G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyoga doir tarixiy xaritografik ma’lumotlar - Tarix - Diplom ishlar

G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyoga doir tarixiy xaritografik ma’lumotlar

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

99.7822265625 KB

Ko'chirib olish

G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyoga doir tarixiy xaritografik ma’lumotlar mavzusida yozgan BITIRUV BITIRUV MALAKAVIY ISHIMALAKAVIY ISHI 1

Mundarija Kirish ……………………………………………………………. 3 I . bob . G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyoga doir tarixiy xaritografik ma’lumotlarning o‘rganilish . I . 1 G‘arbiy Yevropa olimlarining O‘rta Osiyoga oid ilk ma’lumotlari … ……………………………………………………………. 8 I . 2. Rossiya olimlari tomonidan O‘rta Osiyoni o‘rganilishi … ……. 21 II . bob. Yevropada O‘rta Osiyoga oid xaritografik ma’lumotlar tarixidan . II .1 . XVI-XVIII asrlarda G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-xaritografik ma’lumotlar ………………………………… 40 II .2 . XIX asrda G‘arbiy Ye vropada tuzilgan xaritalarda O‘rta Osiyo ……………………………………………………………………… 52 Xulosa … ………………………………………………………….……….63 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………..…….………...67 Ilova … …………………………………………………………….……….69 2

Kirish. Mavzuning dolzarbligi : Mustaqillik sharoitida jamiyatdagi yangi o‘zgarishlarni amalga oshirish jarayonida erkin demokratik tafakkurga ega bo‘lgan va mustahkam milliy g‘oya kuchi bilan birlashgan jamiyat a’zolarini tarbiyalash vazifalarini bajarishda tarix fanining o‘rni jiddiy ravishda ortmoqda. Ushbu mavzuning dolzarbligi esa quyidagilardan iboratdir: - Yevropada O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik ma’lumotlarning shakllanish manbalari va ularni o‘rganilish sabablarini o`rganish. - so‘nggi yillarda nashr etilgan ilmiy asarlarni tadqiq etish orqali yangi xulosalar berish. - mavzuga kompleks va konseptual yondashish orqali O‘zbekiston tarixining kam o‘rganilgan qismlarini to‘ldirishga xizmat qiluvchi ma’lumotlarni kiritishga harakat qilishdir. 1998 yil iyulda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori e’lon qilinib, unda respublikamiz tarixchi olimlari oldida turgan dolzarb vazifalardan biri “mamlakatimiz va chet el olimlarining eng qadimdan hozirgi kungacha o‘zbek xalqi tarixi bo‘yicha amalga oshirgan tadqiqotlarini tahlil qilish 1 ’’ ekanligi ko‘rsatib o‘tilgan. O‘zbekistonning tashqi siyosati jahon hamjamiyati, shu jumladan Rossiya va G‘arbiy Yevropa mamlakatlari bilan keng ko‘lamdagi siyosiy-iqtisodiy va madaniy aloqalarni amalga oshirishga qaratilgan. Zero, ushbu aloqalar uzoq davrlarga borib taqaladi. Mintaqamiz Sharq va G‘arb o‘rtasidagi muhim savdo yo‘llari tutashgan yerda joylashganligi bois, bu hududdan ko‘plab sayyohlar, savdogar va sarkardalar o‘tishgan. “Tarixan hozirgi O‘zbekistonning hududi shunday joy bo‘lganki, bu yerda juda ko‘hna savdo yo‘llari (mashhur Buyuk Ipak yo‘li) tutashgan, jo‘shqin tashqi aloqalar va turli madaniyatlarning bir-birini o‘zaro boyitishi jarayoni kechgan”. 2 1 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi Qarori // O‘zbekiston ovozi 1998 yil, 28 iyul. 2 Karimov I. A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. 1-jild. – T., б-28 3

Ana shunday aloqalar natijasi o’laroq, Yevropada O’rta Osiyo haqida tarixiy- geografik va kartografik ma’lumotlar to’plana borgan. Yevropalik olimlar asarlarida O‘rta Osiyoga oid ko‘plab ma’lumotlar va kartografik manbalarning uchrashining o‘zi ham ko‘hna qit’ada o‘lkamizga qiziqish kuchli bo‘lganligidan darak beradi. Ana shu jihatdan O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy- kartografik ma’lumotlarni chuqurroq o‘rganish va tadqiq etish dolzarb masaladir. Millati, dini, tili va istiqomat chegaralari bir-biridan uzoq bo‘lgan xalqlar ham O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik manbalarni yaratishda o‘z tajribalarini bir- birlari bilan o‘zaro almashishgan. Yangi kartalar yaratishda O‘rta Osiyo haqidagi noto‘g‘ri yondashuvlardan voz kechib, to‘ldirilgan, mukammal kartalar yaratishgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlaganidek : “Har qanday sivilizatsiya ko‘pdan-ko‘p xalqlar, millatlar, elatlar faoliyatining va samarali ta’sirining mahsulidir’’ . 1 O‘rta Osiyo, jumladan, O‘zbekiston tarixini o‘rganishda turli yozma manbalar bilan birga tarixiy kartalar hamda ulardagi ma’lumotlar ham asosiy manbalardan biri hisoblanadi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi : Buyuk geografik kashfiyotlar va Yevropada kitob bosishning o‘zlashtirilishi kartografik manbalarga bo‘lgan qiziqishni orttirgan. Yevropada o‘lkamiz haqidagi tarixiy-kartografik ma’lumotlar dastlab faqat yozma shakldagi matnlar va uzuq-yuluq tasavvurlardan iborat bo‘lgan bo‘lsa, keyinroq XVI asrga kelib tarixiy kartografiya fani shakllangach, kartalardagi yangi ma’lumotlar bilan ancha boyidi. Bunda G‘arb va Sharq mamlakatlari o‘rtasida savdo-sotiq aloqalarining kuchayishi, dengizlarda kema qatnovining ortishi katta turtki bo‘ldi. Yevropa, jumladan, Rossiyaning hukmron doiralari o‘z manfaatlarini O‘rta Osiyoning boy iqtisodiy hududi orqali kengaytirishga intilishi ham bu yerlar haqida tarixiy-kartografik ma’lumotlarga tayanib ish tutishni taqozo etgan. Shu jihatdan yevropalik va rus diplomatik elchiliklari va missiyalarining to‘plagan ma’lumotlari asosida O‘rta Osiyo haqida tarixiy-kartografik ma’lumotlar to‘plana borgan. Ularni ilk 1 Karimov I. A. Biz o‘z kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz.7-jild. –T., O‘zbekiston.1999.-146 b. 4

bor tarixiy jarayonlar bilan bog‘liq holda manbaviy ahamiyati jihatidan o‘rganish maqsadida mazkur monografiyada yevropaliklarning O‘rta Osiyo tarixiga oid kartalari umumlashtirilib tahlil qilindi. XIX asrga qadar O‘rta Osiyo hududlarining tarixiy-kartografik jihatdan o‘rganilganlik darajasi ancha past bo‘lgan va bu sohadagi tadqiqotlar O‘rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinganidan so‘ng izchil tus olgan. Chunki o‘lkani kartaga olish imperiyaning ushbu hududdagi siyosiy va iqtisodiy manfaatlari bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, tuzilgan kartalar harbiy-siyosiy va ilmiy maqsadlar uchun tayyorlangan. Tarixiy kartalar o‘ziga xos manba hisoblanib, O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega ekanligi hamda mustaqil O‘zbekistonning dunyo mamlakatlari bilan iqtisodiy, madaniy, ilmiy sohalardagi hamkorligi kengayganligi, qolaversa, mustaqillik g‘oyalarini targ‘ib qilish, aholining o‘sib borayotgan moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish, uning hududida kartografiyaga oid faoliyatni keng ko‘lamda ilmiy asosda tashkil etishga katta ahamiyat berilayotgan bir sharoitda 1 turli monografiyalar, ilmiy to‘plamlardagi yevropaliklarning O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik ma’lumotlarini, tadqiqotlarini tahlil qilib umumlashtirish va alohida mavzu doirasida o‘rganish mazkur Bitiruv malakaviy ishida bosh vazifa etib qo‘yildi. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari : XVI-XIX asrlarda G‘arbiy Yevropa va Rossiyada O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik ma’lumotlar taraqqiyotini mavjud yozma manbalar va tarixiy kartalar yordamida ilmiy tadqiq etishdan iborat. Ana shu maqsad asosida : - G‘arbiy Yevropada XVI asrlarga qadar O‘rta Osiyo haqida to‘plangan tarixiy-kartografik manbalarni umumlashtirish va tarixiy jarayonlar bilan bog‘liq holda tahlil etish hamda ularni O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishdagi manbaviy ahamiyatini ochib berish; - XVI—XVIII asrlarda G‘arbiy Yevropada yaratilgan tarixiy kartalarda O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlar O‘rta Osiyo va o‘zbek xalqi 1 O‘zbekiston Respublikasining “Geodeziya va kartografiya to‘g‘risida”gi Qonuni // O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi.1997. №4-5. -70-76b 5

davlatchiligi tarixini yangi ma’lumotlar bilan yoritishda muhim manba bo‘lib xizmat qilishini ko‘rsatish; - XIX asrda G‘arbiy Yevropa olimlarining O‘rta Osiyo tarixiy kartalarini yaratish borasidagi faoliyatlarini va ulardagi mavjud ma’lumotlarning ilmiy ahamiyatini aniqlash; - XVII—XVIII asrlarda Rossiyada O‘rta Osiyoga bo‘lgan qiziqishning sabablari va rus ma’lumotlarning paydo bo‘lishi hamda taraqqiyotini qamrab olgan holda tadqiq etish; - XIX asrda Rossiyaning O‘rta Osiyoda o‘z manfaatlarini ko‘zlab, olib borgan harbiy va siyosiy harakatlarining o‘sha davr tarixiy kartalarida aks etganligini ochib berish, ulardagi mavjud ma’lumotlarni avvalgilari bilan o‘zaro qiyoslash; - G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik ma’lumotlarni o‘rgangan holda mavzu doirasida xulosalar berishdan iboratdir. BMIning nazariy-uslubiy asosi : O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning O’zbekiston tarixini rivojlantirishga doir bildirgan ko’rsatmalari asosiy nazariy-uslubiy asos bo’lib xizmat qildi. Shuningdek, ishni bayon qilishda tarix fanining ketma-ketlilik, xolislik, haqqoniylik, uzviylik kabi tamoyillari muhim nazariy-metodologik asos bo’lib hisoblanadi. Bundan tashqari ishni yozishda, tarixiy voqea va hodisalarga baho berishda milliy istiqlol g’oyasiga tayangan holda yondashildi. Ishning ilmiy yangiligi : Bitiruv malakaviy ishida Yevropada O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik ma’lumotlarning XVI-XIX asrlardagi tarixi O‘rta Osiyoga oid tarixiy-kartografik manbalar, tarixiy kartalar va turli adabiyotlar asosida ilk bor taxlil qilindi. .Ularning O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishdagi ahamiyati ilk bor, umumlashtirildi. Bunda hozirgacha ilmiy jamoatchilikka ma’lum bo‘lmagan xorijiy manbalar ham ilk bor ilmiy muomalaga kiritildi. Yevropada O‘rta Osiyoning kartografik tarixiga oid ma’lumotlarni qamrab olgan barcha tadqiqot ishlari va ularning natijalari tarixiy davriylik jihatdan jamlangan holda, xolisona yondashuv 6

asosida o‘rganildi. Ularning o‘rganilish natijalariga konseptual nuqtai nazardan yondashilgan holda yangicha xulosalar berishga harakat qilindi. Bitiruv malakaviy ishida O‘rta Osiyoning tarixiy-kartografik ma’lumotlarning shakllanishi va taraqqiyoti eng so‘nggi tarixiy tadqiqotlar asosida yangicha ko‘rib chiqilgan va turli xil qarashlar, fikrlarni qiyoslab muammoga bir qator oydinliklar kiritilgan. G‘arbiy Yevropa va Rossiyada O‘rta Osiyoning tarixiy kartalarini yaratish borasidagi tadqiqot ishlarining keng ko‘lamda olib borilganligining asosiy sabab va maqsadlari mavjud adabiyotlar, kartografik materiallar (tarixiy karta va planlar) va arxiv hujjatlari asosida ilmiy jihatdan asoslab berildi. Shu tariqa, XVI—XIX asrlarda Yev- ropada O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik ma’lumotlarning shakllanish va rivojlanish taraqqiyotining yaxlit talqini ochib berilgan. BMIning amaliy ahamiyati : Tadqiqot natijasida qo’lga kiritilgan yakuniy xulosalardan Tarixiy geografiya fanini o’qitishda, ma‘ruza matnlari tayyorlashda foydalanish mumkin. BMIning tuzilishi : Kirish, 2 ta bob,4 fasl, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati, ilovalardan iborat. 7

1. bob. G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyoga doir tarixiy xaritografik ma’lumotlarning o‘rganilish 1.1 G‘arbiy Evropa olimlarining O‘rta Osiyoga oid ilk ma’lumotlari . Yevropada O‘rta Osiyoga oid kartografik ma’lumotlar tarixidan O‘rta Osiyo g‘arbda Kaspiy dengizi, janub va sharqdan Eron Islom Respublikasi, Afg‘oniston va Xitoy Xalq Respublikasi, shimoldan 45°32' shimoliy kenglik bilan chegaralanuvchi ulkan xududda joylashgan bo‘lib, jami 1 mln. 984 ming kv. km. ni tashkil etadi. Bu o’sha Qadimiy sivilizatsiya markazlaridan biri sifatida yirik imperiyalar tarkibida jahon siyosiy hamda iqtisodiy tarixida katta o‘rin tutgan. Qadimgi Farb va Sharq o‘rtasidagi iqtisodiy va savdo aloqalarida muhim vositachilik vazifasini bajargan. O‘rta Osiyo haqida geografik, jumladan kartografik tasavvurlar tarixi ham ancha qadimdan, aniqrog‘i antik davrdan boshlanadi. O‘rta Osiyo to’g‘risidagi dastlabki kartografik ma’lu motlar antik davrning sivilizatsiya markazlari bo‘lmish Qadimgi Yunoniston va Qadimgi Rimda yozilgan manbalarda uchraydi. Chunki antik davr mamlakatlari Sharqning ko‘plab mamlakatlari bilan ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy aloqada bo‘lganlar, shu tufayli o’z tarixiy geografik va kartografik tasavvurlarini kengaytirganlar va boyitganlar. Kartografik materiallarga faqatgina kartografik tasvirlar kiribgina qolmasdan, bir qator tadqiqotchilar, ayniqsa, tarixchilar «adabiy matnlar ham kartalar tuzish uchun manba bo‘lishi mumkin»ligini uqtiradilar. Shu jihatdan Gerodot, Strabon, Klavdiy Ptolemey va boshqa antik mualliflarning asarlaridagi O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlar ushbu xududlar xaqidagi dastlabki tarixiy- kartografik ma’lumot hisoblanadi. 1 Chunonchi, Gerodot (mil. avv. 484-425 yillar) o‘zining «Tarix» asarida Kaspiy dengizidan sharqda bepoyon kengliklar mavjudligi xaqida ma’lumot beradi. U Girkan (Kaspiy) dengizini yopiq xavza deb, uning ko’lami haqida 1 O‘zbekiston Respublikasining “Geodeziya va kartografiya to‘g‘risida”gi Qonuni // O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi.1997. №4-5. 8

shunday fikr yuritadi: «Uzunligini eshkakli kemada 15 kunda, kengligini esa hammasi bo‘lib 8 kunda suzib o’tish mumkin». Araks (Amudaryo) xaqida ma’lumot berib, Gerodot: «Araks, aytishlaricha, Isterga qaraganda kattaroq va (boshqa daryolarga ko‘ra) kichikroq, Lesbos kattaligidagi ko’plab orollarga ega... Araks Matiyonlar yurtidan oqib keladi. Gindis (Xind) daryosi ham o’sha yerdan oqadi», — deb qayd etgan. R.E. Lensning fikriga ko‘ra, Gerodot yozgan Araks daryosi Sirdaryo yoki Tajan daryosi bo‘lishi kerak. Ammo ko‘plab olimlarning fikriga ko‘ra, u Amudaryodir. Gerodot Amudaryoning bir o’zani (Uzboy) Kaspiyga quyilgan, deb o’ylagan bo‘lsa ke rak. Professor A. Sagdullayev ham «Araks bu Amudaryo, Matiyon tog‘lari, Gerodotning tushunishicha, Pomir yoki Xindikush tizmalaridir, chunki tarixchining (Gerodotning) aytishicha, Matiyon tog‘laridan Xind daryosi ham boshlanadi», — deb yozadi. Gerodot massagetlarning yerlari haqida fikr yuritib, ular «Kaspiy dengizidan sharqda, quyosh chiqish yo‘nalishida joylashgan», deb yozadi. Uning Baqtriya va Xorazm xaqidagi ma’lumotlari ham qiziqarlidir: «Osiyoda bir vodiy bor. Uning h amma tomoni tog‘ bilan o’ ralgan, tog‘ni esa beshta dara kesib o‘tadi. Bir vaqtlar bu vodiy xorazmliklarga qarashli bo‘lib, xorazmliklar parfiyaliklar, saranglar va tamaneylarning chegaradosh yerlarida joylashgan» 1 . Gerodotning yuqoridagi ma’lumotlaridan kelib chiqib, Dj. 'Gomson, V. Fedchina, V. Dementyev, O. Andryushenko x ar i tala r yaratgan. Dj, Tomson Kaspiy dengizining kengligini kengaytirib yuborgan, bu esa Gerodot yozganlarita mos tushmaydi. I. Dementyev, O. Andryushenkolar Araks (Amudaryo)ni birmuncha to‘g‘riroq chizganlar, lekin uning Kaspiyga quyiluvchi irmog‘i tasvirlanmagan. 2 Shuningdek, Baqtriyaliklar yurti ham aks etmagan. V. Fedchina tiklagan xaritada Gerodot tilga olgan «botqoqlik va ko’llar» mavjud xududlar tasvirlangan bo‘lsada, biroq, Baqtriyaliklar va massagetlar yerlari chizilmagan. 1 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000 . b-16 2 Tanieva G. M. Rol Karshinskogo vilayata v politicheskoy, sotsialno-ekonomicheskoy jizni Buxarskogo emirata (vtoraya polovina XVIII pervaya polovina XIX v): Avtoref. Dis.kand.ist.nauk.Tashkent, 2008 9

Yana bir yunon olimi Gerodotning tarixiy an’analarini davom ettirgan Ktesiy O‘rta Osiyoda bo‘lmagan bo’lsada, le kin bu yerlar haqida bir qator ma’lumotga ega bo‘lgan. Uning qayd etishicha, bu yerdagi qariyb barcha halqlar satrapliklarga bo‘lingan bo‘lib, faqatgina sak qabilalarigina satrapliklarga kirmagan. Ktesiy davrida sharqdagi yirik va ahamiyatli satrapliklardan biri Baqtriya, Sug‘diyona Xind daryosi yo‘nalishidagi hududlarni o‘z ichiga olgan edi. Baqtriya yerdaridagi kumush konlari haqida gapirib, Kte siy ushbu zaminning chuqur yer qatlamlarida ushbu metallning ko‘pligini yozadi. Ktesiyga ko‘ra, sharqda yirik Shimoliy dengiz (Kaspiy dengizi) bo‘lib, dengiz bo’yida girkanlar va ularning qo’shnisi darbiklar istiqomat qilganlar. Ulardan ham sharqda esa parfiyalik va baqtiyaliklar, xorazmiy va karmoniylar istiqomat qilishgan. Baqtriya «tekisliklari»ga esa g‘arbdan faqatgina kichik tog‘ yo’li orqali o’tish mumkin bo‘lgan. Baqtriya yerlari Tanais daryosidan Xind daryosi bo’ylarigacha bo‘lgan yerlarni egallagan. Tanais Baqtriya yerlarini Yevropadan Xind esa Xindistondan ajratib turgan. Ktesiy tasavvuriga ko’ra, Tanais Xind daryosiga qarama-qarshi bo‘lib, Pont (Qora) dengiziga quyilgan. Shu o’rinda ta’kidlash kerakki, Ktesiyning Tanais deganda ikki daryo — Don va Sirdaryo haqidagi ma’lumotlari bir-biriga ziddir. Ktesiy yozganidek, Baqtriya yerla rini Tanais bo’ylarigacha cho’zilganligini e’tiborga oladigan bo‘lsak, u holda Tanais daryosi bu Sirdaryo bo‘ladi va bu nisbatan turli tushuncha. Baqtriya satrapligi Ktesiy davrida ham, Aleksandr Makedonskiy zamonida xam Sirdaryogacha bo’lgan xududlarni qamrab olgan edi. 1 O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlar keyinroq Aleksandr Makedonskiyning bu hududga yurishlari (mil. avv. 329-327 yillar) davrida to’plandi. Jumladan, antik davrning yirik geograf olimi Strabon milodiy I asrda 17 kitobdan iborat «Geografiya» asarini yaratdi. Asarda muallif «miloddan avvalgi V asrdan milo diy I asrgacha bo‘lgan barcha geograf va tarixchilarning asarlaridan tanqidiy foydalandi». 1 . www. hstoriy. ru 10

«Geografiya»ning XI kitobida O‘rta Osiyoning Parfiya va Girkaniya kabi o’lkalari, Amudaryo, Sirdaryo haqida ma’lumot lar uchraydi. Shuningdek, «kitobda O‘rta Osiyoda yashovchi sak, surd, skif, massaget qabilalari haqida ham ma’lumot bor». Yaksart (Sirdaryo), Politimet (Zarafshon), Epard (Murrob) daryolari haqida yozilgan. Amudaryo Araks yoki Oks deb atalgan. Uning suvlari esa botqoqliklarga emas, «suvlar mamlakati» ga singadi. «Suvlar mamlakati», Shimoliy dengiz deganda Strabon Orol dengizini tushungan, Amudaryoning bir o’zani Girkan ko’liga quyiladi, deb o’ylagan. Yaksart haqida Strabon quyidagicha yozadi: «Yaksartning boshlanishi Oks daryosi (boshlanishi)dan boshqa joyda, ammo ular bitta dengizga quyiladi». Bu dengizni Strabon Kaspiy dengizi deb tushungan. Sababi Kaspiydan sharqdagi o’lkalar haqida «birorta ham yunon va rim mualliflari o’z asarlarida Orol dengizi haqida bevosita yoki bilvosita eslatmagan» 1 . Ammo akademik L.S. Berg bir tadqiqotida Shimoliy dengiz deganda Strabon Orol dengizini tushungan, deb yozadi. Strabon «Geografiya»sida Politimet (Zarafshon) daryosi haqida ham ishonchli ma’lumotlar uchraydi: «Sug’diyona ichidan o‘tayotgan daryoni Aristotelning aytishicha, makedonlar Politimet deb atashgan. Ariylar yeridan oqayotgan Ariy daryosiga o’xshab bu daryo ul diyor yerlarini sug‘orib, so’ngra cho’l tomonga davom etadi va qumlar ichida yo’qolib ketadi» Ushbu ma’lu- motlardan bilishimiz mumkinki, Zarafshon antik davrda ham hech bir daryoga quyilmasdan qumlarga singib ketgan. Strabon Yaksart va Oks daryolari bo’ylarida yashovchi qabilarning joylashuv holatiga ham to’g‘ri baho beradi. U Paropamis (Xindikush) tog’larining shimoliy tarmog‘ini Imaus (Pomir) tog‘lari deb biladi. Strabonga ko‘ra, O‘rta Osiyodagi massaget qabilalarining bir qismi tog‘larda, yana bir qismi tekisliklarda, uchinchi qismi botqoqdiklarda, to’rtinchi qismi ana shu botqoqliklardagi orollarda istiqomat qilganlar. Strabon tilga olgan tog‘lar Orol 1 Bartold V.V. Istoriya kulturnoy jizni turetskix narodoy (Sredney Azii)Soch.T.V. Nauka, 1968. 11

dengizi va Kaspiydan Sharqdagi tog‘lar, ya’ni Tyanshan va Pomirni, vodiy deganida esa Amudaryo va Sirdaryo oralig‘idagi yerlarni nazarda tutgan. Qadimgi dunyoning geografik hamda kartografik bilimlarini umumlashtirgan mashxur olimlardan biri milodiy II asrda yashagan yirik kartograf olim Klavdiy Ptolemeydir. Uning «Geografiyadan qo‘llanma» asari antik davrning o‘ziga xos geografik ensiklopediyasidir. Ptolemey mazkur asarning birinchi bobida geografiyaning vazifalari va dunyo kartasini tuzishda qanday kartografik proyeksiyalar qo’llash lozimligini bayon etgan. Umuman, bu asarni dunyoning geogra fik atlasi desa ham bo’ladi. Ptolemey bu asaridan tashqari 27 ta kartani o‘z ichiga olgan dunyo atlasini tuzdi. Ptolemeyning boshqa yunon mualliflaridan afzalligi shundaki, u o’ziga ma’lum barcha fak tik ma’lumotlarni kartalarga tushirdi va shu tariqa katta kartografik asar yaratdi. Ana shuning uchun ham u «Uyg’onish davrigacha va Uyg’onish davrida ham ko’plab yevropalik olimlar uchun ulkan darajadagi geograf sanalgan». Ptolemeyning «Geo grafiya» asarini, ayniqsa, kartalarini yuqori baholab, A. Gum bolt shunday yozgan edi: «Shubhasiz, Ptolemey «Geografiya»si shunisi bilan qadrliki, u bizga butun Qadimgi dunyoni faqatgina tasvirlar emas, balki joylarning kengligi, qutb balandligi va kun davomiyligini aniqlash bilan tasavvurlar xosil qildiradi». Ya’ni Ptolemeyning kartalarida gradus turi ishlatilgan bo‘lib, ular o’z davrida yaratilgan barcha kartalarga nisbatan ilmiy jixatdan ancha to‘g‘ri, yuksak darajada ishlangan va mukammal tuzilgan kartalardan biri edi. Osiyo Ptolemey «Geografiya»sining V—VII boblarida 12 ta kartada berilgan, 48 ta viloyatga bo‘lingan. Uning atlasidagi yigirma ikkinchi kartada 85°—147° sharqiy uzunlik va 350-65° shimoliy kenglik orasida tasvirlangan O‘rta Osiyo hududi ham aks ettirilgan. Mazkur karta taxlili bo’yicha o’tgan asrda qator olimlar maxsus shug’ullanishgan. Ular jumlasiga B.P. Ditmar, V.V. Latishev, S.A. Vyaziginlarni kiritish mumkin. Mashxur rus geografi I.V. Mushketov fikriga ko’ra Pto lemeyning bu kartasida xatto XVIII asrning birinchi yarmidagi yevropalik olimlarning 12

ma’lumotlariga qaraganda ham Turkiston to‘g‘risida kengroq va to’g‘ri ma’lumot bor. Ptolemeyga qadar barcha yunon muarrixlari Kaspiy dengizini Dunyo okeanining qo’ltig‘i deb, noto’g‘ri tasavvurga ega edilar. Ptolemey ana shu hukmron xato tasavvurni inkor etibgina qolmay, uning noto‘g‘riligini isbotlab ham bera oldi. Ptolemey kartasida Yaksart (Sirdaryo), Politimet (Zaraf-SHON), Oks (Amudaryo va uning irmoqlari), Ox (Tajan) va Mart (Murg’ob) daryolari, boshqa ko‘plab kichik daryolar bor 1 . Biroq O‘rta Osiyoning yirik daryolari Kaspiy dengiziga quyiladigan qilib tasvirlangan. Kaspiy dengizi esa sharqdan Farbga cho’ziltirib chizilgan. Kartada tarixiy hududlar (Sug‘diyona, Baqtriya, Margiyona), xalqlar (xorazmliklar, zariasplar, massagetlar) shaharlar (Tribaktra, Astkana, Xaraxarta, Maroqanda, Turkana, Antioxiya-Marg‘iyona) aks ettirilib, Sirdaryo va Amudaryoning O‘rta oqimlari oralig‘idagi hudud Transoksiana deb atalgan1. Klavdiy Ptolemey kartasi yana shu jihatdan ahamiyatliki, unda O‘rta Osiyodagi davlatlar chegaralab berilgan. Bundan Tashqari, Ptolemey kartasi etnografik jihatdan ham xarakterli: bu kartada 12 qabila (xorazmliklar, toxarlar, massa getlar va xokazo) chegaralari ajratib ko‘rsatilgan 2 . O‘rta Osiyo tog‘lar orasidagi bir vodiy qilib ko‘rsatil gan: janubda — Paropamis tog‘lari, sharqda — meridianal cho’zilgan Imaus (Pomir) tog‘lari bor. Biroq, shahar va qabilalar tasvirida ham bir qancha xatolar uchraydi: ba’zi shaharlarning nomi xar xil berilgan, geo grafik o’rni ham har xil aniqlangan. Masalan, Samarqand (Ptolemeyda — Marakanda) shahri haqiqiy geografik o’rnidan bir necha gradus janubda ko‘rsatilgan. Ammo ba’zi bir tadqiqotlarda ushbu shahar haqidagi Ptolemey tasavvuriga yangiliklar ham kiritilgan. Ptolemey ushbu shaharning koordinatalarini quyidagicha aniqlagan: 112° shimoliy uzunlik, 39° 15' sharqiy kenglik. Ptolemey kartasidagi Maroqanda uchun aniqlangan kenglikning Samarqand shahri kengligiga to’g‘ri kelishi, tasodifiy hol bo’lsa kerak. Ammo Sug‘diyonaning Maroqanda shahrini o’zining 1 www.ziyo.net 2 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. 13

VIII kitobida eslatgan Ptolemey bu mashxur shaharni kartada ko‘rsatmasligi mumkin emas. Shunday qilib, antik davr olimlarining O‘rta Osiyo haqida deyarli yetti asr mobaynidagi, ya’ni Gerodotdan Ptole meygacha bo’lgan kartografik tasavvurlari O‘rta Osiyo olimlari tomonidan chuqur o’rganilib hamda ba’zi birlari tanqidiy muloxaza ham qilingan. Bu borada Sharq olimlari G‘arbning ilg‘or fikrlarini qabul qilgan holda dunyo haqida o‘zlarining tanqidiy asoslangan ilmiy fikrlarini ham bayon etishgan. G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida ilk O‘rta asrlar kartogra fiya fanida turg‘unlik davri sifatida esga olinadi. Chunki kuchli mavqe’ga ega cherkov dini shu fan sohasidagi yutuqlarni ham inkor qilib keldi. Bu davrda antik olimlarning barcha yutuqlari unutildi. Yaratilgan «monastir» kartalarining barchasi bezaklar va diniy bayonlardan iborat edi. Ularda O‘rta Osiyo xududlari umuman tasvirlanmagan, aks etganlarida esa ko‘plab xatoliklar mavjud edi. Yevropa mamlakatlarida kartografiyaning taraqqiy etishi avvalo Uyg’onish davri, shu bilan birga ishlab chiqaruvchi kuchlarning o’sishi bilan bog’liqdir. XI-XV asrlarda mahsulotlarni mo‘lligi munosabatlarining taraqqiy etishi, shaharlar aholisining o’sishi, yangicha shahar madaniyatining shakllanishi kuzatildi. Salib yurishlari va o’zaro maxsulot almashishlar yevropaliklarning geografik dunyoqarashlarini o’zgartiribgina qolmay, ularni sharq fani va madaniyati yutuqlaridan ham baxramand qildi. 1 Ana shunday ulkan bir sharoitda yangi o’lkalar haqida ma’lumotlar to’plab, unga eltuvchi yo’llarni aniqlash va savdo munosabatlarini yo‘lga quyish zaruriyati tug‘ildi. Dastlabki davrlarda bu ma’lumotlar asosan og‘zaki shaklda bo‘lib, vaqt o’tishi bilan ular qog‘ozga tushirilgan. Qog‘ozga tushirilgan matnli bayonlar antik davrdanoq mavjud bo‘lib, rivojlanib borayotgan davlatlarning talabini to‘la qondira olmas, edi. XIII asrga kelib Yevropa kartografiyasida tub burilish davri bo‘ldi. Matn shaklidagi ko‘plab ma’lumotlar grafik tasvirlar 1 Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y. 14

kartalarga ko’chdi. Bu esa xo’jalik ishlarini tashkil etish va sayohatlar uchun qulaylik yaratdi. Shu bilan birga XIII asrda Osiyo qit’asida Chingizxon boshchiligidagi mug‘ullar istilosining boshlanishi va bu xavfning Yevropaga ham ta’siridan havotir ushbu xududlar haqida aniq, ma’lumotlarga ega bo‘lish zaruriyatini tug‘dirdi. Rim papalari va yevropalik katolik qirollar mug‘ullar yordamida yaqin Sharqda musulmon xalqlari qarshiligini sindirishga, shu bilan birga, mug‘ullarning poloteist ekanliklaridan xabardor bo‘lib, ularni katolik diniga kiritish va butun dunyoda xristian davlatini barpo etishga umid bog‘lashgan edi1. Ana shu maqsadlar uchun mug‘ul davlatining poytaxtiga diplomatik va maxsus vakillarini jo’nata boshladilar. Bu elchiliklarda ishtirok etganlar O‘rta Osiyo xududini kesib o‘tar va yo’l-yo’lakay bu yerlar haqida ham geografik va kartografik ma’lumotlar to’plar edilar. XIII asrda papa Innokentiy IV ning Chingizxon huzuriga yuborgan elchisi fransiskan monaxi Plano Karpini 1246 yidda Rossiyaning janubi, O‘rta Osiyo xududidan o’tib Qoraqurumga boradi. Aynan uning O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlari Yevro pa uchun Markaziy Osiyoga eltuvchi quruqlik yo’llari haqida batafsil ma’lumot berdi. U Tatariya (Mug‘uliston)ning geografik holatini quyidagicha ta’riflaydi: «...sharqda xitoyliklarning, shuningdek, solangliklarning (Manchjuriya) yerlari, janubdan sarratsinlar (Afgoniston, Eron), janubi-g‘arbdan guirlar (mug‘ullar), g‘arbda naymanlar viloyati; shimolda esa okean bilan chegaralangan» 1 . Bu yerda Karpini Kaspiy dengizini okean qo’ltig‘iga, deya O‘rta asr geograflari yo‘l qo’ygan xatolikni takrorlaydi. Karpini o‘zining sayohat yo‘nalishi haqida bayon qilib, komanlar yurtidan sung, qang‘itlar (qang‘lar) yeri boshlanishini, suv kam bo‘lganidan odamlar bu yerlarda kam yashashini u yerdan bisermanlar yurtiga qarab yo’l olganliklarini, ushbu yurtda kattagina 1 Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y. 15

daryo bo‘lib, uning nomini bilmaganliklarini, lekin uning bo’yida Yankent, Barchin, Ornas va o‘zlari bilmagan boshqa shaharlar borligi haqida yozgan. Karpini kattagina daryo deganda har holda Sirdaryoni tush u ngan. Barchin — bu Barchinlig‘kent bo‘lib Jand va Sig‘noq o‘rtasida joylashgan. P.I. Lerxga ko‘ra2 Ornas ham Jand va Sig‘no q o‘rtasida joylashgan. Bisermanlar deganda Karpini musulmon turklarni tushungan. Karpini qang‘lar yerini 32 kunda bosib o‘tganliklarini aytgan. Plano Karpiniga ko‘ra, O‘rta Osiyoda “o‘lkan tog‘ tizmalari mavjud bo‘lib, ular janubdan Iyerusalim va Baldax (Balx?)gacha tutashib ketgan”3. Bu kabi noaniq, ma’lumotlar Karpiniping hisobotida ko‘p uchraydi, uning ma’lumotlarida ilmiylik bo‘lmasada, ammo Yevropa faniga O‘rta Osiyo va Sharq, mamlakatlari haqida ma’lumot bergani bilan qimmatlidir. O‘zining elchiligi oldiga qo‘yilgan diniy maqsad bajarilmagan bo‘lsada, Karpini sayohati haqida ajoyib hisobot yozib qoldirdi. Sayohatnomasiga ilova tarzida karta ham tuzgan, lekin u yuqolgan bo‘lsa kerak. . Ikkinchi bir elchi Vilgelm de Rubruk (Rubrukvis) mo‘g‘ullar davlatiga fransuz qiroli Lyudovik IX tomonidan jo‘natilgan bo‘lib, o‘sha davrda fransuzlar oltinchi salib yurishida ishtirok etishayotgan edi. Rubruk Akradan5 1252 yilning yuqorida yo‘lga chiqib, dengiz orqali Konstantinopolga keladi. Ammo bu yerda u 1253 yilning mayigacha qolib ketadi. Shundan so‘ng u Qrimga keladi. Uning sayohati Karpinining sayohat yo‘nalishiga juda o‘xshaydi. Itil daryosidan Ural daryosigacha yo‘l bosib, Sirdaryo xavzasiga keladi7 va bu yerdan janubi-sharqda yo‘l oladi. Yetti kun davomida tog‘ yo‘llaridan, extimol Olatovning shimoli-g‘arbiy qismidan o‘tib Ta las daryosi vodiysi va Kenchat shahriga yetib keladi. Bu xaqda Rubruk shunday yozadi: “Men ushbu tog‘lar haqida so‘rab, uning Kavkaz tog‘larining davomi ekanligini bildim. U g‘arb va sharqdan Kaspiy dengizi bilan tutashgan. Itil daryosi quyiluvchi ushbu dengizdan o‘tganimizni ham bildim»1. Rubruk bu yerda antik geograflar fikriga qo’shilib, Tyanshanni Kavkaz tog‘lari bilan 16

bog‘lab, Olatovni Kavkaz tog‘larining davomi, deya noto‘g‘ri orografik xatoni takrorlagan. Ammo Rubrukning Markaziy Osiyo haqidagi boshqa geogra fik ma’lumotlari qimmatlidir. Masalan, Talas vodiysidagi sug‘orish kanallari va dehqonchilik madaniyati haqida yozib, quyidagilarni ta’kidlaydi: «Tog‘dan (Talas tizmalaridan) katta daryo (Talas) boshlanadi, u butun mamlakatni suv bilan ta’minlaydi... Bu daryo hech qanday dengizga quyilmaydi, yerga singib, ko‘p botqoqliklarni paydo qiladi» 1 . Rubrukning Kaspiy dengizi haqidagi ma’lumotlari ham qiziqarlidir: «Dengiz uch tomonidan tog‘lar bilan o‘ralgan bo‘lib, shimoliy qismi tekisliklarga tutashgan... Dengizni 4 oyda aylanib chiqish mumkin. ...U okeanga tutashuvchi ko‘rfaz emas yoki hech bir yeri okeanga tutashmaydi. Hamma tomoni quruqlik bilan qoplangan”3. Rubruk Yevropa adabiyotida ilk bor Markaziy Osiyo relyefining xususiyatlarini tog‘lar bilan bog‘lab ochib berdi. Ma’lumotlari shunisi bilan ahamiyatliki, u o‘zi ko‘rgan narsalari haqida yozgan. G‘arbiy yevropaliklar Osiyoga faqatgina diplomatik yoki missionerlik maksadlarida emas, balki savdo-sotiq manfaatlari nuqtai nazaridan ham sayohat qilganlar. 1295 yilda Genuya qamoqxonasida o‘tirgan venetsiyalik sayyoh Marko Polo Osiyoga qilgan sayohatini o‘z sherigi Rustichianoga aytib turib yozdirgan. U “Dunyoning rang-barangligi haqidagi kitob” (kiskacha Marko Polo «Kitob»i) deb nomlangan. Ushbu qo‘lyozmada Parij Milliy kutubxonasida 1116-raqam ostida saqlanadi. 1271—1272 yillarda Marko Polo savdo munosabatlarini yo‘lga qo‘yish maqsadida Qoraqurumga yo‘l oladi. B u ngacha otasi Nikollo Polo Osiyoni uch marta kesib o‘tgan edi. Bu safar o‘nga 17 yoshli Marko ham qo‘shiladi. Ular Akra—Mosul—Bag‘dod—Basra—Ho‘rmo‘z—Kirmon—Sabzavor—Balx— Qoshg‘ar yo’nalishi bo’yicha Qoraqurumga Xubilayxon huzuriga kelishadi. 1 Bartold V.V. Istoriya kulturnoy jizni turetskix narodoy (Sredney Azii)Soch.T.V. Nauka, 1968. 17

Marko bir necha yil uning saroyida xizmatida bo‘ladi va 1294-1295 yillarda yana Xurmuz—Kirmon—Tabriz—Tarabzun orqali o‘z yurtiga qaytadi. Marko Poloning «Kitob»ida O‘rta Osiyo shaharlari va geografik manzillari haqida qimmatli ma’lumotlar uchraydi. Marko Polo kitobining IV bo‘limida sahrolar o’sha Buxoroga yetib kelganliklari haqida yozadi: “...Saxrolar osha Buxoroga yetib keldik. Shahar katta, ulug‘vor. Butun mamlakat ham Buxoro deb ataladi. U yerda Baroq podsholik qiladi. Persiya (Eron)ga qaraganda Buxoro juda yaxshi shahar hisoblanadi” 1 . Amudaryoni Marko Polo Jon va Geyjon nomlari bilan tilga oladi2 va uni Gleveshelan dengiziga quyilishini yozadi3. Undan «boshqa bir dengizgacha borish uchun 12 kun kerak bo‘la di»4 deganida Orol dengizini nazarda tutgan, deb aytish mumkin. Chunki uning Farb yoki sharqda ekanligi yozilmagan. Marko Polo Samarqand shahri haqida ma’lumot berib, shunday yozadi: «Samarqand katta va mashhur shahar u yerda xristian va musulmonlar istiqomat qiladi. Buyuk xon shaharni jiyaniga bergan bo‘lib, u tog‘asi bilan kelisha olmay bir necha bor janglar olib borgan. Shahar shimoli-g‘arbda joylashgan» 2 . XIV—XVI asrlarda Marko Poloning «Kitob»i kartograflar uchun qo‘llanma sifatida xizmat qildi. Uning geografik ma’lumotlari 1320 yilda tuzilgan Pyotr Viskonti, 1375 yildagi Katalon va 1459 yilgi Fra Mauroning doiraviy kartalarida o‘z aksini topdi6. Shuningdek, Marko Poloning «Kitob»i Buyuk geografik kashfiyotlar uchun ham asosiy qo‘llanma sifatida XV—XVI asrlardagi portugal va ispan ekspeditsiyalari tashkilotchilari uchun asosiy kartografik manba bo‘lib xizmat qildi. 1320 yilda tuzilgan Pyotr Viskonti (odatda venetsiyalik Marino Sanudo kartasi deb ham ataladi) kartasining diametri 27 sm bo‘lib, unda aks ettirilgan manzillar antik mualliflar, asosan Ptolemey ma’lumotlariga ko‘ra berilgan. Uning kartasida Kaspiy dengizi Saroy deb berilgan bo‘lib, undan sharqda Orolning tabiiy o‘rniga mos keluvchi katta bir ko‘l tasvirlanib, u Kaspiy dengizi 1 Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y. 2 www. Istoriy. ru 18

deb ko‘rsatilgan. Shunday qilib, bu kartada Kaspiy dengizi ikki bor tasvirlangan; har ikki dengiz O‘rtasida Xorasmiya (Xorazm), Kas piy dengizidan janubda esa Baktra, undan ham janubda esa Turkiston degan so‘zlar yozilgan. Katalon kartasi (1375 yil) esa Marko Polo ma’lumotlari asosida tuzilgan bo‘lib, unda Kaspiy dengizi juda cho‘ziq holatda berilgan. O‘rta Osiyo hududining sharqdan g‘arbga tomon ulkan Organchi (O‘rganch) daryosi kesib o‘tgan, uning manbasi janubdagi Amol tog‘laridan boshlanib, Kaspiyga quyilgan. Kaspiy dengizi Sarra yoki Baku dengizi deb berilgan. Kartada O‘rta Osiyoning ko‘plab shaharlari — Sarra, Amo, Boxar (Buxoro), Ogus, Organchi (Urganch) va Samarqand shaharlari ko‘rsatilgan. Kartadagi Organchi daryosi Amudaryo bo‘lsa kerak. Venetsiyalik geograf Andrey Biankoning 1436 yilgi qo‘lyozma atlasi asosida 1459 yilda venetsiyalik kartograf Fra Mauro karta tuzgan. Karta arabcha yo’nalgan holda (ya’ni janub tepa qismda) berilgan bo‘lib, unda graduslar to‘g’ri ko‘rsatilmagan. Kartada aks ettirilgan O‘rta Osiyo hududi ancha to‘g‘ri aks ettirilgan2. Fra Mauroning o‘zi kartasi haqida shunday yozadi: «Men har doim tavsiflarni tajriba orqali tekshirishga harakat qildim. Ko‘plab yillar mobaynida odamlar bilan muloqot qilib, o‘z ko‘zim bilan ko‘rgan aniq, haqiqatni to‘g‘ri ko‘rsatdim» 1 . Kartada butun olam doira shaklda tasvirlangan bo‘lib, uning markazi Iyerusalim (Quddus) deb hisoblangan. Fra Mauroning monax bo‘lganligi va payg‘ambarlarning ko‘plari Quddusda dafn qilinganligini nazarda tutib, u huddi shunday tasavvurga kelgan bo‘lsa kerak. Kartadagi Kaspiy tasvirini tuzishda bu yerda bo‘lgan dengizchilarning ma’lumotlari manba bo‘lib xizmat qilgan. Yaksart (Sirdaryo) Oksus (Amudaryo)dan janubda ko‘rsatilgan bo‘lib, ular Inzikul ko‘lidan boshlanib, O‘rta Osiyoning butun hududidan oqib o‘tgan hamda Kaspiy dengiziga quyilgan. Oksusning biroz shimoldagi irmog’i bo’yida Samarqand joylashgan. Xiva esa Oksus oqimining quyi — o‘ng qirg‘og‘ida, Maru (Mari) esa Yaksartning irmoqlaridan biri bo’yida chizilgan. 1 Azizxo’jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997. 19

O‘rta Osiyo haqida kartada quyidagi izoh bor: «Iksart (Yak sart) dan quyida — Skifiya yoki Chig‘atoy, Organch, Kichik Saroy va Buyuk Saroy boshlanadi» 2 . Shuningdek, Fra Mauro o‘z kartasini Klavdiy Ptolemey Kartasi ko‘rinishiga ham, kenglik va uzunlik o‘lchovlariga ham taqlid qilmasdan tuzganini ta’kidlaydi3. Kartada Kaspiy dengizi Ptolemey kartasiga qaraganda ancha farqli hamda haqiqatga yaqin holda tasvirlangan. Ammo kartada Ptolemey kartasidagi nomlar hamda Ptolemeyga noma’lum bo‘lgan ko‘plab nomlar uchraydi. Fra Mauroning zamondoshlari uning mehnatini yuqori baholashgan. Venetsiyada uning sharafiga oltin medal ta’sis qilgan. Afsuski, Fra Mauroning kartasi tez unutildi hamda keyingi kartograflar ishlarida e’tiborga olinmadi. G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyo haqidagi dastlabki tarixiy-kartografik ma’lumotlarni tahlil qilish quyidagi xulosalarga kelishimizga imkon beradi: - antik davr mualliflarining tarixiy-kartografik tasavvurlari bayon qilingan manbalari o‘z davri uchungina emas balki keyingi avlodlar (ayniqsa, yevropaliklar) uchun ham ancha vaqtgacha O‘rta Osiyo haqidagi asosiy ma’lumotlar bo‘lib xizmat qildi; - Ptolemeyning kartografik materiallari antik davr olimlarining O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlarini boyitdi; - antik davr mualliflarning cheklangan va bir-biriga zid geografik va kartografik tasavvurlari vaqt o‘tishi bilan keyingi tadqiqotchilarni qanoatlantirmadi. Bu esa yangi kartografik ma’lumotlarning paydo bo‘lishiga zamin yaratdi; - O‘rta asrlarda Yevropada geografik va kartografik bilimlarga nisbatan qiziqish noma’lum o‘lkalar haqida ma’lu motlar to‘plash zaruriyatini tug‘dirdi. To‘g‘ri, XIII-XV asr larda G‘arbiy Yevropada yaratilgan O‘rta Osiyoga oid tarixiy-geografik va kartografik manbalarda ko‘plab xatoliklar bo‘lsa-da, ammo 2 Azizxo’jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997. 20

o‘z davri uchun ancha ahamiyatli edi. Ular keyingi tarixiy-kartografik izlanishlarga poydevor bo‘lib xizmat qildi. I.2 Rossiya olimlari tomonidan O‘rta Osiyoni o‘rganilishi O`rta Osiyo Rossiya va uning sarmoyador guruhlarini har jihatdan: harbiy- strategik, ya`ni Hindiston va Xitoyga yaqinligi, zaminining boyligi va halqining soddadil va mehnatsevarligi bilan ko’p vaqtlardan beri qiziqtirib kelgan. O`rta Osiyo bilan qiziqish, uni Rossiyaning mustamlakasiga aylantirish yo`lidagi xarakat podsho Mixail Fidorovich (1613-1645) davridan boshlandi va ikki yuz qirq besh yildan keyin, 1865 yili Qo`qon, Buxoro va Xiva xonliklarini bo`ysundirish bilan yakunlandi. Rossiiya hukumat o`zining bu siyosatini amalga oshirish uchun O`rta Osiyoni yaxshi bilgan, keng ma`lumotli diplomatlari va harbiylaridan foydalandi. Ular savdo va madaniy aloqalarni rivojlantirish uchun, aslida esa mamlakatdagi harbiy-siyosiy vaziyatni o`rganish, Qo`qon, Buxoro va Xiva xonliklarining qo`shni davlatlar: Hindiston, Eron,Turkiya va Xitoy bilan qanday munosabatda ekanligini aniqlash va O`rta Osiyo shaharlariga olib boradigan yaqin va qulay yo`llarni belgilash uchun yuborildi. So`zimizning isboti uchun 1620 yildan to rus armiyasining O`rta Osiyoga bostirib kirishigacha kechgan ikki yuz yil mobaynida mamlakatimizga Rossiyadan kelib ketgan ba`zi elchiliklar va harbiy mutahasislarning faoliyatiga qisqacha to`xtalib o’tamiz. Ivan Danilovich Xoxlov elchiligi. Xoxlov – XVlll asrda o’tgan iste`dodli rus diplomati. Hayoti va faoliyatiga oid ma`lumotlar juda kam. I.D. Xoxlovni mahsus o`rgangan yirik rus sharqshunos olimi N.I. Veselovskiy (1848-1918) keltirgan ma`lumotlarga ko`ra, u asliga qozonlik, bo`lib, aslzoda (boyarin) oilasida duyoga kelgan. Uning haqidagi daslabki ma’lumot XVI asrning 90- yillariga tegishli. U o`sha vaqtda, tog`asi Vasiliy bilan birga, davlat xizmatida bo`lgan va Qozondagi uychilar xizmatida bosh bo`lib turgan. 1600-yili yurtiga 21

qaytib kelayotgan Eron elchisi Pirqulibekni Qozondan Saratovgacha (shaharga 1590 yili asos solingan) kuzatib qo`ygan. 1 1606 yili I.D.Xoxlov, tog`asi Vasiliy hamda voyvoda Golovin bilan birgalikda Terekka, uning xalqini yangi podsho Vasiliy Ivonovich Sheyskiy (1606-1610) ga qasamyod qildirish uchun yuboriladi. Lekin, terekliklar yangi rus podshosini tan olmaydilar, Xoxlovni qattiq do`pposlab qamab qo`yadilar. Ma’lum vaqt o`tib terekliklar I.D.Xoxlovni soqchi qo`shib Astraxanga jo`natib yuboradilar. Shu tariqa u Astraxanda yetti yil, 1613 yilgacha qamoqda o`tirdi. 1617 yili Astraxanda hokimiyat ataman I.V.Zaraskiy qo`liga o’tdi va u I.D.Xoxlovni ozod qilib, Eronga shoh Abbos I (1587-1629/30) huzuriga elchi qilib yubordi. Ataman Zaruskiy shohdan pul, oziq-ovqat askar bilan yordam berishini so`radi va Moskvani egallagandan keyin Asraxanni unga in’om qilajagini bildirdi. Shoh Abbos I boshida bunga ko`ndi va atamanga 12 tuman naqd pul va katta miqdorda oziq - ovqat yuborishini va’da qildi. Lekin keyincha, o`z elchisi Xoja Murtazodan ataman Zaruskiy isyoni barbod bo`lgani va toj-taxt Mixail Ayodorovich qo`liga o`tganini Eronga Rossiyadan Aleksey Buxarin va Mixail Tixanov boshliq yangi elchilar kelgani haqidagi xabarni eshitganidan keyin fikridan qaytdi. Shoh Rossiya elchilarini katta sovg`a- salomlar bilan qaytarib yubordi. O`shanda I.D.Xoxlovga ham kelishiga ijozat berdi. Lekin Vladimirga yetganlarida podshoning amri bilan uni turib qoldilar. 1615 yilning iyul oyidaAstraxanda Zaruskiy isyoni bartaraf qilingandan keyin, I.D.Xoxlovning gunohidan kechdilar va uni qo`yib yubordilar. D.Xoxlovning taqdiri 1620 yilgacha qanday bo`lganligi bizga ma’lum emas. Fikrimizcha, shu davr ichida u Qozon hokimi (Voevodasi) ning xizmatida bo`lgan. 1620-1622 yillari u podshoning farmoni bilan O`rta Osiyoda, Buxoro va Xiva xonliklarida bo`ldi. Rossiyaga qaytgandan (1622 yil 12 dekabr kuni) keyin u bir muncha vaqt Moskvada istiqomat qildi; 1623 yilning boshlarida unga Qozonga qaytishiga ijozat berildi hamda voevoda Ivan Odevskeyning xizmatida 1 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. 22

bo`ldi. I.D.Xoxlov 1624 yilning 8 dekabrda yana Moskvaga chaqirtirib olindi va Buxoro va Xiva xonliklari xaqidagi ma’lumotlarni tartibga solish haqida topshiriq oldi. I.D.Xoxlovning hayotiga oid so`ngi ma’lumot 1629 yilga tegishli. O`sha yili u Eron elchisi Muhammad Sulibek va Eronning savdo karvonini Qozondan Moskivagacha va Moskivadan Qozongacha kuzatib qo`ygan 1 . I.D.Xoxlovning ikki muhim hujjat: Buxoro va Xiva xonliklarining ahvoli haqida podshoga yozgan axboroti (stateyniy spisok) qolgan. Birinchi hujjatda elchilik zimmasiga qaratilgan vazifalar haqida so`z boradi.Uning vazifasi eng avvalo har ikki xonlik hukumdorlarini Rossiya bilan do`stlashish savdo va bordi keldi aloqalarini o`rnatishga ko`ndirish; xonlarni Rossiya qudratli davlat ekanligi va uning boshqa nufuzli davlatlar bilan yaxshi munosabatda ekanligiga ishontirish, xonliklardagi rus asirlarini ozod qilish; har ikkala xonlik o`rtasidagi mavjud munosabatlar, honliklarning Eron, Turkiya va Gruziya bilan munosabatlari qanday ekanligi aniqlash, tabiiy boyliklari va harbiy qudratini aniqlashdan iborat bo`lgan. Xo`sh, I. D. Xoxlov elchiligi o`ziga topshirilgan bu vazifalarini bajara oldimi yoki yo`qmi? Uning Elchilar mahkamasi (Posolskiy prikaz) ga yozgan axboroti (Stateyniy spisok) ga qaraganda, u o`ziga yuklatilgan vazifaning katta qismini bajargan. 2 Masalan, Imomqulixon o`z ixtyoridagi 23 rus asirini ozod qilgan. Boy- badavlat kishilar, amirlar va savdogarlar qo’lidagi asirlar hususida Imomqulixon elchiga «ularni qidirishga hozircha fursat yo`q, hizmatkori (Toshkent hokimi Tursunxon) isyonini bostirgandan keyin imperator janobi oliylarining bu iltimosini bajaramiz va topganlarimizni o`zimiz yuboramiz», deb va’da bergan. 3 Har ikkala xonlikdagi ichki vaziyat haqida ham Rossiya elchisi ko`p ma’lumotlar to`plashga muvaffaq bo`lgan. Elchining axborotida, masalan, quyidagilarni o`qiymiz: «…(biz Buxoroda bo`lgan paytda) Buxoro xoni bilan 1 www. Istoriy. Ru 2 www.natura.com 3 Bartold V.V. Istoriya kulturnoy jizni turetskix narodoy (Sredney Azii)Soch.T.V. Nauka, 1968. 23

Toshkent hokimi o`rtasida urush borayotgan edi. Hon uhga qarshi o`zining katta amiri Nadr devonbegini 40 ming askar bilan jo`natdi. Shulardan 10 ming navkarini Toshkent hokimi urushda halok qildi. Shundan keyin Imomqulixonning shahzodalari borib Tursun sultonning yigitlarini mag’lubiyatga uchratdilar. Ikki o`rtasidagi urush hali bir yoqlik bo`lgani yo`q» 1 Imomqulixon Rossiya elchisi kelib-ketgan vaqt ichida o`zaro urushlar va isyonlar tufayli Balx bilan Samarqandda turdi. Shu vaqt ichida elchi uni ikki martda borib ko`rdi, - birinchi marta, Buxoroga kelganidan o`n kun keyin, ikkinchi marta yurtiga qaytib ketishi (1622 yil 3 avgust) oldidan I.D. Xoxlovning axborotida o`qiymiz: «Xon o`sha vaqtlarda Samarqandda emas edi. Inisi Nadr Muhammad huzuriga qochib borib turgan edi.» Imomqulixon Samarqandga I.D. Xoxlov Buxoroga kelgandan bir hafta o`tgandan keyin, qaytib keldi. Lekin qattiq og`rib qoldi. Muzokaralarda ko`tarilgan asosiy masala qalmoqlar, no`g’aylar, shuningdek, rus asirlarini ozod qilish masalasi bo`ldi. Rus asirlari hususida Nadr devonbegi elchiga bunday javob berdi: «Imomqulixon sizga quyidagilarni aytishimni buyurdi:» «Barcha rus asirlarini xon bo`shatib yuborishni buyurdi. Boshqalarini inshoolloh, Tursun sulton bilan urush tugagandan keyin qidirtirib topadi va yurtiga jo`natib yuboradi. Sizning podshohingiz ham shu tarzda ish tutib, qo`lidagi Imomqulixonning odamlarini bo`shatib yuborsin». Buxoro va Xiva xonliklarining ichki ahvoli haqida ham I.D.Xoxlov muhim ma’lumotlar to`plagan. Uning ma’lumotlaridan ma’lum bo`lishicha, mamlakat o`zaro urishlar iskanjasida qolgan, Balx, Toshkent va Samarqand ustida turgan noiblar markaziy hukumatga bo`ysunishda bosh tortib, o`zlarini mustaqil tutayotganliklarni natijasida hukumat kuchsizlanib qolgan. Xiva xonligida ham aynan shunday vaziyat hukm surar edi. Bu yerda Arab Muhammadxon (1602-1623) bilan uning o`g’illari Avanesh va Elbars o`rtasida toj-taxt uchun kurash borardi. I.D. Xoxlovning Elchilar mahkamasiga yozgan axborotida o`qiymiz: «Urganch zamida isyon boshlandi. Arabxonning o`g’illari 1 Bartold V.V. Istoriya kulturnoy jizni turetskix narodoy (Sredney Azii)Soch.T.V. Nauka, 1968. 24

Avanesh bilan Elbars (otasini) tutib ko’ziga mil tortganlar. Arabxonnig boshqa o`g’illari: Abulg’ozi bilan Sharif Sulton Buhoro xoni huzuriga qochib ketganlar» 1 . Rossiya elchisi Xiva xonligi hududlariga Yoyiq (Orol) kazaklari va qalmoqlarning tez-tez qilib turgan talonchilik xurujlari haqida ham muhim ma’lumotlar keltiradi. Bu haqda I.D. Xoxlovning ma’lumotnomasida mana bularni o`qiymiz: «Ivan Bovatda (Bog’otda) tutqunda turgan paytda Urganchga qarashli ko`chmanchi xalq ustiga bosqinchi rus kazaklari Trenka Us va uning odamlari bostirib kirib, turkmanlarni talon-taroj qildilar; ko`p odamlarni o`ldirdilar, ko`plarini olib ketdilar… Urganch yerlariga qalmoqlar ham ko`p bor bostirib kelgan. 1220 va 1221 yillari Urganchga qarashli yerlarga bostirib kirib, ko`plarni o`ldirgan». 2 Rossiya elchisining xabarnomasida Buxoro, Xiva shahar va qishloqlarining umumiy ahvoli haqida ham muhim ma’lumotlar keltiriladi. Ular elchi kelgan paytda ancha xarobalikka yuz tutib qolgan edi. Elchining so`zlariga qaraganda, buncha tinimsiz o`zaro urushlar, toju taxt uchun kurash va qozoq, qalmoq va Yoyiq kazaklarining tez-tez qilib turgan xurujlari sabab bo`lgan. Ma’lumotnomada bojxona to`lovlari haqida ham qimmatli ma’lumotlar uchratamiz. Bojxona xaqi, birinchidan, mamlakatdan mamlakatga o`tgandagina emas, balki bir mamlakatning o`zida bir viloyatdan ikkinchi viloyatga o`tganda ham olingan. Ikkinchidan, u naqd pul bilan ham, mol bilan to`langan. Masalan, har bir yukdan 33 parcha mato hajmida boj olingan. Shuningdek, I.D. Xoxlov Buxoro va Xiva xonliklarining Hindiston va Eron bilan bo`lgan munosabatlari haqida ayrim ma’lumotlar to`plangan. Masalan, uning xabarnomasida bunday gaplar bor: «Imomqulixonning, Balx xoni Nadr Muhammadxonning qizilboshlar podshosi shoh Abbos bilan aloqasi yomon. Ular (bir-birlari bilan) urush holatidadirlar. Hozirgi paytda ular orasida urush bo`layotgani yo`q. Tinchlik ham o`rnatilmagan. Buxoro va Balx xonliklari bilan 1 Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y. 2 Azizxo’jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997. 25

Hindiston o`rtasida ham munosabatlar aynan shu vaqtda yaxshi bo`lmagan. Buning sababini Rossiya elchisi bunday sharxlaydi: «Buxoro xoni Imomqulixon Hindiston podshosiga lochin yuborgan edi. Balx xoni Nadr Muhammadxon bo`lsa uni (Buxoro elchisidan) tortib oldi. Shu sababdan Hindiston podshosi u bilan savdo aloqalarini uzdi, savdogarlarini Balx bilan Buxoroga yubormay qo`ydi, Buxoro savdogarlariga Hindiston mollarini olib ketishni man qildi…» I.D. Xoxlovning guvohlik berishicha, Xiva xonligi bilan Eron o`rtasidagi munosabatlar ham o`sha paytlarda yaxshi bo`lmagan. U yozadi: «Urganchliklar shoh Abbos bilan yaxshi munosabatlar emaslar. Ivan (Xorazmda turgan kunlari) xonzoda Elbars qizilboshlarga qarashli Obivardga hujum qilgan, Obivardliklarning otlari va tuyalarini tortib olgan. Shuningdek, 100 odamini asir qilib haydab ketgan…» 1 Aka-uka Pazuxinlar O`rta elchiligi. Aka-uka Pazuxinlar O`rta Osiyo xonliklarining umumiy ahvoli, Eron va Hindistonga Astraxan orqali olib boradigan karvon yo`li haqida keng ma’lumot olib kelgan. Aka-uka Pazuxinlarning hayoti va faoliyatiga oid ma’lumotlar kam. Bu haqida quyidagilarni aytish mumkin. Kelib chiqishi aslzoda ( дворян ) avlodi. Katta Pazuxin Boris Andreevich 1669-1673 yillari stolnik mansabida davlat hizmatida bo`lgan va inisi Simyon Ivanovich bilan birgalikda 1669-1671 yillari Buxoro, Balx va Urganchga yuborilgan Rossiya elchilariga boshchilik qilgan. Oradan sakkiz yil o`tgach, 1679 yili Qrimga elchi qilib yuborilgan. Yo`lda isyonchi rus kazaklarining hujumiga duchor bo`lgan va olishuv paytida o`ldirilgan. Aka-uka Pazuxinlar (elchilik tarkibida 10 kishi bo`lgan) Buxoroga Yoyiq- qalmoq ulusi va Xiva orqali borganlar, qaytishda esa Eron, Shemaha va Boku orqali qaytishgan. Elchilar Buxoro va Xivada hammasi bo`lib ikki yarim yil turganlar. Podsho va elchilik maxkamasi tarafidan berilgan hujjatlardan ma’lum bo`lishicha, aka-uka Pazuxinlar elchiligi oldiga qo`yidagi vazifalar qo`yilgan: 1 Bartold V.V. Istoriya kulturnoy jizni turetskix narodoy (Sredney Azii)Soch.T.V. Nauka, 1968. 26

har bir davlat: Rossiya va O`rta Osiyo xonliklari o`rtasidagi do`stlik va savdo aloqalarni mustahkamlash. Podsho Aleksey mihaylovich (1645-1676y.) ning Buxoro xoni Abdulazizxon (1645-1680 yy.) nomiga yo`llagan maktubida o`qiymiz: «…biz ota-bobolarimizning (ishlarini) o’zaro do’stlik va izzat- hurmatda bo`lish, bordi-keldi aloqalarini davom ettirish haqidagi ko’rsatmalarni esda tutib, sizning savdogarlaringizga bizning mamlakatimizga, bizning savdogarlarimizga sizning mamlakatingizga bemalol borib kelishlarini yaxshilaylik». 1 2) Buxoro, Balx va Xiva xonliklarida saqlanib turgan rus asirlarini ozod qilishga harakat qilgan. Elchilik mahkamasi ( Посольский приказ ) bergan mahsus yo`riqnoma ( Наказ ) da bunday deyiladi: «Buxoro, Balx va Urganchga qarashli yerlarda saqlanayotgan rus asirlari (barcha choralar bilan) ozod qilinsin. Shuni ham aytish kerakki, elchilikka «Podsho oliy hazratlariga tegishli kishilarni, aslzoda ( дворян ва бояр ) larning bolalarini qidirib topib ozod qilishga» alohida et’ibor berish topshirildi. 3 O`rta Osiyo xonliklarining ichki va xalqaro ahvolini, ulardan qaysilariga suyanish mumkinligini aniqlash. Masalan, Elchilik mahkamasining yo`riqnomasida ( Наказида ) mana bunday gaplar bor: «xonliklardan qaysinisi kuchliroq va ishonchliroq bo’lsa, o’shanisi bilan aloqa o’rnatish lozim. Boris va uning xamrohlari Buxoro, Balx va Urganchda bo’lganlarida ularning xonlari hozirgi paytda Turkiya sultoni, Eron shohlari va Gruziya bilan aloqasi yo’qligini, shu kunlarda Xorazm taxtida kim o’tirganini har qanday yo’l bilan aniqlasinlar; Buxoro, Balx va Urganch xonlarining hazinasi boymi, askari kuchlimi, shularni ham aniqlasinlar». Moskva hukumati aka-uka Pazuxinlarga ham Buxorodan Hindistonga olib boradigan qulay yo`lni aniqlash vazifasini yuklagan edi. Ular bu vazifani bajarish uchun tarjimonlar Nikita Medvedev va Semyon Izmaylovlarni Balxga jo’natdilar. Ulardan faqat Nikita Medvedev Pazuxinlar huzuriga qaytib keldi (ikkinchi tarjimon Semyon Izmaylov qabulda qoldi) va Balxdan Hindiston 1 Bartold V.V. Istoriya kulturnoy jizni turetskix narodoy (Sredney Azii)Soch.T.V. Nauka, 1968. 27

poytaxti Shohjaxonobodga olib boradigan yo’l haqida ma’lumot keltirdi. U, xususan, bunday deydi: «Hindistonga olib boradigan yo’l Balxdan aholi yashab turgan qishloqlar orqali o’tadi. Yo’lda hech qanday odobsizlik, talon-taroj va boj olish degan narsalar yo’q» . Tarjimon Shohjaxonobodga yo’l Hijron, Parvon, Kobul, Peshovar orqali o’tishini aytdi. Yana dedi: «Hijron bilan Parvon oralig`ida Hind tog’lari (Hindikush) yotadi. To’g`ri yo’ldan, tog’ orqali borilganda masofa 6 kunlik, tog’ni aylanib borilganda 4 xaftalik yo’l». Aka-uka Pazuxinlarning hisobotlaridan ( Статейный список ) ko’rinishicha, elchilar o’zlariga topshirilgan hamma topshiriqni to’la bajara olmaganlar. Aka-uka Pazuxinlarning ma’lumotnomasida O`rta Osiyo xonliklarining iqtisodiy ahvoli haqida quyidagilar keltiriladi: Zaminning boyligiga qaramay, g’alla kam etishtirilishi va shu sababdan g’alla tanqisligi mavjudligi aytiladi: « Buxoro, Balx va Xivada g’alla kam ekiladi. G’allasi yil sayin kamayib borayotir.» Shuning bilan bir qatorda, xonliklarda pilla etishtirish yaxshi yo’lga qo’yilgani va ipakni xatto Turkiya orqali Germaniyaga olib borib sotilayotganini ma`lum qiladi. Chunki, elchilikga Osiyo ipagi savdosini Rossiyaga burib borish hususida mahsus topshiriq berilgan edi. Xususan, «Yo’riqnoma» da bu to’g’rida «Buxoro va boshqa shaharlarda hom ipak etishtiriladi. Uni Eron va Turkiya orqali Germaniyaga eltib sotadilar, Astraxan va Moskvaga esa olib bormaydilar» . Shu sababdan aka-uka Pazuxinlarga xom ipak ishlab chiqaruvchilar va bu mahsulot bilan savdo qiluvchilarni qanday bo’lmasin, «mahsulotni Astraxan va Moskvaga olib borishga ko`ndirsin» , deyilgan. Xonliklarlardagi iqtisodiy ahvol xususida berilgan axborotlar ichida mana bu ma’lumot ham o`ta muhimdir: «Xonning xazinasi g`arib, chunki hamma qishloqlardan undiriladiganxhiroj xarbiylar va mansabdorlarga maoshi uchun (tanho) taqsimlab berilgan». Boshqa so’z bilan aytganda, soliqlardan keladigan daromad kamayib ketgan. Aka-uka Pazuxinlar O`rta Osiyo xonliklaridagi mavjud harbiy-siyosiy ahvol haqida ham muhim ma’lumotlar to`plaganlar. Elchilik mahkamasi ( Посольский приказга ) berilgan axborotdan ma`lum bo’lishicha, Buxoro bilan 28

Balx xonligi o’rtasidagi ziddiyatlar nihoyatda kuchayib ketgan. Elchilar kelgan paytda (1669 yili) Balh xoni Subhonqulixon Buxoroga itoat etmay qo’ygan va mamlakatining mustaqilligini e`lon qilgan edi. Natijada ikki o`rtada urush xavfi tug’ildi. Subhonqulixon daryoning so’l qirg’og’ida katta qo’shin to`pladi. Abdulazizxon ham shunday qildi. Amudaryoning o’ng sohiliga qo’shin yubordi va xon o’rdasini Buxorodan Qarshiga ko’chirtirdi. Abdulazizxon bu bilangina kifoyalanib qolmadi. Balx xoniga qarshi Xiva xoni bilan ittifoq tuzdi. Anushaxon (tahm. 1663-1687) 1670 yili katta qo’shin bilan Balx ostonasida paydo bo’ldi va Balxga qarashli barcha qishloqlarni talon-taroj qildi. O’shanda Abdulazizxon ham, Subhonqulixon ham qo’shini bilan daryo yoqasida bir yarim yildan ortiq turdilar, lekin daryodan o’tishga botinolmadilar. Axborotda ( Статейный список ) O`rta Osiyo xonliklarining, xususan, Buxoro xonligining, ma’mmuriy va davlat haqida ham diqqatga sazovor ma’lumotlar keltirilgan. Unda, hususan, yuqori mansabda turgan amaldorlar, masalan otaliq, devonbegi, mehtar, parvonachi, dodhox, yasovul, bakovul, to’pchiboshi, dorug’a va boshqalar, ularning vazifalari va mavqei haqida muhim ma’lumotlar keltirilgan. Masalan, dorug’ a bilan mehtarga elchilarni zarur oziq- ovqat, ot-ulov, em-hashak bilan ta’minlash vazifasi yuklatilgan. Devonbegi «otaliqdan keyin turgan va elchilarni, ular o’zi bilan olib kelgan maktublar (va sovg’a-salomlarni) qabul qilgan» , «to’pchiboshi esa zambaraklar va piyoda askarlarga boshchilik qilgan» 1 . Axborotnomada o’zbek xonlari saroyida amalda bo’lgan qabul marosimlari haqida ham ma’lumotlar keltiriladi. Unda, xususan, bunday deyiladi: «Ark» darvozasi oldida Boris va uning hamroxlarini Malaybek to’pchiboshi kutib oldi. Boris va uning hamroxlari (to’pchiboshi olib kelgan) otlarga mindilar. Podsho qasriga yetganda ularni otdan tushirdilar, chunki podshoh qasriga otliq kirish man etilgan. Borisning o’ng tarafiga Buxoroning atoqli zotlari, xon avlodidan bo’lgan xoja va yaqin mulozimlari, katta amir ( боярин ) xonning yaqin mulozimlari va boshqa lavozimdagi mansabdorlar, (umuman) 100 dan ortiq kishi 1 Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y. 29

joy oldilar…Abdulazizxonning o’ng tarafidan xojalar, ruhoniylar va ulamolar o’rin oldilar. Xonning oldiga uning qilichi, o’q-yoyi va qalqoni qo’yilgan edi. Uning orqasida 12 nafar nayza va qilichc ko`targan uy xizmatkorlari turgan edi. Xonning old tarafida 200 dan ortiq yasovul va ko`rikchilar tik turar edilar…” Aka-uka Pazuxinlarga berilgan yana bir muhim topshiriq - O`rta Osiyo xonliklarida tutqunlikda bo’lgan rus asirlarini aniqlash va ularni ozod qilishdan iborat edi. Pazuxinlar bu masalada ham ba’zi ishlarni amalga oshirdilar, hususan Buxoro, Balx va Xiva xonlarining shaxsiy ho’jaliklarida 300 dan ortiq rus asiri mehnat qilayotganini aniqladilar. Shundan 22 nafarini 685 so’m oltin hisobida to’lab ozod qilishga muvaffaq bo’ldilar. «Axborotnoma» (« Статейный список ») da ko’rsatilishicha, Pazuxinlar badavlat kishilarning qo’lidadagi rus asirlari sonini aniqlay olmaganlar. Rus elchisi Elchilar mahkamasiga ( Посольский приказга ) taqdim qilgan «Xabarnoma» da xususan mana bularni o’qiymiz: «Buxorolik mansabdorlar qo’lida, shaharda va usullarda ularni aniqlash mumkin bo’lmadi. Qishloqlardan kelib turgan odamlarning so’zlariga qaraganda, ular ko’p» . Qo’lga aylantirilgan rus asirlari asli Qozon, Ufa, Simbir uezdidan va Bolga bo’yi qishloqlaridan bo’lganlar va boshqird hamda qalmoq bosqinchilari ularni tutib Astraxanga olib borib Xivaliklarga pullab turganlar. Aka-uka Pazuxinlarning mana bu guvohliklari ham diqqatga molikdir: («boshqird va qalmoq bosqinchiliklardan» ularni) xivaliklar sotib olar ekanlar. Ular mahsus rus tovarlari uchun Astraxandan (rus yurtlariga), qalmoq va boshqird uluslariga borar, ba`zi xollarda u yerlarda rus asirlarini kutib ancha vaqt turib qolardilar. So’ng rus asirlarini olib borardilar. Boris va uning hamroxlari Xivaga borayotganlarida qalmoq ulusidan rus asirlarini haydab kelayotgan xivaliklarni uchratdilar. (Xivaga haydab kelinayotgan) asirlarning soni 200, balki undan ortiqroq edi. Ularning har birini 40 yoki undan sal ortiqroq so’mga sotib olardilar. Ularning ko’pchiligini Eron va Hindistonga ham olib botib sotar edilar. V.A.Davudov va Muhammad Yusuf elchiligi. Vasiliy Aleksandrovech Daudov asli fors (eronlik) bo’lib, 1653 yili Qozonda xristianlikni qabul qilgan, Rossiya davlatining xizmatiga kirgan ham stolnik va voevoda lavozimida xizmat 30

qilgan . Muhammad Yusuf Qosimov esa asli musilmon (tatar). U ham ruslarning xizmatida bo’lgan. Avvalo shuni alohida aytib o’tish kerakki, har ikkala elchi V.A. Davudov va M. Y. Qosimov Buxorogacha birga borishgan bo’lsalar-da , elchilar mahkamasidan aloxida-aloxida topshiriq olganga o’xshaydilar, chunki V.A. Davudov va M.Y.Qosimovga berilgan yo`riqnoma (Nakas) bizgacha etib kelmagan. 1800 yilgacha Rossiya tashqi ishlar maxkamasini arxivida saqlanar edi. 1806 yili o’tkazilgan tekshirish paytida u ko’rgan joydan topilmagan. Shu sababdan V.A. Davudov va M. Y. Qosimov qanday vazifalarni ado etganliklarni aniq bilmaymiz. Buni V.A. Davudovning elchilik mahkamasidan olgan yo’riq- nomasi (Nakas) dan taxminan bilib olish mumkin. Ular quyidagilar: 1. Buxoro va Xiva xonliklarining Moskva hukumati bilan diplomatik aloqalarni rivojlantirishga xohishi bormi yo’qmi, shuni aniqlash; 2. Xonliklarda yashab turgan rus asirlarini aniqlash; 3. Ikki davlat (Rossiya, Xiva va Buxoro xonliklarini) o’rtasidagi savdo va elchilik karvonlarining xavfsizligini ta`minlash uchun Kaspiy dengizining kun tarafida, dengiz soxilidagi Satatosh tepaligida kemalar to’xtaydigan bandargox qurishda Xiva xonining roziligini olish; 4. Amudaryoning boshi va o’zani, daryo soxilida istiqomat qilib turgan xalqlar, ularning mashg`uloti va turmush tarzi haqida ma’lumot to’plash; 5.Buxorodan Hindistonga olib boradigan yo`llar, Hindiston hukumatining Rossiya bilan savdo va diplomatik aloqlar o`rnatishga xohishi bor yo`qligini (M.Y.Qosimovga berilgan topshiriq) aniqlash. Elchilik Buxoro bilan Xivada, yo`lga ketgan vaqtni qo`shib olganda, Buxoroda 1675 yilning 15 mayidan- 1676 yil 2 oktyabrigacha bo`lgan. Elchilik Buxoroga kelib tushgandan (1676 yil 20 yanvar kuni ) keyin Muhammad Yusuf o`z vasifasini ado etish uchun Hindistonga jo`nab ketdi. Yuqorida biz Daudov va Qosimov elchiligining hisoboti (“Stateyny spisok”) 1800 yildan keyin joyidan topilmagan, ya’ni yo`qolganini aytib o`tgan 31

edik. Shu sababdan, elchilar xukumatining topshiriqlarini qay darajada bajargan yoki yo`qligi haqida aniq fikr aytish qiyin. Lekin, N.Selifontov, V.V.Bartold va A.B.Pankov asarlaridan (“” Очерк служебной деятелъности и домашней жизни столъника и вщеводы XVIII столетия Василия Александровича Даудоваю Детописъ занятий Археографической комиссии , вып .5, СПб ., 1- 418; в . в . Бартолыд , История изучения Востока в Европе и России , соч . Т .IX. Москва , 1977, с .372; А . Б . Панков , К истории торговли Средний Азии с Россией в 1675-1725 г . г ., Toshkent, 1926 va B.Daudovning avtobiografiyasidan (“Ruskiy arxiv”, год 27 б 1889, кн .2) ma’lum bo`lishicha, Buxoro va Xiva xonlari Rossiya bilan savdo – diplomatik munosabatlarini rivojlantirishga tarafdor ekanliklarini bildirganlar va shunga harakat qilganlar. Tez orada Kaspiy dengizi sohilida Qragan bandargohining qurib ishga tushirilishi va Buxoro xoni o`z xo`jaligida xizmat qilib turgan rus asirlaridan 38 tasini ozod qilganligi ham yuqorida bildirgan fikrimizga dalil bo`lishi mumkin. Xiva xoni Anushaxonga kelsak, u bir tarafdan turkmanlar bilan qalmoqlar va qozoqlarning tez-tez Xiva hududlariga qilib turgan talonchilik yurishlari, ikkinchi tarafdan Buxoro bilan Xiva o`rtasidagi ziddiyatlar natijasida Rossiyaning iqtisodiy va xarbiy yordamiga muxtoj edi. Bu jihatdan Vasiliy Daudovga, Buxorodan qaytishida Xivada Anushaxonning otalig’i aytgan mana bu gaplar diqqatga sazovordir: “Anushaxon Vasiliyga Xiva xoni yaqinda podsho oily xazratlari ulug` knyaz Aleksey Mixaylovich do`stlik va hamkorlik munosabatlarini davom etishi va har ikki tomondan savdo karvonlari bordi-keldi qilib turishlari (zarurligi ) haqida maktub oldilar. (O`z navbatida )Xiva xoni ham podsho oliy hazratlari ulug` knyaz bilan shunday aloqalarni avvalgilar ham ziyoda bo`lishini istaydilar”. 1 Muhammad Yusuf elchiligiga kelsak unga Buxorodan Hindistonga olib boradigan yo`llar va Hindiston podshosi Avrangzeb (1658-1707)ning Rossiya bilan diplomatik aloqalar o`rnatishga mayli bormi-yo`qmi ekanligini aniqlab kelish topshirilgan edi. Shuning uchun ham u Buxoroga kelganlaridan ko`p vaqt 1 Tanieva G. M. Rol Karshinskogo vilayata v politicheskoy, sotsialno-ekonomicheskoy jizni Buxarskogo emirata (vtoraya polovina XVIII pervaya polovina XIX v): Avtoref. Dis.kand.ist.nauk.Tashkent, 2008 32

o`tmay, Hindistonga jo`nab ketdi. Muhammad Yusuf Qosimov faqat Qobilgacha bordi. “Shoh (Avrangzeb – B.A.)ulug` podsho bilan do’stona aloqalar o`rnatishni istamagani” uchun orqaga qaytishga majbur bo`ldi. 1 Florio Benevini elchiligi. Sharqqa katta xarbiy kuch yuborish va uni qurol bositasi bilan egallash harakati podsho Pyotr I (1682-1725) davridan boshlab kuchayib ketdi. Pyotr I – Aleksandr Bekovich- Cherkasskiyni mukammal qurollangan 5000 asqar bilan Xivaga uni Rossiya xomiyligiga kiritish xususida xon bilan muzokaralar olib boorish uchun yubordi. Aslida bu shunchaki elchilik emas, balki xonni chalg`itib Xiva xonligini kuch bilan bo`yso`ndirishga qaratilgan harakat edi. Lekin Pyotr maqsadida erisholmadi. Bekovich- Cherkasskiy ekspeditsiyasi muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Sherg`ozixon (1715 - 1728) Rossiya podshosining asl niyatini o`z vaqtida payqadi va Bekovich – Cherkasskiy ekspeditsiyani daf qildi. Shundan keyin Rossiya Xiva va Buxoro xonliklarini bo`y so`ndirish payt kelmaganligini, uni osonlikcha bo`yso`ndirish mumkun emasligini, ularni hali ko`p o`rganish zarurligini angladi. Rossiya Elchilik maxkamasining mas’ul xodimi Florio Benevini elchiligi shunday maqsad bilan O`rto Osiyoga yuborildi. Shuni ham aytish kerakki, Buxoro va Xivada A.Bekovich – Cherkasskiy voqeasidan keyin Pyotr I O’rta Osiyoga Kattaroq qo`shin yubordi, degan xaf xatar tug`ilgan edi. Shuning uchun bo`lsa kerak, Abulfayzxon 1717 yili Rossiyaga elchi yuborib, u bilan do`stona va savdo-sotiq aloqalarini o`rnatish istagini bildirdi. Florio Benevini uchun tuzilgan va 1718 yil 13 iyul kuni Pyotr I tarafdan tasdiqlangan qo`llanmada elchiga quydagi topshiriqlar berilgan. 1. Florio Benevini Buxoro xoni huzuriga podsho hazratlarining elchisi sifatida boradi. Shu haqida uning qo`liga podsho hazratining Buxoro xoni nomiga yozilgan maktubi topshirildi. Elchi Peterburgdan Moskvaga qaytib borishi hamono Astraxanga 1 Azizxo’jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997. 33

jo`nab ketadi. Astraxandan Buxorogacha Abulfayzxonning uni Astraxanda kutib turgan elchisi bilan birga boradi. 2. Lekin Abulfayzxonning elchisiga o`zini tanitmaydi. Yo`lda, ayniqsa Buxoro xonligi xududlaridan o`tayonganda, hamma yerlarni, xususan bandargohlar, qal’alar va shaharlarni diqqat bilan ko`zdan kechirib boradi. 3. Xon bilan uchrashganda uni Eron va boshqa davlatlarining elchilari qatorida zo`r hurmat va ehtirom bilan qabul qilinishiga erishsin. Podsho xazrati oliyari u bilan do`stlik va savdo-sotiq aloqalarini ilgarigidan ham ziyoda bo`lishini istayotganini xonga ma’lum qilsin . 4. Buxoroda bo`lganida, qanday bo`lmasin, Buxoro xonligining qal’alari, qo`shini, otliq va piyoda askarlarining umumiy soni, ularning qurol-aslahalari va qancha zambaragi borligini, qo`shindagi umumiy a h vol, qal’alarining qo`riqlashini bilib olsin. 5. Abulfayzxonning Eron shohi va Xiva xonlari bilan munosabati qay darajada ekanligini aniqlansin. Xiva xoniga qarshi harbiy ittifoq tuzish taklif etilsin. 6. Buxoroda qanday tovarlar ishlab chiqariladi va ular qayerlarga olib borib sotiladi? Buxoroga dengiz yoki quruqlikdan qaysi yo`l bilan borish mumkin? Mana shu masalalarni aniqlansin. 7. Amudaryoda oltin bormi? Buxoro xonini qo`riqlash uchun bir necha yuz gvardiyachi, yoki qo`shin yuborilsa, xon bunga rozi bo`ladimi? Shuni ham aniqlansin. Har ikkala elchilik, Buxoro xonining Rossiyadan vataniga qaytib ketadigan elchisi va Florio Benevini 1721 yil 6 noyabrida Buxoroga yetib oldilar. Florio Benevini va uning hamroxlarini Buxoroga 10 Verst qolganda yo`l ustida Buxoro to`pchiboshisi boshliq 50 kishidan iborat saroy mulozimlari kutib oldilar. 34

Rossiya elchiligi Buxoroda uch yarim yil (1721 yil 6 yoyabrdan -1725 yil 8 aprelgacha ) turdi va podshoning yuqoridagi topshiriqlari bo`yicha qimmatli ma’lumotlar to`pladi. Ularning muhim –muhimlarini quyida keltirib o`tamiz. Buxoro va xalqning qurol-aslaxalari haqida Florio Benevining o`z hukumatiga bergan ma’lumotnoma (Relyassiya )sida hususan quyidagilarni o`qiymiz “ (Qal’asi ) yarim vayron bo`lgan handaq bilan o`ralgan. Shaharda loydan qurilgan 15 ming hovli joy mavjud. Shahar markazida pishiq g`ishtdan qurilgan baland minorali xon saroyi va madrasalar joylashgan. Juda kam o`zbekda miltiq bor. Ular asosan o`q –yoy va nayza bilan qurollangan. Shaharda hammasi bo`lib 15 nafar zambarak bor. Lekin, Ularni bittasidan bayram kunlarida otish mumkin.” 1 Ma’lumotnomada Buxorodagi rus asirlari haqida ham ma’lumot bor. “Buxoroda, deb aytladi bu hujjatda, xon va boshqa o`zbeklar qo`lida 250 yaqin asir bor … Ularning umumiy soni 1000 ga yetadi. Aytishlaricha, ularni soni Buxoro xonligida 2000, Xiva bilan Orolda 1500 ga yetadi.” Mamlakatning yer osti va yer usti boyliklari haqida turli vaqtlarida jo`natilgan ma’lumotnomalarda (F. Benevini Buxoroda to`plagan ma’lumotlarini qo`lda saqlashdan qo`rqib odamlari orqali Moskiva va Peterburgga jo`natib turgan) quyidagilarni o`qiymiz: “Amudaryoning bosh qismida oltin yo`q. Lekin, unga ko`kcha daryosi kelib qo`shilgan joyda qumloq yerlarda oltin bor, chunki ko`kcha daryosi oltin va boshqa rudalarga boy tog`lardan boshlanadi. Ko`kchaning boshlanish qismida, hususan yoz faslida mahalliy aholi katta – katta oltin parchalarini topib oladilar.” “Badaxshondan tashqari, oltin, kumush, achchiq tosh, qo`rg`oshin, oliy navli temir konlari Samarqand va Buxorada ham bor”. 2 “ Sirdaryoda oltin topsa bo`ladi. Lekin Andijonda va Marg`iloda ko`proq. Boshqa yerlar haqida choparimiz (Nikolay Miner ) aniq qilib aytib beradi. 1 Bartold V.V. Istoriya kulturnoy jizni turetskix narodoy (Sredney Azii)Soch.T.V. Nauka, 1968. 2 Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y. 35

Sirdaryo sohillarida qumdan topilgan oltin parchasini undan berib yubormoqdaman”. “O`sha daryoda (Sirdaryoda) oltin bor. Tevarak atrofdagi tog`larda, hususan Qoshg`arda, Marg`ilonda, Andijonda va Toshkentda ham bor. Har holda biz shunday deb eshitdik”. F. Benevining mana bu ma’lumoti ham muhim : “Badaxshon tog`lardagi oltin, la’l va zahar mo`hra konlarning barchasi beklar qo`lida ”. 1 F. Benevini Buxoroning XVIII asrning birinchi choragidagi ichki va xalqaro ahvoli haqida ham o`ta muhim ma’lumotlar to`plangan. Uning o`z hukumatiga yuborgan ma’lumotnoma sida bu haqida mana bularni o`qish mumkin: “uni (kamerdiner N.Minerni) savdogar qiyofasida, mol bilan, Balx va Badaxshonga jo`natgan edim. Va ularni o`tib Loxurgacha borishini buyurgan edim. Lekin yo`lda talonchilar ko`pchiligidan Balxdan orqaga qaytdi”. “O`sha Badaxshon va Balx mamlakatlari mustaqil bo`lib olganlar. U yoki bu xonning qo`l ostida. Lekin xonlarni tez-tez almashtirib turadilar”. “… Beklarning o`z boshimchaligi tufayli butun mamlakat isyon va To`g`yonlar iskanjasida qolgan”. “Xususan poytaxt shahar to`s-to`polonlar va isyonlar dastidan og`ir ahvolga qolgan. Ayniqsa, Ibrohimbiy kenagas isyoni tufayli Abulfayzxon shaharni tashlab chiqishga majbur bo`lgan, so`ng o`g`li bilan birlashib, Buxoro bilan talon-taroj qilib katta zarar yetkazdi ”. “Shahar oziq-ovqat va yem hashak xususida shu qadar g`arib bo`lib qoldiki, oddiy xalq tirikchilik deb o`z bolalarini sotdi, ko`p, odam o`lib ketdi, mol qo`yi va ot tuyalari qirilib ketdi” . Buxoro xonligidagi tarqoqlik XVIII asrning boshlarida shu darajada kuchaygan masalan, Farg`ona vodiysi va Samarqand Buxorodan ajratib chiqib Qo’qon xonligi (1709-1876) va Rajabxon boshliq Samarqand bekligi tashkil topdi. Xususan, Samarqand bekligining tashkil topishi haqida F.Benevining 1723 yil 4 mart kuni yuborgan maxfiy axborotida bunday deyilgan “… sobiq 1 www. Istoriy. ru 36

Buxoro otalig`i Ibrohimbiy Samarqand ustiga yurdi va uni egalladi. Shundan keyin boshqalar bilan qo`shilib xon avlodi bo`lgan Sherg`ozixonni Rajabxon nomi bilan Samarqand taxtiga o`tqazdi va uni o`ziga kuyov qilib oldi. O`zi esa otaliq lavozimini egalladi”. Bir fursat vaqt o`tib, Rajabxon maxfiy tarzda Benevini bilan aloqa bog`ladi. U rus elchisidan haqiqatdan ham Rossiya A.Bekovich – Cherkasskiyning qasdini olmoq uchun Xiva ustiga yurishga axd qilgan- qilmaganligini bilmoqchi bo`ldi. Bu haqda Xivaning o`zida ham gap-so`zlar yurar edi. 1723-yili Sherg`ozixonning o`zi qalmoq xoni Ayuqdan “ruslarSaratovga askar to`playotibdilar va balki 1724 yilning baxorida Xiva ustiga yurdsalar kerak”, degan gapni eshitgan edi. Shundan keyin, Sherg`ozixonni Orol o`zbeklari ruslarini Xiva ustiga boshlab kelmasmikan, muqobil beklar uni taxtdan tushurib, saltanat tepasiga Temir sultonni o`tqazmasmikan, degan shubha bosdi. XV asrning Buxoro bilan Xiva o`rtasida munosabatlari birmuncha og`irlashgan edi. Bunga, birinchi navbatda, Xiva xonlarining Buxoro, Chorjo`y va atto Samarqand hududlarini talon-taroj qilishlari asosiy sabab bo`ldi. 1721 yilga kelib ikki o`rtada urush chiqishi xavfi yaqqol ko`zga tashlanib qoldi. Benevining 1721 yil 25 may kuni Moskvada yo`llangan xabarida quyidagilarni o`qiymiz: “Xiva xoni haqiqatdan ham buxoroliklar bilan urushmoqchi. Shunga tayyorgarlik ko`rmoqda. Lekin, katta beklari bunga yo`l bermay turibdilar. Ular hatto Sherg`ozixonni taxtdan tushirib 15 yildan beri Buxoro xoni huzurida kun kechirayotgan Musoxoni taxtga o`tqizmoqchi bo`lmoqdalar. Shu haqda Xivaning katta beklari Buxoro xoni bilan bordi – keldi qilib, turibdilar ” ikki yirik arbob Sherg`ozixon bilan Temur sulton o`rtasida hokimiyat uchun kurash borayotgani va Rossiya Temur sultonni qo`lab-quvvatlasa foydali bolishini aytdi. “Agar Sherg`ozixon yo`qotilsa, - deb yozadi Benevini, - bu yerda tinchlik o`rnatiladi, hamma yo`llar ochiq bo`ladi. ” Florio Benevini to`plagan ma’lumotlari Rossiya hukumati, uning tashqi siyosati uchun kelajakda qo`l kelib qoldi. 37

Xrisanf asli grek venetsiyalik aslzodalaridan , Afina yaqinda joylashgan Yangi Pator cherkovining mitropoliti bo`lib xizmat qilgan. Haqiqiy ismi sharifi Kontaripi 1724 yili muqaddas patriarx Samuel tarafidan Istanbul atrofida joylashgan Xiroti Nisan cherkoviga mitropolit etib tayinlangan. Podshoning taziqi oqibatida 1784 yil Istambulga ketib qoldi. Ko`p vaqt o`tmay, Xrisanf Livon ordeniga qarashli cherkovlar bilan tanishish maqsadida Shom (Suriya) ga, u yerda Xalab (Aleppo)ga bordi. O`sha yerda ingliz savdogarlari bilan tanishib qoladi va ular bilan birga Frot (Efrat) daryosi bilan Fors qo`ltig`iga boradi va u yerda kemaga tushib, Maskat orqali Hindistonning Surat bandargohiga kelib tushdi. So`ng Hindiston, Kashmir, Qobul, Balx va Samarqand orqali Buxoroga boradi. Xrisanf O’rta Osiyoning bir qancha shaharlarda bo`ldi, bir yil Xivada turdi. So`ng 1792 yili Astraxanga bordi va bir fursat o`sha yerga istiqomat qildi. Keng ma’lumotli va kuzatuvchan bu odam tez orada Astaxandan ko`plarning diqqatini o`ziga tortdi. Astraxan episkopi uning haqida muqaddas Sinodga axborot yuboradi. So`ng Xrisanf Moskvaga chaqirtirildi. Muqaddas Sinod uni har tarflama tekshirib ko`rib va keng ma’lumotli odam ekanligigi ishonch hosil qilgandan keyin, Xrisanfni Kavkaz o`lkasiga, uni batafsil o`rganish uchun yubordi. So`ng, 1796 yilning boshida, Ryazan, Tambov va Kavkaz o`lkalarining general gubernatori graf Gudvich podshoyi oliy hazratlarining amri bilan Xrisanf Peterburgga, Nevskiy monastiriga mitropolit Gavril xuzuriga jo`natib yuboradi. Mitropolit Xrisanfning birdan poytaxtga chaqirilishi, Xrisanfni yaxshi bilgan sharqshunos V.V.Gregorevning fikricha, Rossiyaning yaqin orada Eronga bostirib kirish rejalari bilan bog`liq bo`lsa kerak. Rus harbiy ekspidetsiyasining rahbari Valeriyan Zubovga sayyohning Eron va O`rta Osiyo haqidagi keng bilimi kerak bo`lib qolgan. Oradan bir yil o`tgach, 1797 yili Xrisanf muqaddas Sinodning farmoni bilan Ekaterinoslav yeparxiyasiga xizmatga jo`natildi. 1798 yilning 20 yanvarida mitropolit Xrisanf Feodossiyaga jo`nab ketdi. Uning keyingi hayoti va faoliyati haqida boshqa ma’lumotga ega emasmiz. 38

Mitropolit Xrisanfning O`rta Osiyoga qilgan sayohati kundaligi bir paytlar rus harbiy ekspedissiyasiga boshchilik qilgan graf Valeriyan Zubov qo`lida bo`lgan. Kundalik, ba’zi shahar viloyatlar o`rtasidagi masofa, aholisining umumiy soni haqidagi noaniqliklarni hisobga olmaganda, katta qiymatga ega. Unda mamlakatning iqtisodiy va siyosiy ahvoli, xalqining turmush sharoiti, e’tiqodi haqida qisqa ma’lumotlarni uchratish mumkin. II . bob. Ye vropada O‘rta Osiyoga oid xaritografik ma’lumotlar tarixidan II .1. XVI-XVIII asrlarda G‘arbiy Ye vropada O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-xaritografik ma’lumotlar. Rivojlangan O‘rta asrlarga kelib G‘arbiy Yevropada kartografiya fani taraqqiy eta boshladi. Bu davrda ko‘plab yangi xaritalar tuzilgan bo‘lsa-da, ulardan kam qismigina bizgacha yetib kelgan. Ular orasida O‘rta Osiyo hududi aks ettirilgan xarita lar ham mavjud. XVI asrda ingliz savdogari Antoniy Jenkinson tomonidan tuzilgan xarita ancha qimmatlidir. U 1562 yilda Londonda chop etilgan bo‘lib, «Jenkinsonning 1562 yilgi Rossiya xaritasi» deb nomlangan. Jenkinson O‘rta Osiyoga 1558— 1599 yillarda kelgan bo‘lib, uning sayohat yo‘li Mang‘ishloq yarim orolidan 39

boshlangan, so‘ngra Xivaga, u yerdan esa Buxoroga kelgan. Aslida Jenkinson Moskva davlati bilan savdo qiluvchi Angliya kompaniyasining vakili edi. U 1557 yilda Xitoyga boradigan qadimgi savdo yo‘lini qidirib aniqlash maqsadida Sharqqa yuboriladi. Chunki Xitoyga boradigan dengiz yo‘lini portugallar egallab olganligidan inglizlar boshqa yo‘l qidirishga kirishgan edilar. Jenkinson o‘zi o‘tgan yo‘llar haqida yozma hisobot qoldirgan va bir qancha joylarning geografik kengliklarini aniqlagan. Mang‘ishloqning geografik kengligi 45°, Urganchniki — 9 10', Buxoroniki - 39°10'. Nemis olimi G. Michau Jenkinsonning kenglik o‘lchovlarini yuqori baholagan holda Orol xavzasi haqidagi hisoboti va xaritasi haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi, deb yozgan. Jenkinson xaritasidagi izohli yozuvlar e’tiborga loyiq. Samarqand shahri haqida quyidagi ma’lumot keltirilgan; «Samarqand Tatariyaning doimiy poytaxti bo‘lib kelgan, hozirda u haroba, Qadimgi izlar bilan qorishgan bir holda. U yerda Temur dafn etilgan bo‘lib, u o‘z davrida turk imperatori Boyazidni asirga olgan edi». Ushbu matndan bilishimiz mumkinki, Jenkinson Tatariya deb O‘rta Osiyoni tushungan. Jenkinsonning yozma matni uning kartasiga mos kelavermaydi. Kartada Kaspiy dengizining shimoli-sharqida berilgan Kitaia(Xitoy) ko‘li Sirdaryodan suv oladi va Ob daryosiga suv beradi. Bu ko‘l har holda Orol dengizi bo‘lsa kerak. Ammo Jenkinson ushbu nomni qayerdan olganligi bizga hozircha noma’lum. Bu nom 1546 yilda bosilgan Gerbenshteynning «Moscovia» xaritasi bilan bog‘liq, bo‘lsa kerak. 1 Chunki o’sha xaritada Ural ortida Kythay lacus (Xitoy ko‘li) berilgan bo‘lib, uning qirg‘oqlarida Xitoy poytaxti joylashgan bo‘lgan. Ob daryosining boshlanishi bo‘lgan ushbu ko’lning nomi Rossiyada tuzilgan keyingi bir qancha xaritalarda ham bor. Bu Zaysan ko‘li bo‘lsa ajab emas. Nima bo‘lganda ham Jenkinson o‘sha davr adabiyotlarida uchragan Kythay (Xitoy) ko‘li haqida bilgan. Xivadan shimolda ko‘l borligini va unga Amu va Sirdaryo quyilishini 1 Bartold V.V. Istoriya kulturnoy jizni turetskix narodoy (Sredney Azii)Soch.T.V. Nauka, 1968. 40

yaxshi bilgan holda ushbu ko‘l Kitaia (Xitoy) ko‘li bo‘lsa kerak, deb o’ylagan. Fra Mauro xaritasi bilan tanish ekanligi ham Jenkinsonni shunday taxmin qilishiga asos bo‘lgandir. Jenkinsonning Orol dengizining eski nomi Moviy dengizi (Sineye more) bilan Sina (Xitoy) nomini adashtirgan degan fikrlarga qarshi shuni aytish o‘rinliki, Jenkinson va uning zamondoshlari Sina va Cathay so‘zlarining sinonim ekanligini bilmaganlar 1 . Jenkinson Kaspiy dengizining qo‘ltig‘i chuchuk suvdan iborat deganida Qorabo‘g‘oz ko‘lini tushunmagan. Kartada Kas piy dengizidan sharqqa tomon Vazir shahrigacha cho‘zilgan uzun qo‘ltiq, Sariqqamish ko‘lidir. V.V. Bartold fikriga ko‘ra, karvon yo‘li Sariqqamish xavzasiga faqat sharqiy tomondan kelgan u davrda Orol bilan Sariqqamish ko‘li birlashgan bo‘lmagan. 1558 yilda Jenkinson sayohati davrida Amudaryo Sariqqa mish ko‘liga quyilgan. Uning so‘zlariga ko‘ra, Sariqqamish o‘zani (Ko‘hnadaryo) suvi kamaygan bo‘lib, Oks (kartada Ougus) haqida gapirganda ushbu o‘zan tilga olinadi. Jenkinson davrida Sariqqamishning suvi chuchuk bo‘lib, Ko‘hna Urganchdan 100 mil uzoqlikdagi Ardoq Amuning Orol o‘zani — Toldiq shaxobchasi bo‘lsa kerak. Ardoq o‘zani quyilgan va kartada nomlanmagan ko‘l Orol dengizi bo‘lsa kerak. Shunday qilib, Jenkinson xaritasida Orol dengizi ikki bor ko‘rsatilgan: birida sayyohning o‘zi ko‘rgan Ougus (Oks) va Ardock (Ardoq) daryosi quyiluvchi ikkinchisida esa Sur (Sur ya’ni Sirdaryo) va Amow (Amu — Amudaryo) quyiluvchi Kitaia (Xitoy) ko‘li. XVI asrning eng yaxshi hisoblangan Jenkinson xaritasi, «bir necha bor nashr etilgan va keng tarqalgan». Shuni ta’kidlash kerakki, Jenkinson xaritasi Angliya uchun O‘rta Osiyo haqida hududiy tasavvurlarga ega bo‘lishiga imkon berdi. XVI asrda G‘arbiy Yevropada tarixiy geografiya fani shakllanadi. Ushbu fan doirasida huddi shu davrning o‘zida tari xiy kartografiya fani paydo bo‘ldi. U 1 Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y. 41

ilmiy fan bo‘lib, ta rixiy xarita va atlas tuzish, ularni yaratish uslubiyatini ishlab chiqishdan iborat edi. Buyuk Geografik kashfiyotlar va mustamlakalar uchun boshlangan harakatlar hamda Yevropada Uyg’onish davri kartografiya fani taraqqqiyoti uchun yangi sahifa ochdi. Yevropada XVI asrdagi Flamand kartografiya maktabining yirik vakili Abraham Orteliyoning (1527—1598 yillar) xaritalar tuzish sohasidagi faoliyati diqqatga sazovordir. U XVI asrning ikkinchi yarmidan boshlab jahon savdo markazlaridan biriga aylangan Antverpen shahrida ijod qildi. Shu kezlarda F lamand kartografiya maktabi ham ancha rivojlandi. Antverpen olimlar shahri emas edi. U yerda kartografiya sav do sayohatlarini amalga oshirish talabi asosida yuzaga keldi. 1570 yil 20 mayida Orteliy o‘zining 70 xaritadan iborat dunyo atlasini chop qildiradi. Orteliy ushbu atlasdagi xaritalarning muallifi emas, balki u xaritalarni jamlab atlas holiga keltirgan hamda ularni taxrir qilgan. Nemis olimi Ferdinand fon Rixtgofen Orteliyning ishonchli va aniq, xaritalarni tanlaganini yuqori baholagan. Uning xarita lari moxirona rassomlik bilan ishlangan bo‘lib, xarita larda izohlar ham berilgan . Xarita larning asosiy qismi Yevropa mamlakatlari h aqida bo‘lsa-da, ularda Rossiya, jumladan O‘rta Osiyo hududi aks etttirilgan xarita ham bor. A. Orteliy bu xaritani 1562 yilgi Jenkinson xaritasidan foydalangan holda tuzgan. A. Orteliy tuzgan atlasning 27-xaritasi «Alexandri Magni Macedonis expedito» («Buyuk Aleksandr Makedonskiyning Yurishlari») deb nomlanib, unda Aleksandr Makedonskiyning yurishlari emas, uning istilolari bo‘lgan mamlakatlar aks ettirilgan. Unda O‘rta Osiyo hududi ham aks ettirilgan bo‘lib, hozirgi Samarqandning eski nomi deb atalgan Marakanda, Oks va Yaksart daryolarining Kaspiyga quyilishi berilgan. Orol dengizi umuman ko‘rsatilmagan. Xarita rasmlar va Aleksandr Makedonskiy davri tangalari bilan bezatilgan. 42

O‘tgan asrning 40-yillarida O‘zFA kartografik byurosida saqlanayotgan O‘rta Osiyo hududlari aks ettirilgan eski 12 ta xaritani topib o‘rgangan N. Korjenevskiy ulardan biri A. Orteliyga tegishli bo‘lib, u 1570 yilda tuzilganligini aniqlagan. A. Orteliy xaritaning muallifi kim ekanligini aytmagan. Ammo uni tuzishda 1507 yilda Valdzemyuller tomonidan tuzilgan yer shari xaritasi asos bo‘lgan bo‘lsa kerak. Aytish mumkinki , ushbu xarita Sibir va O‘rta Osiyo yerlarini aks ettirgan ilk bosma xarita bo‘lib hisoblanadi. Xaritaning hajmi 35x47 m bo‘lib, O‘rta Osiyo hududida Orol dengizi ko‘rsatilmagan. Faqatgina Kaspiy dengizi (Mage Caspium, et Hyrcanum) dumaloqroq, kengroq, shaklda berilgan. Sharq tomondan o‘ngga Sirdaryo (kartada — Chesel — Qizil) va janubdan Amudaryo (Abiamu) quyilgan. Amudaryoning o‘ng tomonidan o‘ngga quyiluvchi va xaritada nomlanmagan irmog‘i bo’yida Samarqand shahri bo‘lib, unda shunday yozuvlar bor: «Samarkand Magni Tamber quonda ledes» («Samarqand buyuk Temurning taxti joylashgan shahar»). Har holda XVI asrning ikkinchi yarmida ham Temur shaxsi Yevropaliklarning diqqat markazida turganligini ushbu ma’lumotdan ham bilish mumkin. Qiziqarli joyi shundaki, xaritada Amudaryoning quyi oqimida o‘nga quyiluvchi Murg‘ob daryosi (Amorgab flu) va undan janubroqda Amudaryoning chap tomonida esa Buxoro shahri ko‘rsatilgan. Yana Amudaryoning chap sohilida daryo irmoqlari yordamida katta ko‘l tasvirlanib, u Bad acaber Lacus (Bad akaber ko‘li) deb nomlangan. Uning nima ekanligi bizga noma’lum. Ana shu ko‘l qirog‘og‘ida Mari q al’asi tasvirlangan. Toshkent noma’lum Sur flu daryosi (balki Sirdaryodir?) irmog‘ida joylashtirilgan bo‘lib, o‘z navbatida Obu (Ob) daryosining yuqori oqimini tashkil qilgan. U Kithay lacus (Xitoy ko‘li)ga borib quyiladi, undan Ob daryosi boshlangan. Xaritadagi Sirdaryo (Sur flu)ning o‘rta oqimi bo‘lsa kerak. Uning Ob daryosining yuqori oqimi sifatida ko‘rsatish ham uning manbasi boshlanuvchi hududni bilmaslikdandir, Kithay ko‘li esa Jenkinson va boshqa O‘rta asr kartograflarining o’ylab chiqargan uydirmasidir. 43

Gondiusning 1606 yilda tuzgan «Tatariya» xaritasining hajmi 33,5x60 sm bo‘lib, uning orqa tomonida lotin tilida «Tartaria sive Magni Chami imperium» ya’ni «Tatariya yoki buyuk xon imperiyasi» degan so‘zlar yozilgan. Xaritada Toshkent, Samarqand, Termiz shaharlari berilgan. Ushbu xarita Gondiusning 1633 yilgi kartasidagi ma’lumotlarga qaraganda ancha sayoz hisoblanadi. Sirdaryo (kartada Chesel) va Amudaryo (Albiamu) Kaspiy dengiziga quyilgan. Shuningdek, noma’lum (Siminan Saluna Lacus) ko‘l ham aks ettirilgan. Sirdaryo va Amudaryoning boshlanishidan shimoli-sharqda tomon Xitoy ko‘li (Kithay Lacus) tas virlangan bo‘lib, u Sirdaryodan suv olib, Ob daryosi undan boshlangan. Sirdaryo bo’yida Toshkent (Taskent) shahri joylashgan bo‘lsa-da, G’arbga tomon Amudaryo (Amu lacus) havzasida «Tascan» nomi bilan yana aks ettirilgan. 1664-1665 yillarda Moskvaga gollandiyalik Nikola Vitsen (1641-1717 yillar) tashrif buyuradi. U keyinroq Amster dam burgomistri bo‘lgan. Nikola Vitsen ma’lumotiga qaraganda, Tatariyaning katta xaritasini tuzish g‘oyasi unga 1665 yilda kelgan. 1706 yil 19 yanvarda G.V. Leybnitsga yo‘llagan maktubida Moskvada ekanligida xarita yaratish rejasini ishlab chiqqanligini yozgan. Ammo uning ishi dastlab sekin ketadi. 1666—1667 yillarni Fransiyada o‘tkazib, so‘ngra Gollandiyaga qaytganda ham ushbu xaritani yaratish bo’yicha yetarli manbaga ega emasligiga amin bo‘ladi. 1682 yilda Amsterdam shahrining burgomistri bo‘lgach, Osiyo mamlakatlari haqida ko‘plab ma’lumotlarga ega bo‘la boshladi. N. Vitsen Gollandiyaga kelgan har bir xorijlik bilan suhbatlashishga harakat qilgan. Shuningdek, XVII asrning 70-yillarida Moskvada yashovchi gollandlar bilan o‘rnatgan mustahkam aloqasi natijasida Tatariyaning ilk xaritasini yaratishga kirishadi. N. Vitsen «Tatariya» xaritasining asosini 1667 yilda Rossiyada tuzilgan «Godunov» chizmasidan olganligini ta’kidlaydi, Ammo, ushbu xaritalarning barcha mashhur nusxalari bi lan solishtirganda ular orasida deyarli o‘xshashlik 44

yo‘qligi ma’lum bo‘ladi. Bu esa N. Vitsen o‘zi yiqqan ma’lumotlar aslida xarita tuzganligiga asos bo‘luvchi dalildir. Xaritada Orol dengizi (More Sieneie) juda kichik shaklda, janubiy qirg‘og‘i 41° shimoliy kenglik, 95° sharqiy uzunlikda tasvirlangan bo‘lib, sharqdan o‘nga nomsiz bir daryo quyilgan. Sirdaryo esa yuqorida tasvirlangan bo‘lib, uning janubida yana bir kichik daryo hosil bo‘lib, uning bo’yida Taskun (Toshkent) va Nesaph (Nasaf) shaharlari ko‘rsatilgan. Oroldan shimoli-g‘arbga tomon ikki daryo: sharqda tomon nomsiz daryo va uning bo’yida Samarqand, ikkinchisi esa Arsan daryosi (Arsan flu). 1 Amudaryo (Oxus) Kaspiy dengizi (Mage Caspium sive Cwalinskoi More)ra quyilgan. Amudaryo bo’yida Buxoro (Bochara) shahri ko‘rsatilgan. Shuningdek, Oroldan shimoli-sharqqa to mon undan ikki baravar kichik Oq-Basir (Ak-Basir) ko‘li tas virlangan. Ushbu ko‘l bilan Orol oralig’idagi yerlar Buxoro mamlakati (Bugaria) deb nomlangan. 2 Xaritada ma’lumotlarning biroz qorishganini kuzatish mumkin. U lar rus klassik xarita laridagi va Jenkinson karta si bilan bog‘liq ba’zi nomlardan olingan. To‘g‘ri xaritada, asosan, Sibir tasvirlangan bo‘lsa-da, ammo O‘rta Osiyo hududi ham o‘z aksini topgan. Unda ko‘plab xatoliklar bo‘lsa-da, mintaqa haqida ma’lumot bera olgani tufayli «G‘arbiy Yevropaning turli davlatlarida darhol mashhur bo‘lib ketdi». Ayniqsa, fransuz kartograflari tez-tez unga murojaat qilib turishar edi. G‘arbiy yevropalik kartograflar ba’zan esa undan shundoqligicha nusxa ko‘chirishgan. Bu haqda N. Vitsenning o‘zi shunday yozadi: “ 1969 yilda Karl Allard Amstrdamda Osiyo xaritasini qildi. Uni yaratishda mening Tatariya xarita mdan namunalar olganligini e’tirof etdi”. N. Vitsen uchun 1696-1697 yillarda Gollandiyaga tashrif buyurgan Pyotr I va uning buyuk rus elchiligiga hamroh bo‘lgan kishilar bilan uchrashuvi juda ahamiyatli bo‘ldi. Chunki ruslar Tatariya xaritasi bo’yicha 1 www. Istoriy. ru 2 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. 45

ko‘plab takliflar aytishdi. Ammo u Shimoliy Osiyo xaritasining ikkinchi variantini yaratishga ulgura olmadi. 1704 yilda N. Vitsen xaritasi Ides tomonidan to‘ldirishlar bilan nashr qilingan bo‘lsada, unda “O‘rta Osiyo (“Tata riya”) hududlari o‘zgarishlarsiz qoldirilgan”. Shuni ta’kidlash kerakki, yevropalik olimlar O‘rta Osiyo xaritalarini tuzish bilan birga, uning alohida ahamiyatga ega shaharlarining kartografik planlarini ham tuzishga harakat qilganlar. 1685 yilda Dansig (Gdansk)da tug‘ilgan va sharq tillarini yaxshi bilgan doktor Daniil Gotlib Messershmidt Pyotr I tomonidan 1716 yilda ruslar xizmatiga taklif etilgan. Maxsus shartnomaga ko‘ra D.G. Messershmidt Sibirga 7 yilllik ekspeditsiyaga jo‘natilib, o‘nga ushbu hududlarni o‘rganish vazifasi yuklatiladi. 1720-1727 yillarda Sibir va Uralda tadqiqotlar olib borgan bu olim «shartnomada ko‘rsatilgan barcha vazifalarni hatto nozik jihatlarigacha aniq, bajaradi». O‘nga bir muncha vaqt asirlikda yurgan shved zobiti Tabbert (ruslar asirligidan Shvetsiyaga qaytgach, Stralenberg nomi bilan mashhur) yordam bergan. Kundalik va yozishmalarga qaraganda D.G. Messershmidt ko‘plab tarixiy- etnografik ma’lumotlar to‘plagan hamda mahalliy hududlar aks ettirilgan xaritalarni chizgan. Afsuski, u to‘plagan boy kolleksiya 1749 yilda Fanlar Akademiyasida yuz bergan yong’in paytida yonib ketgan. Ammo D.G. Messershmidtning kundaligi XX asrning 60-yillarda Berlinda nemis tilida chop etilgan. D.G. Messershmidt O‘rta Osiyoda bo‘lmagan bo‘lsa-da, uning kundaligidan Buxoro va Turkiston shaharlarining kartografik planlari topilgan. Planlarning birida Buxoro shahri to‘g‘ri uchburchak shaklida aks ettirilgan. Unda bozor, adrasa va ark asosiy o‘rin egallagan. 46

Turkiston shahri esa planda aniq, proporsiyasi buzilgan shaklda berilgan. Ko‘plab ko‘chalar, karvonsaroy va suv saqlovchi ko‘plab quduqlar ham aks ettirilgan. Shahar plani yonida noma’lum tabag‘ul Maamat (Muhammad?) Buturxonning muhri bor. Balki shaharlar plani aynan ana shu odamga tegishlidir va D. G. Messershmidt ularni qo‘lga kiritgach, o‘z kundaligiga ilova qilgandir. Ammo bu planlar hamda O‘rta Osiyo haqida uning asari va kundaligida eslatilmagan. Nima bo‘lganda ham D.G. Messershmidtning asari chet ellarda mashhur bo‘lgan va undan keng qo‘llanilgan. U bilan birga ishlagan F.I. Stralenberg 1730 yilda nashr etgan kitobi ko‘plab tillarga tarjima qilindi va Sibir haqida G‘arbdagi asosiy manba bo‘lib qoldi. Bundan ko‘rinadiki, ushbu shaharlarning planlari ham G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida mashhur bo‘lgan. 1 D.G. Messershmidt bilan birga sayohat qilgan F.I. Stralenberg 1730 yilda Leypsigda nashr etgan kitobiga Rossiya xaritasini ham ilova qilgan bo‘lib, bu xarita ham o‘sha yili Stolgolmda nashr etilgan. U F.I. Stralenberg Rossiyadan o‘z vataniga qaytgach, 1721 yilda chizib tugatilgan edi. F. I. Stralenberg xaritasidagi ko‘plab nomlar O‘rta asr arab va O‘rta Osiyo mualliflarining manbalaridan olingan. Masalan, birgina Sirdaryo Tanais, Yaksart, Sayxun va Sir nomlash bilan tasvirlangan. F. I. Stralenberg xaritasini baholab, shuni ta’kidlash kerakki, o‘zida mavjud barcha xaritalar va yiqqan ma’lumotlari diqqat bilan o‘rganib chiqib, O‘rta Osiyo xaritasini tuzgan. Kartada Amudaryodan Isfaratog‘ tog‘larigacha bo‘lgan hududlarni Usbekia (O‘zbekiya — O‘zbekiston) deb ko‘rsatgan. Ulardan shimolda — Sirdaryoning chap qirg‘og‘ida Namangan, shimoli g‘arba esa Marg‘ilon va shimolda Andijon ko‘rsatilgan. Orol dengizi alohida suv xavzasi sifatida ko‘rsatilgan bo‘lib, sharqdan o‘nga Sirdaryo (Sirt fl.) qo‘yilgan. Amudaryo esa Qorabug‘oz va Balxan qo‘ltiqlari O‘rtasidan o‘tib, Kaspiy dengiziga quyilgan. Bu yerda u Qizildaryo 1 Bartold V.V. Istoriya kulturnoy jizni turetskix narodoy (Sredney Azii)Soch.T.V. Nauka, 1968. 47

(Chesel Daria fl.), Urganchdan yuqorida esa Amudaryo (Amu fl.) nomi bilan aks ettirilgan. Ko‘rama tog‘ tizmalari «Marotau» («Mapotog‘») nomi bilan berilgan. Ushbu xaritada shaharlarning o‘rni avvalgi tuzilgan xaritalarga nisbatan juda noaniq. berilgan. Zarafshon daryosi hech qanday nomlanmagan tog‘ ko‘lidan boshlanib, Sug‘d nomi bilan Amudaryoga quyilgan. Daryo bo‘ylab Samarqand va Buxoro shahri ko‘rsatilgan. Ularning ikkisi ham daryoning chap qirg‘og‘ida joylashgan. Xaritada Toshkentning o‘rni ham noto‘g‘ri ko‘rsatilgan bo‘lib, u Sirdaryoga quyiluvchi qandaydir nomsiz daryoning chap qirg‘og‘ida, O’tror yaqinida joylashgan. 1 O‘rta Osiyo va O‘zbekiston tarixi uchun 1728 yilda golland kartografi Abraham Maas tomonidan Sankt-Peterburgda tuzilgan qo‘lyozmama xarita ancha qimmatli hisoblanadi. Xarita «Kas piy dengizi va atrofidagi manzillar, shuningdek, o‘zbeklar mamlakatining ...yangi kartasi» deb nomlangan. Kartani yaratishda A Maas 1723 yilgi rus elchiligining sharqiy mamlalarga sayohati davomida tuzilgan katta shakldagi rus xaritasidan foydalanganligini yozgan. A. Maas xaritasida yozilishicha, u 1723 yilda Rossiyada tuzilgan katta shakldagi rus xaritasidan nusxa olgan. Hozirda Moskva arxivlaridan birida A. Maas xaritasida foydalangan ruscha xaritaning asl nusxasi saqlanadi. A Maas xaritasida hozirgi Qizilqum, Orol, Xiva va Buxoro viloyatlari tarkibiga kiritilgan (kartada Aralskaia Regnum, Regnum Chiwense, Bocharia Regnum); cho‘lning ichki qismlaridan so‘qmoq yo‘llar o‘tkazilgan. Sirdaryodan (biri Forobdan, ikkinchisi Sirdaryoning quyi oqimidan) boshlaruvchi so‘qmoq yo‘l Yangikan manzilgohidan o‘tib, Buxoroga qadar borgan. Sirdaryodan yana bir yo‘l Urganch va Xivaga, yana biri esa Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘i bo‘ylab Buxorodan Urganch va Xivaga tomon borgan. Qizilqum orqali o‘tgan ushbu karvon yo‘llari A. Maas xaritasi tuzilmasdan ilgari ham ruslarga ma’lum bo‘lgan aloqalarda keng foydalanilgan. 1 Azizxo’jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997. 48

Shuni ta’kidlash o‘rinliki, A.Maas xaritasidagi Kaspiy dengizi konturi Bekovich-Cherkasskiy tuzgan xaritadagidan farq qilsada, Orol dengiziniki esa ancha mos tushadi. 1723 yilgi rus xaritasi kim tomonidan tuzilganligi aniq, bo‘lmagan bo‘lsada, shu narsa aniqki, uni tuzganlar shubhasiz, Cherkasskiyning O‘rta Osiyo hakqidagi kartasidagi Orol dengizi tasviridan foydalangan. Demak, o‘z- o‘zidan ma’lum bo‘ladiki, A. Maas kartasidagi ma’lumotlar (ayniqsa, Kaspiy dengizini tasvirlashdagi yuksak aniqlik) Bekovich-Cherkasskiy kartasidan olingan. Shunga qaramasdan A. Maas kartasi, ehtimol o‘zbek xalqi joylashgan hududlar aks ettirilgan mustaqil dastlabki bosma kartografik tasvirlardan biri hisoblfnadi. Abraham Maas qo‘lyozmama kartasi asosida 1735 yilda «Kaspiy dengizi va o‘zbeklar mamlakati» deb nomlangan karta ham yaratgan. Ushbu karta 1735 yilda Nyurnberg shahridgi mashhur «Homannische Erben» («Goman merosi») nashriyoti tomonidan chop etilgan. Xaritada g‘arbda Kaspiy dengizidan sharqda to Farg‘ona va Badaxshongacha, shimolda O‘trordan janubda Balxgacha bo‘lgan hududlar qizil rangda bo‘yalgan holda berilgan bo‘lib, «USBEK» (ya’ni «O‘ZBEK») deb nomlangan. 1 Tarixiy-siyosiy va tarixiy-etnografik jihatdan A. Maas kartasi XVI— XVIII asr birinchi yarmida o‘zbeklar yashaydigan hududlar haqida ma’lumot beruvchi sxematik bayondan iborat bo‘lsa, ikkinchi tomondan Shayboniylar (XVI asr) va Ashtarxoniylar (XVII—XVIII asrning birinchi yarmi) davrida o‘zbek xonlari siyosiy xokimiyatiga bo‘ysungan O‘rta Osiyo hududi haqi da ma’lumot beradi. Xaritaning ahamiyatli tomoni shundaki, unda O‘zbeklar yashaydigan hududlar ma’muriy chegaralari ajratib ko‘rsatilgan 11 ta viloyat (Regnum)ra bo‘lingan: 1. Turkiston. 7. Orol. 1 Bartold V.V. Istoriya kulturnoy jizni turetskix narodoy (Sredney Azii)Soch.T.V. Nauka, 1968. 49

2. Badaxshon. 8. Samarqand. 3. Balx. 9. Buxoro. 4. Farg‘ona . 10. Xiva. 5. Askent. 11. Turkman cho‘li. 6. Ostrar. Xaritada yirik shaharlar Balx, Badaxshon, Samarqand, Bu xoro, Xiva, Urganch, Forob, Orol, Askent (Toshkent), Farg‘onaga eltuvchi savdo yo‘llari bilan aniq, ko‘rsatilgan. Shuni ta’kidlash o‘rinliki, kartada ko‘rsatilgan karvon yo‘llari «A. Maas kartasi tuzilmasdan avval ham ruslarga ma’lum bo‘lgan. Shuning uchun ham bu yo‘llardan Rossiya bilan O‘rta Osiyo davlatlari o‘rtasidagi aloqalarda (Gladishev va Muravin, Bekchurin, Burnashev, Beznosikov hamda boshqalarning ekspeditsiyalari davomida)» keng foydalanilgan. Marv Amudaryo o‘rtasidagi kichikroq orolda tasvirlangan. Xiva va Buxoro esa mulklar (propria) deb ko‘rsatilgan. Demak, bu ikki xonlikning mustaqil davlat ekanligi G‘arbiy Yevropada XVIII asrning birinchi yarmida ma’lum bo‘lgan. Orol dengizi dumaloq, shaklda berilgan bo‘lib, u ko‘l deb ta’rif etilgan (Lacus Aralskaya) va unga quyiluvchi ikki daryo - Amu va Sir daryolari ko‘rsatilgan. Amudaryo Buxoro mulklaridan o‘tgach , yana bir irmoq hosil qilib, Kaspiyga tomon yunalgan ammo u dengizga yetmasdan to‘xtagan (ya’ni xaritada bo‘yalmasdan ko‘rsatilgan). Orol va Kaspiy dengizlari oralig‘ida joylashgan shimo hududda «Turkman axolisi» (kartada «Turcomani populi») istiqomat qilishi ko‘rsatilgan. Ushbu hudud ma’muriy jihatdan chegaralari bilan ko‘rsatilgan bo‘lishiga qaramasdan, unda hech qanday aholi maskanlari va ko‘chmanchilar yurti qayd etilmagan. Bu hudud XX boshlariga qadar Xiva xonlari ixtiyorida bo‘lgan. 50

Shu davrdan boshlab G‘arbiy yevropalik kartograflar gradus turidan foydalana boshladilar 1 . Bu esa ko‘plab obyektlar xaqida notug`ri kartografik tasavvurlarga chek qo`ydi; — ko’rib chiqilgan davrda G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyoga bo‘lgan qiziqishning ortishi G‘arbiy Yevropaning mustamla-kachy doiralarining ushbu hududda o‘zining uzok, kelajakdagi manfaatlarini ko‘rayotganligini bildiradi. Chunki G‘arbiy Yevropaning bir necha mamlakatlari bu paytda uzlarining mus- tamlakachilik istilolarini faol davom ettirmoqda, O‘rta Osiyo xududi esa o‘zining boy zamini bilan ularning diqqatini jalb qilib kelardi. Buni yana shundan bilish mumkinki, bu davrda yaratilgan kartalar mualliflarning ko‘plari Rossiyaga tashrif buyurib, bu yerlar haqida ma’lumotga ega bo‘lsalar-da, uz kartalarida ko‘proq. O‘rta Osiyo hududini tasvirlashgan (A. Maas, N. Vitsen va xokazolar); — XVIII asrga kelib, G‘arbiy Yevropaning noshirchilik markazlari — Parij, Nyurnberg, Amsterdam, Ausburg va Venetsiyada chop qilingan fransuz, nemis, italyan va golland tillaridagi kartalarda ilk bor «o‘zbek» yoki «o‘zbeklar mamla-kati» degan so’zlar paydo bo‘ldi. Bu esa G‘arbiy Yevropada o‘zbek davlatchiligi haqida batafsil ma’lumotlar paydo bo‘lganligini bildiradi. II.2. XIX asrda G‘arbiy Yevropada tuzilgan xaritalarda O‘rta Osiyo. 1664-1665 yillarda Moskvaga gollandiyalik Nikolay Vitsen (1641-1717 yillar) tashrif buyuradi. U keyinroq Amsterdam burgomistri bo'lgan. Nikolay Vitsen XVII asrning 70-yillarida Moskvada yashovchi gollandlar bilan o'rnatgan mustahkam aloqasi natijasida Tatariyaning ilk xaritasini yaratishga kirishadi. Xaritada Orol dengizi (More Sieneie) juda kichik shaklda tasvirlangan bo'lib, sharqdan unga nomsiz bir daryo quyilgan. Sirdaryo esa yuqorida tasvirlangan bo'lib, uning janubida yana bir kichik daryo hosil bo'lib, uning bo'yida Taskun (Toshkent) va Nesaph (Nasaf) shaharlari ko'rsatilgan. 1 www.ziyo.net 51

Oroldan shimoli-g'arbga tomon ikki daryo: sharqqa tomon nomsiz daryo va uning bo'yida Samarqand, ikkinchisi esa Arsan daryosi (Arsan flu). 1685 yilda Dansigda tug'ilgan va sharq tillarini yaxshi bilgan doktor Daniel Gotlib Messershmidt Pyotr I tomonidan 1716 yilda ruslar xizmatiga taklif etilgan. Maxsus shartnomaga ko'ra D.G.Messershmidt Sibirga 7 yillik ekspeditsiyaga jo'natiladi. Unga ushbu hududlarni o'rganish vazifasi yuklatiladi. 1720-1727 yillarda Sibir va Uralda tadqiqotlar olib borgan bu olim shartnomada ko'rsatilgan barcha vazifalarni hatto nozik jihatlarigacha aniq bajaradi. Unga bir muncha vaqt asirlikda yurgan shved zobiti Tabbert (ruslar asirligidan Shvesiyaga qaytgach, Stralenberg nomi bilan mashhur) yordam bergan. D.G.Messershmidt O'rta Osiyoda bo'lmagan bo'lsa-da, uning kundaligidan Buxoro va Turkiston shaharlarining kartografik planlari topilgan. Planlarning birida Buxoro shahri to'g'ri uchburchak shaklida aks ettirilgan. Unda bozor, madrasa va ark asosiy o'rin egallagan. Turkiston shahri esa planda aniq proporsiyasi buzilgan shaklda berilgan. Ko'plab ko'chalar, karvonsaroy va suv saqlovchi quduqlar ham aks ettirilgan. 'D.G.Messerslimidt bilan birga sayohat qilgan F.I.Stralenberg 1730 yilda Leypsigda nashr etgan kitobiga Rossiya xaritasini ham ilova qilgan bo'lib, bu xarita ham o'sha yili Stokgolmda nashr etilgan. U F.I. Stralenberg Rossiyadan o'z vataniga qaytgach, 1721 yilda chizib tugatilgan edi. F.I.Stralenberg kartasidagi ko'plab nomlar O'rta asr arab va O'rta Osiyo mualliflarining manbalaridan olingan. Masalan,. birgina Sirdaryo daryosi Tanais, Yaksart, Sayhun va Sir nomlari bilan tasvirlangan. F.I.Stralenberg xaritada Amudaryodan Isfaratog' tog'larigacha bo'lgan hududlarni „Uzbekiya" („O'zbekiston") deb ko'rsatgan. O'rta Osiyo va O'zbekiston tarixi uchun 1728 yilda golland kartografi Abraxam Maas tomonidan Sankt-Peterburgda tuzilgan qo'lyozma xarita ancha qimmatli hisoblanadi. Xarita „Kaspiy dengizi va atrofidagi manzillar, shuningdek, o'zbeklar mamlakatining ...yangi xaritasi" deb nomlangan. 52

Xaritani yaratishda Maas 1723 yilgi rus elchiligining sharqiy mamlakatlarga sayohati davomida tuzilgan katta shakldagi rus xaritasidan foydalanganligini yozgan. Abraxam Maas qo'lyozma xaritasi asosida 1735 yilda „Kaspiy dengizi va o'zbeklar mamlakati" deb nomlangan karta yaratilgan. Ushbu karta 1735 yilda Nyurnberg shahridagi mashxur „Homannischi Erbeni" „(Goman merosi") nashriyoti tomonidan chop etilgan. 1 O'sha davrda g`arbiy yevropaliklar tomonidan nashr qilingan O'rta Osiyo xaritalari ichida Iogann Mattias Xazning „Rossiya Imperiyasi va umum Tatariya" xaritasi ham ancha ahamiyatlidir. Bu xarita 1739 yilda chop qilingan. Xaritada Darg'on-ota (Amudaryoda)dan Chu daryosi va Jung'oriyagacha bo'lgan hududlar yirik harflar bilan „Usbek" („o'zbek") degan etnotoponim ostida berilgan. E. Reklyuning Xiva va Rossiya imperiyasiga tobe Turkiston viloyatlari haqidagi ma’lumotlari ham q izi qarlidir . E. Reklyu «Umumiy geografiyasi»ning VI jildiga O‘rta Osiyoning turkman cho‘llari va Xiva xonligi, Orolbuii hudud-lari aks ettirilgan xaritasini ilova qilgan. Xarita rangli ishlangan bo‘lib, a ho li punktlari aniq, ko‘rsatilgan. VII jildidagi «Xitoy, Yaponiya va Koreya» xaritasida esa O‘rta Osiyoning Buxoro amirligi hududlari, Toshkent va Farg‘ona vodiysi ham ko‘rsatilgan. Bu xarita ham rangli ishlangan 2 U o’z hisobotida keng qamrovli masalalarni, jumladan Rossiya hukmronligi ostidagi Turkistondagi vaziyat, Rossiyaning O‘rta Osiyo xonliklari bilan o’zaro munosabatlari, Tur kistondagi rus xokimiyatining Afg’oniston, Koshg’arga oid siyosiy nuqtai nazarlarini bayon etgan. 1875 yil 11 fevralda «Golos» gazetasida «Skayler sayohatnomasi va Turkiston budjeti» nomli bosh maqola e’lon qilinadi, U reaksion ruxda 1 Bartold V.V. Istoriya kulturnoy jizni turetskix narodoy (Sredney Azii)Soch.T.V. Nauka, 1968. 2 Bartold V.V. Istoriya kulturnoy jizni turetskix narodoy (Sredney Azii)Soch.T.V. Nauka, 1968. 53

yozilgan bo‘lib, rus ma’muriyatining Turkistonga haddan tashqari ishonuvchanligi keskin tanqid qilinadi. Chunki YE. Skayler Turkistondagi 1868—1872 yilgi besh yillik mustamlaka ma’muriyatining foyda va harajatlarini taqqoslab, O‘rta Osiyo mulklari Rossiya uchun 19 million rubl zarar keltirganiga amin bo‘ladi. U buning sabablarini ruslarning o‘lkadagi ko‘plab fuqaro ma’muriyati va o‘zini oqlamaydigan ulkan harbiy qugdinlarida deb biladi. Keyinroq 1876 yilda ushbu nashr muallif tomonidan to’ldirilib, o‘zi ko‘rgan-bilganlari hamda eshitganlari asosida kengaytirilib «Turkiston: Rus Turkistoni, Buxoroga sayohat qaydlari» nomli ikki jildli kitob xilida ilk bor London (Buyuk Britaniya)da nashr etiladi. Shuni ta’kidlash o’rinliki, YE. Skayler AQSH fuqarosi bo‘lsada, o‘z kitobini Yevropada nashr ettiradi.. Chunki Ang liya va Rossiyaning O‘rta Osiyo masalasidagi raqobatchilik kurashi so’nmagan bir davrda Angliya xukumati O‘rta Osiyo xaqidagi har qanday ma’lumotga diqqat bilan yondashar va bu borada YE. Skaylerning kitobi qimmatli manba ekanligini anglab, uni nashr etishga rozilik bildirgan. Shu tariqa YE. Skayler kitobi dastlab Londonda kitobxonlar qo’liga tegadi. Kitobda turli rasmlar, illyustratsiyalar bilan birga O‘rta Osiyoga tegishli xarita ham berilgan. Unda YE. Skaylerning sayohat qilgan manzillari: Sirdaryo, Turkiston, Chimkent, Toshkent, Samarqand, Zarafshon vodiysi, Xo’jand, Buxoro, Qаrshi, Shahrisabz, Issiqko’l, Yettisuv aks ettirilgan. Xaritada Rossiya harbiylari qo‘l ostidagi (ya’ni bosib olingan) O‘rta Osiyo hududi chegaralab berilgan. XIX asniing 40-yillarida nemis olimi A.Gumboldt tomonidan „Markaziy Osiyoning tog' tizmalari va vulqonlari" nomli xaritasi yaratildi. Xarita A.Gumboldtning „Markaziy Osiyo" nomli kitobiga ilova qilingan edi. A.Gumboldtning xaritasida O'rta Osiyo hududlarini butunligicha aks ettirilgan. XIX asr o'rtalarida ingliz olimi Genri Yul Amudaryoning yuqori oqimini tadqiq etish maqsadida ushbu hududga keladi. Sayohati va tadqiqotlari 54

natijasida o'z kitobi va xaritasini yaratadi. Muallif avvalo XIX asrgacha o'tgan barcha sayohatchi va tadqiqotchilarning Amudaryo, uning yuqori oqimiga qilgan sayohatlari tarixini batafsil yoritib bergan. 1877 yilda Berlinda nemis olimi Fridrix Ferdinand fon Rixtgofenning Xitoyga bag'ishlangan to'rt jildli monografiyasi e'lon qilindi, Ushbu kitobning har bir jildi ma'lum bir fan tarmog'iga bag'ishlangan bo'lib, u asosan Xitoy va unga qo'shni davlatlarning tadqiqoti bilan bog'liq holda yaratilgan. Muallif o'z monografiyasiga „Markaziy Osiyo" xaritasini ilova qilgan. Chunki xaritasiz ushbu hududlar haqidagi asardagi, ma'lumotlar quruq gap bo'lib qolar, yevropalik kitobxonlar o'lkaning geografik o'rni haqida sayoz tasavvurga ega bo'lib qolishlari mumkin edi. 1 XIX asrning ikkinchi yarmida mashhur fransuz geografi va sayyohi Elize Reklyuning (1830-1905 yillar) „Umumiy geografiya. Zamin va odamlar" nomli 19 jilddan iborat kitobi nashr etila boshlandi. E.Reklyu „Umumiy geografiya"sining V-X jildlari Osiyo mamlakatlariga bag'ishlagan bo'lib, VI jildida O'rta Osiyo xonliklari haqida batafsil ma'lumot berilgan va turkman cho`llari, Xiva xonligi, Orolbo'yi hududlari aks ettirilgan xaritasini ilova qilgan. Xarita rangli ishlangan bo'lib, aholi punktlari aniq ko'rsatilgan. Vll jildidagi „Xitoy, Yaponiya va Koreya" xaritasida esa O'rta Osiyoning Buxoro amirligi hududlari, Toshkent va Farg'ona vodiysi ham ko'rsatilgan. Bu xarita ham rangli ishlangan bo'lib, amirlik hududlari, Rossiya imperiyasiga bo'ysunuvchi Turkiston viloyatlari ham chegaralab berilganligi diqqatga sazovordir. Nemis sharqshunos professori Vilgelm Slvermlng „Osiyo" deb nomlangan monografiyasi 1896 yilda Sankt-Peterburgda rus tilida nashr etiladi. Kitob ko'plab illyustrasiyalarga boy bo'lib, 16 ta xaritani ham o'zida jamlagan. Ularning barchasida O'rta Osiyo hududlari aks ettirilgan bo'lsa-da, 1 Alimov U. A., Mirzaaxmedov D.A. K istorii mavzoleya Boboi Poraduz v Buxare// Istoriya materialnoy kultur Uzbekistana. Tashkent, 1982. Vp. XVII. S. 169. 55

ular orasida „Osiyoda koloniya (mustamlaka) mulklarning o'sishi" nomli xarita ahamiyatlidir. 1894-1896 yillarda fransuz olimi M.J. Shaffanton Markaziy Osiyo va Sibirga sayohat qiladi. U boshchilik qilgan ekspeditsiya asosan ilmiy tadqiqotlarni o'z oldiga maqsad qilib qo'ygan edi. Ekspedistiya natijalarini Parijda 1899 yillarda kitob qilib nashr ettirgan. Muallif o'zi bosib o'tgan shaharlarni ham xaritaga tushirgan. Bu ekspeditsiyaning Batumidan boshlanib, Vladivostokgacha davom etgan yo'nalish xaritasidir. Xaritaga O'rta Osiyoning faqatgina Ashxobod, Marv, Buxoro, Samarqand, Toshkent, Verniy kabi shaharlari tushgan. XIX asr oxirlarida nemis olimi Fridrix fon Gelvald to'rt jilddan iborat „Zamin va uning xalqlari" nomli asarini yaratdi. Asarning ikkinchi jildida O'rta Osiyo, aniqrog'i Rossiyaga tobe Turkiston o'lkasining geografik o'rni, aholisi, urf-odatlari haqida boy ma'lumotlar berilgan. Asarning so'ngida „Osiyo" xarita ilova qilingan bo'lib, unda O'rta Osiyo hududi antik davr mualliflarining xaritalarida ko'rsatilgani singari juda oddiy, sxematik tarzda berilgan bo'lsa-da, Xiva, Buxoro xonliklari hududlari chegaralab ko'rsatilgan. Russiyada O'rta Osiyo haqida XVI asr oxirigacha to'plangan ma'lumotlar ilk geogralik kartografik hujjat — „ Книга Большому Чертежу " („Katta Chizmaga Kitob") da o'z aksini topgan edi (1627 yil). Unda tavsiflangan jami 1500 geografik nomning 50 tasi O'rta Osiyoga tegishli ekanligi ham o'sha davrda O'rta Osiyo haqidagi ma'lumotlar Rossiya siyosiy va ilmiy doiralarini qiziqtirganligini ko'rsatadi. Mashhur rus kartografi Semyon Kemezov 1683-1685 yillar orasida yaralgan ancha mukamal Sibir „Chizmasi"da ham O'rta Osiyoga doir ma'lumotlarni tasvirlashda asosan „ Книга Большому Чертежу " dan foydalangan. XVIII asr boshlariga kelib Rossiya O'rta Osiyo hududlarida o'zining mavqeini mustahkamlashga intildi. Bu hududlarda joylashgan Konliklar Rossiya imperiyasining Hindistonga kirib borishida qo'nimgoh vazifasini 56

o'tashi kerak edi. Bu davrda Hindistonga O'rta Osiyo orqali yaqin yo'l qidirilishi rus geografik hamda kartografik tadqiqotlarining asosiy yazifasi bo'lib turardi. Bu vazilani bajarishda Pyotr I ning faoliyati asosiy hal qiluvchi o'rin egalladi. 1714 yilda Pyotr I Kaspiy dengiziga poruchik knyaz Bekovich- Cherkasskiyni jo'natadi va unga bu yerdan Xivaga borish topshirig'i yuklatildi. 1715 yilning aprelida Bekovich-Cherkasskiy Kaspiyning sharqiy qirg'oqlariga yetlb keladi. O'rta Osiyo va Kaspiy dengizining ilmiy xaritalarini tuzish aynan 1715 yildagi Bekovich-Cherkasskiy ekspeditsiyasiga tegishlidir. 1720 yilda Rossiyada Kaspiy dengizining birinchi bosma xaritasi chop etildi. Unda dengizning sharqiy sohillaridagi ko'rfazlar noto'g'ri aks ettirilgan edi. Ushbu karta 1719 yilda F.I. Soymonovning dengizning g'arbiy va janubiy qismlarida olib borgan kartografik suratga olish ishlari orqali amalga oshirilgan bo'lsada, avval Bekovich Cherkasskiy tomonidan aks ettirilgan ko'rfazlar xaritadan berilgan edi. XVIIl asrning birinchi yarmidagi eng katta va muihim ilmiy samara bergan sayohat Dmitriy Gladishev va Ivan Muravinlarning 1740-1741 yillarda Xiva sayohatidir. Bu sayot hisobotining to'la matin va kartasini 1850 yildagina mashur Sharqshunos Ya. Xanikov nashr ettirgan. 1752 yilda esa I.Krasilnikovga mavjud manbalar asosida Orenburg guberniyasining yangi bosh va 10 ta maxsus xaritasini tuzish topshirig'i berilgan. l.Krasilnikov tuzgan xaritalarning ikkitasi O'rta Osiyo hududlari haqida ma'lumot beradi. Keyinroq rus harbiysi, general-mayor Yakov Bouver, XVIII asr oxirida polkovnik Ivan Lyutovlar ham O'rta Osiyoga oid kartalarini yaratganlar. 1794-1795 yillarda Timofey Burnashev bilan birga Aleksey Beznosikov Buxoroga tashrif buyurishib, o'lka haqida boy ma'lumotlar yig'ishdi. Aleksey Beznosikov esa O'rta Osiyoga doir to'rtta xarita tuzgan. XVIII asrning oxirlarida, aniqrog'i, 1799 yilda Rossiyada Xaritalar Deposi tashkil etildi. Bu muassasaning asosiy vazifasi Rossiya va unga tutash 57

O'rta Osiyo hududlarining harbiy-topografik xaritalarini tuzish va to'plashdan iborat edi. 1812 yilga kelib, Xaritalar Deposi — Harbiy-topografik Depo deb qayta nomlandi va uning faoliyat doirasi ancha kengaytirildi. Depo Harbiy vazirlikka bo'ysunar edi. XIX asrda Rossiya imperiyasining o'sib borayotgan paxtani qayta ishlash, ip-gazlama sanoati uchun xom ashyo bozorlari va ulkan hududlar kerak edi. Shu sababli rus hukumati O'rta Osiyo bilan savdo va diplomatik aloqalarni mustahkanilash yo’llarini qidira boshladi. Ana shunday ulkan siyosiy, harbiy hamda iqtisodiy manfaatlarni qondirish maqsadi rus hukumatining O'rta Osiyo hududida kartografik izlanishlar olib borishini tezlashtirdi. O'lkaning Rossiyaga chegaradosh hamda ruslarga noma'lum bo'lgan qismlari jo`natilgan missiyalarining bosh maqsadi - bu yerlar haqida mukammal ma’lumot beruvchi kartalarni yaratish edi. O'rta Osiyoning janubi-g'aibiy va markaiziy qismlari haqida ilk ma'lumotlarni 1819 yilda Rossiya harbiylarining topshirig'i bilan Krasnovodskdan Xivagacha sayohat qilgan kapitan N.Muravyov bergan. Uning elchiligining asosiy vazifasi turkmanlar bilan aloqa o'rnatish va ularning hududlaridan Xiva, Buxoro va Shimoliy Hindistonga savdo yo`llarini ochishga qaratilgan edi. N.Muravyov avvalo Kaspiy dengizini ko'zdan kechirib, uning janubi- sharqiy qirg'oqlani tasvirga tushirdi va Xivaga sayohat qildi. 1822 yilda o`z sayohati natijalarini nashr ettirib, unda O'rta Osiyo tabiati haqida bir qator qimmatli ma'lumotlar beradi. 1821 yilda N.Muravyov yana O'rta Osiyoga tashrif buyuradi hamda Krasnovodsk va Balxan qo'ltiqlarida tadqiqotlarolib boradi. Ushbu hududlaning mukammal xaritasi yaratildi. 1820-1821 yillarda Buxoroga A.Negri boshchiligidagi rus elchilari tashrif buyuradi. Unda Bosh shtab zobitlaridan G.K.Meyendorf, V.D.Volxovskiy, A.K.Timofeyev, tabiatshunos X.Pander va sayyoh Eversmann ishtirok etgan. Ekspedisiya natijasida 50 verstli masshtabdagi 58

xarita yaratildi hamda 5 astronomik nuqta belgilandi (shu jumladan Buxoro shahrining koordinatalari ham). Xarita ilk bor sayohat tavsifi bilan 1826 yili Parijda K.Meyendorf tomonidan nashr ettirilgan. 1 1833 yildan 1846 yilga qadar Orenburg o'lkasi va unga tutash O'rta Osiyo hududlarida qator tadqiqotchilar ish olib bordilar. Ularning faoliyati asosan O'rta Osiyoning shimoliy hududlari va Xiva, Buxoro davlatlarining ma'lum qismini qamrab olgan edi. Kartografik tasvirga olish ishlari harbiy qismlarda harbiy topograflar tomonidan olib borildi. 1841-1855 yillarda Orol dengizidan shimolga va shimoli-sharqqa tomon yo'nalishda va Sirdaryoning quyi oqimlarida alohida manzillar va yo'nalishlar turli masshtabli tasvirga olindi. Ular orasida o'sha davrning tarixiy-kartografik ma'lumotlarini o'zida to'plagan tadqiqotchi Ya.V. Xanikov hisoblanadi. U 12 yil davomida O'rta Osiyoning shimoli-g'arbiy tumanlar, haqidagi ma'lumotlarni yig'ib, aholi manzillarining to'la jadvalini tuzdi. Jadval astranomik aniqliklar va Xiva xonligiga tashrif buyurgan sayohatchilar ma'lumotlari asosida tuzilgan edi. 1843 yil Xiva xonligiga polkovnik G.I. Danilevskiy missiyasi jo'natildi. Bu ekspeditsiyada ham topograilar ishlimk etib, Xiva xonligining xaritalarini chizishgan. 1858 yilning o'zida birdaniga uchta ekspedisiya tuzilib, sharqshunos N.V. Xanikov boshchiligidagi savdo ekspedisiyasi Qoshg'ar (janubi-sharqiy Turkiston)ga va diplomatik ekspedisiyalar Xiva hamda Buxoro xonliklariga yuboriladigan bo'ldi. Bu ekspedisiyaga Londondagi rus harbiy agenti, O'rta Osiyoga hujum qilish siyosatining tarafdori, polkovnik N.P. Ignatev boshchilik qildi. 2 Missiyaning Xiva va Buxoroda yetti oy mobaynida olib borgan faoliyati natijasida bo'lajak asosiy janglar haqidagi batafsil harbiy kartalar ishlab chiqildi, joylarning topografik tasvirlari olindi. 1 www.ziyo.net 2 Alimov U. A., Mirzaaxmedov D.A. K istorii mavzoleya Boboi Poraduz v Buxare// Istoriya materialnoy kultur Uzbekistana. Tashkent, 1982. Vp. XVII. S. 169. 59

"XIX asrning o'rtalarida Orol dengizi. bo'ylari, Sirdaryo, Amudaryo deltalarida harbiy dengizchi A.M. Butakuv boshchiligida ekspedisiya faol tadqiqot olib bordi. Ekspedisiya hududning to'la topografiyasini o'rgandi, 1852 yilda esa A.M.Butakov dengizda paroxod qatnovini tashkil qiladi. O'rta Osiyoni chor Rossiyasi istilo etgach, rus harbiylari bosib olgan hududlarni boshqarish va yangi harbiy harakatlarni olib borish hamda kartalar tuzishning markazlashgan idorasini tashkil etish maqsadida 1867 yil 25 noyabrda Turkiston Harbiy okrugi qoshida Harbiy-topografik bo'lim ochishadi. Bo'lim O'rta Osiyoning barcha mintaqalarini muntazam ravishda o'rganib, ilmiy asoslangan aniq kartalarini yaratishni boshiadi. Bo'lim ochilgunga qadar 1984 ming kv. km. maydonni egallagan O'rta Osiyo hududi deyarli tadqiq etilmagan edi. O'rta Osiyoning ma'muriy hududiy va boshqaruv manfaatlaridan kelib chiqib, suratga olish va kartalar yaratish bo'limning bosh vazifasi etib belgilandi. XIX asrning 60 - yillardagi asosiy tadqiqotlar O'rta Osiyo sharqidagi tog' oldi va tog'li tumanlar hududlariga qaratildi. Tyanshanning tog' li tumanlari haqida ilk ma'lumotni 1856 yilda yurtimizga kelgan P.P Semenov- Tyanshainskiy berdi. Uning asosiy maqsadi Yevropa faniga hali no’malum bo'lgan Tyanshan (Xon-Tangri) tog'lari tizimiga kiruvchi о `lkaning tabiati, o'simlik va hayvonot dunyosini tekshirib, ilmit yangilik olib kirish edi. U Tyanshanga 1856 -1857 yillar orasida ikki marta safar qildi va haqiqatdan geografiya Bani uchun qimatli ma'lumotlar to'pladi. 1888 yilda O'rta Osiyoga yana sayohat qilgan P.P.Semenov-Tiyanshaniskiy bu gal Kaspiyorti, Samarqand va Sirdaryo viloyati bo`ylab qator ekspeditsiyalarini amalga oshiradi. 1 1864-1868 yillarda Tyanshanning janubiy tumanlaridan Issiqko'lgacha sayohat qilgan N.A. Seversov, P.P. Semenov-Tyanshanskiyning ma'lumotlari 1 www. tarix. uz. 60

to'ldirdi. Ushbu hududlarning aniq ishlangan kartasi ham aynan N.A.Seversov tomonidan yaralilgan. 1858 yil aprelida N.A.Seversav Qo'qon xonligi hududlariga qilgau ekspeditsiyasi davrida asirlikka tushib qoladi. Bu haqda u alohida kitob chop qilgan bo'lib, unda Sirdaryoning quyi oqimlari aks ettirilgan xarita ham berilgan. 1869 yilda janubiy Tyanshan hududlarida tadqiqot о lib borgan V.A. Kaulbars esa Norin va Talas vodiylarida 33 punktdan ortiq manzilni taxminiy suratga oldi hamda mazkur hududlarning xaritasini yaratdi. 1868 yilda markazi Samarqand shahri bo'lgan Zarafshon okrugi tashkil etilgach, O'rta Osiyoning janubi-sharqida ham suratga olish ishlari jonlandi. Bu ishlarda A.P. Fedchenko ham ishtirok etdi. U ishtirok etgan ekspedisiya 1869 yilda Samarqandga, so'ngra Kattaqo'rg'on, Join, Shahrisabz, Mag'yon va Kishtut daralaridan o'tib, Iskandar ko'lgacha bo'lgan masofani bosib o'tishdi. A.P.Fedchenko o’z ishlarining yakuniy natijalari o'laroq, instrumental suratga olishlar asosida Zarafshon vodiysi, aniqrog'i, uning janubiy qismining aniq xaritasini tuzishni maqsad qilgan. 1 1871 yilda esa Qo`qon xonligiga sayohat qilgan A.P. Fedchenko Jahubiy Tyanshan, Farg'ona, Oloy, Pomir geografiyasi bo`yicha fanga boy va qiziqarli materiallar berdi Qo`qon xonligiga qilgan sayohati davrida to'plangan ma'lumotlar asosida A.P.Fedchenko ushbu hududning xaritasini yaratdi. U “Qo`qon xonligi va Amudaryoning yuqori oqimi" deb nomlanib, unda bu davrgacha noma'lumligicha qolgan ushbu hududlar tasviri berildan edi. Rossiyaning o'lkani harbiy yo'l bilan zabt etish harakatlari aks ettirilib harbiy kartalar XIX asrning ikkinchi yarmida ko'p yaratilgan bo'lib, chor ma'muriyati shu yo'l bilan O'rta Osiyo hududlari haqida yaxshiroq tasavvur hosil qilib borgan. Masalan, Rossiya imperiyasi harbiylarining o'lkadagi 1 Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y. 61

istilochilik harakatlariga rahbarlik M.A,Terentev, V.N.Zaysevlarning asarlarida harbiy xaritalar ilova qilingan. M.A.Terentevning “Karti i plani istorii zavoyevaniya sredney Azii” kitobidagi jami 23 ta kartaning barchasi O'rta Osiyorning istilo etilishi bilan bog'liq harbiy-tarixiy xaritalardir. Xivaning egallanishiga doir asar muallifi, rus harbiysi N.I. Grodekov o'z kitobiga ushbu hududlarning kartasini ilova qilgan bo'lib, unda Kaspiy dengizidan sharqda joylashgan Xiva mulklari batafsil aks ettirilgan. 1897 yilda Toshkentda Rus Geografiya jamiyatining Turkiston bo'limi tashkil etildi. Bo'lim o'lkaning geografik tadqiqotlari bilan birga xaritalar tuzish ishlari bilan ham shug'ullangan. Yuqoridagi ekspedisiyalar faqat ilmiy muammolarni hal qilibgina qolmay, balki o'z kartografik ma'lumotlari bilan Rossiya imperiyasining O'rta Osiyodagi mustamlakachilik siyosatiga yordam ham berganlar. Xulosa. Tarixiy-kartografik ma’lumotlarga ega manbalar o‘tmishda ro‘y bergan voqealarni tasvirlovchi asosiy manbalardan hisoblanadi. Ularni o‘rganish va tahlil etish, hozirgi zamonaviy xaritalar bilan qiyoslash u yoki bu tarixiy davrda shaharlar taraqqiyotini, ishlab chiqarish mintaqalari, savdo aloqalari, aloqa yo‘llari, xo‘jalik hamda aholining etnik va ijtimoiy tarkibi haqida ma’lumot beradi. Demak, tarixiy- kartografik ma’lumotlar o‘sha davr “ruhi”ni berishi bilan birga xilma-xil tarixiy- statistik ma’lumotlarga ega bo‘lishimizga ham imkon yaratadi. Shu jihatdan Yevropada O‘rta Osiyo haqida shakllangan tarixiy-kartografik ma’lumotlar o‘zining rivojlanish darajasi, mazmun va mohiyati bilan ahamiyatlidir. Ulardan mazkur monografiyada olingan tarixiy-geografik, tarixiy-siyosiy, tarixiy- 62

iqtisodiy, tarixiy-harbiy, tarixiy-etnografik ma’lumotlar ham o‘z navbatida tarixiy- kartografik xususiyatga ega. Ana shu ma’lumotlarning ilk shakllanishi jarayoni hamda keyingi davrlar uchun qo‘llanma bo‘lib xizmat qilgan manbalar esa antik davr olimlarining O‘rta Osiyo haqidagi dastlabki ma’lumotlari hisoblanadi. Qariyb yetti asr mobaynida, ya’ni Gerodotdan Ptolemeyga qadar O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik tasavvurlar antik davr uchungina emas, balki o‘rta asrlarda G‘arbiy yevropaliklarning O‘rta Osiyo haqidagi yangi tarixiy-kartografik ma’lumotlarining paydo bo‘lishiga turtki bo‘ldi va shunga asoslanib quyidagi hulosalarga kelish mumkin. - rivojlangan asrlarda G‘arbiy Yevropada Uyg‘onish davri, Buyuk Geografik kashfiyotlarning amalga oshirilishi va ishlab chiqaruvchi kuchlarning taraqqiy etishi kuzatildi. - 1453 yilda turklar tomonidan Konstantinopolning egallanishi O‘rta Osiyoni ma’lum ma’noda savdo yo‘llaridagi ahamiyatini pasaytirdi. Bu esa O‘rta Osiyoning tarixiy-kartografik tasavvurlari va manbalariga ham ta’sir qilganligi kuzatdik. - eramizning II asrlarida Ptolemey yaratgan asarlar O‘rta Osiyo tarixiy geografiyasi, kartografik ma’lumotlari bo‘yicha 14— 15 asrlar o‘tgandan keyin ham alohida ahamiyat kasb eta boshladi. G‘arbiy Yevropa kartograflari ushbu tasavvurlarni XVIII asrgacha ham saqlab qolinganligi kuzatildi. - XVI asrda G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyo xaritalarida mavjud bo‘lgan ko‘plab ob’yektlar haqida shu paytgacha yanglish bo‘lgan kartografik tasavvurlarga chek qo‘yganligi kuzatildi. - XVIII asrga kelib, G‘arbiy Yevropaning ilg‘or noshirchilik markazlari—Parij, Nyurnberg, Amsterdam, Ausburg va Venetsiyada chop qilingan xaritalarda ilk bor “o‘zbek” yoki” o‘zbeklar mamlakati” degan so‘zlar paydo bo‘ldi. Bu esa G‘arbiy Yevropada o‘zbek davlatchiligi hamda o‘zbeklar istiqomat qiluvchi hududlar haqida yangi ma’lumotlar paydo bo‘lganligidan dalolat beradi. - XIX asrda O‘rta Osiyo siyosiy harbiy manfaatlar to‘qnash kelgan hududga aylandi. Shu sababli o‘lkaga G‘arbdan ko‘plab missiyalar tashrif buyurdi. Ular asosan Rossiyaning 63

o‘lkadagi harbiy harakatlarining borishi, istilodan keyingi o‘lkadagi ahvol haqida ma’lumot yig‘dilar. Rossiyaning Turkiston va Buxoro, Xivada tutgan siyosatlarini kuzatib turdilar. - g‘arbiy Yevropaning bir qator mamlakatlari (Fransiya, Angliya, Germaniya) da O‘rta Osiyoga nisbatan qiziqish ortdi. Buni Rossiyaning o‘lkaga faol harbiy harakatlarni boshlashi bilan izohlash mumkin. Yevropaning rivojlangan davlatlari ham ushbu hududda o‘z manfaatlarini ko‘zlab ilmiy ekspeditsiyalarni jo‘natdi va ularni zarur jihozlar, moliyaviy mablag‘lar, bilan ta’minladi. Ularning ma’lumotlaridan kerakli maqsadlarda foydalandilar. Ekspeditsiyalar natijasida o‘lkaga oid yangi tarixiy-kartografik manbalar yuzaga keldi. G‘arbiy Yevropalik olimlar Rossiya istilosidan keyingi O‘rta Osiyoning hududiy-chegaraviy o‘zgarishlarini o‘zida aks ettirgan kartalariga ana shu yangi ma’lumotlarni tushirdilar. Farg‘ona vodiysi, Pomir, Oloy, Turkman cho‘llari kabi o‘lkaning kam o‘rganilgan ichki hududlari ham o‘rganilib, G‘arbiy Yevropada bu yerlarning tabiiy, etnografik va ma’muriy-hududiy xaritalari yaratildi. XVII-XIX asrlar esa Rossiyada O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik ma’lumotlarning shakllangan va taraqqiy etgan davri hisoblanadi. XVI asrgacha yaratilgan O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik ma’lumotlar XVII asrga kelib ular asosida yaratilgan “Chizma” (“Chertyoj”)larga ko‘chdi. XVII asr 30-yillarida “Katta Chizma Kitobi” rus tarixiy-geografik bilimlarining XVII asr birinchi choragiga qadar yakuniy muvaffaqiyati bo‘lib keldi. Ushbu yozma manbadagi jami 1500 geografik nomning 50 tasi O‘rta Osiyoga tegishli ekanligi ham garchand ruslar O‘rta Osiyoga kelib o‘rnashmagan bo‘lsa-da, bu o‘lkalar haqidagi ma’lumotlar rus siyosiy va ilmiy doiralarini qiziqtirganligini ko‘rsatadi. XVII-XVIII asrlar davomida Rossiya davlati tarkibiga kirmagan O‘rta Osiyo hududlari haqidagi ma’lumotlar Rossiya hukumatining janubiy o‘lkalarga diqqat bilan e’tibor qaratganligini bildiradi. Rossiya hukumati ushbu davrda xalqaro siyosatini nafaqat G‘arb bilan, balki O‘rta Osiyo bilan ham faol olib borganligini bildiradi. Shu tufayli rus kartografiyasi ham ushbu hududlar haqida yangi ma’lumotlarga ega bo‘lib, rivojlana boshladi. 64

Avvalo, XVIII asrgacha bo‘lgan davr Rossiyada O‘rta Osiyo hududlari bilan tanishish, ma’lumot to‘plashdan iborat bo‘lsa-da, bu hududni xaritalarga tushirishda ham dastlabki qadam bo‘ldi. XVIII asrga kelib XVII asrga qadar yaratilgan “Chertej” (“Chizma”)lar o‘rnini ularga qaraganda puxta ishlangan va yuksak aniqlikka ega tarixiy xaritalar egallay boshladi. Umuman olganda, XVIII asr O’rta Osiyo hududi hakidagi geografik hamda kartografik tadqiqotlarning miqdori, ko‘lami va sifati jihatidan yangi, bir muncha yuksak bosqichga ko‘tarilgan davri sifatida izohlanadi. Shuningdek, ushbu asr Rossiya geografiyasi va kartografiyasi ilmiy asosda rivojlana boshlagan davr bo‘lib, bu hol shu davrda yaratilgan O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy xaritalarda ham yaqqol ko‘zga tashlandi. Rus olimlari va sayyohlari O‘rta Osiyoning g‘arbiy va markaziy qismlarida bevosita topografik-kartografik tadqiqotlar olib borib, bu yerlar haqida qimmatli ma’lumotlar to‘pladilar. XIX asrda Rossiyaning ishlab chiqaruvchi kuchlarining taraqqiy etishi bilan O‘rta Osiyoga nisbatan qiziqishning ortishi kuzatildi. Savdo va sanoat kapitalining manfaatlari mamlakatni O‘rta Osiyo bilan aloqalar olib borishga turtki berdi. Bu esa o‘lkaning uzoq chekkalariga yuborilgan bir necha ekspeditsiyalarida namoyon bo‘ldi. 1819 yildan boshlangan bir qancha sayohat va ekspeditsiyalar missionerlik xarakterida bo‘lib, ular Rossiyaning istilochilik harakatlariga qaratilgan edi. Ularga esa O‘rta Osiyo o‘lkalari haqida ma’lumot to‘plash kabi yashirin vazifalar yuklatilgan edi. Bu davrga kelib o‘lkaning tarixiy xaritalari o‘zida boy tarixiy geografik ma’lumotlarni jamlagan bo‘lib, ularda Rossiyada yaratilgan avvalgi xaritalardan farqli o‘laroq, o‘lkaning chekka tumanlari, qishloqlari va sug‘orish inshootlari ko‘proq aks ettirilgan edi. XIX asrning so‘nggi choragida o‘lkaga tashrif buyurgan rus olimlarining sayohatlari podsho ma’muriyati tomonidan moliyalashtirildi hamda ularning ma’lumotlari ham avvalo mustamlakachilik maqsadlari uchun xizmat qildi. Turkiston Harbiy-topografik bo‘limi va Rus Geografiya jamiyatining Turkiston bo‘limi tomonidan yaratilgan xaritalar o‘z davrining yuksak ilmiy asoslarini o‘zida mujassamlashtirgani bilan izohlanadi. Turkiston Harbiy-topografik bo‘limi va Rus 65

Geografiya jamiyati Turkiston bo‘limining kartografik faoliyatini o‘z davri sharoiti ancha cheklab turgan. Ular faoliyatining o‘zi ham o‘lkadagi harbiy ma’muriyat tomonidan qattiq nazorat ostiga olinganligi ham bu fikrni tasdiqlaydi. Rossiya hukumati chekka o‘lka hisoblangan O‘rta Osiyoning ishlab chiqarish kuchlarini har tomonlama o‘rganish va rivojlantirish bilan qiziqmadi, balki undan mustamlaka maqsadlarda foydalanishga urindi. XIX asrda Rossiya kartografiyasi O‘rta Osiyo hududida xaritalarni tuzishda bir muncha mavaffaqiyatlarga erishgan bo‘lsa-da, O‘rta Osiyo hududida olib borilgan kartografik tadqiqotlar avvalo chor ma’murlarining o‘lkadagi mustamlakachilik siyosatiga xizmat qildi. Rus harbiylari O‘rta Osiyoda o‘z hukumronlik doiralarini kengaytirish uchungina bu kabi tadqiqotlarni amalga oshirdilar. Yuqoridagi omillarga qaramasdan, Rossiyada O‘rta Osiyo hududlari, xalqlari madaniyati haqida yangi ma’lumotlar paydo bo‘ldi. Bunga esa o‘lkani tarixiy- kartografik nuqtai nazardan o‘rganish asosida ham erishilganligini unutmaslik kerak. FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi. T., O’zbekiston, 2010. 2.Karimov I. A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T., O’zbekiston, 1998. 3.Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. Toshkent, O’zbekiston,1992 yil. 4.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. - T.: Sharq, 1998. 5.Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: “Ma’naviyat”, 2008. 6.Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. T., O’zbekiston, 2009. 7.Karimov I.A. O’zbekiston demakratik taraqqiyotning yangi bosqichida. – T.: “O’zbekiston”, 2005. 66

8.Karimov I.A. O’zbekistonning 16 yillik mustaqil taraqqiyot yo’li. – T.: “O’zbekiston”, 2007. 9.Karimov I.A. Ozod va obod Vatan erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. T.8. T.O’zbekiston,-2000. 10. Azizxo’jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997. 11. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. 12. Abduraimov M.A. Ocherki agrarnix otnosheniy v Buxarskom xanstve v XVI pervoy polovine XIX veka. T.I. Tashkent: Fan, 1966. 13.Abduraimov M.A. Vopros feodalnogo zemlevladeniya i feodalnoy renta v pismax Emira Xaydara. Tashkent: An UzSSR, 1961. 14.Alimov U. A., Mirzaaxmedov D.A. K istorii mavzoleya Boboi Poraduz v Buxare// Istoriya materialnoy kultur Uzbekistana. Tashkent, 1982. Vp. XVII. S. 169. 15.Andreev M.S., Chexovich O.D. Ark Buxar. Dushanbe, 1972. 16 .Suxareva O.A. Pozdnefeodalniy gorod Buxara kontsa XIX-nachalo XX v.v.M.1962. 17.Tanieva G. M. Rol Karshinskogo vilayata v politicheskoy, sotsialno- ekonomicheskoy jizni Buxarskogo emirata (vtoraya polovina XVIII pervaya polovina XIX v): Avtoref. Dis.kand.ist.nauk.Tashkent, 2008. 18.Bartold V.V. Istoriya kulturnoy jizni turetskix narodoy (Sredney Azii)Soch.T.V. Nauka, 1968. 19.Pugachenkova G.A. Temuridskoe arxitekturnoe nasledie Shaxrisabza // SHahrisabz shahrining jahon tarixida tutgan o’rni. Xalqaro ilmiy konferentsiya ma‘ruzalari tezislari. Toshkent:2002. 20.Dresvyanskaya G., Usmanova Z. Iz istorii Kesha. Tashkent, 1976. 21. Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y. 22. www.ziyo.net 23. www.history.ru 24. www.natura.com 25. www.archaelogy.ru 67

26. www.archaelogy.com 68

O'xshashlar

O‘rta Osiyo Yevropa sayyoxlari nazdida

O‘rta Osiyoning antik davr tarixi yozma manbalarda

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiyaning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzumi

Turk xoqonligi taraxini o‘rganishda O‘rxun-Enasoy bitiglarining o‘rni

Xitoy, Markaziy Osiyo va Yevropadan o‘tgan savdo yo‘llari tarixi