisshunoslik markazlaridan biri Nasafda X asrda Axmad ibn Hammad ibn Shokir an-Nasafiy, Abul Mu’min ibn Xalaf an- Nasafiy, al-Laos ibn Nasr al-Kojariy, XI asrda Abdulaziz ibn Muxammad an- Naxshabiy, Muxammad ibn Ahmad al-Baladiy , al-Xasan ibn Ali al-Hamadoniy an-Naxshabiy kabi olimlar maktablari faoliyat ko‘rsatgan 25 . IX-XII asrlarda Nasaf salohiyatli ilmiy markaz sifatida tanilgan. Al- Muqaddasiyning (X asr oxiri) bu boradagi ma’lumotlari muhimdir. X asrda Nasaf shahrida musulmon ilmu fanida taomilda bo‘lgan ilmiy kongress -“Majlisi tadris” o‘tkazilgan. Al-Muqaddasiy islom olimlarinig o‘z ilmiy qarashlarini dalillash, asarlarini tarqatish va keng targ‘ib etishda qo‘llaydigan ikki usul haqida to‘xtalgan. Odatga ko‘ra fiqhga oid suhbat, munozaralar masjidlarda 24 Камолиддинов Ш. « Китоб ал-ансаб” Абу Саъда Абдулкарима ибн Мухаммед ас-Саманий как источник истории и истории культур ы Средней Азии. Т., 1993. с.1 64 . 25 Ko‘rsatilgan asar. 164 – bet. 45

o‘tkazilgan. Shuningdek, olimlar o‘z xonadonlarida, maxsus rabotlarda bahslar tashkil etishgan. Majlisi tadris uzoq davom etib, ba’zan oylab ham davom etgan. Chet ellardan, asosan arab davlatlari poytaxtlaridan kelgan olimlar ma’lum bir mavzuga bag‘ishlab tadqiqotlarni muhokama qilishgan va bular amaliyot uchun qabul qilingan. Nasafdagi majlisi tadrisga Ka’badan mutazaliylar yo‘lboshchisi Abul Qosim Ka’baviy qatnashgan va u kishi Nasaf rabotlaridan birida to‘xtab va’z ham aytgan. VIII asr oxiri - IX asr boshlarida Nasafda yirik fiqxshunoslar maktabi shakllangan va toliblar islom huquqshunosligidan saboq olishgan. O‘sha davrda Nasaf va Keshda 43 olim, shoir va din ulamolari samarali ijod qilganliklari manbalarda qayd qilingan. X asrda musulmon olamida tasavvuf xam keng tarqalgan edi. Tasavvufga oid hadislarni to‘plash, o‘rganish va ularga bag‘ishlab asarlar bitish o‘z davrida taomilga kirgan edi. Sam’oniy Nasaf va uning mahallalari haqida so‘z yuritganda, Shayx Abu Abdurahmon Mu’oz ibn Yaqub al-Kosoniy nomini keltirgan. Shayx Kosonda tug‘ilgan (vafoti 834). Alloma Nasafda “al-Jami’u l- atiq” jome’ masjidida robot qurdirgan. Shayx qurdirgan mahalladagi ko‘cha uning nomi bilan atalgan. Keyinchaklik bu ko‘cha “Sikkat-z-zuhhad” (“Zohidlar ko‘chasi”) nomi bilan o‘zgargan 26 . Alloma o‘z davrining taniqli hadisshunos olimlaridan hisoblanib, asosan tasavvuf, zohidlik haqidagi hadislarni to‘plagan va ularga sharhlar bergan. Tasavvufga oid asarlar Nasaf yaqinidagi Pazda shahridagi maktabda xam yaratilgan. Pazdaga Movarounnahrning poytaxt shaharlaridan olimlar kelib saboq berganlar. Mashhur Sufiylardan Toxar ibn muxammad al-Buxoriy al- Haddodiy (vafoti 1016 y.) Pazda qo‘rg‘onida yashagan va toliblarga dars bergan. Allomaning “Kitob uyuni-l- majlis va sururi-d-doris” (“Yig‘inlar qaymog‘i va o‘quvchilar quvonchi kitobi”) nomli asarini yaratgan. Marvlik mashxur muarrix, sayyoh va hadisshunos olim Abu Sa’id Abdulkarim ibn Muhammad as-Sam’oniy (1113-1167) 1155 yilda ikki oy 26 Бартольд В.В. Соч.т.1. Б.191-197. 46

Nasafda yashagan. o‘zining U xadis, fiqh, arab tilshunosligi tarixi, geografiya sohalarida jami 50 dan ziyod ilmiy asarlar yaratgan. Alloma asarlari ichida Turkiston tarixi bo‘yicha eng qimmatlisi 8 ta qo‘lyozma jilddan iborat bo‘lgan “Kitob al-ansob” (“Nasablar haqida kitob”) asari hisoblanib, bizgacha bu asarning 6 ta qo‘lyozma nusxasi yetib kelgan, xalos. As-Sam’oniy Nasaf va Kesh viloyatlarining 85 manzilini tilga olgan. U o‘z asarlarini yozishda Abul Abbos Ja’far ibn Muhammad an-Nasafiyning 2 jildlik “Nasaf va Kesh tarixi” asaridan samarali foydalangan. Olim Nasafning 3 maxallasi, 4 ko‘chasi, 2 masjidi, 2 karvonsaroyi, 1 raboti, 1 minorasi va 1 darvozasini hamda viloyatidagi 40 qishloq, 1 mavze, 1 qasr nomini qayd etgan 27 . As-Sam’oniy Nasaf haqida quyidagi ma’lumotlarni qayd etgan: “Nasaf Movarounnahr shaharlaridan biri bo‘lib, uni Naxshab deb ham ataydilar. Men bu yerda ikki oycha yashab, ulomalardan hadis eshitdim. Nasafdan har bir ish sohasida ko‘plab olimlar yetishib chiqqan bo‘lib, ularning sanog‘i yo‘q. As-Sam’oniy o‘z asarida Nasafda samarali faoliyat ko‘rsatgan taniqli olimlardan Abul Xoras Asad ibn Hamduvayx al-Varsiniy an-Nasafiy (vafoti 927 y.), Abu Nasr Ahmad ibn Ali ibn Tohir al-Jaubakiy ( vafoti 951-952y.), Abu Usmon Sa’id Ibrohim an-Nasafiy (vafoti 952 y.), Abu Nasr Ahmad ibn ash Shayx al-Kosoniy (vafoti 954-955 y.), Abu Yalo Muhammad ibn Ahmad al- Boboniy an-Nasafiy, Abu Tayyib Abdal-Malik ibn Ishoq al-Ofuroniy an- Nasafiy (vafoti 998 y.), al-Lays ibn Nosr al-Kojoriy an-Nasafiy, Ahmad ibn Hamid al Makriy an-Nasafiy, Axmad ibn Muhammad an-Nasafiy, Abu Tammom Abd as-Salom ibn Ishoq al-Hamidiy al-Ofuroniy (X asr), Abul - Muzaffar Muhammad al-Kasbiy al-Ushundiy an-Nasafiy (X asr), Aslam ibn Maymun an-Naxviy al-Vorazjoniy , Abu-l Abbos Ja’faribn Muhammad al- Mustag‘furiy al-Nasafiy (961-1041), Abu Muhammad Abd ar-Raxim ibn Ali al- Yagnaviy an-Nasafiy (vafoti 1052-53), Abu Ishoq Mahfiz ibn Ali al-Yagnoviy (XI asr), Muhammad ibn Ato as-Sokabadyozaviy an-Nasafiy (vafoti 1089 y.), Najmiddin Abu Xafs Umar ibn Muhammad al-Moturidiy an-Nasafiy yoki an- 27 Kamoliddinov Sh. Ko‘rsatilgan asar. B. 100-107. 47

Naxshabiy (1068-1142), Maxmud ibn ali an-Nasafiylar haqida qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Arab muarrixi Yoqut al-Hamaviyning (1178-79 y. tug‘ilgan) “Mu’jam ul buldon” (“Shaharlar lug‘ati”) va “Mu’jam ul-udabo” (“Adiblar lug‘ati”) kabi asarlarida ham Nasaf olimu fuzalolari haqida fikr yuritilgan. Allomaning “Mu’jam ul buldon” asaridagi ma’lumoticha Nasaf shahrini Jayxun va Samarqand orasidagi yirik markaz bo‘lganligi va bu shahardan fanning barcha sohalari bo‘yicha ko‘plab allomalar yetishib chiqishib, ular Naxshabiy nisbasini qo‘llaganlar. Masalan, ulug‘ alloma va muhaddis Abu Ishoq Ibrohim ibn Mu’qla ibn al-Hajjoj ibn Xudosh an-Nasafiy (vafoti 1003 y.), al-Hofiz Abdulaziz ibn Muhammad ibn Abu Ja’far ibn Abu Bakr an-Nasafiy al- Osimiy (vafoti 1063 y.) Abu Ahmad Iso ibn al-Husayn ibn ar-Robiul al- Kasbaviy, Imom Abu Bakr Muhammad ibn Abu Muhammad ( uni yana Abdumalik ibn Muhammad ibn Sulaymon ibn Quraysh al-Kasbaviy (1047-1100 yy.) ham deb atashgan), Abul Fazl Abdulqodir ibn Abduxoliq ibn Abduraxmon ibn Koshi ibn al-Fazl an-Navkadiy (vafoti 1132 y.), Abu Nasr Ahmad ibn Muhammad ibn al-Hasan ibn Hamid ibn Xorun ibn al-Manzar ibn Abduljabbor an-Niyoziy al-Karminiy (Kesh va Nasaf oralig‘idagi Niyoziy qishlog‘idan, vafoti 1008 yil) kabilar samarali faoliyat yuritishgan. Yoqut al-Hamaviyning “Mu’jon ul-udabo” asarida besh nafar nasafiylarning nomlari tilga olinib, ulardan biriga alohida to‘xtalgan, qolganlari esa eslatib o‘tilgan, xolos. Alloma asarlarida Abul Husayn Muhammad ibn Tolib an-Nasafiy (X asr), Abdulaziz ibn Muhammad an-Naxshabiy, Abu Ya’la an- Nasafiy (X asr), Abul Mu’in Ma’mun ibn Muhammad an-Nasafiy (vafoti 1414 y.), Umar ibn Muhammad an-Nasafiy al-Hofiz, Abu Hafs Umar an-Nasafiylar ( 1068-1142 yy.) nomlari qalamga olingan. Allomaning «Mu’jam al-buldon» asari yirik jug‘rofiy asardir. Unda dunyoning turli iqlimlarida joylashgan ko‘plab shahar va qishloqlar haqida ma’lumotlar to‘plangan. Asarda, Nasaf va uning tevarak-atrofidagi 48

joylar, u yerlardan chiqqan mashhur allomalar haqida ham quyidagi ma’lumotlar uchraydi 28 : NASAF – Samarqand va Jayhun oralig‘ida joylashgan aholisi ko‘p va obod shahar. U yerdan fanning barcha sohalari bo‘yicha ko‘plab allomalar chiqqan. Ular Naxshabiy nisbasini ham qo‘llaydi. Istaxriyning aytishicha, Nasaf devor bilan o‘ralgan, o‘rtasida qo‘rg‘oni va to‘rtta darvozasi bor shahar. Buxoro va Balx yo‘li shu yerdan o‘tadi. Joyi tekislik, Kesh bilan orasi ikki manzil. Jayhun bilan oralig‘ida tog‘ yo‘q. Shaharning o‘rtasidan bitta daryo o‘tgan. Bu suv Keshdan oqib keladi. Uning qirg‘og‘ida uylar va qishloqlar joylashgan. NAXSHAB – Movarounnahr shaharlaridan, Jayhun va Samarqand oralig‘ida, Buxoro yo‘lida emas. Buxorodan Samarqandga borishda Naxshab chapda qoladi. Uni Nasaf deb eslatgandik. U bilan Samarqand orasi uch manzil masofa. KASBI - Nasafga qarashli qasaba. U yerdan chiqqan ilm ahli Kasbaviy yoki Kasbiy nisbasi bilan ataladi. Nasaf bilan oralig‘i to‘rt farsax. Jome’ masjidi va bozori bor. NAVQOD- katta qishloq. Nasaf bilan orasi 6 farsax. NIYOZIY - Kesh va Nasaf o‘rtaligidagi katta qishloq. U yerlik allomalar Niyoziy yo Niyoz yo Niyozaviy nisbasi bilan atalgan. IX-XII asrlarda Nasaf ilm va madaniyat taraqqiyoti bobida Samarqand va Buxoro bilan raqobatlashadigan darajaga ko‘tarilgan. Ofuron (Obron), Kojar, Balad (Po‘lati), Fudina singari yirik manzillardan taniqli olimlar, hadisshunos va fiqhshunoslar yetishib chiqqanlar. Nasaf shahri IX- XII asrlarda ilm-ma’rifat jihatidan Movarounnahrdagi eng yirik ilmiy – madaniy markazlar - Samarqand va Buxoroda keyin turib, ko‘plab olimu muxaddislar samarali faoliyat ko‘rsatishgan. Sharqshunos olim D. Rahimjonovning ma’lumotiga ko‘ra VIII-XII asrlarda Movarounnahrda 3000 dan ortiq muhaddislar faoliyat ko‘rsatishgan. Ulardan 1000 dan ortig‘i 28 Elmurodov I. O‘rta asr manbalarida Nasaf allomalari (Yoqut al-Hamaviy asarlari asosida).// Nasaflik allomalarning jahon madaniyatida tutgan o‘rni” mavzusi respublika ilmiy konfer. material. Qarshi., 2008 yil. 49

Samarqandda, 600 dan ziyodi Buxoroda, 400 dan oshig‘i Nasafda, 70 dan ortig‘i Shoshda, 60 dan ziyodi Farg‘onada, yana shunchasi Keshda, 50 dan ortig‘i Termizda, 40 dan ziyodi Xorazmda, shuningdek qolgan qismi esa Ustrushona, Dobusiya, Kushoniya va boshqa mintaqalarda faoliyat yuritishgan. Bu raqamlar Nasaf shahrining Movarounnahrdagi nechog‘li ilmiy-madaniy salohiyatini yuksakligini yaqqol isbotlaydi 29 . Nasaflik 400 dan ziyod ulamolarning aksariyati Nasaf vohasidagi shaharlarga (Pazda, Kasbi va Kesh shaharlariga) mansub bo‘lganlar. Nasaflik ko‘plab ulamolar ilmiy faoliyatini Samarqand va Buxoro shaharlarida ham olib borishgan. Nasafda boshqa ilmlar kabi hadis ilmi xam taraqqiy etgan. Buyuk muhaddis olim Abu Abdulloh Muxammad ibn Ismoil Buxoriy (810-870) bir muddat Nasaf shahridagi Boyon mahallasida istiqomat qilib, o‘zining “Al jome’ as-sahih” kitobi uchun zarur ma’lumotlarni to‘plagan va bu yerdagi hadis ilmi rivojiga ham munosib hissa qo‘shgan. Alloma bu shaharda shogirdlariga ham saboq berib, Abu Zayd Tufayl ibn Zayd (vafoti 892 y.), Abu Ishoq Ibrohim ibn Ma’qil ibn Nasafiy as-Sanjoniy (IX asr) kabi bir qancha taniqli muhaddislar undan saboq olishgan. Allomaning eng yaqin yordamchi-laridan biri Ofuron qishlog‘idan bo‘lgan Jabroil ibn Ovan al-Ofuroniy hisoblanib, u kishining o‘zi ham zamonasining yetuk olimi va hadisshunoslik ilmining peshvolaridan biri sanalgan. Nasaf fozilu ulamolari Ismoil al-Buxoriyni iliq va yuksak ehtirom bilan kutib olishgan. Nasafliklar allomani o‘z xonadonlarida mehmon bo‘lishini, o‘zlarini allomaning xizmatida bo‘lishlarini sharaf deb bilganlar 30 . Shuningdek, Nasafda tavallud topib Samarqandda ilmu fan bilan shug‘ullangan Abu Hafs an-Nasafiy (vafoti 1142) 100 dan ziyod asarlar yaratib, unga “al-Hofiz” nisbasi berilgan edi. Ma’lumki hofiz darajasiga erishish uchun 20 mingdan ziyod hadislarni matnu sharhlari bilan birgalikda to‘liq yod olish 29 Rahimjonov D. VIIII – XII asrlarda Samarqandda hadis ilmi taraqqiyoti. ( Abu Hafs an-Nasafiyning “Kitob al-qand fi ma’rifati ulamoi Samarqand” asari asosida ). Nomz. diss. B.14 30 Raximjonov D. Imom Buxoriy va Nasaf hadis maktabi. – Imom al-Buxoriy saboqlari. 2000 yil. 2- son. B.92. 50

shart bo‘lgan. Abu Hafs Ismoil al-Buxoriyning “Al-jome’ as-sahih” asarini sharhlab, maxsus asar xam yozgan. VIII-XII asrlarda Nasaf Movarounnahrdagi hadis ilmi markazlaridan biri sifatida tan olingan. Nasaf shahrida butun viloyat ilm toliblari uchun markaziy maktablar mavjudligi sababli, bu shaharga Pazda (Bazda) Kasbi, Koson, Varsin, Yagna, Novqat, Quraysh, Ofuron, Zodak, Qalosiy, Muda, Sanjan, Fijkat, Maymurg‘ kabi shahar va yirik qishloqlardan olimlar ilm olish uchun tashrif buyurishgan. Shuingdek, Nasaf vohasida muxaddis olimlar al-Kasbaviy, al- Kosoniy, al-G‘ubdiniy, al-Ibsoniy, al-Pazdaviy, al-Maymurg‘iy nisbalari bilan ham samarali ilmiy faoliyat yuritishgan. IX asr oxirida Nasaf vohasidan yetishib chiqqan uch buyuk allomalarning birgalikda olib borgan ilmiy faoliyatlari Samarqand shahri uchun o‘zining samarali ta’sirini ko‘rsatdi. Sadru-l Islom Abu-l Yo‘sr Muhammad ibn Muxammad al-Pazdaviy an –Nasafiy (vafoti 1100 y. Buxoroda), uning akasi Fahru-l islom Abu-l Hasan Ali ibn Abdukarim al-Pazdaviy an-Nasafiy (vafoti Keshda 1089y.) va Abul Mu’in an-Nasafiy (1046-1114 yy.) kabi mashhur olimlarning Samarqandga ko‘chib utishlari hanafiya ta’limotining rivojlanish yo‘nalishlarini sezilarli darajada ijobiy tarafga o‘zgartirdi. Ular shoafri’iy – ash’oriylarining xanafiylar ta’limotiga qaratilgan faoliyatini fosh qilishda jonbozlik ko‘rsatdilar 31 . Ushbu ulamolar Buxoroda xam ilm-fan ravnaqiga o‘z hissalarini qo‘shganlar. IX asrda Nasafda Qur’onni tavsir qilishni keng yo‘lga qo‘ygan Ibrohim ibn Ma’qal as-Sanjoniy an-Nasafiy, Muhammad ibn Nasr al Kallasiyan an- Nasafiylar umrguzaronlik qilishgan. IX-X asrlarda Nasafda yozma adabiyot namunalari vujudga kela boshlagan. Bu davrda yashab ijod etgan Abu al Muti an-Nasafiy arab tilida ahloqiy - nasihatomuz ruhdagi asar yaratgan. Shahobiddin Nasafiy (Shahobiy) (X asr) Saljuqiylar saltanatining shuhratli shoirlari qatoridan joy olgan. Bu davr an’anasiga ko‘ra Nasaf allomalari arab tilida, XI asr oxiri - XII asr boshlarida 31 Oqilov S. Abu-l-Mu’in an-Nasafiy ilmiy merosi va Moturidiya ta’limoti. T., 2008. B.23, 24. 51

esa fors tilida ijod qilishgan. XIV asrdan e’tiboran, ayniqsa Sohibqiron Amir Temur saltanatidan boshlab esa turkiy tilda yozish urf bo‘lgan. Yevropalik o‘rta asr sayyohi Tavernyening yozishicha barcha Sharq mamlakatlarida arab tili – Qur’on va ilm tili, fors tili she’riyat va nafosat tili, turkiy til esa siyosat va harb tili sifatida mashhur bo‘lgan 32 . VIII asr oxiri - IX asr boshlarida Nasafdagi hadisshunoslik va fiqhshunoslik maktablarida islom olamining turli mamlakatlaridan kelgan talabalar saboq olishgan. Buxorolik mashhur muarrix olim Narshaxiy X-XII asrlarda Nasafda fan va madaniyat gullab yashnaganligini bayon etib, olimlardan Najmiddin Abu Hafs Umar an-Nasafiyni tilga olgan. XII asrning o‘rtalarida Nasafda yashagan qomusiy olim Najmiddin an- Nasafiy (1068-1142 yy.) nomi manbalarda ko‘p tilga olinadi. Unga “ Moturidiy” nisbasi ham berilgan. Alloma tilshunoslik, tarix, fiqh ishlariga bag‘ishlab 100 dan ziyod asarlar yozgan, shundan 10 tasi bizgacha yetib kelgan. Uning “Aqidu- n Nasafiy” asari hozirgacha ham madrasalarda qo‘llaniladi. Nasaflik olim Abu-l-Abbos Ja’far ibn Muhammad al-Mustaxfuriy an- Nasafiy (961-1041) o‘z davrining mashhur ulamolaridan sanalib “ Nasaf va Kesh tarixi” asarini yozgan. Olimning ushbu asaridan Sam’oniy o‘zining “al- Ansob” nomli asarida samarali foydalanib, bu ikki shahar odamlarini 80 toifaga bo‘lib naql qilgan. Nasaf va Keshda X-XI asrlarda yashagan 43 olim, shoir va din arboblari haqida hikoya qilgan. Mazkur asarda muallifning 4 ta ustozi va 2 ta shogirdi haqida xam ma’lumotlar berilgan. Alloma Abul Mu’yin an-Nasafiy (1046-1114) “Al-Moturidiya kalom maktabining himoya qilib turuvchi buyuk shaxs” deb ta’riflangan. Alloma dastlab ta’limni ona shahri Nasafda olib, Samarqandga, so‘ngra Buxoroga ko‘chgan. Damashq shahrida xam safarda bo‘lgan. U “Tabsirotu-l- adilla fil usuli-d-din al-tariqati-l- Imon Abu Mansur al-Moturidiy” (Abu Mansur al- Moturidiy ta’riqatiga binoan din ulomalarini aniq dalillar bilan sharhlash”), “ 32 Nosir Muhammad. Nasaf va Kesh allomalari. T., 2001. B.4. 52

Bahru-l- kalom” ( “Kalom ilmi ulomasi”), “At-tamhid li qavon-t tavhid” (“Tavhid qoidalariga muqaddima”) kabi asarlarini yozgan. Alloma o‘z davrining mashhur mutakallim olimi bo‘lgan va Samarqanddagi hanafiy kalom maktabining yirik vakili Abu Mansur al- Moturidiydan so‘ng shu maktabning peshqadam vakili hisoblangan. U nafaqat kalom ilmining allomasi, balki o‘z davrining faqihi va usulchi olimi sifatida ham nom qozongan ulug‘ siymolardan biri hisoblangan. Turkiyalik olim H.Otay yozganidek; “Moturidiya ta’limotining eng mashhur mutakallim olimi Abu-l- Mu’in an-Nasafiydan keyin uning yo‘lida va tizimida u kabi shaxs hali yetishib chiqmagan. Bu zotni Najmiddin Umar ibn Muhammad an-Nasafiy o‘zining “Al-Qand fi-zikri ulamoi Samarqand” (“Samarqand olimlari zikrida qanddek (shirin) kitob)” nomli asarida shunday ta’riflagan: “Sharqu G‘arbning olimu ulamolari Abul Mu’yin an-Nasafiy ilmining dengizidan bahra topib, ul taratgan ziyo nurlarini ko‘zlariga to‘tiyo qilib surtganlar” 33 . Allomaning Najmiddin Umar an-Nasafiy, Alouddin as-Samarqandiy, Abu Bakr al-Kosoniy, Abul Muzaffar alal-Talaqoniy, Ahmad al-Pazdaviy (Buxoro), Abul Hasan al-Balxiy, Abul Fath al-Hilmiy, Abdurashid al Valvolijiy, Mahmud as-Sog‘orjiy, Ali ibn al-Husayn as-Sakalkandiy kabi shogirdlari samarali ijodiy faoliyat yuritishgan. Moturidiya kalom maktabining mashhur vakili va targ‘ibotchisi Najmiddin an-Nasafiy (1069 – 1142-43 yy.) yoshligida Abu-l-Yusr Muhammad al Bazdaviy, al- Hasan ibn Ayda al-Malik an Nasafiy, Ismoil ibn Muhammad an-Nuhiy an-Nasafiy kabi yirik olimlardan saboq olib, Burhoniddin al- Marg‘inoniyga ustozlik qilgan. Unga al-Moturidiy nisbasi qo‘shib aytilgan. Al-Moturidiyning islom olamidagi eng mashhur shogirdlaridan biri Abd al-Karim al-Pazdaviy (vafoti 999 yil) hisoblangan 34 . 33 Uvatov U. Abul Mu’yin an-Nasafiy. T., 2003 B. 23, 27.; Oqilov S. Abu-l-Mu’in an-Nasafiy ilmiy merosi va Moturidiya ta’limoti. T., 2008. 34 Ziyodov Sh. Mutakallim Abu Mansur al-Moturidiy va uning kalom ta’limoti // “O`zbekiston tarixi”, 53

Shayx Aziziddin Nasafiy (1240-1300 yy.) komil inson ilmining nazariyotchisi hisoblangan 35 . Bahouddin Naqshbandga Pudinalik Qusam Shayx va Muboraklik Bahouddin Qishloqiylar ustozlik qilishgan. O‘rta Osiyo madrasalarida “Aqoidi Nasafiy” darslik sifatida foydalanilgan. Shuningdek, madrasalarda “Ar-risola ash-shamsiya fi qavoid al- mantiq” – ash-shamsiya, ya’ni mantiq fani darsligi muallifi Nosiruddin at- Tusiyning Dabiron taxallusli taniqli shogirdi Najmiddin Ali ibn Umar al- Kazviniy al-Kotibi an-Nasafiy tomonidan yozilgan “Hikmat ul-ayn” risolasi ham madrasalarda darslik sifatida qo‘llanilgan. Va madrasalarda zaruriy darslik sifatida “Fiqhi Kaydoniy” darsligi o‘quv dasturiga kiritilib, uning muallifi Abdulloh an-Nasafiy al-Fozil al-Kaydoniy hisoblangan. “Matlab as-Solih” kitobi asosida xam talabalar o‘qitilgan 36 . Sharqshunos olim Abdusattor Jumanazar XIII asrda yashab ijod etgan, o‘z davrining mashhur hattotlaridan biri Ali an-Nasafiy haqida ma’lumot bergan. Shuningdek, Nasafda o‘rganilayotgan davrda hattot Muhammad ibn Sa’d an- Nasafiy (XIII asr) ham samarali faoliyat ko‘rsatgan 37 . Ma’lumki yurtimiz parokandalikka yuz tutgan davrlarda ajdodlarimiz- ning boy merosi xorijiy mamlakatlarga tashib ketilib, Yevropa, Osiyo qit’alaridagi yirik davlatlar markaziy kutubxonalarida saqlanmoqda. Istiqlol sharofati bilan ana shunday qimmatli qo‘lyozmalarni izlab topish, nashr ettirib xalqimizni bahramand qilish maqsadida Respublikamizda ilk bor Qarshi Davlat universiteti qoshida 2007 yil martida taniqli manbashunos olim professor U.Uvatov rahbarligida Nasaf va Kesh allomalari merosini o‘rganish ilmiy Markaz tashkil etildi. Markazda Qashqadaryo vohasi tarixiy qadriyatlarini tiklash, muqaddas ziyoratgohlarni, qadamjolarni va olamga dong taratgan buyuk allomalarning boy merosini teran o‘rganish va xalqimizga chuqurroq yetkazish maqsadida keng qamrovli ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. 35 Komilov N.Tasavvuf. T., “Yozuvchi”, 1996, 147 bet. 36 Solijonova G. O‘rta asrlarda O‘rta Osiyo madrasalarida o‘quv dasturi haqida // “ O`zbekiston tarixi”, 2000 yil 3-son. B.30, 31, 33. 37 Nosir Muhammad. Nasaf va Kesh allomalari. T., 2001. B.55 . 54

Bu soha bo‘yicha professor U.Uvatov rahbarligida ilmiy izlanishlar izchil davom ettirilmoqda. Mazkur ilmiy Markaz tashabbusi bilan 2008 yil iyunida “Nasaflik allomalarning jahon madaniyatida tutgan o‘rni”, 2010 yil may oyida “Nasaf va Kesh tarixi manbalarda” mavzularida Respublika ilmiy-nazariy konferensiyasi bo‘lib o‘tib, mamlakatimizning yetakchi olimlari ishtirok etishdi. Anjuman ma’ruzalari ilmiy to‘plam shaklida nashr etildi. Professor U.Uvatov Hindistonlik olim Shayx Abdussalom al-Muborak- furiyning Imom al-Buxoriy hayoti va ilmiy merosiga bag‘ishlangan salmoqli kitobini arab tilidan o‘zbek tiliga tarjima qilib chop ettirdi. Sharqshunos olim S.Oqilovning “Abu-l-Mu’in an-Nasafiy ilmiy merosi va Moturidiya ta’limoti”, O.Bo‘riyev, M.Usmonovlarning “O‘zbeklar: etnik tarixi va etnomadaniy jarayonlar” kitoblari bosilib chiqdi. Nasaf-Qarshi vohasi ilm-fan va madaniyati tarixi keng jamoatchilik o‘rtasida qizg‘in targ‘ib qilinmoqda. Xullas, IX-XII asrlarda Movarounnahrning eng yirik ilmu fan markazlaridan biri – Sug‘diyonaning Samarqanddan keyingi ikkinchi poytaxti Nasaf shahri va vohasi madaniy hayotida bu kabi yanada ko‘plab olimu fuzalolar samarali ijod qilishgan. Chunki Buyuk Ipak yo‘lining chorrahasida joylashgan bu salohiyatli shahar geografik jihatidan xam qulay, keng imkoniyatlarga ega bo‘lib, tabarruk zaminda islomiy ilmlar bilan birga ijtimoiy- madaniy sohaga oid nodir ilmlar, xususan dunyoviy bilimlar ham uyg‘un tarzda rivojlangan. Lekin ming afsuslar bo‘lsinki, yurtimizda umrguzaronlik qilgan ulug‘ ajdodlarimiz boy merosidan aholining peshqadam qismi hisoblangan ilm ahlining ham ma’lum qismi behabardirlar. Shu boisdan ham allomalarimiz boy ma’naviy merosini aholining barcha qatlamlariga, ayniqsa yoshlar onggiga yanada chuqurroq singdirish nihoyatda dolzarb vazifaga aylandi. Zero, mamlakatimizda istiqlol davrida milliy-diniy qalriyatlarni tiklash sohasida keng qamrovli tadbirlar amalga oshirilishi hamda ulug‘ ajdodlarimizning islom madaniyatiga qo‘shgan beqiyos hissalarini yanada teran va to‘laqonli o‘rganish uchun qulay sharoit yaratildi. 55

Ona zaminimizning eng muqaddas go‘shalarida biri sanalgan Turkistonda IX-XII asrlarda ma’naviy uyg‘onish davrida samarali ilmiy faoliyat ko‘rsatib jahonga dong taratgan Nasaf vohasi olimu fuzalolari boy ilmiy merosini xolisona o‘rganish va xalqimizga to‘laqonli yetkazish eng dolzarb vazifalardan biriga aylandi. Tabiiyki ajdodlarimiz boy ma’naviy sarchashmasidan to‘laqonli bahramand bo‘lish mustaqil yurtimizning har bir fuqarosiga fahr-iftihor tuyg‘usini uyg‘otadi va bu barkamol avlodni voyaga yetishiga yaqindan yordam beradi. 56

Xulosa Yuqoridagilardan kelib chiqib xulosa qilib aytsak: Birinchidan, mamlakatimiz prezidenti I.A.Karimov Qashqadaryo vohasining tarixi haqida to‘xtalib: “Bu serfayz zamin o‘zining beqiyos moddiy va ma’naviy ne’matlari bilan mashhurdir. Qadimiy Nasaf va Shahrisabz, Kitob va Yakkabog‘ Markaziy Osiy xalqlari madaniyati taraqqiyotida alohida o‘rin tutadi” 38 , - deb aytganida bu zaminning jahon sivilizatsiyasi ya’ni tamaddunida katta o‘rin tutishini, uning Sharq va G‘arb mamlakatlarini iqtisodiy va madaniy sohada bog‘lovchi o‘ziga xos ko‘prik ekanligini ko‘zda tutgan edi. Ikkinchidan, yurtboshimizning bu bashorati bejiz emas albatta. Chunki G‘arbda shu paytgacha Markaziy Osiyoda - Qadimgi Misr, Bobil, Eron, Xitoy, Hindistondan farqli, alohida sivilizatsiya ( tamaddun ) bo‘lmagan, degan fikr hukmron edi. Uchunchidan, mustabid sho‘rolar tuzumi davrida O‘zbekiston tarixi manbalarini xolisona o‘rganishga e’tibor nihoyatda sust darajada bo‘lib, bu davrda yaratilgan Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xorazm tarixiga oid kitoblar ham hukmron mafkura ta’sirida yozilgan. Viloyatlar va boshqa yirik shaharlar tarixi manbalari esa umuman tadqiq etilmagandi. To‘rtinchidan, Prezidentimiz I.A.Karimov rahnamoligida tarixiy qadriyatlarimiz, ulug‘ ajdodlarimizning xalqimiz ma’naviyatiga qo‘shgan bebaho merosini chuqur ilmiy tadqiq etish va targ‘ib qilish, muqaddas ziyoratgohlarni obodonlashtirish, me’moriy yodgorliklarni ta’mirlab ko‘z qorachig‘idek asrab-avaylash davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Beshinchidan, Mustaqillik sharofati bilan Nasafning o‘tmishi va kechmishini o‘rganilishiga e’tibor berilib, voha qadimiyati, ilmu fani taraqqiyotiga oid ko‘plab manbalar, risolalar va to‘plamlar nashr etildi. Shuningdek, vohaning yirik qishloqlari, tumanlari va shaharlari tarixi haqida alohida kitoblar bosilib chiqdi. 38 Islom Karimov Bunyodkorlik yo‘lidan. 4-tom T.: “O‘zbekiston”, 1996 . 57

Oltinchidan, O‘rta Osiyo xalqlarining haqqoniy tarixini jumladan, Naxshab-Qarshi shahri tarixi misolida xolisona yoritish ham muhim ilmiy ahamiyatga egadir. Yettinchidan, Naxshab-Qarshi vohasi aholisining jahon tamadduniga nechog‘lik bebaho hissa qo‘shganligini yangi ilmiy dalillar, arxeologik topilmalar va yozma manbalar bilan isbotlash olimlarimizning vatanparvarlik burchidir. Bu esa o‘zbek davlatchiligi tarixini yangi to‘laqonli sahifalar bilan boyitishi shak-shubhasizdir. Takliflar:  Qashqadaryo vohasining Nasaf, Kesh viloyatlarida va dunyoning boshqa mintaqalarida yashab ijod etgan buyuk ajdodlarimiz hayoti va boy merosini yanada chuqurroq o‘rganish, nashrga tayyorlash, keng ko‘lamda targ‘ib qilish va xalqimizga yetkazish;  viloyat ta’lim muassasalari, korxonalar, tashkilotlar va mahallalarda Nasafiy va Keshiylar ilmiy merosini o‘rganishning ahamiyati, ularni ko‘z qorachig‘idek asrash bo‘yicha turkum ma’ruzalar, davra suhbatlari, kechalar uyushtirish, OAV larda chiqishlar qilish;  Nasaf va Kesh allomalari merosini o‘rganishning dolzarb masalalari bo‘yicha Xalqaro, Respublika va mintaqaviy ilmiy anjumanlar tashkil etish;  Nasafiy va Keshiylar merosini ilmiy o‘rganishning nazariy va amaliy masalalari bo‘yicha maqolalar, to‘plamlar, uslubiy qo‘llanmalar, risola va monografiyalar chop ettirish;  Respublika va xorijdagi ilmiy muassasalar nashrlarida ilmiy tadqiqot natijalarini chop ettirish;  internet tarmog‘i saytiga Nasafiy va Keshiylar ilmiy merosi haqida yangi tadqiqotlarni kiritish;  Nasaf va Kesh allomalari ilmiy merosini o‘rganish bo‘yicha to‘garaklar, o‘qishlar, ilmiy seminarlar, maxsus kurslar va seminarlar tashkil etish; 58

 vohadagi Nasaf va Kesh allomalari bilan bog‘liq me’moriy yodgorliklarni, qadamjolarni asrash, muhofaza qilish va ta’mirlash bo‘yicha mutasaddi tashkilotlarga amaliy tavsiyalar berish;  Nasaf va Kesh allomalari bilan bog‘liq osori-atiqa va boshqa yodgorlik-larni to‘plab, muzey tashkil etish va turli ko‘rgazmalar uyushtirish;  O‘zRFA Tarix, Arxeologiya va Sharqshunoslik institutlari, Toshkent Islom universiteti, A.Navoiy nomidagi Adabiyot muzeyi, O‘zbekiston tarixi Davlat muzeyi, viloyatlardagi tarix muzeylari, O‘zMU, SamDU, BuxDU, TermDU, ToshDSHI va boshqa ilmiy muassasalar hamda oliy uquv yurtlari bilan hamkorlik aloqalarini o‘rnatish;  Nasaf va Kesh allomalari ilmiy merosini o‘rganish bo‘yicha Xalqaro va Respublika ilmiy ekspeditsiyalarini tashkil etish, yetakchi olimlar bilan hamkorlik aloqalarini o‘rnatish;  “Ma’naviyat va ma’rifat” Markazi viloyat bo‘limi, viloyat madaniyat va sport ishlari, arxiv boshqarmalari, “Mahalla”, “Oltin meros”, Amir Temur jamg‘armalari viloyat bo‘limlari, Yozuvchilar uyushmasining viloyat bo‘limi va turli boshqa mutasaddi tashkilotlar va ilmiy muassasalar bilan hamkorlik qilish.  Voha tarixini ilmiy o‘rganish faoliyatini yanada faollashtirish maqsadida homiylar izlab topish va ular bilan keng qamrovli hamkorlikni yo‘lga qo‘yish. 59

Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yhati: 1. Islom Karimov Bunyodkorlik yo‘lidan. 4-tom T.: “O‘zbekiston”, 1996. 2. Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. - T., “Ma’naviyat”, 2008. 3. Abdusattor Jumanazar. Nasaf, T., 2006. 4. Abu Rayhon Beruniy. Qonuniy Mas’udiy. TA. V. Tom, 1-q. T., 1973. 5. Ahmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. T., 2001. 6. Boyqobilov B. Nodirlar shahri. “O‘zbekiston ovozi” 2004 yil 22 iyun. 7. Maqsudov D. Movarounnahrlik mufassir olimlarning ilmiy merosi -“O‘zbekiston tarixi”, 2007 yil 2-son, 8. Najmiddin Komilov.Tasavvuf. T., “Yozuvchi”, 1996. 9. Nasaf va Kesh tarixi manbalarda mavzusidagi Respublika ilmiy – nazariy konferensiya materiallari // Qarshi. 2010 yil. 10. Nasaflik allomalarning jahon madaniyatida tutgan o‘rni. // mavzusi respublika ilmiy – nazariy konferensiya materiallari. Qarshi. 2008 yil. 11. Nosir Muhammad. Nasaf va Kesh allomalari. T., 2001. 12. Oqilov S. Abu-l-Mu’in an-Nasafiy ilmiy merosi va Moturidiya ta’limoti. T., 2008. 13. Qarshi shahriing jahon sivilizatsiyasi tarixidagi o‘rni Qarshi shahrining 2700 yillik yubileyiga bag‘ishlangan Xalqaro ilmiy anjuman materiallari. T- Q, 2006 yil. 14. Rahimjonov D. VIII - XII asrlarda Samarqandda hadis ilmi taraqqiyoti. (Abu Hafs an-Nasafiyning “Kitob al-qand fi ma’rifati ulamoi Samarqand” asari asosida) Nomz. diss. 2005 15. Ravshanov P. Naxshab va Kesh tarixi manbalarda. Qarshi: “ Nasaf” 2005. 16. Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi T., 2006. 17. Raximjonov D. Imom Buxoriy va Nasaf hadis maktabi. –Imom al-Buxoriy saboqlari. 2000 yil. 2-son. 18. Shoniyozov K. Sh. Qarluq davlati va qarluqlar. T., 1999 19. Shoniyozov K.SH. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. T., 2001. 60

20. Solijonova G. O‘rta asrlarda O‘rta Osiyo madrasalarida o‘quv dasturi haqida – “ O‘zbekiston tarixi”, 2000 yil 3-son. 21. Sulaymonov R. Naxshab unitilgan tamaddun sirlari. T : «Ma’naviyat» 2004. 22. Uvatov U. Abul Mu’yin an-Nasafiy. T., 2003 . 23. Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. T., 1989. 24. Ziyodov Sh. Mutakallim Abu Mansur al-Moturidiy va uning kalom ta’limoti// - “O‘zbekiston tarixi”, 2000 yil 3-son. . 25. Бартольд В.В. Туркистан в эпохи монгольоского нашествия. Соч. в 9 томах. М. 1963. т.1. 26. Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавщих в Средней Азии а древние времена. В 3-х томах. Л. 1950-1953. 27. Исамиддинов М.Х., Раимкулов А.А. Квартал керамистов на Еркургане VI-VII вв.н.э. С. 1991. 28. Кабанов С.К. Нахшеб на рубеже древности и средневкоья (III – VII вв.) Т., «Фан», 197. 29. Камолиддинов Ш. «Китоб ал-ансаб” Абу Саъда Абдулкарима ибн Мухаммед ас-Саманий как источник истории и истории культуры Средней Азии. Т., 1993. 30. Массон М.Е.Столичные города в низовьях Кашкадарьи с древнейших времен до наших дней. Т.: Фан, 1973 31. Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. М.: Наука. 1975. 32. Сулейманов Р.Х. Древний Нахшаб С.-Т. , «Фан», 2000. 33. Сухарева О.А. К.Истории городов Бухарскогоханства. Т., 1958. 34. http://classics.mit.edu . 35. http://history.hanover,edu/texts.htm 36. http://www.kasu.uz 37. http://www.ziyonet.uz 61

O'xshashlar

Jahon xalqlari etnomadaniyatida Osiyo qit’asining tutgan o’rni

Jahon tarixida Amir Temur va Temuriylar davlatining tutgan o‘rni

O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga integrallashuvi

O’rta Osiyo mudofaa qo’rg’onlarining o’rganilishi yangi bosqichda (Qashqadaryo vohasi misolida)

Ikkinchi jahon urushi arafasida Xitoy