Markaziy Osiyoda tasavvuf ta’limotining vujudga kelish tarixidan - Tarix - Diplom ishlar

Markaziy Osiyoda tasavvuf ta’limotining vujudga kelish tarixidan

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

215 KB

Ko'chirib olish

“Markaziy Osiyoda tasavvuf ta’limotining vujudga kelish tarixidan” mavzusida yozgan M U N D A R I J A Kirish…………………………………………………………………3 1 . Tasavvufning paydo bo‘lishi va shakillanishi… …………………5 1 .1. Tasavvuf tariqatlari va ularni o’ziga xos xusussiyatlari…………5 1 .2. Dunyo dinlari va tasavvuf………………………………………21 2 . Markaziy Osiyoda tasavvuf ta’limotining vujudga kelishi……27 2 .1. Markaziy Osiyoda kubroviya, yassaviya va naqshbandiya tariqatlari.............................................................................27 2 .2. Al-Hakim at-Termiziy va uning ta’limoti ………………………47 Xulosa………………………………………………………….........56 Tavsiya………………………………………………………………58 1

Adabiyotlar ro’yxati……………………..........................................59 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Musulmon hayotida muhim o‘rin egallagan tasavvuf ta’limoti, uning ijtimoiy mohiyati va g‘ oyasi tog‘risida bildirilgan fikrlar, tasavvufga berilgan ta’riflar deyarli bir-biridan farq qilmaydi. Tadqiqotchilarni e’tirof etishicha , mintaqamizda tasavvuf maslagi tariqatlar tarzida xalq orasiga keng miqyosda kirib brogan. Musulmon olamida o‘ziga xos erishgani sayin tasavvufning badiiy ijoddan o‘rin egallashi ham kuchayib brogan. Shu o‘rinda ma’naviyatning yuksalishi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan yana bir mezon – muqaddas dinimizda asosiy rol o’ynashini alohida o‘rin tutadi. Yurtboshimiz ta’kidlaganidek: “Bugungi kunda Termiziy va boshqa allomalarimizning ma’naviy meroslari nafaqat aholi din orasida, balki dunyoviy il sohiblari, keng miqyosdagi aholi jamoa orasida ham o‘z qadrini topayotir”. 1 Mavzuning dolzarbligi sifatida Markaziy Osiyoda tasavvuf ta’limotini vujudga kelish tarixini o‘rganish, ularni yangi adabiyotlar asosida tahli qilish va tizimlashtirish asos qilib olindi. 1 Islom Karimov. O'zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T., «O’zbekiston”, 2011,-250- bet. 2

Bitiruv-malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Markaziy Osiyoda tasavvuf ta’lmotini vujudga kelishi tarixini mavjud manba va adabiyotlarda yoritilishini tarixiy aspektda, kompleks tarzda tadqiq etish ishning asosiy maqsadi hisoblanadi. Tadqiqotning yuqorida qayd etilgan maqsaddan kelib chiqqan holda, bitiruv-malakaviy ishda quyidagilar asosiy vazifalar tarzida belgilab olindi: - o‘rganilayotgan mavzuning o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq etish uchun - - mavzuga oid ilmiy – tarixiy adabiyotlarni to‘plashva tahlil etish; - tasavvuf tariqatlari va ularni o‘ziga xos xususiytalarini yoritib berish; - dunyo dinlari va tasavvuf o‘rtasidagi bog‘liqlik jihatlarini ilmiy tahlil qilish; - Markaziy Osiyoda kubroviya, yassaviya va tariqatlarini yoritib berish; - Al-Hakim at-Termiziy va uning ta’limotini adabiyotlar asosida ilmiy tahlil qilishdan iborat. Bitiruv - malakaviy ishning ilmiy yangiligi va amal iy ahamiyati . Ushbu bitiruv - malakaviy ishning ilmiy yangiligi avvalo shundan iboratki , mazkur mavzu ilk bor bitiruv – malakaviy ish sifatida ilmiy adabiyotlar asosida izchil tadqiq etilmoqda . Biz ilmiy iste ’ molga ilk bor olib kirilayotgan faktik materiallar va turli tarixiy manbalar hamda adabiyotlarga tayangan holda o ‘ z fikr - mulohazalarimizni bildirishga harakat qildik : - tasavvuf tariqatlari va ularni o ‘ ziga xos xususiyatlari yoritib berildi ; - dunyo dinlari va tasavvuf tariqatlari o ‘ rtasidagi bog ‘ liqliklar ilmiy jihatdan tahlil qilindi ; - Markaziy Osiyoda kubroviya , yassaviya va naqshbandiya tariqatlarini vujudga kelishi va tarqalishi masalalari izchil tadqiq qilindi ; - Al - Hakim at - Termiziy va uning ta ’ limotining mohiyati ochib berildi . Bitiruv - malakaviy ishning tadqiqot qismi va xulosa qismida keltirilgan ma ’ lumotlardan umumiy o ‘ rta ta ’ lim maktablari , akademik 3

litseylar , o ‘ rta maxsus kasb - hunar kollejlarida tarix fani darslarida foydalanish mumkin . Ishning aprabasiyasi. Bitiruv - malakaviy ish Qarshi Davlat universiteti Tarix fakul’teti ”Jahon tarixi va arxeologiya” kafedrasi qoshidagi ”Yosh tarixchi” to’garagida ma’ruza qilingan va kafedra yig’ilishlarida muhokamadan o’tgan. Bitiruv-malakaviy ishning tuzilishi. Ish kirish, ikki bob, to‘rt fasl, xulosa va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 1. Tasavvufning paydo bo‘lishi va shakillanishi. 1.1. Tasavvuf tariqatlari va ularni o’ziga xos xusussiyatlari Musulmon xalqlari hayotida muhim o‘rin egallagan tasavvuf ta’limoti, uning ijtimoiy mohiyati va g‘oyasi to‘g‘risida bildirilgan fikrlar, tasavvufga berilgan ta’riflar deyarli bir-biridan farq qilmaydi. Tadqiqotchilarning e’tirof etishicha, mintaqamizda tasavvuf maslagi tariqatlar tarzida xalq orasiga keng miqyosda kirib borgan. Musulmon olamida o‘ziga xos mavqeiga erishgani sayin tasavvufning badiiy ijoddan o‘rin egallashi ham kuchayib borgan. Shu bois professor Najmiddin Komilov ta’kidlaganidek, «XI asrdan boshlab sharqning deyarli barcha nufuzli shoir va yozuvchilari, mutafakkir va olimlari tasavvufdan oziqlanib, uning insonparvarlik va xalqsevarlik g‘oyalardan ruhlangan». Ulardan ayrimlarini keltirib o‘tamiz: «Agar tasavvuf nimadir, deb so‘rasalar, aytginki, bu savolga berilgan javoblar bir qancha. Birinchidan, tasavvufni taxlil, ya’ni xoli bo‘lmoq, qalbni bo‘shatmoq va yaxshi, maxtalgan axloqdir, deydilar. Ikkinchidan, tasavvufni tasfiya, ya’ni ruhni ag‘yor – begonadan tozalashdir, deb aytadilar. Uchinchidan, tasavvuf xuzu’, ya’ni nafsni jilovlash, xoksorlik va jonsiporlik namunasini ko‘rsatishdir deydilar. To‘rtinchidan, tasavvuf da’voni tark etish va ma’nolarni xalqdan yashirishdir deguvchilar bor. YA’ni, kishi to da’vodan voz kechmasa, ma’noga yetmas va to o‘z ma’nolarini yashirin 4

tutmasa, tasavvuf bahra topmaydi. Beshinchidan, tasavvufni (yana) ibodat husniga ishorat, deb ta’riflaydilar. Oltinchidan, tasavvuf nafsni xor tutish va amrni aziz tutishdir deydilar. Yettinchidan, tasavvuf barcha adabdir va kimki faqr (darveshlik) odobidan biriga o‘zini vobasta etmasa, tasavvufdan faqat nomgina biladi, xolos deydilar. (Ushbu ta’riflarning barchasi tasavvuf uchun xosdir)». 2 «Islom tasavvufi – payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning yashagan hayot tarzi va shariatning hayotga tatbiq etilishi, ezgulik sog‘inchi, diniy vazifalarning samimiyat bilan ado etilishi, iymon asoslarining qalbga singdirilishi – islomning asli, ruhi va o‘zagidir; ibodatda ehson maqomi, so‘z emas, amaldagi hol, g‘aflat, johiliyat va xurofot emas, ilmu ma’rifat va hushyorlikdir. Chunki buyuk din olimlarimizning aksari ayni vaqtda ham avliyo, ham tasavvuf rahnamolari edilar. Tasavvuf esa tafsir, hadis, kalom, aqoid va fiqh ilmlari kabi shar’iy bir ilmdir. Qur’on va hadisdan olingan zohiriy fiqhga muqobil botiniy fiqh ilmi, qalb ahvoli ilmi, nafsni poklash ilmidir. Tasavvuf nafsni tarbiyalashdir: sog‘lom iroda, go‘zal xulq, solix amaldir. Tasavvuf yalqovlik, loqaydlik, miskinlik emas, chunki Islom olamida o‘tgan eng buyuk yo‘lboshchilar, faol, g‘ayratli kurashchilar, mujohidlar mutasavviflardan chiqqan». «Tasavvufning g‘oyasi ham axloqning kamol martabasiga erishmoq uchun har sohada Rasululloh (s.a.v.) ko‘rsatgan yo‘ldan yurib, botiniy va zohiriy yetuklik jihatidan uning haqiqiy vorisi bo‘lmoq yo‘lini ko‘rsatishdir. Tasavvufning g‘oyasi – janobi Haqning roziligiga erishmoq uchun nafsni poklab, go‘zal axloq egasi bo‘lishga intilmoq, ya’ni Alloh va Rasulining xulqi bilan axloqlanishdir». «Tasavvuf – insonning kamolga, Haqqa yetishishi yo‘llari, usullari majmuasidir. Uning poklanish maktabi ham deyish mumkin». «Va yana tasavvuf insonni poklikka eltuvchi vasila hisoblanadi. Mutasavvifning qalbi musaffo, oynadek top-toza bo‘ladi. Ha, tasavvuf ta’limoti ana shunday nazoratni yo‘lga qo‘yadi. U soflik, pokizalik, shaffoflik va bu kabi butun go‘zalliklarni o‘zida mujassam etadi, ayni chog‘da u dinimiz chirkin va noxush 2 Islom tasavvufi manbalari. T., 2005. 27-bet. 5

deb bilgan ma’naviy kasallik va kirlardan xalos bo‘lishga chorlovchi hayotbaxsh manba’dir. Buni hayotga tatbiq etgan kishi esa mutasavvif hisoblanadi. Tasavvuf qoidalariga rioya qilgan, tasavvufiy asoslarga ko‘ra hayotini ma’lum nizomga solgan kimsalarga tasavvuf axli deyiladi». 3 Yuqoridagi kabi fikrlarni yanada davom ettirish mumkin. Bu fikrlar biri-birini to‘ldirib, mukammallashtirib, umumiy bir nuqtaga birlashadi. Tasavvuf haqidagi fikrlarni umumlashtirsak, uning bosh maqsadi bandani Alloh roziligiga erishtirish, nafsini jilovlash, shariat qoidalariga amal qilish, Alloh va payg‘ambar (s.a.v.) xulqi bilan axloqlashtirish ekanligi ma’lum bo‘ladi. Insonni ma’naviy komillikka yetaklovchi tasavvuf ta’limotining xalq orasida keng yoyilishi, jamiyat va davlat boshqaruvida yetakchi o‘rin egallashining ham asosiy sababi shundadir. Manbalarda ta’kidlanishicha, insonning ma’naviy komillikka yetishishi, Alloh roziligiga erishishi uchun ma’lum bir bosqichlarni bosib o‘tishi lozim bo‘ladi. Quyida bu bosqichlarga berilgan ayrim ta’riflar bilan tanishamiz: «Shariat ochiq, hayot manbaiga eltuvchi to‘g‘ri yo‘l, qonun, zohiriy hukmlar majmuasi kabi manolarni ifodalaydi. Istilohiy jihatdan: Olohning amri, oyat, hadis, ijmoi ummat va qiyosi fiqaho asoslariga tayangan din qoidalari degan manoni anglatadi. Bu so‘z Qur’oni karimda «Shir’atun» tarzida qo‘llangan. «Moida» surasida esa «Sizlardan har bir millat (ya’ni din) uchun (alohida) shariat va yo‘l qilib qo‘ydik» (48-oyat)», deyilgan. Shariat – din yo‘li, Ollohning daxlsiz qonunlariga amal qilmoqdir: «Olohning yo‘li qonun bo‘lib, ilgari ham o‘tgandir. Ollohning yo‘lini hargiz o‘zgartira olmassiz» ( «Fath» surasi, 23-oyat). Tasavvuf ahli Ollohga eltuvchi yo‘lni to‘rt bosqichga ajratib, birinchisini – shariat; ikkichisini – tariqat; uchinchisini – ma’rifat; to‘rtinchisini – haqiqat deb atagan. Hoji Bektoshi Valining yozishicha, «Shariat yo‘lida mukammal bo‘lmagan kishiga tariqat, ma’rifat va haqiqiat martabalari ham nasib etmas…» Bejiz emaski, hazrat payg‘ambarimiz ham «Shariat – bir daraxtdur; tariqat – mevalari. Daraxt 3 Usmon Turar. Tasavvuf tarixi. Nodirxon Xasan tarjimasi. T., 1999. 22-bet. 6

bo‘lmasa, novda ham, yaproq ham, meva ham bo‘lmaydi, deya ta’lim berganlar. Shuning uchun so‘fiylar shariatni tamal, ya’ni poydevor, tariqat, ma’rifat va haqiqatni shu poydevor ustida yuksalgan uch qavatli bir imorat shaklida tasavvur qilganlar va «Imoratsiz poydevor bo‘lur, ammo poydevorsiz imorat bo‘lmas» degan tushunchada sobit turganlar». Yuqorida keltirilgan ta’rifda shariatning mohiyati aniq ifodalab berilgan. Ko‘rinadiki, shariat inson hatti-harakati, amallarining zohiriy tomonlarini ma’lum bir tartibga solib, nazorat qilib tursa tasavvuf insonning ko‘ngli, ichki dunyosi, ruhiyati bilan bog‘liq jihatlar to‘g‘risida so‘z yuritadi. Boshqacha aytganda, «Fiqh – inson amalning tashqi qiyofasigagina aloqador. U amalning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri bajarilishinigina belgilab bera oladi. Dilning holatiga ahamiyat bermaydi. Dilga aloqador bo‘lgan, uning holatini belgilaydigan omil esa tasavvufdir. Aytaylik, fiqh tahoratning qonunga muvofiq yoki nomuvofiq holda olinganini, nomozning masjidul xarom tarafga yuzlanib yoki yuzlanmasdan o‘qilganini, uning barcha ruknlari bajarilgani yoki bajarilmaganini tekshiradi. Agar nomozning barcha turkumlarini to‘la ado etsangiz, nomozingiz fiqh jihatidan komil bo‘ladi. Tasavvuf dilingizning nomoz paytidagi holatini tekshiradi». Mashhur tasavvufshunos olim Hoja Bektoshi Valining ko‘rsatishicha shariatning birinchi maqomi – iymon keltirmoq, ikkinchi maqom – bilim egallash, uchinchi maqom – nomoz o‘qimoq, zakot bermoq, ro‘za tutmoq, imkoni bo‘lsa, hajga bormoq, jihod bo‘lsa, dushmanga qarshi chiqmoq va janobatdan poklanmoq, to‘rtinchi maqom-halolga erishmoq va sudxo‘rlikni harom bilmoq, beshinchi maqom – nikoh, oltinchi maqom – hayz va ko‘zi yoriganda jinsiy aloqani harom bilmoq, sakkizinchi maqom- shafqat, to‘qqizinchi maqom- pok yemak va toza kiyinmoq, o‘ninchi maqom- amri bi’l ma’ruf va nayhi ani’l munkar, ya’ni yaxshilikni amr aylab, yaramas ishlardan tiylimoqdir. Ko‘rinadiki, insonning oila va jamiyat orasida tutgan o‘rni, islom shariati qonun- qoidalariga amal qilishi, hatti- harakati uni jismoniy va ahloqiy poklikka yetaklovchi maqomlar orqali qat’iy tartibda belgilab berilgan. 7

Mavjud adabiyotlarda ta’kidlaganidek, insonning ma’naviy komillikni egallashidagi navbatdagi bosqich tariqat hisoblanadi. Tariqat so‘zi ham lug‘aviy jihatdan shariat so‘zi kabi yo‘l ma’nosini anglatadi. Shariat islom dinidagi hamma kishilar uchun birday amal qilinishi lozim bo‘lgan tartib- qoidalarni o‘zida jamlangan bo‘lsa, tariqat bevosita inson ruhoniyati bilan bog‘liq bo‘lib, uning ham o‘ziga xos talab va qoidalari mavjud bo‘lib, ular shariat tartib- qoidalaridan farqlanib turadi. «olimlarning aniqlashicha, tasavvufda 160 dan ziyod tariqat tarmoqlari bo‘lgan. An’anaga ko‘ra, tariqat uch asosiy tarkibga ajratilgan; Tariqi axyor- xayrli insonlar yo‘li. Tariqi arbobi muomalat deb ham ta’riflangan ushbu yo‘lning asosini zuqd, taqvo va ibodat tashkil qilgan. Shu bois unga zohidlar va obidlar yo‘li sifatida ham qaralgan. Bu yo‘l- Haqqa yetishining uzundan- uzoq yo‘li. Uni tanlanganlar orasida maqsadga erishganlar nihoyatda kam bo‘lgan. Tariqi abror- yaxshi insonlar yo‘li bo‘lib, tariqi tasfiya va mujohada deb ham yuritilgan. Bu yo‘l – nafs ila kurashish, riyozat ila qalbni yomonlik va chirkinliklardan poklash, axloqiy komillikka yetishish yo‘li hisoblanadi. Xoh haq bilan bo‘lsin, xoh xalq bilan bo‘lsin munosabat va aloqada ixlos hamda to‘g‘rilikdan cheklanmaslik – ushbu yo‘lning bosh talabidir». Tariqi shuttor – oshiqlar yo‘li. Uning ikkinchi bir nomi – tariqi soirin. Bu – ishq, muhabbat va jazba bilan maqsadga erishiladigan yo‘l. Unga yuz burgan yoki kirgan kishi ishq va jazba maqomiga yuksalguniga qadar juda ko‘p maqomlardan o‘tmog‘i shart bo‘lgan. Chunki ushbu yo‘lda sayri suluk – asosdir. Xullas, tariqat – insonlarning maxsus ta’lim-tarbiya bilan go‘zal axloq, pokiza qalb va latif ruh sohibi etadigan, oxir-oqibatda esa Ollohga yaqinlikni ta’minlaydigan o‘ziga xos maslak va mafkura yo‘lidir». Tariqatda maqom va hol tushunchalari eng asosiy tushunchalar hisoblanadi. Tasavvufshunos olim N. Komilovning ko‘rsatishicha Abu Nasr Sarroj tariqatda tavba, vara’, zuhd, faqr, sabr, xavf, rajo, tavakkul, rizo kabi maqomlar mavjudligini qayd etgan. Tasavvufda tavba deyilganda insonning o‘z hayot tarzi, dunyoqarashini tubdan o‘zgartirishi, jismoniy va ma’naviy gunohga yetaklovchi harakatlardan yuz 8

o‘girish, Olloh va sifatlari bilan sifatlanish, payg‘ambar xulqi bilan axloqlanishi tushuniladi. Vara’ maqomida esa inson vujudi a’zolarini (qo‘l, oyoq, ko‘z, til, quloq) va qalbni gunohdan saqlash, zuhdda esa iste’mol qilinadigan narsalarga halol va xarom tushunchalari nuqtai nazaridan munosabatda bo‘lishi ko‘zda tutiladi. Shuning uchun zuhd vara’ning davomi hisoblanadi. Lug‘aviy jihatdan qashshoqlik,benavolik ma’nolarini bildiruvchi faqr maqomida esa, so‘fiy bandadan umidvor bo‘lmay, o‘zini tuproq qatori deb his qiladi. Uning har bir qiyinchilik, mashaqqatlarga bardam berishi, asosiy dushmani bo‘lgan nafsni jilovlashi sabr maqomida yanada mustahkamlanadi. U bu maqomidan o‘tgach, shayton vasvasalaridan, nafsning makr va xiylalariga aldanib qolishdan qo‘rqib yuradi. Bu maqom xavf deb yuritiladi. Dildagi qo‘rquvni yengib, Alloh marhamatidan umidvor bo‘lish, so‘fiyning Allohga bo‘lgan sog‘inchi rajo maqomining asosini tashkil etadi. So‘fiy qalbining nurlanish va tozalanishi, har bir ishni Allohdan deb bilib, roziligiga Kirishi tariqatning oxiri maqomi bo‘lgan rizo maqomida aks etadi. 4 Yuqorida qayd etib o‘tilgan maqomlarni har bir kishi tinimsiz harakat, o‘z bilimini muntazam ravishda oshirish uchun tirishish va buning uchun pir tomonidan belgilab qo‘yilgan qoidalarga qat’iy amal qilish orqali egallashi mumkin. Lekin tariqatning asosini tashkil qiluvchi xolga erishish, uning qurb, muhabbat shavq, uns, mushohida, mukoshifa kabi maqolarini o‘qib-o‘rganib yoki sa’y-harakat qilish bilan qo‘lga kiritib bo‘lmaydi. U so‘fiyga Alloh tomonidan beriladigan ilohiy tuhfa, nasiba hisoblanadi. Professor N. Komilov bu maqomlarga shunday ta’rif beradi: 5 «Qurb (yaqinlik) – solikning o‘zini tangri taologa yaqinlashganini xis etish holati, Hudoning xuzurini bevosita sezish, Hudo nigohini tushishini ham anglatadi… Muhabbat maqomi qalbda kuchli tug‘yonning ko‘rsatilishi, betoqat va bezovta bo‘lib, barcha go‘zalliklar manbai, qudratu nusrat, ne’matu rohat egasi Tangri 4 Usmon Turar. Tasavvuf tarixi. Nodirxon Xasan tarjimasi. T., 1999. 3 4-bet. 5 N. Komilov. Tasavvuf. 1-kitob. T., 1996.46 - bet . 9

tomon talpinishidir. Shavq- muhabbatning zo‘rayishi, Uns – (do‘stlashuv) esa ko‘nikish, Xudo mehriga, shafqatga odatlanishini anglatadi. Mujohida – nafsni mahv etishga qat’iy intilish, tanga mashaqqatni ravo ko‘rib, ma’naviyat uchun jihod, ya’ni tangga kirish va g‘alaba qilish, demak, Manna shunday jiddu jahd, shiddatli ruhiy iztiroblarda keyin solik Haq jamolini mushohida eta boshlaydi, mushohida (ko‘rish) esa o‘z navbatida g‘ayb pardalarning ochilib, ilohiy sirlarining kashf etilishiga yo‘l ochadi – mukoshifa martabasi hosil bo‘ladi». Komillikka yetishishning keyingi bosqichi marifat hisoblanadi. Ma’rifat «aqli donish, amaliy bilim, tanish, fahm, tasavvufga xos ilm; hol sirlari va ilohiy haqiqatlarga tegishli ilm – irfon. «Kashf’ul mahjub» muallifining aytishicha, fuqoho singari boshqa kishilar ham, Olloh haqidagi ilmga «Ma’rifat» nomini berganlar. Tariqat shayxlari esa Olloh xususidagi sihatli holni «Ma’rifat» deya ataganlar». Tasavvuf yo‘liga kirgan, shariat va tariqat maqomlarini bosib o‘tgan solik, ya’ni so‘fiy dastlab o‘zini (o‘z nafsini) taniydi va shu orqali Ollohning zoti va sifatlarini tobora aniq bila boradi, hol sirlari ilohiy haqiqatlar va mohiyati bunga ayon bo‘ladi. Hoji Bektoshi Valiy marifat bosqichining adab, qo‘rquv, parxezkorlik, sabr va qanoat, hayo, jo‘mardlik, ilm, miskinlik, ma’rifat, o‘zni bilmak kabi 10 ta maqomi mavjudligini qayd etib o‘tadi. Tasavvufning eng so‘nggi bosqichi bu – haqiqat bosqichidir. Tasavvufda unga shunday ta’rif beriladi: «Haqiqat chindan mavjud bo‘lgan narsa, asl mohiyat Ollohni bilish. Borliq olam sirlarini to‘g‘ri va teran idrok aylash. Haqiqat – shariatning botishidir. Shuning uchun haqiqat tasavvuf ma’nosida ham keng qo‘llanilgan». Hoji Bektoshi Vali bu bosqich maqomlarini quyidagicha tasniflaydi. «Haqiqatning birinchi maqomi – tuproq bo‘lish, ikkinchi maqomi – yetmish ikki millatni ham ayblamaslik va kamsitmaslik. Uchinchi maqomi – qo‘ldan kelganni ayamaslik. To‘rtinchi maqomi – dunyoda yaratilgan barcha narsalardan emin bo‘lmoqda. Beshinchi maqomi – mulk sohibiga yuz burib, ko‘z yoshi to‘kmoqdir. 10

Chunki vahdat unga xosdir. Oltinchi maqomi – suhbatda haqiqat sirlarini so‘zlash. Yettinchi maqom – sayri suluk. Sakkizinchi maqom – sir. To‘qqizinchi maqom – munojot. O‘ninchi maqomi – haq taologa yetishmoqdir». Biz yuqorida ko‘rib o‘tgan bosqichlar insonni komillik darajasiga yetishishni ta’minlovchi asosiy yo‘l bo‘lib, mavjud adabiyotlarda ularning maqomlari soni va nomlanishida turfa xilliklar mavjud bo‘lsa-da, ularda bir maqsad – insonni jismoniy va ma’naviy poklikka undash, nafsni jilovlash, islom dini qonun-qoidalari va Qur’on g‘oyalariga amal qilish, Alloh va Muhammad (s.a.v.) xulqi bilan axloqlashtirish hamda shu orqali Alloh rizoligiga erishtirish yotadi. Biz yuqorida komillik ta’limoti – tasavvufning asosini tashkil etuvchi to‘rt bosqich haqida fikr yuritdik. Inson islom shariati qoidalariga amal qilgan holda ma’naviy jihatdan yuksala boradi. U qanchalik yuksala borgani sari ruxoniyati ham turli xil o‘zgarishlarga uchraydi. Ruxning turli xollarga tushishi tasavvufiy adabiyotlarda hol, maqom, manzil, rabot kabi tushunchalar ostida har xil nomlar bilan ataladi. Tasavvuf ta’limotining asl mohiyati insonni poklashga qaratilgan bo‘lib, inson o‘zligini anglash orqali Haqni taniydi, nafsini sa’yi-harakat qilish, riyozat chekish orqali jilovlaydi, tabiat bularning hammasiga pir rahanamoligida erishiladi, murid shariat qonun-qoidalariga amal qilish bilan cheklanmay, rahbar tomonidan belgilangan vazifalarni ham bajarib tariqat, ma’rifat va haqiqat bosqichiga ko‘tariladi. Haq yo‘lidagi kishilarning o‘z toat-ibodatlari natijasida ko‘ngillarida hosil bo‘lgan turli xil ruhiy holatlari, zavq va vajdlari to‘g‘risidagi fikrning hosilasi tasavvuf ilmining xalq orasida keng yoyilishi, alohida xalqchil ta’limot sifatida asrlar davomida yashab kelishi va jamiyat boshqaruvida yetkach o‘rinlardan birini egallash uchun asos bo‘ladi. Tasavvuf ahlining asl yo‘li – fe’l va tark uzra nafsini hisob-kitob qilish va mushohadalar natijasda hosil bo‘lgan zavqu vajd hollari haqida so‘z yuritishdan iborat. Shu holda ularning o‘zlariga xos ba’zi odobu usullari, o‘zaro ishlatiladigan ma’lum istilohlar bor. Chunki lug‘atlardagi kalimalar faqatgina hamma anglamaydigan ma’no paydo bo‘lgach, uni ifodalaydigan ta’bir va istiloh qidirib topilishi tabiiydir. Ana shu tarzda faqatgina mutasavvirlarga xos bo‘lib, oddiy 11

shariat aqli bilmaydigan tasavvuf ilmi yuzaga keladi va sharit ilmiy ham ikki qismga ajraladi: biri faqih va fatvo ahliga xos bo‘lgan fiqh ilmi bo‘lib, barcha musulmonlar bilishi zarur bo‘lgan ibodatlar: islomiy muammolar shular jumlasidandir. Ikkinchisi esa, toat-ibodatlar mushohadasi tufayli paydo bo‘lgan zavqu vajd bo‘lib, bularning biridan ikkinchisiga yuksalishining mohiyati va bularga tegishli istlohlarning izohlanishidan iboratdir. Ilmlar asta-sekin ko‘nglillardan satlarga ko‘chib, fiqh, usuli fiqh, kalom, tafsir va hokazo ilmlarga oid asarlar yozila boshlanganida, tasavvuf yo‘liga mansub kishilar ham o‘z tariqatlariga doir asarlar bita boshladilar. Ularning ba’zilari vara’ taqvo, axz va tarkka ahamiyat berib, nafs haqida kitoblar yozdilar. Tasavvuf tarixi islom tarixi bilan birga rivojlanib, islom madaniyati va ma’rifatiga ulkan hissa bo‘lib qo‘shildi. Agar dastlabki paytlarda Kufa, Basra va Bag‘dod shaharlarida sanoqli darajada zohid va so‘fiylar yashagan bo‘lsa, bora- bora musulmon olamida shayxu mashoyixlar, so‘fiy-darveshlar, qalandarlarning soni ko‘paydi, yuqorida aytganimizday, bu o‘ziga xos bir harakatga aylandi. Tasavvuf tarixiga nazar tashlar ekanmiz, islom dinidagi mazhablar, qarashlar xilma xilligi so‘fiylar hayoti va dunyoqarashiga ham inchunun ta’sir etib turganini ko‘ramiz. Xususan, sunniy va shia mazhablari orasidagi kurash sezilarli iz qoldirgan. Eron olimlari, jumladan, «Tasavvuf istilohlari sharhi» (Tehron, 1347 hijriy yili) nomli qomus muallifi Sayyid Sodiq Guharin tasavvufning paydo bo‘lishi va qaror topishida shia mazhabi qarashlarining ta’siri borligini ta’kidlaydi. Boshqa bir qator olimlar yunon falsafasi, qadimgi zardushtiylar, hind falsafiy- asotiriy qarashlarining rolini ko‘rsatadilar. Tasavvuf amaliyoti va falsafasida bu buloqlarning samarali ta’siri bo‘lishi mumkin. Lekin shuni ta’kidlamoqchimizki, islomiy tasavvuf o‘zi o‘zlashtirgan jamiki narsalarni islom ruhida qayta ishlab, shariatga muvofiqlashtirgan. Yana shuni ham aytmoqchimizki, shia va sunniy mazhablari orasidagi kurash tasavvuf silsilalarining yo‘nalishlarini belgilagan. Chunonchi, tayfuriya, suhravardiya, hululiya, firdavsiya kabi silsilalar ko‘proq shiachilikka moyil bo‘lsa, yassaviya, naqshbandiya suluklari sunniy 12

mazhabida mustahkam turgan tariqatlar edi. Hazrat Bahouddin Naqshbandning asosiy jiddu jahdi ham tasavvuf va tariqatni sunniy mazhabiga moslashtirish, uni shiachilikka xos jahru samo’lardan tozalashdan iborat bo‘lgan. Natijada, naqshbandiya sunniy mazhabli aholi orasida chuqur yoyilgan. 6 Tasavvuf tadrijiy taraqqiyotga ega ta’limot bo‘lib, islom olamida VIII asrning o‘rtalarida paydo bo‘lgan. Dastlab u zohidlik harakati ko‘rinishida kurtak yoyadi. Gap shundaki, hazrat Muhammad Mustafo sallallohu alayhi vasallam vafotlaridan keyin musulmonlar jamoasi ichida bo‘linish yuz beradi, ayniqsa, xalifa Usmon raziyallohu anhu zamonida boylikka ruju qo‘yish, qimmatbaho tuhfalar bilan qarindosh-urug‘lar, yaqin do‘st-birodarlarni siylash rasm bo‘ladi. Umaviya xalifaligi davriga kelib esa, saroy hashamlari, dabdabali bezaklar, oltin-kumushga berilish, xazina to‘plash avj oldi. YA’ni diniy mashg‘ulotlar, Xudo yo‘lidagi toat-ibodat o‘rnini dunyoviy ishlar, dunyo moliga muhabbat egallay boshladi. Bu hol diniy amrlarni ado etishni har qanday dunyoviy ishlar, boyliklardan ustun qo‘ygan e’tiqodli kishilarning noroziligiga sabab bo‘ldi. Ular orasida hadis to‘plovchi muhaddislar, ilgaridan qashshoq bo‘lib, uy-joy, mol- mulkka e’tibor qilmagan sahobalar ham bor edi. Bularning bir qismi dinni himoya qilib, ochiq kurashga otlangan bo‘lsalar, ikkinchi qismi qanoat va zuhdni («zuhd» so‘zidan «zohid» so‘zi kelib chiqqan) asosiy maqsad qilib olib, saroy ahli va sarvatdorlar, boylar axloqiga qarshi norozilik belgisi sifatida tarkidunyochilik g‘oyasini targ‘ib etib, ijtimoiy faoliyatdan butunlay chetlashganlar, surunkali toat- ibodat bilan shug‘ullanganlar. Kufa, Bag‘dod, Basra shaharlarida tarkidunyo qilgan zohidlar ko‘p edi, aytish kerakki, ularning obro‘-e’tibori ham xalq orasida katta bo‘lgan. Chunonchi, Uvays Qaraniy, Hasan Basriy kabi yirik so‘fiylar aslida zohid kishilar edilar, shuning uchun bu zotlarning nomi shayxlar va so‘fiylar haqidagi tazkiralarda zohid sifatida tilga olinadi, ba’zi mualliflar esa ularni so‘fiylar qatoriga qo‘shmaganlar ham. 6 Islom tasavvufi manbalari. T., 2005.- bet.34 13

Buning boisi shuki, zohidlar uzlat va taqvoni pesha etgan bo‘lishlariga qaramay, ishq va irfon (ilohiy ma’rifat)dan bexabar kishilar edilar. Ular falsafiy mushohadakorlik, ajzu irodat bilan ma’naviy-axloqiy kamolot sari intilish, valiylik, karomatlar ko‘rsatish kabi xislatlarga ega emasdilar. Zohidlarning niyati ibodat bilan oxirat mag‘firatini qozonish, Qur’onda va’da qilingan jannatning huzur-halovatiga yetishish edi. So‘fiylar nazarida esa jannat umidida toat-ibodat qilish ham tama’ning bir ko‘rinishidir. Holbuki, so‘fiy uchun na dunyodan va na oxiratdan tama’ bo‘lmasligi kerak. Yagona istak bu — Haq taoloning diydoridir, xolos. Mashhur so‘fiy ayol Robia Adaviyya (714—801) Tangriga munojotlarida nola qilib aytar ekan: «Ey Parvardigorim, ey Yori aziz, agar jannating tamaida toat qiladigan bo‘lsam, jannatingdan benasib et, agar do‘zaxingdan qo‘rqib ibodat qiladigan bo‘lsam, meni do‘zax o‘tida kuydir — ming-ming roziman! Ammo agar Sening jamolingni deb tunlarni bedor o‘tkazar ekanman, yolvoraman, meni jamolingdan mahrum etma!» Alloh taologa quruq, ko‘r-ko‘rona mutelikniig hojati yo‘q. Uning g‘azabidan qo‘rqibgina amri ma’rufni bajarish sadoqat belgisi emas, balki riyodir. Shuning uchun so‘fiylar Allohni jon-dildan sevish, Uning zoti va sifatlarini tanish va bilish, ko‘ngilni nafsu hirs g‘uboridan poklab, botiniy musaffo bir holatda Iloh vasliga yetishish va bundan lazzatlanish g‘oyasini keng targ‘ib qildilar. Inson ruhi ilohiydir va, demak, asosiy maqsad — ilohiy olamga borib qo‘shilmoqdir, dedilar. Shu tariqa, dunyodan ko‘ngil uzgan, ammo zohidlarga o‘xshamaydigan, «bir nazar bilan tuproqni kimyo etadigan» (Hofiz SHeroziy), zehnu zakovat, aqlu farosatda tengsiz, ammo o‘zga mutafakkirlar, faylasuflardan ajralib turadigan, shariat ilmini suv qilib ichgan, toatu ibodatda mustahkam, lekin oddiy dindorlardan farqlanadigan ajoyib xislatli odamlar toifasi paydo bo‘lgan ediki, ularni ruh kishilari deb atardilar. 7 7 Jaloliddin Rumiy. Ma’naviy masnaviy. Askar Maxkam tarjimasi. T., “ Sharq ”. 1999. 24-bet. 14

Bunday odamlarning fe’l-atvori, yurish-turishi, xoriqulodda (odatdan tashqari) so‘zlari va ishlari atrofdagilarni hayratga solar, ba’zilarining g‘aybdan bashorat beruvchi karomatlari, sirli mo‘jizalari aqllarni lol qoldirardi. Ularni ahlulloh, avliyo, ahli hol, ahli botin, arbobi tariqat, darvesh, qalandar, faqir degan nomlar bilan tilga olardilar. Ammo bu toifaga nisbatan ko‘proq «so‘fiy» nomi qo‘llanilgan, chunki ushbu so‘zning ma’nosi ancha keng bo‘lib, boshqa tushuncha va atamalarni o‘z ichiga sig‘dirardi. Zohidlik davri so‘fiylari (chunonchi, Ibrohim Adham, Hasan Basriy, Abu Hoshim Ko‘fiy va boshqalar) taqvo va parhezkorlikni bosh maqsad deb bilgan bo‘lsalar, keyingi davr so‘fiylari tafakkuriy-shuuriy rivojlanish — ya’ni dunyoni va Ilohni bilish, tanishni asosiy maqsad - deb hisoblaganlar. Birinchi davrni tasavvufning ibtidoiy davri («avvalgi davr») sifatida tilga oladilar. Oriflik davri deb ataganimiz ikkinchi davr ham (bu IX asr o‘rtalaridan boshlanadi) bir necha bosqichlarga ega. Chunonchi, IX—X asrlar — xonaqohlarning paydo bo‘lishi, tariqat rusumlarining shakllanishi davri. XI—XII asrlar — tasavvuf maktablari, silsilalarning tarkib topishi davri. Bunda Misr, Bag‘dod, Basra, Buxoro, Nishopur, Termiz, Balx shaharlari tasavvuf va tariqat markazlari sifatida muhim rol o‘ynagan. Natijada Misr, Xuroson, Movarounnahr, Iroq va Turkiston maktablari shuhrat topgan. Umrni do‘stlar xizmatiga bag‘ishlash, faqat yaxshilikni o‘ylab, yaxshilik qilishdan charchamaslik, ezgu xulq-atvorga ega bo‘lish, borini o‘zgalar bilan baham ko‘rib, muhtojlar hojatini chiqarish, piru ustozlar, do‘st-birodarlar nomusi, sharafini himoya etish, zo-hiran va botinan pok yurib, halol-pokiza insonlar suhbatini qozonish. Shunday sifatlarni o‘zida mujassamlashtirgan kishilar bizning tariximizda ko‘p bo‘lgan. Ular jamoa bo‘lib uyushib, o‘z ezgu niyatlarini amalga oshirar edilar. Ularni javonmardlar, axiylar yoxud fatiylar deb atardilar («javonmard» — mard yigit demakdir. «Fatiy» so‘zi ham shu ma’noni bildiradi, «axiy» — birodar, do‘st demak), ularning tariqati—maslagi esa javonmardlik yoki futuvvat deb yuritilgan. Qadimiy Xuroson va Movarounnahr shaharlarida X asrdan boshlab javonmardlik harakati ancha keng yoyilgan edi. Javonmardlar muayyan 15

qoida-talablarga rioya etar, ma’naviy va jismoniy yetuklikka intilar, qayerdaki bo‘lmasinlar va nima ish bilan shug‘ullanmasinlar, mardlik va oliyjanoblik namunasini ko‘rsatar, zulm va haqsizlikka qarshi kurashardilar, xo‘rlanganlar va tahqir etilganlarni himoya qilardilar. Javonmardlar oddiy xalq ichidan chiqqan hunar-mandlar, sipohiylar, ko‘chalarda tomosha ko‘rsatuvchi xalq teatri vakillari, pahlavonlar, qiziqchilar, dar-bozlar va boshqa toifalardan tashkil topgan. Ular ning har birining piri, o‘z jamoasi, ta’lim beruvchi ustozlari, yig‘iladigan joylari bo‘lgan. Ruhoniy pirga qo‘l berib, ustoz huzurida ahdu paymon qilib, mardlik belbog‘ini beliga bog‘lagan javonmard bir umr o‘z ahdiga sodiq qolishga intilgan, o‘z shaxsiy hayo-tini jamoa hayoti uchun, birodarlari uchun fido etgan. Javonmardlar jamoasiga qabul qilingan yosh yigit «farzand» deb, uning beliga ahd belbog‘ini bog‘lagan ustoz «ota» deb yuritilgan. Javonmardlar shu zaylda bir- birlarining aka-ukalari, birodarlari hisoblan-ganlar va birodar birodari uchun mol- jonini bag‘ish-lashga tayyor turgan. Yana bir arab olimi Ibn Xavkal Movarounnahr javonmardlari haqida bunday hikoya qiladi: «Movarounnahr xalqining javonmardligi shu darajadaki, go‘yo barchasi, bir xonadonda yashayotganday- dirlar. Birortasi boshqasining uyiga borsa, o‘z uyiga kirganday bo‘ladi. Juda mehmondo‘stdirlar va kechasi keladigan mehmondan xijil bo‘lmaydilar, musofirni tanimasalar ham hech bir muzd-mukofot kutmay, mehri-bonlik ko‘rsatadilar». Tasavvuf va futuvvat bir-birini to‘ldirgan va bir-biriga madad bergan. Yirik shayxlarning o‘zlari qahramonlik va mardlik namunalarini ko‘rsatganini bilamiz. Abu Ja’far Haddod Misrda o‘n yetti yil te-mirchilik qildi, deb yozadi Abdurahmon Jomiy «Na-fahotul uns» asarida, har kun bir dinaru o‘n diram pul ishlardi. Ammo bu pullarni o‘zi uchun ishlatmasdi, balki darveshlar, muhtojlarga bag‘ishlardi. O‘zi esa Junayd Bag‘dodiy uyiga borib, qotgan-qutgan nonlarni tanovul qilib yurgan, yotadigan joyi esa masjid bo‘lgan. («Nafahotul-uns», 156- bet). Shayx Najmiddin Kubro faqirlikni odat qilgan, barcha molu mulki, bisotini kambag‘allarga bo‘lib berib, o‘zi «kuffor ahli», ya’ni mo‘g‘ul 16

bosqinchilariga qarshi jangga otlangan edi. Ulug‘ vatandoshimiz qah-ramonliklar ko‘rsatib, mo‘g‘ul o‘qidan shahid bo‘ldi. XIII asrga kelib futuvvat va tariqat bir-biri bilan qo‘shilib ketgan. Shu davrlarda yashagan Xuroson, Eron va Movarounnahr shayxlari o‘z muridlarini mardlik va fidoyilik, saxovat va qanoat ruhida tarbiyalash, javonmardlikni tariqat shioriga aylantirishga intilganlar. Chunonchi, Shayx Abulhasan bin Husayn Saraxsiy, Shayx Abulhasan Xaraqoniy, Shayx Abulabbos Qassob, Shayx Abuali Siyoh, Shayx Abuali Daqqrq, Shayx Abulqosim Bushr, Shayx Luqmon Saraxsiy, Shayx Abusaid Abul-xayr, Shayx Abuja’far Haddod va boshqalarning nasihat da’vatlari va faoliyatlarida bu narsa yaqqol namoyondir. Ularning nazarida so‘fiyning asosiy fazilati elga naf’ keltirish, ma’rifat mash’ali bu ko‘plab shaharlarda aziz-avliyolar qabri ustiga maqbaralar qurdirdi, o‘nlab binolar tiklab, ularni ma’-rifat va ma’naviyat maskani, ilmu fan, ta’lim va tahsil o‘choqlariga aylantirdi. Ana shunday ulug‘ shoir va mutafakkir, mutasavvif Navoiy saxiy qalbli, makorimul axloq bir zot ediki, uning ishlari javonmardlik tariqatining amaliy tadbiqidir. Bahouddin Naqshband, Xoja Ahrori vali, Navoiy va Jomiylarning faoliyati bilan tariqat va futuvvatning o‘zaro birlashuvi tezlashadi. Sharqda keng rivojlangan bu ikki sohaning qo‘shilishi katta ijtimoiy hodisa bo‘lib, odamiylik sifatlarining ko‘proq qaror topishi va axloqiy kamolot uchun qudratli kuchga aylandi. Futuvvat bilan tasavvuf g‘oyalari aksar bir-biriga muvofiq keladi. Futuvvat ham, tasavvuf ham inson axloqini poklash, mehru shafqat, himmat ehtiyojiga sarflardilar, shundan shodu xurram edilar. Umarshayx Mirzo Toshkentning bir yillik xirojini talab qilib, lashkar tortib kelganda, shahar aholisi qashshoqlikdan bu mablag‘ni (250 ming dinor) to‘lolmadi. Shunda Xoja Ahrori vali bu mablag‘ni Umarshayxga berib, shahar aholisini tashvishdan xalos etdi. Inson shuning uchun ham insonki, u hamisha yuksakka intilmog‘i, hamisha o‘zini poklab bormog‘i lozim. Nafsni yengmoq—manmanlik, hirsu havasni, tor manfaatparastlikni yengmoqdir. Nafs vasvasasi o‘zim bo‘lay, o‘zim yaxshi yashay, 17

boshqalar nima bo‘lsa bo‘lar, degan xavfli va qabih maylni keltirib chiqaradi. Kishi beparvo, berahm va mehrsiz bo‘lib qoladi, hat-to o‘z farzandlaridan ham boyligi, mol-dunyosini ayay-digan bo‘ladi. Bora-bora bu yirtqichlikka, vahshiy zulmkorlikka olib keladi. Natijada axloqdan pu-tur ketib, kishi xiyonat va razolatga berilishdan ha-yiqmaydigan bo‘lib qoladi. Shuning uchun ham so‘fiylar nafsni butun falokatlarning boshi deb ko‘rsatib, muridlar oldiga avval ana shu shaytoniy nafs («naf-si ammora»)ni mahv etish vazifa qilib qo‘yilgan edi. Uz nafsini yengolgan kishi o‘zgalar g‘amini yeyishi mumkin. Javonmard — Allohning nomini tilidan qo‘ymaydigan, hamisha toat-ibodat bi lan shug‘ullanuvchi kishi bo‘lishi kerakligi Husayn Voiz Qoshifiyning «Futuvvatnomai sultoniy» nomli kntobida bir necha bor ta’kidlangan. Xullas, tasavvuf futuvyatda yuksak g‘oyalarning amaliy-ijtimoiy tadbiqini ko‘rgan bo‘lsa, futuvvat tasavvufda nazariy-e’tiqodiy tag-zaminini topgan edi. Tariqag ahli Xudo oshig‘i bo‘lib, foniylik, ma’naviy poklik uchun kurashardilar. 8 Futuvvat ko‘ngil ko‘zini ravshan etadi, jon bog‘ini safo oftobi bilan parvarish qiladi. Futuvvat ahdga vafo qilishni, barchani o‘zidan afzal bilish va o‘zini hech kimdan yuqori qo‘ymaslikka o‘rgatadi. Futuvvat takallufni tark etmoq va uyda nima bo‘lsa, mehmon uchun hozir qilmoqdir. O‘zi yonib, o‘zgalar kulbasini yoritish, miskinlar bazmini obod qilish... Qanday sharafli va oliyjanob insoniy xislat! Bizning ulug‘ insonparvar donishmandlarimiz o‘zim bo‘larchilik falsafasini rad etib, ana shunday ezgu g‘oyalarni olg‘a surganlar, insoniylikni ilohiylik darajasiga ko‘targanlar. Jomiyning fik-riga ko‘ra, javonmard xuddi bahor bulutiday hammaga birday saxovat yomg‘irini yog‘dirmog‘i, xuddi ko‘z gavhari kabi o‘zgalarni ko‘rib, , o‘zini ko‘rmasligi lozim. Bu komil insonning sifati ham, chunki ko‘z komil inson timsolidir. Komil inson hech qachon o‘zini o‘ylamaydi, u hamisha boshqalar g‘amida yuradi. 8 Islom tasavvufi manbalari. T., 2005. 38-bet. 18

Futuvvat haqida arab va fors tillarida yozilgan kitoblar ancha, bundan tashqari, mashhur pandnomalar («Qobusnoma», «Guliston» kabi), tasavvuf haqidagi risolalarda ham javonmardlarning rasmu rusumi, odobu qoidalari xususida fikrlar keltiriladi. XV asrda Hirotda yashagan atoqli olim va yozuvchi Husayn Voiz Koshifiy «Futuvvatnomai sultoniy» nomli asarida futuvvat tariqatning bir qismi sifatida olib qaraladi va shuning uchun javonmardlik udumlari, ilmu amali barobarida muallif tasavvuf haqida ham ko‘p fikrlarni bayon etadi. Koshifiyning fikricha, tasavvuf singari futuvvat ham ruh ilmidir. «Futuvvat ilmining o‘z mavzui bor, bu mavzu—inson ruhi hisoblanadi. Zero insonning ruhini tarbiyalash, parvarish etish orqali uni go‘zal va hamida (yoqimli) xulq-atvorli, fazilatli qilib yetishtirish mumkin». Koshifiyning tasnifiga ko‘ra, futuvvatning uch martabasi bor. Bular saxo (saxovat), ya’ni bor narsani hech kimdan qizg‘anmaslik; safo, ya’ni qalbni kibru havo, gina-qudrat, qasd-g‘azabdan xoli va pok tutish; vafo, ya’ni hamma vaqt xalq xizmatida bo‘lish. Salmoni Forsiy (Muhammad alayhissalomning sahobalaridan) degan ekan: «Futuvvat — barchaga insof-muruvvat ko‘rsatish va evaziga hech narsa talab qilmaslik, ya’ni bor kamchiliklar, ayblarni o‘ziga nisbat berish, ammo vujudga kelgan voqealardan o‘zini xorijda hisoblashdir». Kerakli joyda haq gapni aytib, haqiqatni barqaror etish, nohaqlik va fitna- fasod, zulmni fosh etish ham futuvvatga kiradi. Futuvvat ahlining odobi ham o‘ziga xos. Har bir kasb zgasining maxsus odobi bor. Chunonchi, bolalarda tomosha ko‘rsatuvchilar odobi, g‘azalxonlar odobi, devor uruvchilar odobi va hokazo. Bundan tashqari, hamma amal qilishi lozim bo‘lgan umumiy qoidalar ham ishlab chiqilgan. Masalan, javonmard safarga chiqqanda nopok odamlar bilan yurmasligi, nojo‘ya ishlar bo‘la-digan joylarga bormasligi kerak. Bundan tashqari kasal ko‘rishga borish odobi, mehmondorchilik odobi, ko‘chalarda yurish odobi, salom berish odobi va hokazolar mavjud. Xullas, futuvvat—mardlik tariqati, o‘zaro yordam, muruvvat va mehribonlik ko‘rsatish, fidoyilik va fidokorlik ilmidir. Javonmard odamning so‘zi 19

ham, ishi ham, niyati va fikrlari ham pok bo‘lgan. Ular xalqimiz axloqini tarbiyalashda katta xizmat qildilar. Javonmardlar axloqi bizning milliy axloqimizga aylanishi kerak, chunki futuvvatning ko‘p jihatlari odamlarimiz orasida to hanuz yashab kelmoqda. Kishilarimizning mehmondo‘stligi, odamoxunligi, mardligi o‘sha ajdodlar udumining merosiy davomidir. 1.2.Dunyo dinlari va tasavvuf VII asrning ikkinchi yarmida Bag‘dod islom olamining siyosiy va madaniy markaziga aylandi. Hatto bu shahar tasavvufning markazi bo‘lib ham tanildi. Tasavvuf ta’limot sifatida shakllanib butun islom olamiga tarqaldi. Bog‘dod tasavvuf maktabining asoschisi Ma’ruf al-Karxiy (vaf. 810 y.) dir. U Erondan kelib chiqgan xristian oilasida tavallud topgan, o‘zini hayotining ko‘p qismini Bog‘dodning Karx kvartalida o‘tkazgan. Ma’ruf Karxiyning faoliyati Kufalik mashhur zohid Dovud at-To’iy (vaf. 782 y.) nomi bilan bog‘liq. Shuningdek Hasan al-Basriy xalqasining mashhur a’zosi zohid Farhod as-Sabaxhiydan ta’lim olgan. MA’ruf Karxiy o‘zining Karx mahallasidagi shaxsiy masjidida ma’ruza qilib ko‘p tarafdorlar to‘plagan. Uning asosiy targ‘ib qilgan tematikasi “rizo” o‘z taqdiridan Allohdan rozi bo‘lishni deb e’tirof etgan. Manbalarda aytilishicha u shunday degan: “Agar Alloh bandasini yaxshi ko‘rsa unga xayrli amallar eshigini ochadi”. Manbalarda Ma’ruf Karxiyning ko‘plab karomatlari zikr qilinadi, vafotidan keyin Dijla (Iroq) bo‘yidagi qabri ziyoratgohga aylanib Bag‘dod aholisiqurg‘oqchilik davrida uning qabri oldida duo qilib yomg‘ir yog‘dirish mumkin ekanligiga ishonganlar. 20

Farididdin Attor «Tazkiratul avliye»sida, Jomiy «Nafahotul uns» kitobida Ma’ruf Karxiyning ijtimoiy kelib chiqishi, ilmiy salohiyatiyu karomatlari haqida batafsil ma’lumot berishgan; ba’zi manbalarda uni Imom Rizo shogirdlaridan, deb uqtirishadi. U 200 hijriy yidda vafot etgan bulib, xoki Karxdadur. «Ravzatul jannat» kitobida bayon qilinishicha Junayd Bag‘dodiy Ma’ruf Karxiy ishtirokida Imom Rizodan xirqa kiygan ekan. «Rayhonularab» kitobining muallifi Muhammad Ali Mudarrisning bzishicha o‘nlab utmish mashoyixlari o‘zlarini bevosita Ma’ruf Karxiy shogirdlaridan, deb bilishgan va sho‘ning uchun ham «Ma’rufiya» guruhi tarafdorlari bulishgan. U Sharqda sufizm donishmandi sifatida juda mashhur bo‘lgan. Sa’diy SHeroziy bir she’rida «Karxda turbat ko‘p, ammo hech biri Ma’ruf qabridek Ma’ruf emas» deb yezib qoldirgan. Muhammad Siddiq Rushdiy uning otaonasi tarso edi, deb maxsus ta’kidlagan. U dastlabki muallimi bilan kelisha olmay, u yerdan qochib Imom Ali Raziollohu Anhu huzurida ta’lim olgan va uning xizmatida yurib islomni qabul qilgan. Va buning ta’sirida otaonasi ham islom ni qabul qilishadi. U zamonasining Muhammad Mansur Tusiy singari mashhur allomalaridan ham dare olgan. Naql qilibdurlarkim, Ma’ruf tahorat qilmoq uchun daryoga bordi. Ko‘rdilarkim bir avrat joynamoz va musxafni olibdurlar. Orqasidin yurib yetib dedi: — Ey avrat hech qarolag‘udek o‘g‘ling bormidur. Av rat dedi: — Yuqdur. Ma’ruf dedi: — Andoq ersa qur’onni manga bergil, jaynamoz sanga halol bulsin. Pirazan aning bu hukmidin taajjub qilib har ikkisini berdi va ketdi. Naql qilibdurlarkim, bir kun Ma’rufning xonaqohiga bir necha musofirlar kelib erdi. qiblani bilmay o‘zga tarafga boqib namoz utadilar. Bir soatdin keyin namoz vaqti buldi. Ersa qibla tarafga boqib namoz utadilar. Ul musofirlar xijil bulib dedilarkim, ne uchun qiblani bizga xabar qilmading? Ma’ruf dedi: — Bizlar darveshdurmiz, darveshlarning o‘zgalar ishiga tasarrufi sig‘mas va e’tirozi yetmas. Andin keyin ul musofirlarni ko‘p rioyalar birla o‘zatdi. 21

* * * Keltiribdurlarkim, Ma’rufning bir xolasi bor erdi, shaharning ulug‘laridan erdi. Bir kun utub borg‘uncha bir vayronalikda Ma’rufni kurdikim, bir sach birla non yeb o‘lto‘rubdur va bir luqma uzi yesa, bir luqma sachka beradur. Xolasi nomus qilib dedikim, sharm tutmasmusen kim sach birla vayronada taom yeb ulturubsen. Uyingda zan va farzandlaring birla o‘lturub yemassan. Ma’ruf dedi: — Sharm tutqonimdin sachka non berurman, deb havodin jonivorni qichqirdikim, kelib Ma’rufning ilkiga qo‘nub, qo‘lig‘a uzun yuzin surtar edi. Ma’ruf dedi: — Har kishi Xudodin sharm tutsa, hamma nimarsa aningdin sharm tutar. * * * Naql qilibdo‘rlarkim, bir ko‘ni Ma’rufning dare labida tahorati sindi, darhol tayammum qildi. So‘radilarkim, dare oldingizda turib, nechun tayammum qilursiz. Ma’ruf dedi: — Ehtimol borkim, to darega borguncha o‘lg‘ayman. Naqldo‘rkim, bir kuni Ma’rufga shavq va ishtiyeq g‘olib keldi. Oldida bir tukuruk bor erdi. Tukurukni quchoqlab oncha quvradikim; yevuq erdikim tukuruk porapora bo‘ldi. Ma’rufning tariqat ishida baland martaba va ulug‘ so‘zlari bor erdi. Keltirubdirlarkim, javonmardlikning nishonasi uch narsadur: avval ulki vafo bobida xilof qilmag‘ay, ikkinchi ulki, sitoyish bavujud manfaatini kurmagan kishining ta’rifini qilur, uchinchi tilamasidan ilgari ato qilur. Naql qilibdurlarkim, Ma’ruf aytur bandaning haqqi va Xudoy taoloning g‘azabining nishonasi uldurkim, lozim ermas nimarsalar birla ul bandaning nafsining kori borig‘a mashhur qilur. Debdur, Xudoy taoloning avliyelarining nishonasi uch nimarsadur: avval ulki fikr andishasi Xudo uchun bulur, ikkinchi orom va qarori Xudo birla bo‘lur, uchinchi mashg‘ulligi Xudoy taolo bulur. 22

Debdur, har kishi cho‘ng bulmoqqa va xalqg‘a sarvar bo‘lmoqqa oshiqodur va ozulugdur, hargiz g‘amdin najot topmas. Debdur, mani Xudoy taologa eltmakka bir yo‘l bilodurman, hammadin yevuqroqdur. Va ul yo‘l bo‘Do‘rki, kishidin hech nimarsa yemagil, agarchi bersang hamma kishiga bergil, garchi hech nimarsang bo‘lmasa ham. Debdur, kishini yaxshi demakdin tilinglarni yig‘inglar, cho‘nonchi yamon demakdin parhez qilinglar. YA’ni, xohish qilmanglar, giybatdin parhez qilgondek. Debdur, har ne tilasang, aning hazrati dargohidin tilagil, hamma dardlarning davosi andado‘r. Debdur, har balo va ochiqlik va ranj sanga yetadur, mushaxhas bilgilkim, aning hushvaqtliqi ushal holni pinhon tutg‘onda pinhon hosil bo‘lur. Bir kishi Ma’rufdin vasiyat tiladi. Ma’ruf dedi: Xudoy taolo seni kurib turodur. Uzingni gadolar qatorida tutgil, hazar qilg‘il uzingni ulug‘ ko‘rsatmakdin. Ul kuni Ma’ruf og‘ridi. Sari Saqtiy aning boshig‘a kelib dedi: manga vasiyat qilgil. Ma’ruf dedi: man o‘lmasdin ilgari maning egnimni sadaqa bergil, xohishim ulki, dunyadin yalong‘och ketgayman, andog‘kim yalong‘och kelib edim. Keltiribdurlarkim, bir kuni Ma’ruf ruza tutqon erdi va namozi digar vaqti bulub erdi, bozordin utub borg‘uncha Saqqo qichqirdikim: — Bu suvni ichg‘on kishig‘a Xudo rahmat qilsun! Ma’ruf darhol saqqodin suvni olib ichdi. Dedi larkim, ro‘zador erdingiz, ne bo‘ldiki, suvni ichdingiz? Ma’ruf dedi: — Saqqoning duosidin utolmadim. Va chun vafot qilg‘ondin keyin tushda kurub so‘rdilarkim: — Xudoy taolo sanga ne ish qildi? Ma’ruf dedi: — Ushal Saqqoning duosi borasida mani mag‘firat qildi. JUNAYD BAG‘DODIY Sharkda «Tojalorifin», «Sultonalmuhaqqiqin», «Ustodaltariqat» nomi bilan mashhur bulgan Junayd Nahovandiy (Bag‘dodiy) IX asrning 20yillarida Bag‘dodda tug‘ilgan. Bag‘dod madrasalarida ta’lim olgan. Alloma qorisi Masohibidan (791—857) sufizm nazariyasi buyicha ta’lim oladi, bir necha oy 23

uning suhbatida buladi. Junayd juda kup yeshlarning, jumladan Mansuri Hallojning ham ustozidir. U 91 yil umr ko‘rib, 910 yil Bag‘dodda vafot etgan. Junayd Bag‘dodiy islom tarixi, nazariyasi hamda sufizmga doyr kuplab risolalar yezgan bo‘lsa ham, ular bizgacha yetib kelmagan yeki hali topilmagan. Avliye asarlaridan ba’zi parchalar, hikmatlardan namunalar turli manbalarda saqlanib qolgan. U sufizmda junaydiya ta’limotining asoschisidir. Junayd so‘fizmning boshqa nazariyetchilariga, jumladan Boyazid Bistomiyga qarshi ularoq, sufizm amaliyetida masti mustag‘raq uzidan ketishga nisbatan husherlikni afzal ko‘radi. Zeroki husherlik tabiiy holat bo‘lib, orif hamisha o‘zida bulib, husherlik bilan haqiqatga yetishi mumkin, deydi. Shunday qilib u so‘fistik ta’limotu amaliyetni islomga yaqinlashtirishga intildi. Abu Nasr Sarroj, Abu Ali Daqqoh, Abulqosimi qushayriy Ju nayd tarafdorlaridandir. Islom bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan qodiriya, Naqshbandiya singari sufizm oqimlari namoyandalari Junaydiyani qullabquvvatlashgan. Naqldurkim, Junayd doim ro‘za tugar erdi. Vaqteki yeronlari kelsa, o‘larni hurmat qilib ruzasini sindirur erdi. Va aytur erdikim, ruza tutqonning fazilati yeronlarg‘a yeriy bergondin ziyda ermasdur. Naqldurkim, Junaydning va Abo‘bakr Kattoniyning oralarida ming masala yesho‘runub turg‘on erdi. Vaqteki Abubakr Kattoniy vafot qilur vaqti buldi, vasiyat qildikim bu masalalarni hech kishiga bermanglar va maning birla dafn qilinglar. Junayd aytur: men ham andog‘ dust tutar erdikim, bu masalalar xalqning ilkiga tushmagay erdi. Naqldurki, Junayd ulamolar tariqasicha dastorfarajji kiyar erdi. As’hoblari dedilarkim, ey padari piri tariqat, na bulg‘aykim ustoz xotiri uchun xirqa kiymoqni lozim tutsangiz. Junayd dedi: agar bilmaski xirqa birla u hosil buladur, temurdin va utdin libos kiyar erdim. Lekin mening botinimga har dam nido qiladurlarkim, e’tibor xirqa kiymaqsa emasdur va kuymakdadur. Naqldurkim, Junaydning so‘zi ulg‘aydi va Sari Saqtiy dedikim: sanga endi xalqqa nasihat qilmoq kerakdur. Junayd taraddud qilib, pirim va do‘stum turg‘onda so‘z demak odobdin emas deb, so‘zga rag‘bat qilmas erdi. To bir kecha tushida 24

Hazrati Sallolohi alayhi vassallamni kurdi. Ul Hazrat dedikim, xalqqa so‘z degil! Junayd bu so‘zni Sari Saqtiyga aytg‘ali bordi. Ersa Sari eshikning tubasida muntazir turib ermish. Junaydni ko‘rgach dedikim: to bu damgacha o‘zgalar ham xalqqa so‘z aytgil demasun deb taraddud qilib yurgan erding. Emdi so‘z ayturg‘a ul Hazratdin amr buldi. Aytmoq kerak. Junayd qabul qildi. Keltiribdurlarki, buzruklardan birlari Junayd qoshlarig‘a kelib erdi. Junaydni ko‘rdilarkim gazab birla bir kishiga achchiqlab o‘tiribdur. Surdi: Ey shayx man eshitib erdim, shayton tularoq farzandi odamga g‘azab va achchiq qilg‘on vaqtda g‘olib kelur. Bu soat sizni kurubmankim g‘azab va achchiq birla ulturubsiz. Shayton sizdan qochib ketodur. Junayd dedi: kurmading va eshitmadingmukim, bizlar g‘azab qilsak va achchiqlasak uzimiz achchiqlamasmiz. Balki Xudo uchun achchiqlarmiz. Nochor shayton hech vaqtda bizdan qochqondek qochmag‘usidir. Bizdan o‘zgalarning achchiq va g‘azabi o‘z nafsining nasibasi o‘cho‘n bo‘lo‘r. Agar Haq so‘bhanahu va taolo avizubillohu shaytonir rojiym uzi farmon qilmag‘on bo‘lsa, man xargiz shaytondin panoh topmas erdim.Keltiribdurlarkim, Ibni Sharih Junaydning majlisiga kelib erdi. Aningdin surdilarkim, Junaydni nechuk kurdingiz? Dedikim: uzini hud bilmasman va muncha bilurmankim, suzini eshitdimki. Xudoy taolo suzini suratga kelturub, Junaydning xohishidek aning tilidin joriy qilur. Banda bulmoq ikki ish birla sobit bulur: biri ulkim rostlik birla oshkora va pinhon Xudoga muhtoj bulmoq. Ikkinchi hamma ishda Rasuli Xudoga iqtido qilmoq debdur. Debdur, banda bulmoq tamomi shug‘ulni tark qil moq va asl toatga yuz keltirmoq. Banda bu ikki ishni tashlamoqdir: biri ulkim, har nimarsaki, nafsning izzatidur, anga tuxtamoq, ikkinchi ulkim, say’ qo‘shishga e’timod qilmoq. Vaqteki bu ikki ish sandan yuq bulsa, bandalik haqqini ado qilmog‘oning bo‘lur. Bilmagaysan, ya’ni bu ne’matni maning uchun xalq qilg‘on, mani bu ne’mat uchun xalq qilg‘on emas, deb bilgaysan. Har kishikim o‘z nafsining nofayzlig‘ini kursa, degilkim Xudoy taloni sano qildi. 25

2. Markaziy Osiyoda tasavvuf ta’limotining vujudga kelishi 2.1. Markaziy Osiyoda kubroviya, yassaviya va naqshbandiya tariqatlari Musulmon olamidagi eng zabardast mutasavvuf donishmandlardan biri buyuk vatandoshimiz shayx Najmiddin Kubrodir. Abul-Jannob va Tomatul Kubro laqablariga sazovor bo‘lgan tasavvufning Kubraviya silsilasining asoschisi Najmiddin Kubroning to‘liq ismi Ahmad ibn Umar ibn Muhammad Xivaqiy al-Xorazmiydir. Hijriy oltinchi va yettinchi asrlarda yashagan Najmiddin Roziy, Majiddin Bag‘dodiy, Sa’diddin Shamaviy, Sayfiddin Bahorziy va Bahouddin Valad kabi siymolar u kishining murid va shogirdlari bo‘lgan. Axmad ibn Umar Abul-Jannob Najmiddin Kubro 540 hijriy yidda Xorazmning Xivaq shahrida dunyoga keladi. Abdurahmon Jomiy o‘zining «Nafahot-ul-uns» asarida yozishi-cha, Najmiddin bolalik paytidayoq ilm istab Misrga ravona bo‘ladi. Misrda Ruzbehon Vazzon al-Misriy (vafoti 584/1188) degan olim dargohida ta’lim oladi. Al-Misriy esa, o‘z navbatida, mash-hur mutasavvuf donishmand Abu Najib as- Suxravardiydan ta’lim olgan edi. Ruzbehon uni o‘z o‘g‘lidek yaxshi ko‘rib, 26

alohida mehr bilan tarbiya qiladi, hatto qizini nikohlab berib, o‘ziga kuyov qilib oladi. Ammo ilmga chanqoq Najmiddin Kubro ko‘p o‘tmay Tabrizga borib, u yerdagi Imom Abu Mansur Shafda degan donishmanddan islomiy ilmlarni o‘rganadi va Tabrizda shayx Bobo faraj, Ammor Yasir, Ismoil Kasriy kabi ulkan mutasavvuf donishmandlardan tasavvufga oid ko‘pgina zohiriy, botiniy ilmlarni ham egallaydi. U kishi shayx Ismoil Kasriy qo‘lida tasavvufiy xirqapush darajasiga yetib, ul hazratning oq fotihasini oladi. So‘ngra Misrdagi ustozi va qaynatasi Ruzbehon maslahati bilan o‘z vatani — Xorazmga qaytib kelib xonaqoh quradi va shogirdlar tarbiyasiga katta e’tibor beradi, «Kubraviya» yoki «Zahobiya» tariqatiga asos soladi. Bu tariqat ta’limoti hadis va shariatga asoslangan bo‘lib, o‘z davrida Xuroson, Movarounnahr, Hindiston va boshqa musulmon mamlakatlari xalqlari orasida keng tarqaladi. Mazkur tariqat soliklari orasida zikrni ovoz chiqarmasdan (xufiya) ijro qilish usuli joriy bo‘lgan. 9 «Rashahot ayn-ul-hayot» asarining muallifi Faxruddin as-Safiy o‘z asarida hazrati Abdurahmon Jomiy fikrlariga tayangan holda Najmiddin Kubroning zikri xufiya talqini to‘g‘risida so‘z yuritadi va shayx Kubro fikricha, zikr jarayoni insonlarning nafas olish (tanaffus) jarayoni bilan chambarchas bog‘liq ekanligi haqida shunday ma’lumot beradi: «Hazrat Mahdumi Nuriddin Abdurahmon al- Jomiy aytishlaricha, shayx Abul-Jannob Najm al-Kubro qudsi Allohi ruhi o‘zining «Favotix al-jamol» risolasida yozganlaridek, hayvonlarning nafas olishi bir tabiiy zaruriyat tufayli yuz beradi. Insonlar ham aslida ayni o‘sha zaruriyat yuzasidan nafas oladilar, lekin o‘shanday nafas olish jarayonida inson g‘oyibona haqqu subhonahuning muborak nomini zikr qiladi. Ali Akbar Dehxudoning mashhur «Lug‘atnoma»sida keltirilishi-cha, «u kishining Kubro deb atalishlariga sabab shuki, behad ziyrakliklari va tuganmas zakovatlari tufayli har qanday muammoli masalani so‘ralganda hal qilib berar edilar va har kim u kishi bilan bahs-munozara qilsa, g‘olib chiqar edilar». 9 Aziziddin Nasafiy. Zubdat ul – Xaqoyiq. N. Komilov tarjimasi.T., “Kamalak”. 1995. 42- bet. 27

Shuningdek, u kishini Tomatul Kubro, ya’ni buyuk balo va qazolarning oldini oluvchi, xaloskor deb ham atashgan. Abul-Jannob deb atalishlariga sabab esa, u kishining dunyoviy ikir-chikirlardan uzoqturganliklaridir. Ul zotni «Valitarosh» (valiylarni parvarishlab yetishtiruvchi) deb ham atashgan. Chunki umrlari davomida o‘n ikki kishini o‘z muridliklariga qabul qilganlar va ularning barchasini shayx darajasiga yetkazganlar. Ular qatorida mashhur shayxlardan Farididdin Attorning otasi Majididdin Bag‘dodiy (vafoti 1219) va Jaloliddin Rumiyning otasi Bahouddin Valad, Najmiddin Doya Roziy, Sa’diddin Hamaviy, Sayfiddin Bahorziy va boshqalar bor. Najmiddin Kubroning Xorazmdagi so‘nggi hayoti o‘ta og‘ir, shid-datli va murakkab sharoitda kechadi. Bu davrda Turon o‘lkasidagi Xorazm, Shosh, Buxoro va Samarqand hukmdorlarining noahilligi, tang nazarliligi tufayli mo‘g‘ullarning Turkistonga qilayotgan hamlalari kuchayib, Chingizxon lashkarboshilari Movarounnahrdagi yirik shaharlarni birin-ketin beayov bosib olishga muvaffaq bo‘lgan. 1221 yilning jumodi ul-avval (iyul) oyida Chingizxon lashkarboshilaridan biri Xulaguxon o‘zining yosh o‘g‘li, tumonat lashkari bilan Urganch qal’asini o‘rab oladi. Urganch shahri qamal ichida qolib, aholi nihoyatda og‘ir sharoitda azob chekayotgan bir asnoda munkillab qolgan, yetmishdan oshgan Najmiddin Kubro xalq orasidan lashkar to‘plab, qo‘lida qurol bilan qal’ani bir necha kun davo¬mida dushman hamlalaridan saqlab turadi. Najmiddin Kubro yuksak obro‘ga ega bo‘lsa ham, kamtarona hayot kechirgan. Ammo u kishining ba’zi muridlari mamlakat miqyosida shunchalik nufuzga ega bo‘lganlarki, hatto Faxriddin Roziy kabi faylasuf va sulton Muhammad xorazmshoh ham ularning raqobatidan xavotirlanganlar. Masalan, «Sultonul ulamo» laqabiga ega bo‘lgan Jaloliddin Rumiyning otasi Bahouddin Valad Balx shahrining uch yuzga yaqin faylasuf olimlari bilan bahs yurgizgan va ularni yunon falsafasi bilan ortiqcha shug‘ullanishda ayblagan. Najmiddin Kubroning boshqa bir shogirdi, o‘z navbatida shayx Farididdin Attor¬ning murshidi bo‘lgan xorazmlik Majiddin Bag‘dodiy hokimiyatda-gi ishlarni tanqid qilgani uchun qatl qilingan. Lekin uning minglab shogirdlari bo‘lgan. Ba’zida 28

sulton Muhammad xorazmshohning o‘zi ham shayxlarning huzuriga kelib, ularni ziyorat qilib turgan. Najmiddin Kubro mo‘g‘ul bosqinchilariga qarshi o‘z muridlari bilan shiddatli jangga kirib, shahid bo‘lgan. Jangdan keyin, u kishining jasadini darhol topisha olmagan. Chunki ul zot qiyma-qiyma qilib tashlangan edi. Shahid bo‘lganliklari haqidagi ma’lumotni hijriy 710(1311) yidda yozilgan Rashiddiddin Fazlillohning «Jomeat ul-tavorix» («Tarixlar to‘plami») asarida uchratamiz. Chingizxon shayx Najmiddan Kubroning mashhurliklarini eshitgan bo‘lganligidan Xorazmga hujum qilish oldidan, u kishiga chopar yuborib, «Men Xorazmni qatliom qilmoqchiman, shuning uchun Sizdek ulug‘vor shaxsni u yerdan ketib, bizga qo‘shilishingizni so‘rayman», degan. Ammo shayx unga javoban: «Men yetmish yil umrim davomida xorazmliklar bilan turmushning achchiq-chuchugini birga tortganman. Endi ular boshiga balo-qazolar yog‘ilayotgan paytda qochsam muruvvatdan bo‘lmaydi», degan. Bu voqea hijriy 618 (1221) yidda ro‘y bergan. Bu haqdagi ma’lumot «Tarixi guzida» («Tanlangan tarix»), Abdurahmon Jomiyning «Nafahot ul-uns», keyinchalik esa, «Ravzat ul-safo», «Habib us-siyar» va boshqa mashhur tarixiy kitob va tazkiralarda ham uchraydi. Hijriy 733 (1334) yidda Xorazmga safar qilgan mashhur arab sayyohi ibn Battuta Urganch shahridan chiqa berishdagi zoviyada Najmiddin Kubroning maqbarasi va boshqa ulug‘larning mozorini ko‘rganligini yozadi. Najmiddin Kubro bir necha ilmiy asarlar va ruboiylar yozgan-ki, ular juda ko‘p tazkiralarda uchraydi. U o‘z qarashlarini arab tilida yozgan bir qator risolalarida bayon qilgan. Ulardan asosiylari «Favo’ix al-Jamol va faovtix al- Jalol», «al-Usul al-ashara», «Risolat al-Xo’if al-xa’im min laumon al-la’im» va boshqalardir. Bu asarlar arab mamlakatlari va Turkiyada bosib chiqarilgan. Uning arab tilida yozgan «Risolatun odob ul-zokirin» («Zikr aytuvchilar odobi haqidagi risola») asarining Abdurahmon Jomiyning shogirdi Abdul g‘ofur Loriy tomonidan fors tiliga qilingan tarjimasi bizgacha yetib kelgan va Uzbekiston Fanlar Akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida № 503-X raqami ostida saqlanmoqda. Bu asarning asli nomi arabcha «Al-Usul al-ashara» 29

(«o‘n usul» yoki «o‘n asos») deb ataladi. Turkiyada ushbu asar turk tiliga tarjima qilinib, nashr etilgan. Ma’lumki, Kubro haqiqat asroriga yetishish maqsadida o‘z tasavvuf maktabini yaratdi. Uning aqidasiga ko‘ra, inson o‘z mohiyati e’tibori bilan mikrokosm, ya’ni kichik olamni tashkil etadiki, u makrokosm, ya’ni katta dunyo bo‘lgan koinotdagi barcha narsalarni o‘zida mujassamlashtiradi. Ammo ilohiy sifatlar yuqori samoviy doiralarda birin-ketin o‘ziga xos maqomlarda joylashganligidan, haqiqat yo‘lini qidiruvchilar bunday yuksakliklarga ko‘tarilib, iloxiy sifatlarga ega bo‘lishi uchun, ya’ni kamolotlarga erishishi uchun, ma’lum riyozatli yo‘llarni o‘tishlari zarur. Buning uchun esa, har bir kishi o‘n asosga tayanmog‘i kerak: 1. Tavba — o‘z xohishi bilan Haq taologa hech bir ko‘rsatmasiz yuzlanishdir. Kishi o‘z irodasi bilan Xudoni sevishi va o‘zining «meni» dan kechishi kerak. Tavba Xudo tomon yuz tutgan barcha kishilarning har qanday gunohlardan forig‘ bo‘lishidir. Gunoh shunday narsadirki, u dunyoviy yoki ilohiy bosqichlardan tashkil topganiga qaramasdan Alloh taolodan yiroqlashtiradigan amaldir. 2. Zuhd fi-dunyo — bu dunyoda ham, uning tashqarisida ham, nima-iki lazzat tomon boshlasa, undan tiyilishdir. Oz yoki ko‘p bo‘lsa ham, biror molu mulkka, jangga yoki bo‘lmasa biror mansabga o‘z tabiiy vafotigacha rag‘bat yoki moyillik ko‘rsatish, zuhddan chiqish hisoblanadi. Zuhdning mohiyati dunyo va oxiratga rag‘bat qo‘yishdan voz kechishdir. Ichki lazzat, sharob ichish, nikohiy ishlarga ruju qo‘yish, mansab va oliy martabalarni qo‘msash kabi rohatlarga o‘xshash his-tuyg‘ulardan voz kechishdir. Yillar davomida xayrli ishlar bilan band bo‘lib, yer ishlari bilan shug‘ullanish va shunga o‘xshash boshqa fao-liyat ta’sirida dunyoviy narsalardan ko‘ra, oxiratga ko‘proq tamo-yil va rag‘bat ko‘rsatish maqsadga muvofiqdir. Chunki dunyo foniy bo‘lib, oxirat boqiydir. 3. Tavakkal — Xudoga ishonch jihatidan bu turmushdagi barcha ikir- chikirlardan voz kechishdir. Shaxsning dunyoga rag‘bat qo‘yishi molu dunyo va 30

mansab orttirish uchun tashabbus ko‘rsatishga sabab bo‘ladi. Tavakkal diddan Xudoga ishonish bo‘lib, uning ulug‘vorligini e’tirof etishdir. Maqsadga erishish mahalida tavakkal birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. 4. Qanoat — hayot kechirishni ta’minlaydigan oz narsa bilangina qanoatlanish, o‘z tarafiga tortadigan barcha nozu-ne’matlardan va hirslardan (ovqatni ko‘p iste’mol qilish, qimmatbaho kiyimlarga havas qo‘yish, o‘yin-kulgi, bekorchilik va boshqalardan) yuz o‘girish. 5. Uzlat — tanholikda o‘tirib, ruhni mustahkamlash, odamlar bilan muomalani to‘xtatish: gaplashmaslik, eshitmaslik, qaramaslik va turli fe’l-atvordan aloqani uzishdir. Uzlatning asl maqsadi xilvatda ado qilinganligi sababli his- tuyg‘uni jilovlashdir. Xilvat va uzlatga ketish hissiyotlarning bosilishiga olib keladi. 6. Mulozamat az-zikr (uzluksiz zikr) — o‘z xohishicha Xudoning ismini fikrida yod qilib turish va butun qalbni u bilan to‘ldirish. Shunday qilinganda, pastkashlik, hasad, ochko‘zlik, ikkiyuzlamachilik kabi razillik va riyokorliklar ko‘ngilga yo‘l topa olmaydi. 7. Tavajjuh — butun ichki mohiyatni Xudoga qaratish, unga cheksiz muhabbat qo‘yish, undan boshqa narsa borligini his etmaslikdir. O‘z vujudini yo‘qotish, Haqning abadiy va azaliy vujudini boshqa bilim ila ko‘ra bilishdir. 8. Sabr — o‘z ixtiyori bilan nafs doirasidan mashaqqatlar chekib bo‘lsa ham, o‘zini olib qochishdir. Maqbul bo‘lgan to‘g‘ri yo‘ldan adash-masdan borish uchun, kishi o‘z mayllarini so‘ndirishi lozim. Bundan ko‘zlangan maqsad shundaki, dil kuduratlardan poklanishi, ruh esa, agar nafs natijasida zanglanib qolgan bo‘lsa, jilo topishi za-rurdir. 9. Muroqaba (tafakkurga g‘arq bo‘lish) — erishilgan darajada mushohada yuritish, qalbni arzimas his-tuyg‘ulardan xoli qilib, tozalash va xotirjamlikka erishish. Kurash, riyozat chekish yo‘li bilan hosil qilingan yo‘l haqqoniy tuhfa etilgan tabiiy amal bo‘lib, yaratilish haqiqatining g‘alabasi sifatida paydo bo‘ladi va shuning uchun ham rivojlanib boradi. 31

10. Rizo — shaxsning nafs erkinligidan chiqib, Xudo xushnudligiga kirishi va azaldan nimaga ishongan bo‘lsa, o‘shani o‘z bo‘yniga olishidir. O‘z irodasini toabad qoladigan narsaga voqelik sifatida qaytarib, o‘limga o‘xshash o‘tkinchi narsaga e’tiroz bildirishi-dir. O‘n usuldan chiqariladigan natija shundaki, o‘lmaydigan shaxsning yodi uning nafsini mag‘lubiyatga uchratgan sifatlarida yashaydi. Najmiddin Kubro shahid bo‘lgandan so‘ng, uning ta’limotini shogirdlari davom ettirib, Markaziy Osiyo Kubraviya maktabini vujudga keltirdilar. Bu birodarlik firqasi a’zolarini birlash-tirgan narsa rasmiy tashkilot emas, balki ta’limotning ruhi va maqsadi edi. Tashkiliy jihatdan Kubraviya xonaqohlarida o‘z-o‘zini boshqara-digan ozod anjuman bo‘lib, uning boshida xalifa turar edi. 1221 yilda vafot etgan Najmiddin Kubroning shogirdi Sayfiddin Bahorziy tomonidan Buxoro yaqinidagi Soktariy qishlog‘ida tashkil etilgan ana shunday xonaqoh Najmiddin Kubro nomi bilan atalar edi. Bu yerdagi Kubraviya jamiyati XVIII asrning oxirlarigacha faol ish ko‘rib, uning a’zolari Kubro g‘oyalarini Xitoyning g‘arbiy chegaralarigacha yoydilar. Kubroning boshqa bir shogirdi, 1252 yilda vafot etgan Sa’diddin Hamaviy Xurosonning Bahrabod deb atalgan maskanida xonaqoh barpo qilib, uning atrofida to‘garak tashkil etdi. 10 Kubraviya maktabi bir qator mustaqil shahobchalar vujudga kelishiga sabab bo‘ldiki, ular musulmon dunyosi Sharqida keng tarmoq otdi. Bu tarmoq kelib chiqish manbaini Kubroning boshqa bir shogirdi bo‘lgan Majiddin Bag‘dodiy (Bag‘dodak Xorazmdagi qishloq bo‘lib, undan chiqqan Majiddin 1209 yoki 1219 yilda qatl etilgan) asos solgan tariqatdan, deb hisoblar edilar. Bular quyidagilar: Firdavsiya — Sayfiddin Bahorziy shogirdining xalifasi bo‘lgan, 1300 yillarda vafot etgan Najibiddin Muhammad tomonidan tashkil etilgan va Hindistonda (Dehli, Bihar) tarqalgan; 10 Aziziddin Nasafiy. Zubdat ul – Xaqoyiq. N. Komilov tarjimasi.T.,“Kamalak”.1995. 45-bet. 32

Nuriya — 1317 yilda vafot etgan Abdurahmon al-Isfaroiniy tomonidan asos solingan bo‘lib, Kubraviyaning Bag‘dod shahobchasi hisoblanadi; Rukniya — o‘z kelib chiqishini 1261—1336 yillarda yashagan Rukniddin Alo’addavla as-Simnoniydan olgan birodarlik tariqati; Hamadoniya oliya — Kashmirda islomni yoyishda faol ish ko‘rsatgan Sayyid Ali binni Shahobiddin Hamadoniy (1314—1385) asos solgan, rukniyadan ajrab chiqqan birodarlik tariqati bo‘lib, Kubraviya tariqati silsilasining boshqa shahobchalarigya qaraganda eng mashhuridir; Ig‘tishoshiya — hamadoniya oliyaning Xuroson shahobchasi bo‘lib, Ishoq al-Xuttaloniy (1423 yil o‘ldirilgan) tomonidan asos solingan. Uning ikki shogirdi esa, ikki mustaqil shia tariqatiga asos solishgan; Zahabiya — asoschisi XV asr o‘rtalarida vafot etgan Abdulloh Barzishobodi Mashhadiy; Nurbaxshiya — asoschisi Nurbaxsh (1392—1464) laqabli Sayyid Muhammad binni Muhammad. Yuqorida aytilganlar shundan guvohlik beradiki, Najmiddin Kubro ta’limoti butun musulmon Sharqi mamlakatlarida keng tar-qagan bo‘lib, hozirda ham uning ko‘rinishlarini uchratish mumkin. 11 Shunday qilib, Najmiddin Kubro tasavvuf ta’limotining rivoji va butun musulmon Sharqida keng tarqalishida katta rol o‘yna-di. Uning nomi islom olamida mashhur bo‘ldi. Abu Mansur al-Moturidiy (Vafoti 945) Abu Mansur al-Moturidiy sunniy e’tiqodidagi ikki yirik oqimlardan biri bo‘lmish Moturidiya oqimining asoschilaridan hisoblanadi. Uning hayoti haqida ma’lumotlar juda oz. To‘liq nomi Abu Mansur Muhammad ibn Muhammad ibn Mahmud al-Hanafiy al-Moturidiy as-Samarqandiydir. Buyuk kalom imomi va fiqh olimi asli Samarqandning Moturid qishlog‘idan (hozirgi Jonboy tumanida joylashgan) bo‘lib, uning taxallusi shu qishloqqa nisbatan olingandir. Abu Mansur 11 N. Komilov. Tasavvuf. 1-kitob. T., 1996. –bet. 5 6. 33

al-Moturidiy dastlabki ta’limni shu qishloqda olib, keyinchalik Movarounnahrning o‘sha davrdagi diniy va ma’rifiy markazi bo‘lgan Samarqandda davom ettiradi. Al-Moturidiy yashagan davr Somoniylar hukmronlik qilgan davrga to‘g‘ri keladi. Samarqand dastlab bu davlatning poytaxti bo‘lib, so‘ngra IX ayerning oxiridan boshlab poytaxt Buxoroga ko‘chirildi. Biroq o‘sha vaqtda ham Samarqand Buxoro bilan bir qatorda Movarounnahrning iqtisodiy-madaniy markazi bo‘lib qolaverdi. Abu Mansur al-Moturidiy tug‘ilgan yili haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. U Samarqandda 944—945 yilda vafot etgan va shahar chekkasidagi Chokardiza degan qabristonga dafn etilgan. Ba’ni manbalarda uning Samarqanddagi al-Ayoziy madrasasida ta’lim olgani qayd etilgan. Al-Moturidiy Abu Bakr Axmad al-Juzjoniy, Abu Nasr Ahmad al-Iyodiy, Imom A’zam mazhabidagi buyuk olim Nasr ibn Yaxyo al-Balxiy, Muhammad ibn al-Fadl kabilarni o‘zining ustozi deb bilgan. Al-Moturidiy fiqh va kalom masalalari bilan qiziqib, Hanifiya mazhabi olimlaridan dars olib o‘z bilimini oshiradi. Shu vaqt davomida ko‘plab mashhur faqihlar va muhaddislar bilan muloqatda bo‘lgan va munozaralar qilgan. Butun umri davomida shu sohaga oid asarlar yozib qoldirgandir. Mahmud ibn Sulaymon al-Kafaviyning (vafoti 1582 yil) «Katoib ul-a’lom al-axyor fi taboqot va mashaoyix mazahab an-Nu’mon» («Nu’mon mazhabiga mansub bo‘lgan taniqli alloma faqihlar va shayxlar haqidagi kitob») nomli kitobida al-Moturidiy va uning asarlari haqida ayrim ma’lumotlar beriladi. Masalan, quyidagi asarlari nomlari keltirilgan: «Kitabi Tavhid», «Kitab Maqomat», «Kitab rad avomil lil adila lil ka- biy» («Ka’biy zalolatlarining boshlanishini rad qilishga bag‘ishlangan kitob»), «Kitab bayon va hum ul-ma’tazila» («Mu’tazila g‘av-g‘olari va undan qo‘rqmaslik haqidagi kitob bayoni»), «Kitab Ta’vilot al-qur’on» («Qur’on ta’vili kitobi»). Lekin Hoji Xalifaning (1609—1659) «Kashf az-zunun an-asomil kutub va-l- funun» («Kitob va fanlar nomlari haqidagi shubhalarni bartaraf etish kitobi») kitobida e’tirof etilishicha, yana 34

Abu Mansur al-Moturidiyning «Ma hazi ash-shari’a» («Shariat asos-lari sarasi»), «Kitab al-jadal» («Dialektika haqida kitob») kabi asarlari ham bo‘lgan. Bulardan tashqari al-Moturidiyning «Kitab al-usul» («Diniy-ta’limot usuli kitobi») asari ham ma’lum. Abu Mansur al-Moturidiyning ko‘p asarlari bizgacha yetib kelmagan, yetib kelganlari ham asosan xorijiy mamlakatlar kutubxona va qo‘lyozma fondlarida saqlanadi. Al-Moturidiy islom olamida juda nozik hisoblangan «Kitab Tavhid» — asari bizning davrimizga yetib kelgan va u 1970 yilda Fathulloh Xulif tomonidan Bayrutda nashr etilgan. U islom dinidagi sunniylarning to‘rtta asosiy mazhabi asoschilarining asarlarini o‘rganib, fiqhga va kalomga oid asar yozadi. Bu al-Moturidiyning «Ta’vilot ahl as-sunna» yoki boshqa bir nomi «Ta’vilot al-Qur’on» deb nomlanadi. Al-Moturidiy bu asarida sunniy aqidadagi (ta’vilda) zid qarashlarni rad qilishga harakat qiladi va Abu Hanifaning qarashlariga suyangan holda ish ko‘radi. Bu asar O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondida saqlanadi. «Ta’vilot»ning birinchi jildi qohirada 1971 yilda Ibrohim Avadayn va as-Sayd Avadaynlar tomonidan nashr etilgan. Al-Moturidiyning bu birgina asari tarix jarayonida ko‘p allomalar asarlariga asos solgan, ular ijodiga turtki bo‘lgan. Shulardan biri Alovuddin Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad as-Samarqandiyning sharhidir. U «Sharh ta’vilot ahli as-sunna» deb nomlanib, Institut fondida bu asarni ikkita nusxasi saqlanadi. Shu bilan birga al-Moturidiy nomi ostida yozilgan bir necha soxta asarlar ham ma’lumdir. Masalan: «Favoid» (qoidalar), boshqa nomi «Pandnoma», «Kitob al-Usul», «Sharh al-Fiqx al-Akbar» asarlari shular jumlasidandir. Bu al- Moturidiyning diniy ilmlar namoyandalari orasida qanchalik mashhur bo‘lganligidan dalolat beradi. Al-Moturidiy ko‘p shogirdlar yetishtirdi, ular orasida islom olamiga mashhur allomalar: Abu-l-Hasan ar-Rustug‘faniy (vafoti 961), Ishoq ibn 35

Muhammad as-Samarqandiy va Abdu-l-Karim al-Pazdaviy (vafoti 999), Abu Ahmad al-Iyodiy kabi olimlar bor edi. Shogirdlari o‘z ustozlarining ta’limotini davom ettirishganligi tufayli Hanafiya mazhabidagilar ichida Moturidiya oqimi vujudga kelgan. Abu Mansur al-Moturidiyning zamondoshlari hamda hamfikrlaridan mashhur fihq olimi Abu-l-Qosim Hakim as-Samarqandiyni alohida ko‘rsatib o‘tish lozim. Bu olim Samarqandda tug‘ilib, butun umrini shu yerda o‘tkazgan. Fiqh va kalom sohasida mashhur bo‘lgan. Abu Mansur umri davomida faqihlar, muhaddislar bilan muloqatda bo‘lgan va munozarlar olib borgan. U islom dini Hanafiya mazhabini Movarounnahrda tarqatish va o‘zidan keyingi avlodlarga qusursiz yetkazish ishiga muhim hissa qo‘shdi. Al-Moturidiy nafaqat fihq, kalom ilmiga oid, balki boshqa fanlarga oid asarlar ham yozgan deb aytish mumkin. O‘zR FAning Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondida saqlanayotgan al-Moturidiyning ovchilikka oid asari bunga dalil bo‘ladi. Bu asarning bir qo‘lyozma nusxasi «Risola jonvor doriy» («Jonvorlarga oid risola») deb nomlangan bo‘lib, unda ovchi qushlarni boqish haqida fikr yuritiladi. Bu asarda ovchi burgutlarning har xil zotlari, ularning tashqi ko‘rinishlari, oziqlantirish, ovga yaroqliligi bilan bir qatorda ko‘paytirish, izi va chatishtirish usullari kabi masalalar haqida gap boradi. Al-Moturidiy o‘z davrining islomiy ilmlari sohasida eng yetuk bilim sohibi hisoblanib, musulmon dunyosi olimlari tomonidan tan olingan va hozirda ham turli diniy asarlarda zo‘r ehtirom bilan tilga olinadi. Al-Moturidiyni ulug‘lab «Imom al-Xuda» va «Imom al-mutakallimin» (Hidoyat yo‘li imomi va mutakallimlar imomi) kabi nomlar bilan ham ataganlar. Movarounnahr — Markaziy Osiyo xalqlari turli falsafiy, tabiiy, aniq fanlar, adabiyot, san’at sohalarida dunyoga mashhur siy -molar, allomalar bilan birga 36

islom nazariyasi, diniy ilmlar bo‘yicha al-Moturidiydek butun musulmon olamida nom qozongan olim-larni ham yetishtirib chiqardilar. 12 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 3 dekabrda qabul qilgan qaroriga binoan 2000 yilda allomaning 1130 yillik tavallud sanasi nishonlandi. Yassaviya tariqati bu tariqat asoschisi Xoja Axmad Yassaviy (1160m.y.v.e) bo‘lib bugungi Qozog‘iztonning janubidagi Chimkent viloyati, Sayram qishlog‘ida dunyoga kelgan go‘daklikda Yassiga ko‘chishgan. Bu yerda Arslonbob ismli mashxur shayxning xayr duosiga yerishgan. Dastlabki taxsildan keyin o‘sha davrning eng yirik ilm markazi Buxoroi sharifga borib, mashxur shayx Yusuf Xamodoniy (1140 m.y.v.e) ga intisob etib,uning talim- tarbiyasi bilan voyaga yetdi va shayxining tavajjuhini qozonib, uning xalifasi bo‘lish sharafga erishadi. Shayxning vafotidan so‘ng, bir muddat uning maqomida o‘tirgach, shayxning manaviy buyrug‘iga ko‘ra mudirlarini va maqomini Abdulxoliq G‘ijduvoniyga qoldirib, takror Yassiga qaytadi va irshod faoliyatini asosan u yerda olib boradi. Oddiy xalq ommasi anglaydigan uslubda sufiyona xikmatlari- sherlari bilan atrofdagi odamlarni xaq yo‘lga chaqiradi, ularning manaviyatiga yeuchli tasir etadi. S h e’r-xikmatlari “Devoni xikmat” nomi ostida kitob xoliga keltirilgan. Axmad Yassaviy xayotligidayoq uzoq o‘lkalarga muridlarini jo‘natib, o‘z tariqatini keng tarqatishga xarakat qildi. Yassaviy riyozat, chilla, zikr va mujoxadaga kuchli axamiyat berib, xayotining aksar qismini chillaxonada o‘tkazdi. Uning xayoti yu karomatlarixaqida ko‘plab manoqiblar saqlanib qolgan. Xojagon tariqati deya nom berilgan yassaviya tariqati. Avval Sayxun va Toshkent xududida, keyinroq Xorazm, Movarounnaxr, Xuroson, Azarbayjan va xatto Ona doli diyorlarida keng tarqaldi.(Manbalarda aytilishicha, Yassaviylik 12 Aziziddin Nasafiy. Zubdat ul – Xaqoyiq. N. Komilov tarjimasi.T.,“Kamalak”.1995. 5 Aziziddin Nasafiy. Zubdat ul – Xaqoyiq. N. Komilov tarjimasi.T.,“Kamalak”.1995. 45-bet. 37

shimolda Qozongacha, g‘arbda Bolqonyarim oroligacha yetib borgan-tarj) . Bu tariqat o‘z mavjudiyatini keyinchalik naqshbandiya tariqati doirasida davom ettirdi.Turkiy qavmlar Islom diniga kirishda yassaviya tariqatining buyuk xissasi bor. Yassaviya uning tariqati va izdoshlari haqida bugunga qadar amalga oshirilgan eng jiddiy tadqiqot Fuod Kuprulining “Turk adabiyotida ilk mutasavviflar” asaridir. (1997 yil Turkiyadagi naqshbandiya tariqatining markazi, istanbul shaxridagi Iskandarposhsho dargoxiga qarashli Saho nashriyotida “Xoja Axmad Yassaviy : xayoti, asarlari, ta’sirlari” nomli ilmiy to‘plam nashr etildi. Olimlarning e’tiroficha, bu asar Kupruli kitobidan keyin Yassaviyshunoslik uchun eng muhim manbadir tarj..) Yassaviya tariqatida jahriy zikr ijro etiladi. Zikr chog‘ida darvishning tomog‘idanarraning sasi kabi ovozchiqqani uchun yassaviya zikriga “Zikri arra”,”Zikri minshori” deyiladi. Bu zikr quyidagicha ijro etiladi: Darvish ikki qo‘lini tizzasini ustiga qo‘yib nafasini qorniga chiqarib “xa”deb, yana qorni tomonidan nafas olib bosh, bel, yelka kimirlamagan xolda “xayy” deydi va zikr shu tarzda davom etadi. Yassaviylikda xilvatga xam katta ahamiyat beriladi.Bu tariqatda muxim o‘rin tutgan asoslar quyidagilardan iborat: ma’rifatullox, mutloq jo‘mardlik, rostgoylik, xaqqal yakiyn (fanofillox)da g‘oyib bo‘lish, xaqiqiy tanavvul va teran tafakkur. Yassaviya tariqati asosan sunniy e’tiqodiga amal qilish bilan birga Xurosan malomatiligidan biroz ta’sirlanganligi sababli, yerma bir ma’daniyat bazasiga ega. Bu xususiyat bilan keyinchalik yuzaga kelgan ko‘plab tariqatlarga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan.Xatto Naqshbandiyaning yassaviylarning bir shaxobchasi deb biluvchilar xam bor. Yassaviylik o‘z navbatida Onado‘lida shakllangan axiliy xarakatiga xam kuchli ta’sir ko‘rsatgan.Axmad Yassaviyning eng mashxur xalifasi Sulaymon Xakim ota (Boqirg‘oniy, 1186 m.y.v.e)dir. Naqshbandiya-tasavvuf tariqatlaridan biri.Bahauddin Naqshband asos solgan.Asl ismi Muhammad ibn Muhammad Buxoriydir.” Naqshband” taxallusi shu tariqatniig asosiy qoidasi “Dil xudo bilan va qo‘l ish bilan bo‘lsin ”dan kelib chiqqan bo‘lib , ya’ni Dilda Alloh taolloning naqshi bitilgan bo‘lsin demakdir .B. 38

Naqshbandiy 1318 yilda Buhorodagi Qasri Hinduvon qishlog‘ida tavallud topgan . B. Naqshbandiyning sharif nasablari ota tomonidan Hazrat Aliga , ona tomonidan esa Abu Baxr Siddiqqa borib taqaladi. Naqshbandiya xojagon tariqati asosida paydo bo‘lib, Yusuf Hamadoniy , Abduxoliq G‘ijdivoniy, Ahmad Yassaviy qarashlariga yangi ruh berib rivojlantirdi . XV-XVIII asirlarda savdo va hunarmandchilik bilan shug‘ullanadigan shahar aholisi hamda ko‘chmanchi chorvador aholi orasida yoyildi. B. Naqshbandiy ta’limotining asosida “Ko‘ngil xudoda bo‘lsin-u,qo‘l ish bilan band bo‘lsin ”(“Dil ba yoru, dast ba kor”)shiori yotadi .Unga ko‘ra , dilni Alloh bilan bog‘lagan holda kasbu-hunar va qo‘l mehnatini aslo tark etmaslik kerak. B. Naqshbandiyda axloqiy poklik, qanoatli , sabirli bo‘lish , ixtiyoriy faqirlik bilan Allohga intilish yuksak fazilat hisoblanadi. B. Naqshbandiyda odamning qadri mansabi , boyligi bilan emas, ma’naviy komilligi bilan o‘lchanadi . B. Naqshbandiyda manmanlik ,sufiy , shayxman deb kerilishi , shovqin-suron ko‘tarib zikru sama’ bilan odmlar diqqatini o‘ziga qaratishi qoralanadi , asosiy talab-qalbini dunyo g‘uborlaridan tozalash , o‘z nafsi bilan kurashib ruhda charog‘onlik topish, qalbida Alloh nomlarini naqshlab borish usullari ishlab chiqilgan. Naqshbandiya o‘zidan oldingi oqimlardan bevosita hayotga yaqinligi bilan ajralib turadi. Naqshbandiya tasavvufdagi ilgarilari amalda bo‘lgan qattiq qoyidalarni bir qadar yumshatdi , mo‘tadillashtirdi , kundalik turmushga mosladi . Tariqat o‘z ichiga quyidagi 11 qoidani o‘z ichiga oladi : Hush dar dam , ya’ni tariqat a’zosi hamisha Alloh nomiga zikr qilinishi , zikirga g‘arq hollatda hushvaqt va hushchaqchaq bo‘lib yurmog‘i lozim. Nazar bar qadam – tariqat a’zosini nazari doim oyoq panjalarining ustida bo‘lsin , uning nazari sochilmasin va keraksiz joyga tushmasin . Safar dar Vatan – tariqat a’zosi bashariy tabiatda safar qilsin, ya’ni bashariy sifatlardan malakiy sifqatlarga va noma’qul sifatlardan ma’qul sifatlarga o‘tsin . Xilvat dar anjuman – tariqat a’zosining doimo “Dil ba yoru, dast ba kor”shioriga amal qilishidir . 39

Yodkard – tariqat a’zosi Alloh yodi bilan yashamog‘i va zikr tushmog‘i kerak . Bozgasht – tariqat a’zosi tili yoki dilimda kalimi tayyibani aytkanda , bu kalima orqasidan “Xudovanndo mening maqsadim sensan”so‘zini aytadi . Nigohdosht – tariqat a’zosining hayolini bir joyga qo‘yib , xotirjam bo‘lib yurish odobi . Yoddosht – tariqat a’zosi uchun Haq subhonahu va taoloni doimo zavqi ila shavq bilan yodda tutish , ogoh bo‘lish odobidir . Vuqufi zamon – tariqati a’zosi uchun doimo o‘z vaqtini hisob kitob qilib yurishi, vaqtning qanchasi xayirli, qanchasi yomonlik uchun bo‘lganligini o‘ylab yurmog‘i lozimligi odobidir. Vuqufi adadiy – tariqat a’zosi uchun hamisha yagonaligini , tanholigini , vohidligini nazarda tutib yurishi odobidir. Vuqufi qalb – tariqat a’zosi uchun hamisha o‘z dilida Allohni saqlash bilan ko‘ngli to‘q hamda xtirjam bo‘lib xufiya zikr holatida bo‘lishdir. Zikri xufiyada zikr tushayotgan soliq so‘zlarni til bilan talaffuz qilmaydi , ovoz chiqarilmaydi so‘zlar faqat dilda aytiladi . Xazrat B.Naqishbandiy o‘z tariqati mohiyatini shunday tushuntirib berganlar: “Buning tariqatimiz mustahkam tutqich, ya’ni hazrat Rasululloh(s.a.v.) mutoibatlari ” Etadigan tutmok va sahobai kirom merosiga ergashmokdir. Nakshbandiyani nazariy jihatdan ishlab chikishda Muhammad Porso Alouddin Attor xizmatlari katta buldi. Bu tarikatga fakatgina oddiy xalk emas balki Buxoro va Samarkand ulamolari, Amir Temur avlodidan bulgan shoh va shahzodalar kira boshladilar. XV- asrdayok Nakshbandiya Eron, Afg‘oniston, Misr, Hijoz, Shimoliy Kavkaz, Turkiyaga tarkala boshladi. XVI-asrda Hindistonda tarkaldi. Bunda Bobo Valiy, xoja Bokibilloh (1563-1603), Ahmad Sirhindiy (1564-1624) faoliyati yaxshi samara bergan. Ayniksa, Ahmad Sirhindiy u yerda sunniylik yunalishini mustaxkamlash uchun Nakshbandiydan unumli foydalangan. Nakshbandiyni Turkiyada yoyilishiga Mulla Abdulloh Simaviy, Ahmad Buxoriy va boshkalarning 40

xizmatlari bor. Nakshbandiya XVI-XVII asrda Kichik Osiyo, Kavkaz, Kurdiston, Afg‘oniston, Eron, Pokiston, Hindiston hatto AKSH da keng tarkaldi. Hozirda AKSH, Kanada, Avstraliyada Nakshbandiya markazlari, xonakolari, jamg‘armalari bor. Yusuf Hamadoniy, Abdulxolik G‘ijduvoniy Nakshbandiya tarikati rivojiga hissa kushdilar.XV- asrda Xoja Ahror bu tarikatning eng yirik rahnamosi bulib maydonga chikdi. Temuriylar davrida mashhur shaxslar Nakshbandiy pirlariga murid bulgan edi. Jomiy, Navoiy, Bobur, Mashrab kabi shoirlar hatto davlat boshlig‘i Amir Temur ham Nakshbandiya tarikatida edilar.Ular uz asarlarida Nakshbandiyni targ‘ib etdilar. B. Nakshbandning oilasi sufiylarga muxlis bulgan, iymon- etikodda mustaxkam, g‘oyat dindor kishilardan iborat bulgan. Bu, albatta yosh bolaga tasir etishi mukarrar edi. Ayniksa, Baxouddinning onasi uning diniy talimoti va tarbiyasida muhim urin egallaydi. Shu bois, u onasini ezozlab,˝avval onam kabrini ziyorat kilsinlar˝, deb vasiyat kilgan. U dastlabki talimini Baboyi Sammosiy rahnamoligida Sayyid Amir Kuloldan oladi. Sungra mustakil ravishda uzining diniy-irfoniy bilimlarini oshirshi bilan mashg‘ul buladi. Uning istedodi va bilimiga barcha, piri Amir Kulol ham koyil koladi, va shuningdek, unga uzida bor bulgan bilimini berib tugatganini aytib, unga boshka pirlardan ham talim- tarbiya olishga ijozat beradi. B.N. ning komil inson- shayx darajasiga yetishishida uning piri Hazrati Sayyid Amir Kulolning roli juda katta bulgan. Shu bilan birga B.N. ning hakikiy shayxi- uvaysiya yulida tarbiyalagan Abdulxolik G‘ijduvoniy hisoblanadi. Malum muddat Samarkandda yashab, u yerdagi shayxlarning suhbat va tavajjuhlariga musharraf buldi. Amir Kuloldan xalifalikni olgach, Kosim Shayx, Xalil ota va Mavlono Orif kabi yassaviya shayxlarining huzurida kup yillar kolib, ulardan ilmu fayz olishga muyassar buldi. B.N. hayotining oxirgi yillarini Buxoroda utkazdi. BAHOUDDIN NAQSHBAND (1318-1389) – jahon falsafiy tafakkuri tarixida shuhrat qozongan islom tasavvuf ilmi va amaliyotida yuksak mavqega erishgan buyuk mutafakkir alloma. Asl ismi Muhammad ibn Muhammad Bahouddin an- Naqshband al-Buxoriy, xalq orasida Bahouddin, Xoja Bahouddin, Bahouddin 41

Balogardon yoki Shoh Naqshband nomlari ham keng tarqalgan mashhur avliyo, naqshbandiya tariqatining asoschisi. U tug‘ilgan qishloq Qasri Hinduvon (keyinchalik B.N. sharafiga Qasri Orifon) deb atalgan. Uning oilasi va farzandlari to‘g‘risida ma’lumotlar yo‘q. Otasi to‘quvchi hamda o‘yma naqsh soluvchi (naqshband) bo‘lgan. Naqshband laqabi uning otameros kasbidan olingan. B.N.ning birinchi piri (ustozi) Xoja Muhammad Samosiy bo‘lib, tasavvuf tariqatini o‘rganishida Samosiyning shogirdi Amir Sayid Kulolning ham o‘rni katta bo‘lgan. Manbalarda B.N. yassaviya tariqatining mashhur vakili Qusam Shayxdan ham ta’lim olgani qayd etiladi. Lekin B.N.to‘g‘risida yaratilgan ko‘plab manbalarda uning asosiy ustozi mashhur tasavvuf allomasi Abduxoliq G‘ijduvoniy bo‘lganligi aytib o‘tilgan. Ikki marta haj qilgan. Ikkinchi bor hajga otlanganda shogirdlari Muhammad Porso va Alouddin Attor bilan birga Xuroson, Eron, Iroq yo‘nalishida safarga chiqib, Balx, Marv, Hirot, Nishopur, Bag‘dod, Damashq kabi o‘nlab shaharlarda bo‘ladi va o‘tmishdagi mashhur so‘fiy allomalar qadamjolarini ziyorat qiladi, o‘nlab tariqatlar shayxlari va ulamolari bilan uchrashib suhbatlar uyushtiradi. Mazkur safar uning hayotida 10 yillik sayohat sifatida tilga olinadi. So‘ng Buxoroga qaytgan B.N. umri oxirigacha shu yerda yashab qoladi. B.N. hayoti davomida umuman boylikka intilmay yashagan, oddiy hayot kechirgan, faqat o‘z mehnati – kimxobga naqsh solish bilan kun ko‘rgan edi. O‘z ta’limotini yaratishda Yusuf Hamadoniy va Abduxoliq G‘ijduvoniy nazariyalariga asoslangan. Ta’limotining asosida “Dil ba yor-u, dasbkor” (Ko‘ngil yorda, qo‘l ishda) degan shior yotadi. B.N. tasavvufdagi ilgarilari amalda bo‘lgan qattiq talablarni bir qadar yumshatdi, mo‘tadillashtirdi, kundalik turmushga mosladi. Uningcha, Allohga intilish ko‘ngil bilan amalga oshishi kerak. Qo‘l esa ish-mehnat bilan band bo‘laversin. Bahouddin Naqshbandning tarkidunyochilik qilmay ham Allohga yetishish mumkinligi haqidagi g‘oyasi musulmon olamida tasavvufning keng aholi qatlamlari ichiga kirib borishni ta’minladi. Bahouddin Naqshband vafotidan keyin naqshbandiya tariqati keng yoyildi. XV asrda Xoja Ahror Ubaydulloh Valiy bu tariqatning eng yirik 42

rahnamosi sifatida maydonga chiqdi. Jomiy, Navoiy, Bobur, Mashrab kabi shoirlar ham naqshbandiya tariqatida edilar. Ular ijodida naqshbandiya g‘oyalari keng va atroflicha targ‘ib etildi. B.N., uning ta’limoti xususida, naqshbandiy shayxlar haqida talay asarlar yaratilgan. Birgina, o‘zfashi qo‘lyozmalar xazinasining o‘zida 195 kitob mavjud. Jumladan, B.N.ning suyukli xalifasi Xoja Muhammad Porso yozib qoldirgan bir necha asar orqali valiylikning ta’rifi, B.N.ning tariqatdagi ilk davri, uning suhbat va hikmatli so‘zlari bilan tanishish, islom aqidasi, ibodat, shariat va tariqat ahkomlaridan bahramand bo‘lish mumkin. Naqshbandiya tariqati “Xojagon” tasavvufiy-falsafiy ta’limoti nomi bilan ham mashhur bo‘lib, bu nom Abduholiq G‘ijduvoniy (1220 yilda vafot etgan) ta’limoti bilan chambarchas bog‘liqdir. U Movarounnahr va Xurosonda mashhur so‘fiy Yusuf Hamadoniydan ta’lim oladi. Keyinchalik Xojagon ta’limotiga asos soladi. G‘ijduvoniy muridlar va darvishlar uchun axloq va xulq-odob qoidalarini ishlab chiqadi. Bu qoidalar Faxruddin Ali Safiyning “Rashahot ayn-ul- hayot” risolasida keltiriladi. U o‘g‘liga murojaat qilib shunday deydi: “Ey o‘g‘lim, senga nasihat qilib aytamankim, ilm-ma’rifat, axloq-odob, taqvo uchun hamisha sa’yi harakat qil, vaqtida namozingni o‘qi, lekin imomlik va muazzinlik qilma, o‘zingdan keyin qimmatbaho asar va ta’lifot yozib qoldir, sunnat va jamoat ahli mulozamati uchun intil, fiqh va hadis ilmlarini to‘xtovsiz o‘rganib bor, hargiz shuhrattalab bo‘lma, chunki shuhrattalablikdan doimo ofat keladi, mansabga muqayyad bo‘lib qolma, (mansabparast bo‘lma), doimo gumnomlikka harakat qil (kamtar bo‘l, ma’nosida), podshoh va hukmdorlardan, zo‘ravonlardan, qozi va amaldorlardan o‘zingni uzoqda saqla, xonaqohlar qurma va xonaqohlarda yashama, ko‘p samo’ qilma (qo‘shiq-musiqaga berilma), chunki ko‘p samo’ga berilish kishilar orasida nifoq tug‘diradi, haddan ziyod samo’ dillarni vayron etadi, lekin samo’ni inkor ham qilma, kam gapir, kam ye, oz uxla, o‘z xilvatingda bo‘lib, aholi ila kam suhbat qil, boylar hamda omiylar ila suhbatdosh bo‘lma, hamisha halol va pok yasha, halol ye, taryok (nasha)dan parhez qil, iloji bo‘lsa, uylanma, chunki ayol tufayli tolibi molu dunyo bo‘lib qolasan, molparast va dunyoparast bo‘lasan, hadeb xandon tashlab kulaverma, qah-qah otib kulish dilni vayron etadi, 43

har bir kishiga mehr shafqat ko‘zi bilan boq, hech kimni o‘zingdan past hisoblab, uni tahqir etma, zohiring (tashqi ko‘rinishing) oroyishiga ko‘p ahamiyat berma, chunki bunday a’moldan botining (ichki ko‘rinishing) rasvo bo‘ladi, xaloyiq ila mujodala (tortishuv, bahs-munozara)ga borma, birovdan aslo biror narsa tama qilma, birovni xizmatga buyurma (xizmatkor tutma), mashoyixlarga molu joning bilan sidqidildan xizmat qil, mol-dunyoga mag‘rur bo‘lma, o‘shanda diling orom oladi, mol-dunyo tufayli doimo diling vayron, ko‘zing giryon bo‘ladi, a’moling doimo xolis, rafiqing darvish, moyang faqr, xonang masjid, munising hamisha haq subqonahu bo‘lg‘ay”. 13 G‘ijduvoniyning yuqoridagi axloq-odobga oid pand-nasihatlari, ibratli so‘zlari, qonun-qoidalari keyinchalik naqshbandiylik sulukiga a’zo bo‘lgan darvish va muridlar uchun ham asosiy axloqiy mezon, qoida bo‘lib qoldi. Hamadoniy, G‘ijduvoniy va B.N.lar xojagon-naqshbandiya tariqatining quyidagi 11 qoidasi yoki odobini ishlab chiqqanlar, ulardan 4 tasi Yusuf Hamadoniyga, 4 tasi Abdulholiq G‘ijduvoniyga, 3 tasi B.N.ga mansub bo‘lib, rashaha (qatra) deb ataladi: 1) hush dar dam. Zikr vaqtida har bir chiqayotgan nafas hushyorlik bilan chiqmog‘i, g‘aflatga tushmaslik lozim, har nafas olib, chiqarish chog‘ida Allohni zikr qilish darkor; 2) nazar bar qadam. Solik (tariqat yo‘liga kirgan) yoki darvish shaharda yuradimi, qishloq yoki sahrodami har bir qadamiga nazar solishi, ogoh bo‘lib yurmog‘i, fikri bo‘linmasligi lozim; 3) safar dar vatan. Tariqat a’zosining yomon odatdan yaxshi xulqqa, bashariy sifatlardan ilohiy sifatlarga yo‘nalishini bildiradi. Bulardan tashqari, murid o‘z murshidini topgandan so‘ng sayohat qilmasligi maqsadga muvofiq ko‘riladi; 4) xilvat dar anjuman. Zohiran xalq bilan, botinan haq bilan bo‘lish demakdir. Solik xalq orasida yursa-da, qalban bir lahza bo‘lsa ham Allohni esdan chiqarmasligi lozim; 5) yodkard. Eslash – Allohni yod etish, ya’ni tinmay kalimayi tavhidni zikr qilish; 6) 13 Aziziddin Nasafiy. Zubdat ul – Xaqoyiq. N. Komilov tarjimasi.T.,“Kamalak”.1995. 65-bet. 44

bozgasht. Zikrdan keyin solik “Ilohi, anta maqsudi va rizoka matlubi”, ya’ni Allohim, maqsadim sensan, talabim istagim sening rizoligingdir, deydi; 7) nigohdosht. Qalbdagi fikr va xotiralarni muroqaba qilish. Nafy va isbot zikrining ma’nosini o‘ylab, boshqa narsa haqida o‘ylamaslikka harakat qilinadi; 8) yoddosht. Har lahza haqdan xabardor bo‘lishni bildiradi; 9) vuqufi zamoniy. Darvish doimo o‘z holidan xabardor bo‘lishi, vaqtidan unumli foydalanishi, shukr va tavba qilishi darkor; 10) vuqufi adadiy. Solik shayx bergan zikr vazifasi sanog‘iga rioya qilishi, zohirda ham inson o‘zini muayyan sanoq va vaqt bilan nazorat qilishi muhimdir, zero bu hol solikning tartib-intizomga rioya qilishida muhim ahamiyatga ega; 11) vuqufi qalbiy. Qalbning haqdan xabardor bo‘lishi, ya’ni inson ko‘ngli Allohdan boshqa narsani o‘ylamasligi lozim. Bu zikrning yuqori pog‘onasini bildiradi. Bu axloq-odob qoidalariga naqshbandiylik tariqatini tanlagan har bir murid so‘zsiz amal qilishi talab qilingan. Chunki, ular ushbu ta’limotning mohiyati va mazmunini tashkil qilar edi. Naqshbandiya tariqati chuqur bunyodkorlik ruhi bilan sug‘orilgan, bu ta’limot “Dil ba yor-u dast ba kor” shiorini o‘ziga qoida qilib olgan. Unda nafaqat imon-e’tiqod, ilohiy qoidalar, balki dunyoviy g‘oyalar, insonparvarlik, axloq-obod qoidalari mujassamlashgan. Umuman, B.N. shaxsiyati va uning boy ma’naviy merosini o‘rganishga mustaqillikka erishilgandan so‘ng e’tibor qaratildi. O‘zbekistonda 1993 yilda alloma tavalludining 675 yilligi keng nishonlandi, shu munosabat bilan Buxoro Davlat universiteti huzurida “Naqshbandiya” ilmiy markazi ish boshladi. Bu yerda tasavvufiy-irfoniy merosni tadqiq etish yo‘lga qo‘yildi. Buxoro davlat muzey-qo‘riqxonasida ham “Naqshbandiya” markazi tuzildi. Hozir jamiyatimizda milliy g‘oya va mafkurani kishilar ongi va turmush tarziga singdirish, uni shakllantirish, barkamol avlodni tarbiyalash borasida samarali ishlar qilinmoqda. Ma’naviyatimizni yuksaltirishda naqshbandiylikda ilgari surilgan halollik, mehnatsevarlik, to‘g‘rilik, sofdillik, o‘zgalarga yordam berish, sahiylik, 45

imon e’tiqodli bo‘lish, mehr-shafqat kabi xulq-odob qoidalari, shubhasiz, katta ahamiyatga ega. Bu qoidalar kishilarni mutaassiblik va aqidaparastlik, tarkidunyochilikka berilmaslikdan bu dunyo ishlarida faol qatnashishga, ezgulik va xayrli ishlar qilishga da’vat etadi. 2.2. Al-Hakim at-Termiziy va uning ta’limoti Allomaning to‘liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ali ibn al-Hasan ibn Bashir al-Hakim at-Termiziy bo‘lib, tarjimai holiga oid ma’lumotlar o‘rta asr arab mualliflaridan Tojuddin Subkiy, Xatib Bag‘dodiy, Ibn Hajar Asqaloniy, Sulamiy va boshqalar asarlarida, shuningdek, o‘zining qalamiga mansub «Bad’u sha’ni Abu Abdulloh» («Abu Abdulloh ishining boshlanishi») nomli avtobiografik risolasida keltirilgan. Allomaning to‘liq ismi shuningdek, o‘zi tomonidan yozilgan «Navodir al- usul fi ma’rifat axbor ar-Rasul» («Payg‘ambar hadislarini bilishning nodir usullari»), «Ilm al-avliyo» («Valiylar ilmi»), «Xatm al-avliyo» («Valiylarning oxirgisi»), «Nazoir al-Qur’on» («Qur’on ibratlari») va «Al-Masoil al-maknuna» («Yashirilgan masalalar») kabi asarlarining nomlari yoinki muqaddima qismlarida ham aynan shu tarzda keltirilgan. Hakim Termiziy tavallud topgan sana haqida ham turli fikrlar keltiriladi. Odatda, o‘rta asrlarga oid yozma manbalarda aksar hollarda muallifning faqat vafot etgan yili ko‘rsatilib, tavallud etgan sanasi keltirilmaydi. Hakim Termiziyning Termiz shahri yaqinida joylashgan maqbarasi ustiga o‘rnatilgan qabrtoshdagi bitiklarda allomaning hayoti haqida ba’zi ma’lumotlar keltirilib, vafot etgan sanasi hijriy 255 (milodiy 869) deb yozilgan. Shuningdek, taniqli olim Hoji Xalifaning «Kashf az-Zunun» asarida ham yuqoridagi ma’lumotlar keltirilgan. Keyingi amalga oshirilgan tadqiqotlar bu ma’lumotlarning noto‘g‘ri ekanligini ko‘rsatadi. So‘nggi keltirilgan xulosalarga 46

asoslanadigan bo‘lsak, alloma 205/820 yil tavallud topib, 320/932 yil 115 yoshida vafot etgan. Hakim Termiziy asarlarining soni haqida ham turlicha fikrlar keltiriladi. Bu xususda ko‘plab tadqiqotlar olib borgan olimlarning ba’zilari ularning sonini to‘rt yuztaga yaqin desalar, yana boshqalari saksonta yoki qirqta ekanligini ta’kidlab o‘tganlar. Jumladan, misrlik olim shayx Abdulfattoh Abdulloh Barakaning yozishicha, Hakim Termiziy to‘rt yuzdan ortiq asarlar yaratgan bo‘lib, ulardan oltmishga yaqini bizgacha yetib kelgan. Eng muhimi, Hakim Termiziyning bizgacha yetib kelgan asarlari uning ilmiy merosining muhim qismini tashkil etadi. Hakim Termiziy asarlarining bosh mavzusi - «valoyat» va «avliyolik» masalasiga bag‘ishlanadi. U deyarli barcha asarlarida mana shu mavzuga alohida to‘xtaladi va tasavvuf ta’limotida bu mavzuni birinchi bo‘lib mukammal sharhlagan sufiy olimlardan biri hisoblanadi. O‘zining «Ilm al-avliyo», «Xatm al- avliyo», «Manozil al-ibod», «Ma’rifat al-asror», «G‘avr al-umur» va boshqa bir qancha asarlarida valiylikning ta’rifi, sifatlari, valiy inson xususiyatlari va darajalarini bayon qilib beradi. Hakim Termiziyning «Ilm al-avliyo» («Valiylar ilmi») asarini nashrga tayyorlagan Somiy Nasr Lutf kitobning kirish qismida olimning valiylik haqidagi mufassal qarashlari boshqa kitoblaridan avvalroq, aynan shu kitobda keltirilganini ta’kidlaydi. Hakim Termiziy ushbu asarining birinchi bo‘limida valiylik mavzusiga to‘xtalib, bu haqda shunday deydi: «Alloh taolo valiyni O‘ziga tomon ko‘targan va ummatlaridan unga yashirin karomat ato etgan. Ular o‘zlarini yomon ishlardan uzoq tutganlar va yomon xayollardan o‘zlarini tiyganlar. Valiylar Alloh taoloning yerdagi xos kishilaridir. Qiyomat kuni payg‘ambarlar va shahidlar ularning Alloh oldidagi maqomlarini ko‘rib havas qiladilar». Hakim Termiziy bu kitobida «Valiylarga itoat qilish xuddi xalifalar va payg‘ambarlarga itoat qilish kabi vojibdir», - degan fikrlarni bildiradi va Alloh taoloni quyidagi oyatini misol qilib keltiradi: «…Allohga itoat etingiz, Payg‘ambarga va o‘zlaringizdan (bo‘lmish) boshliqlarga itoat etingiz!». Aynan mana shunday qarashlari uchun ham u shariat 47

ulamolari tomonidan tazyiqqa uchradi. Hakim Termiziy ushbu va boshqa asarlarida valiylik xususida o‘z qarashlarini aytib o‘tib, tasavvuf ta’limotida valiylik nazariyasi shakllanishiga asos soldi. Bu haqda shu bo‘limning 2-bandida batafsil yoritiladi. 14 Hakim Termiziyning valiylik haqidagi qarashlari mukammalroq ochib berilgan asarlari orasida «Manozil al-ibod min al-iboda» («Bandalarning bandachilikdagi manzillari») asarini alohida ta’kidlab o‘tish joiz. Bu asar ikki bobdan iborat bo‘lib, bandachilik (Haqqa bandalik) qilishda, ya’ni, sayru suluk yo‘lida solikning bosib o‘tishi kerak bo‘lgan ma’naviy manzillari haqidadir. Tasavvuf ta’limotida bunday manzillar hol va maqomlar deb ham aytiladi. Asarning birinchi bobida keltirilgan manzillarning qisqa izohlari ikkinchi bobida to‘liqroq ochib beriladi. Hakim Termiziy manzillar haqida gapirar ekan, Qur’oni karimdan va hadislardan dalillar asosida yetti manzilni keltirib o‘tadi. Birinchisi tavba manzili, ikkinchisi dunyoda zohidlik manzili, uchinchisi nafs dushmanligi manzili, to‘rtinchisi muhabbat manzili, beshinchisi hoyu havasni uzib tashlash va undan poklanish manzili, oltinchisi qo‘rquv manzili va nihoyat yettinchisi qurbat manzillaridir. Bu asarda valiylarga xos bo‘lgan xususiyatlar haqida shunday deydi: «Alloh O‘z avliyolarini, solih bandalari va payg‘ambaru rasullardan peshqadamlarini molu dunyodan bebahra qilganini zohidlik yo‘liga kirganlar biladilar. Alloh ularga avratni yopib yurish va ochlikdan saqlanib yurish uchun kifoya qilgudek dunyoga ega bo‘lishlik imkonini bergan. Alloh O‘zining avliyolari va asfiyolar uchun dunyoning saroy va qarorgoh bo‘lib qolishiga va shuningdek, ularni dunyoga ajablanish ko‘zi bilan qarashlariga va unga ko‘ngil qo‘yishlariga rozilik bermagan» - deya quyidagi oyatni keltiradi: «Siz (kofirlardan ayrim) toifalarni sinashimiz uchun bahramand qilgan dunyo hayoti go‘zalliklaridan iborat narsalarga ko‘zlaringizni termultirmang! Robbingizning rizqi yaxshi va boqiyroqdir». 14 Fariddiddin Attor. Iloxiynoma. Najmiddin Komilov tarjimasi.T., “Yozuvchi”. 1997. 23- bet. 48

Alloma o‘zining «Masoil ahli Saraxs» asarida valoyat va muhabbatning ma’nosi xususida so‘ralgan savolning javobida Allohning valiylari kimlar ekaniga to‘xtalib, valiylikning ikki turi xususida shunday deydi: Valoyat (valiylik) ikki xildir: Bandani Allohga adovat girdobidan tortib chiqaradigan valoyat – tavhid valoyati. Ikkinchisi esa, bandani xiyonat girdobidan tortib chiqaradigan valoyat. U bilan Alloh azza va jallaning amin ishonchli bandalaridan biriga aylanadi. Bu banda Alloh yo‘lida nafsi bilan kurashadi. Alloh uchun nafsi hamda yetti tana a’zosini Alloh harom qilgan narsalardan tiyadi. Farzlarni ado etadi va o‘zida vara’ (xudojo‘ylik, parhezkorlik)ni hosil etadi. Yana bu asarda banda o‘z nafsi bilan kurashishi, yomon ishlardan o‘zini uzoq tutishi, Allohning buyurganlarini ixlos bilan ado etishi natijasida Alloh taoloning valiysi – do‘stiga aylanishi, Alloh taolo ham uni hidoyat ato etish bilan siylab, nafsi va hoyu havaslari ustidan g‘alaba qozonishga yordam berishi va Alloh ham uning valiysi – do‘stiga aylanishi haqida aytib o‘tiladi. Hakim Termiziy valoyatni valoyati omma (barcha mo‘minlar uchun xos) va valoyati xossa (Xaq vaslida fano va baqo maqomiga yetganlarga xos)ga ajratadi. Hakim Termiziy valiylarni ham valiy sidqulloh (sufiylar bu darajaga shariat va tariqatning barcha talablariga rioya qilgan holatdagina erishadilar) va valiy minnatulloh (bu martabaga sufiylar Allohning inoyati, ilohiy ishq bilan erishadilar), deb ikki guruhga ajratgan. Shuningdek, Hakim Termiziy o‘zining payg‘ambar alayhissalomning hadislariga bag‘ishlangan «Navodir al-usul fi ma’rifat axbor ar-Rasul» («Payg‘ambar hadislarini bilishning nodir usullari») (Ba’zi manbalarda «axbor» so‘zi o‘rniga «ahodis» so‘zi qo‘llanilgan) yoki boshqa bir nomi «Salvat al-orifin va buston al-muvahhidin» («Oriflar tasallisi va muvahhidlar bo‘stoni») nomli asarida ham «valoyat», «valiylik», «ilhom», «farosat» kabi tasavvufga oid mavzularni keng sharhlaydi. Bu asarda Alloh avliyolarining alomatlari haqida to‘xtalib, yuqorida aytib o‘tilgan usulda shu mavzuga doir quyidagi hadislarni keltiradi: Ibn Abbos (r.a) rivoyat qiladilar: Rasululloh (s.a.v)dan so‘radilar: «Allohning avliyolari kimlar?» Rasuli Akram javob berdilar: «Ko‘rganda Allohning zikri 49

yodga tushadigan bandalardir». Boshqa bir rivoyatda esa: Rasululloh (s.a.v)dan so‘radilar: «Kimlar bilan o‘tirib hamsuhbat bo‘lganimiz xayrli, ey, Rasululloh?» Rasululloh (s.a.v) dedilar: «Ko‘rinishi Allohning zikrini yodga tushiradigan, so‘zlari xayrli ishlaringizni ko‘paytiradigan, amali bilan sizlarga oxiratni eslatadigan bandalar bilan». Hakim Termiziy bu hadislarni quyidagicha tahlil qiladi: Hadisda keltirilgan sifatlarga ega bo‘lgan kishilar avliyolar bo‘lib, Alloh taoloning ularda zohiriy alomatlari namoyon bo‘lgan. Ularda Allohga qurbat ko‘rki, ulug‘vorligining nuri, haybatining hashamati, viqorining shukuhi mujassam bo‘lgan. Avliyolarga nazar solgan odam, ulardagi malakut asarini ko‘radilar. Bularning barchasi ularning qalblaridan nur oladi. Chunki qalb nur manbaidir, insonning yuzi mana shu manbadan suv ichadi. Agar qalbda va’d (oxirat xushxabari) va va’iyd (oxiratdagi tahdid) Sultoni (ya’ni Alloh taolo)ning nuri jo bo‘lgan bo‘lsa, u nur odamning yuziga qalqib chiqadi. Bu chehraga yuzing tushsa, u senga yaxshilik va taqvoni eslatadi. Qalbingga ezgulik mahobati, Alloh taoloning amrlarini bilish ilmi joylashadi. Agar insonning qalbida haqiqat Sultonining nuri jo bo‘lgan bo‘lsa, uning chehrasi senga rostgo‘ylik va to‘g‘rilikni eslatadi, seni esa haq yo‘ldan yurishga va hidoyatga undaydi. Agar uning qalbiga Alloh taoloning ulug‘vorlik, hashamat, kuch-qudrat nuri jo bo‘lgan bo‘lsa, u bandaga nazar solishing senga Parvardigoringning azamatini, buyukligini va mahobatini eslatadi . Hakim Termiziy o‘zining valiylik haqidagi qarashlarini asarlarining yozilish uslubidan kelib chiqib tahlil qiladi. «Ilm al-avliyo», «Xatm al-avliyo» kabi asarlarida valiylikning ta’rifi, sifatlari, valiy inson xususiyatlari va darajalarini batafsil bayon qilib bergan bo‘lsa, «Manozil al-ibod» asarida valiylar bosib o‘tishi kerak bo‘lgan manzillar xususida to‘xtalib, ularni birma-bir sharhlaydi. «Masoil ahli Saraxs» asarida valoyat va muhabbatning ma’nosi xususida so‘ralgan savolning javobida Allohning valiylari kimlar ekaniga to‘xtalib, valoyatning ikki turini ko‘rsatib o‘tadi. Shuningdek, payg‘ambar alayhissalomning hadislariga bag‘ishlangan «Navodir al-usul fi ma’rifat axbor ar-Rasul» asarida Alloh 50

avliyolarining alomatlari haqidagi hadisni keltirib, shu asosida fikrlarini izohlaydi. 15 Tasavvuf tarixida «xotam al-avliyo» iborasini birinchi marta Hakim Termiziy qo‘llab, Qur’oni karimdagi «...Va xotam un-nabiyyin» («...payg‘ambarlarning muhridir») oyatiga muvofiq, «Nabiylarning xatmi (muhri) bo‘lgani kabi valiylarning ham xatmi bor va valoyat olamidagi «Xotam al-avliyo» nubuvvat olamidagi «Xotam al-anbiyo» kabidir», degan fikrni ilgari surgan. Bu haqda o‘zining «Xatm al-avliyo» («Valiylarning muhri») nomi bilan mashhur – «Sirat al- avliyo» asarini ham yozgan. Hakim Termiziy «Xatm al-avliyo» asarida valoyatning o‘n xususiyati, vahiy, ilhom, karomat, farosat, qurb mavzulariga alohida to‘xtalib, haqiqatga yetishishda ilm va aqldan tashqari yana bir ilohiy narsa – valiylik ham borligini bir necha o‘rinlarda ta’kidlab o‘tgan. Bu asar shayx va murid o‘rtasida bo‘lib o‘tgan savol- javob tarzida yozilgan bo‘lib, muqaddima va quyidagi 29 fasldan iborat: Haqqulloh valiyligi. Xudoning da’vati va bandaning ijobati. Haqqulloh valiyligi va valiyulloh. Ruhoniy savollar. Avliyo va anbiyo ilmi. Valiyulloh Valoyatning o‘n xususiyati. Xotam al-avliyo va xotam al-anbiyo. Nubuvvat va valoyat. Valiylar alomatlari. Shaytoniy xavotirlar va nasxi ilohiy. Ahl al- qurba (muqarrablar). Xotam al-avliyo. Bashorat. 15 Fariddiddin Attor. Iloxiynoma. Najmiddin Komilov tarjimasi.T., “Yozuvchi”. 1997. 3 3-bet. 51

Qur’on va ruh. Mo‘minlar va valiylar tafakkuri. Valoyat va nubuvvat o‘rtasidagi ahd. Avliyo ahvolini inkor etuvchilar. Valoyat, saodat, muhabbat. Valiy va gunoh. Valiy va ilohiy sirlar. Hidoyat etilgan va tanlangan insonlar. Vaqt va jazba. Majzub. Xotam al-avliyo. Soxta avliyo. Yaxshi va yomon davlat. Din ahli. Amallar va darajalar. Hakim Termiziy bu asarning «Ruhoniy masalalar» deb nomlangan to‘rtinchi bobida 157 savol beradi hamda kitobning boshqa boblarida bu savollarning deyarli barchasiga javob berib o‘tadi. Ushbu asarda «xotam al-avliyo» xususida quyidagi fikrlarni keltiradi: «Muhammad (s.a.v) to‘g‘rilik oyog‘ini boshqa payg‘ambarlarga nisbatan oldinroq tashlagan. U hamma payg‘ambarlarning xotamidir. Uning vafotidan so‘ng, ummatidan qirq kishi uning o‘rniga o‘tadi, shunda arz (yer) ular bilan qoim bo‘ladi. Ular rasulning ahli baytlaridir. Nasab jihatdan emas, zikr jihatdan uning xonadonidirlar. Bu qirq kishidan biri vafot etsa, o‘rniga ummatdan biri o‘rnini bosadi. Bularning sanog‘i tugab, dunyoning zavol vaqti kelgach, Alloh bir valiy yuboradi. Uni saralab, o‘ziga yaqin qilgan bo‘ladi. Avliyoga berganini unga ham bergan bo‘ladi. Unga «xatm al-valoya» (valoyat muhri) ham bergandir. Bu valiy qiyomatgacha boshqa valiylarga Allohning hujjati bo‘ladi. Muhammad (s.a.v)ning nubuvvat sidqi bo‘lganidek, uning ham valoyat sidqi bordir. Unga shayton ilasha olmas, nafs uni valoyatdan chalg‘itib, zavq-safoga yetaklay olmas. Muhammad 52

(s.a.v) barcha payg‘ambarlarning sayyidi bo‘lganidek, xotam al-avliyo ham avliyolarning sayyidi va har xususda ularning peshqadami ya’ni xotamidir». Hakim Termiziyning fikricha, nabiylarni Alloh tanlaydi, valiylarga esa jazba ato etadi. Shuningdek, nabiy va valiy orasidagi farqni ham alohida ta’kidlab: «Majzublarning darajalari (manzillari) bor, ulardan ba’zilari nabiylikning uchdan biriga egadirlar, ba’zilari uning yarmi darajasiga egadirlar, ba’zilari esa, yarmidan ortiqroq darajada bo‘ladilar. Shu tariqa ma’naviy rivojlanib borib, vaziyat shu yetadiki, bir majzub paydo bo‘lur. Uning nabiylikka qiyos etgulik darajasi (xatm) qolgan barcha majzublardan ortiqroqdir va xuddi Muhammad (s.a.v) anbiyolarning xotami bo‘lgani kabi u ham xotam al-avliyo ya’ni barcha avliyolarning ulug‘i bo‘lur...» 16 . Hakim Termiziy o‘z asarlarini noto‘g‘ri tushunilishi oqibatida «valiylarni nabiylardan ustun qo‘yish»dek juda katta ayblov bilan rasmiy doiralarning qarshiligiga uchragan. Uni e’tiqod va axloq asoslariga qarshi borishda ham ayblashgan. Sulamiy (v. 1021 y.) : «Ular «Xatm al-avliyo» kitobini yozgani sababli uni dinsizlikda aybladilar», - deydi. Ayniqsa, uning «Xotam al-anbiyo» bo‘lganidek, «Xotam al-avliyo» ham bor, degan fikri shariat ahliga yoqmagan. Shuningdek, «Nabiylar va shahidlar avliyolarga havas qiladilar», mazmunidagi hadisning Hakim Termiziy tomonidan qilingan talqini ham shunga sabab bo‘lgan, deydilar. Lekin Hakim Termiziy bu asarida: «Xotam al-avliyo Muhammad (s.a.v) boshqa payg‘ambarlarni shafoat qilgani kabi u ham boshqa valiylarni shafoat qilish huquqiga ega». «O‘sha paytda valiylar uning orqasida, nabiylar esa oldida bo‘ladilar» va «Nabiylardan bo‘lmagan kishining nabiylardan afzal bo‘lishi mumkinmi?», - deyilgan savolga «Nabiyning payg‘ambarligi va maqomi tufayli hech bir shaxs hech bir nabiydan ustun bo‘lolmaydi», - deb javob berishining o‘zi ham bu fikrning qanchalik asossiz ekanligini isbotlaydi. Bunday fikrlarni allomaning boshqa asarlarida ham ko‘plab uchratamiz. Jumladan, «Navodir al- usul» asarining 229-bobida: «Adn jannati – anbiyolar joyi, Firdavs jannati 16 N. Komilov. Tasavvuf. 1-kitob. T., 1996. –bet.58. 53

avliyolar joyi. Anbiyolar avliyolardan yuqorida joylashadilar, chunki nabiylik darajasi valiylikdan yuqoridir», - deb aytib o‘tgan. Shuningdek, Sulamiy ulamolarning Hakim Termiziyning fikrlarini tushunmaganliklarini, ya’ni uning valiylikni nabiylikdan ustun qo‘yishni nazarda tutmaganligi, balki valiylik tushunchasining ommaviyroq va qamrovi kengroq ekanini ta’kidlaganini e’tirof etgan. Hakim Termiziyning valiylik haqidagi dastlabki qarashlari «Ilm al-avliyo» asarida keltirilgan bo‘lsa, allomaning «Xatm al-avliyo» nomi bilan mashhur «Sirat al-avliyo» asari tasavvuf tarixida «valoyat-valiylik» mavzusini ilk marotaba muayyan bir tizim asosida tahliliga bag‘ishlangan, deyish mumkin. Shuningdek, Hujviriy o‘zining «Kashf al-mahjub» asarida bu nazariya asosida «al-hakimiya» maktabiga asos solingan, deb aytib o‘tadi. Hakim Termiziy yashagan davrda valiylik va valoyat masalasi dolzarblik kasb etib, tasavvufda markaziy o‘rinlardan birini egallay boshlagan. Hakim Termiziyning «Xatm al-avliyo» asari o‘z davri zamon talabi, ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda yaratilgan asardir. Chunki Hakim Termiziy o‘z asarini yozayotgan vaqtda mashhur sufiy Abu Bakr Xarroz (v. 899 y.) ham «Kitab as-sidq» asarida «valoyat» masalasini ko‘tarib chiqqan, shuningdek, Sahl Tustariy (v. 896 y.) ham o‘z izdoshlari bilan «valoyat» mavzusini xuddi shu davrda muhokama qilgan. Demak, Valoyat (valiylik) mavzusi IX asr oxirlari X asr boshlarida islom ilmlarida dolzarb mavzulardan biriga aylangan. Zero, bu davrda islom ilmlarining turli sohalarida ijod qilgan deyarli barcha allomalarning asarlarida, u yoki bu darajada mazkur mavzu chetlab o‘tilmagan. Zunnun Misriy, Abdulloh Tustariy, Abu Said Xarroz kabi sufiy olimlar qarashlarida ko‘zga tashlangan va islom ilmlarining tarkibiy qismiga aylangan bu tushunchani Hakim Termiziy rivojlantirib, uni cho‘qqisiga olib chiqdi. 54

Xulosa Biz yuqorida komillik ta’limoti – tasavvufning asosini tashkil etuvchi bosqichlar haqida fikr yuritdik. Inson islom shariati qoidalariga amal qilgan holda ma’naviyat jihatdan yuksala boradi. U qanchalik yuksala borgani sari ruxiyati turli xil o‘zgarishlarga uchraydi. Ruhning turli hollarga tushishi tasavvufiy adabiyotlarda hol, maqom, manzil, rabot kabi tushunchalar ostida har xil nomlar bilan ataladi. Kerakli joyda haq gapni aytib, haqiqatni barqaror etish, nohaqlik va fitna-fasod, zulmni fosh etish ham futuvvatga kiradi. Futuvvat ahlining odobi ham o‘ziga xos. Har bir kasb zgasining maxsus odobi bor. Chunonchi, bolalarda tomosha ko‘rsatuvchilar odobi, g‘azalxonlar odobi, devor uruvchilar odobi va hokazo. Bundan tashqari, hamma amal qilishi lozim bo‘lgan umumiy qoidalar ham ishlab chiqilgan. Masalan, javonmard safarga chiqqanda nopok odamlar bilan yurmasligi, nojo‘ya ishlar bo‘la-digan joylarga bormasligi kerak. Bundan tashqari kasal ko‘rishga borish odobi, mehmondorchilik odobi, ko‘chalarda yurish odobi, salom berish odobi va hokazolar mavjud. F utuvvat—mardlik tariqati, o‘zaro yordam, muruvvat va mehribonlik ko‘rsatish, fidoyilik va fidokorlik ilmidir. Javonmard odamning so‘zi ham, ishi ham, niyati va fikrlari ham pok bo‘lgan. Ular xalqimiz axloqini 55

tarbiyalashda katta xizmat qildilar. Javonmardlar axloqi bizning milliy axloqimizga aylanishi kerak, chunki futuvvatning ko‘p jihatlari odamlarimiz orasida to hanuz yashab kelmoqda. Kishilarimizning mehmondo‘stligi, odamoxunligi, mardligi o‘sha ajdodlar udumining merosiy davomidir. Mustaqillik yillarida milliy davlatchili tariximiz, xalqimizning etnik tarixi va ulug‘ allomalarimizning ilmiy merosga bo‘lgan munosabat tubdan ijobiy tomonga o‘zgardi. Yurboshimiz ta’biri bilan aytganda: “O‘z tarixi va ajdodlarini siylagan xalqning kelajagi albatta, porloq bo‘ladi” 17 . Markaziy Osiyoda tasavvuf ta’limotini vujudga kelish tarixini mavjud manba va adabiyotlar asosida qiyosiy tahlil qilinib, quyidagi xulosalarga kelindi: - birinchidan, tasavvuf ta’limotining paydo bo‘lishi va shakllanishi jarayonlari yoritib berildi; - ikkinchidan, tasavvuf tariqatlari va ularni o‘ziga xos xususiyatlari ilmiy jihatdan izchil tahlil qilindi; - uchinchidan, dunyo dinlari bilan tasavvuf tariqatlari o‘rtasidagi bog‘liqlik masalari ochib berildi; - to‘rtinchidan, tasavvuf tariqatidagi kubroviya ta’limotning mohiyati yoritib berildi; - beshinchidan, yassaviy tariqati va uning asosiy mazmuni ilmiy tahlil qilindi; - oltinchidan, naqshband tariqatini inson komilligiga qo‘shgan hissasi ko‘rsatib berildi; - yettinchidan, Al-Hakim at-Termiziy va uning ilmiy merosi mavjud manba va adabiyotlarga tayangan holda yoritib berildi. 17 Islom Karimov. O'zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T., «O’zbekiston”, 2011,-250- bet. 56

Tavsiyalar 1. Tasavvuf tariqatlari namayondonalarinig asosiy ilmiy meroslariga bag’ishlangan risolalar chop ettirish; 2. dunyo dinlari bilan tasavvuf tariqatlari tarixiga bag’ishlangan video roliklar yaratish; 3. kubroviya, yassaviya va naqshbandiya tariqatlariga bag’ishlangan izohli lo’g’atlar tuzish; 4. Al-Hakim at-Termiziyning ilmiy merosini yosh avlod tarbiyasida ko’proq qaror toptirish maqsadida teievideniya va radiyolarda tukum ko’rsatuv va eshittirishlar tashkil etish. 57

Adabiyotlar ro‘yxati 1. O’bekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T., ”O’zbekiston”, 2010. 2. Karimov I.A . Allox qalbimizda yuragimizda.// Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. T.,”O’zbekiston”, 1999. 7-jild. 3.Karimov I.A . Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., “Sharq”,1998. 4. Karimov I.A . Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch. T., “Ma’naviyat”, 2008. 5. I.Karimov. Mamlakatimizda demokratik islohatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqoralik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi.T. ,”O’zbekiston”, 2010. 6. I.Karimov. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida.T. ,”O’zbekiston”, 2011. 7.I.A.Karimov.Inaon xotirasi-boqiy, qadr-qimmati-ulug’// Xalq so’zi,2012,10 may. 8.Mirzo Ulug‘bek nomidigi O‘zbekiston Milliy universitetining 90 yilligini nishonlash to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. 2008y. 9 aprel PV-833. 9. Islom tasavvufi manbalari. T., “ Toshkent Islom Universiteti nashriyoti ” . 2005. 10. Islom ensiklopediyasi. T., ”O’zbekiston”, 2004. 1 1. N. Nizomiddinov. Janubiy-Sharqiy Osiyo: diniy falsafiy ta’limotlar va islom. T., “Mehnat”, 2006. 1 2. Qur’oni Karim. Abdulaziz Mansur tarjimasi. T., “ Toshkent Islom Universiteti nashriyoti ” . 2001. 13.Abu Abdullox Muhammad ibn Ismoil al – Buxoriy. Xadis. T., “Mehnat”, 1997. 1-4 jildlar. 58

14. Nasiruddin Burxoniddin Rabg‘uziy. 1-2 kitoblar Yusufxon Shokirov tarjimasi. T., “ Yozuvchi ”. 1990-1991. 15. Axmad Ziyovuddin al-Kumushxonaviy Jome’ ul – mutun. M.Kenjabekov tarjimasi. T., “ Movarounnaxr ”. 2000. 16. Jaloliddin Rumiy. Ma’naviy masnaviy. Askar Maxkam tarjimasi. T., “Mehnat”, 1999. 17. Alixonto‘ra Sog‘uniy. Tarixi muxammadiya. T., “Movarounnaxr”. 1997. 18. N. Komilov. Tasavvuf. 1-kitob. T., “Mehnat”, 1996. 19. N. Komilov. Tasavvuf. 2-kitob. T., “Mehnat”, 1999. 20. Maxmud A’sad Jo‘shon. Tasavvuf va nafs tarbiyasi. N. Xasan tarjimasi. T., “Mehnat”, 1998. 2 1 . Usmon Turar. Tasavvuf tarixi. Nodirxon Xasan tarjimasi. T., 1999. 2 2. Эрнст Kaрл. Суфизм. M., “ Наука ”, 2002. 23. Faririddin Attor. Iloxiynoma. N. Komilov tarjimasi. T., “Mehnat” 1994. 24. Faririddin Attor. Tazkirat ul-avliyo. M. Kenjabek tarjimasi. T., “Mehnat” 1997. 2 5 .Nosuriddin Burxoniddin Rabg‘uziy. 1-2 kitoblar. Yusufxon Shokirov tarjimasi. T.: “ Yozuvchi ”. 1990-1991. 26. Jaloliddin Rumiy. Ma’naviy masnaviy. Askar Maxkam tarjimasi. T., “ Sharq ”. 1999. 27. Xolluq Nurboqiy. Qur’oni Karimning ilmiy mo‘jizalari. Miraziz A’zam tarjimasi. T., “ Adolat ”. 1999. 2 8 .Adabiyot va san’at nashriyoti. “ O‘zbekiston ”. 1999. 29. Maxmud As’ad Jo‘shon. Tasavvuf va nafs tarbiyasi. N.Xasan tarjimasi. T., “ Cho‘lpon ”. 1998. 30. Usmon Turar. Tasavvuf tarixi. N.Xasan tarjimasi. T., “ Istiqlol ”. 1999. 3 1 .Muhammad Siddiq Rushdiy. Avliyolar Sultoni, turonlik valiylar. Nashrga tayyorlovchi Ikromiddin Ostanaqul Oqqo‘rg‘oniy. T.,“ Kamalak ”. 1995. 3 2. SH. Mansurov. G‘oyiblar xaylidan yongan chiroqlar. Muallif tuzuvchi Z. Jo‘rayev. T., “ O‘zbekiston ”. 1994. 59

33. Xusayn Voiz Koshifiy. Futuvatnomai sultoniy yohud juvonmardlik tariqati. N. Komilov tarjimasi. T.: “Abdulla Qodiriy”. 1994. 34. Aziziddin Nasafiy. Zubdat ul – Xaqoyiq. N. Komilov tarjimasi.T., “Kamalak”. 1995. 35. Fariddiddin Attor. Iloxiynoma. Najmiddin Komilov tarjimasi.T., “Yozuvchi”. 1997. 36. Fariddiddin Attor. Tazkirat ul –Avliyo. M. Kenjabek tarjimasi. T., “ O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi ” . 1997. 3 7 .Jaloliddin Rumiy. Ichingdagi ichingdadir. Ulug‘bek Abduvaxob tarjimasi. T., “ Yozuvchi ”. 1997. 38. Xoji Ismatullox Abdullox. Markaziy Osiyoda islom madaniyati. T., “Sharq”. 2005.  www.eurasia.org.ru .  www.history.ru  http://www.philos.msu.ru/fac/history/  http://www.auditorium.ru  www.museum.ru  www. ziyonet.net. 60

O'xshashlar

AQSH Prezidentlari tarixidan

Qarshi shahri mahallalari tarixidan

Jahon sivilizasiyasida Nasaf allomalari ilmiy merosining tutgan o’rni

AQSHda demokratik jarayonlar va prezidentlik boshqaruvining vujudga kelishi

XIV-XV asrlarda O‘rta Osiyoda yuz bergan yangi renessans davri xalqimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissasi