Xitoy, Markaziy Osiyo va Yevropadan o‘tgan savdo yo‘llari tarixi - Tarix - Diplom ishlar

Xitoy, Markaziy Osiyo va Yevropadan o‘tgan savdo yo‘llari tarixi

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84.2490234375 KB

Ko'chirib olish

Xitoy, Markaziy Osiyo va Yevropadan o‘tgan savdo yo‘llari tarixi mavzusida yozgan BITIRUV BITIRUV MALAKAVIY ISHIMALAKAVIY ISHI

Mundarija Kirish… ………………………………………………………..3 1.Bob. Qadimgi Xitoydan boshlangan Karvon yo‘llari. 1.1. Buyuk Ipak yo‘li boshlanadigan qadimgi Xitoy yo‘llari ….7 1.2. Katta karvon yo‘li va yaylovlaridan o‘tgan shimoliy savdo yo‘llari ……………………………………………………………….13 2. Bob. Buyuk Ipak yo‘lining Markaziy Osiyo va Yevropadan o‘tgan karvon yo‘llari. 2.1. Buyuk Ipak yo‘lining Markaziy Osiyodan o‘tgan karvon yo‘llaridagi savdo markazlari …………………………………………23 2.2. Xitoy sayyoxlarining Markaziy Osiyoga sayohati …………..47 2.3. Amir Temur va Temuriylar davrida Buyuk Ipak yo‘lidagi davlatlar aro aloqalar ………………………………………………….56 Xulosa…………………………………………………………….63 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………65 Ilova………………………………………………………………67 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi: Bugungi kunda jahon miqyosida savdo yo`llari mavzusiga qiziqish o’sib bormoqda. Bu, albatta, bevosita zamon talablari bilan bog’liq. Zero, dunyoda iqtisodning globallashuvi jarayoni avj olib ketayotgan ayni paytda barcha katta – kichik mamlakatlar jahon bozorlariga shu darajada bog’lanib qolganki, bularsiz iqtisodiy rivojlanishni tasavvur etish qiyin. Bu bog’lanishni mamlakatlararo o’tgan yo’lsiz amalgam oshirib bo’lmaydi. Bu jihatdan ko’pgina mamlakatlar Buyuk ipak yo’liga ozmi-ko’pmi aloqador. Ayniqsa, dengiz bilan bevosita bironta yo’l bilan bog’lanmagan O’zbekiston uchun Buyuk ipak yo’li nihoyatda ahamiyatli bo’lgan va bundan keyin ham shundaybo’lib qoladi. Shu ma’noda Prezidentimiz I A Karimov ta’biri bilan aytganda: “Mustaqillik yillarida bosib o’tgan yo’limiz va to’plagan tajribamizni holisona baholash, qo’lga kiritgan yuksak marralarimizni tahlil etish mamlakatimizni tadrijiy va bosqichma- bosqich rivojlantirish bo’yicha biz tanlagan yo’l naqadar to’gri ekanini va shu yo’ldan bundan buyon ham og’ishmay qat’iyat bilan borishimiz zarurligini yaqqol ko’rsatmoqda.” 1 Shuning uchun buyuk ipak yo’li hamda qo`shimcha yo`llar tarixini yangi adabiyotlar asosida yoritish bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. - Xitoy, Markaziy Osiyo va Yevropadan o‘tgan savdo yo‘llari tarixi mavzusi yangi adabiyotlar asosida maxsus bitiruv malakaviy ish tarzida hozirga qadar tadqiq qilinmagan; - dunyo mamlakatlari o’rtasida integrallashuv jarayoni ro’y berayotgan bir sharoitda Buyuk Ipak Yo’li va qo`shimcha boshqa yo`llar tarixini yoritib berish nafaqat ilmiy bilim amaliy ahamiyat ham kasb etadi. Mavzuning o’rganilish darajasi. Xitoy, Markaziy Osiyo va Yevropadan o‘tgan savdo yo‘llari mavzusining dolzarbligi jahon miqyosida ko’p kitoblarning chop etilishi va ayrim asarlarning qayta nashr etilishiga olib keldi. Ular orqali aksariyat qiziqarli ma’lumotlar ilmiy 1 I.A.Karimov “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” T.; 2010 y. 5,7-8 3

muomalaga kiritildi va keng doiradagi kitobxonlarga taqdim etilgan. Ammo nashr etilgan asarlarning ko’pchiligi xorijiy tillarda, xususan, xitoy tilida yozilgan. Birgina xitoy tilida nashr etilgan kitoblarni tilga oladigan bo’lsak, kamida 50-60 ta asarni sanab o’tish mumkin. Ulardagi ma’lumotlar ayniqsa, bizga yetib kelmagan ilmiy faktlar juda noyobdir. Albatta, bu Xitoy Xalq Respublikasining Markaziy Osiyo hududiga va Buyuk Ipak Yo’liga bo’lgan qiziqishi bilan bevosita bog’liq. Mavzuni o’rganish masalasida ayniqsa, A.Xo’jayevning “Buyuk ipak yo’li: Munosabatlar va taqdirlar” asari 1 alohida o’rin tutadi. Asarda qadimgi Xitoylar tarixi, Xitoy, Markaziy Osiyo va YYevropalararo o’tgan karvon yo’li hamda Xitoyda o’troqlashib qolgan turkistonliklar haqida atroflicha fikr mulohazalar bildirilgan. Yana shuni ta’kidlash joizki, O’zbekiston hududidan o’tgan Buyuk ipak yo’lining tarixiy manzilgohlari- ko’hna shaharlari haqida ozmi ko’pmi adabiyotlar xususan, taniqli arxeolog olim I.Ritveladzening “Buyuk ipak yo’li” asarini ham misol keltirishimiz mumkin. 2 Bundan tashqari ushbu mavzu bo’yicha Abduholiq Abdurasul o’g’li, T.Kamolov, N,Karimov, A.O’rinboyev, O.Bo’riyevlarning ham olib borgan tadqiqotlari diqqatga sazovordir. 3 Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari : Tadqiqotning yuqoridagi bosh maqsadidan kelib chiqib quyidagilarni hal etish asosiy vazifa etib qo’yiladi. - o’rganilayotgan mavzuni kompleks tadqiq etish uchun ushbu mavzuga oid ilmiy manba va adabiyotlarni to’plash va tahlil etish, - Xan etnos va uning Xitoy xalqining shakllanishidagi qo’shgan hissasini ochib berish, - Xitoy va O`rta osiyo orqali Yevropaga o’tgan katta karvon yo’llari va uning bugungi kundagi ahvolini yoritib berish, 1 A . Xo ’ jayev “ Buyuk ipak yo ’ li : Munosabatlar va taqdirlar ” T .; 2007 y . B -26 2 E . Ritveladze “ Buyuk ipak yo ’ li ” Ensiklopedik ma ’ lumotnoma . T .; 1999 y . B -24 3 Abduholiq Abdurasul o ’ g ’ li . Buyuk ipak yo ’ li . Muloqot -7, 8. 1994 y . B -15 4

- Dengiz yo’llarini rivojlanishi va ularning buyuk ipak yo’liga ta’siri masalalarini qiyosiy tahlil asosida ochib berish, - Tadqiqot natijalariga ko’ra yangi ilmiy xulosalar qilish hamda mavzu yuzasidan qator amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishining davriy chegarasi va obyekti. Miloddan avvalgi II asrda vujudga kelgan buyuk ipak yo‘li va qo`shimcha yo`llar tadqiqot davriy chegarasi tadqiqotning obyektini tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy-uslubiy asoslari. Tadqiqotda o’rganilayotgan muammoni to’gri talqin etishda ilmi bilishning holislik, haqqoniylik tamoyillariga amal qilindi. Turli manba va ma’lumotlarni tahlil qilishda ularga qiyosiy va tanqidiy nuqtai nazardan yondashildi. Davr xususiyatlarini nazarda tutgan holda voqealar tarixiylik, tadrijiylik yondashuv usullari asosida umumlashtirildi. Tadqiqotning nazariy uslubini ishlab chiqishda prezidentimiz I.A.Karimovning asarlari, ma’ruza va nutqlarida ilgari surilgan ilmiy nazariy ko’rsatmalari, tarixiy shaxslar va qadimiy shaharlarning yubiley tantanalarida so’zlagan nutqlari Vazirlar Mahkamasining qarorlarida ilgari surilgan muhim vazifalar haiqdagi ko’rsatmalar muhim ahamiyat kasb etadi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi. Ushbu Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi avvalo shundan iboratki, Buyuk ipak yo’li vatani sifatida ilk bor tarixiy asbektda bitiruv malakaviy ish sifatida tadqiqi qilinmoqda. President I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “Qadim zamonlarda Sharq bilan G’arbni bog’lab turgan ipak yo’li O’zbekiston hududi orqali o’tgan bu yerda savdo yo’llari tutashgan, tashqi aloqalar hamda turli madaniyatlarning bir-birini boyitishi jarayoni jadal kechgan bugungi kunda ham Yevropa va Yaqin Sharqdan Osiyo tinch okeani mintaqasiga olib boradigan yo’llar shu yerda kesishadi.” 1 Biz ilmiy iste’molga ilk bor olib kirilayotgan faktik materiallar turli tarixiy adabiyotlarga tayangan holda Xitoy va O`rta osiyo orqali Yevropaga o’tgan katta 1 A . Karimov O ’ zbekiston Buyuk kelajak sari T ,: 1999 yil 599- bet 5

karvon yo’llari tarixiga yangicha qarashlar va yondashuvlar asosida ko’rsatib berildi. - Xitoy va O`rta osiyo orqali Yevropaga o’tgan katta karvon yo’llari mavzusiga oid dastlabki tarixiy manbalar va adabiyotlar ilmiy tahlil qilindi. - Xitoy orqali o’tgan katta karvon yo’llari tarixi manbalar asosida yoritildi. - Dengiz yo’llarini rivojlanishi va uni Buyuk ipak yo’liga ta’siri ko’rsatib berildi. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati bitiruv malakaviy ishning tadqiqot qismi va xulosa qismida keltirilgan ma’lumotlardan umumiy o’rta ta’lim maktablari, akademik litseylar, kasb-hunar kollejlarida tarix fani darslarida, o’lka tarixini o’rganishda, universitetlardagi tarix fakultetlarida maxsus kurs ma’ruzalarini tayyorlashda foydalanish mumkin. BMIning tuzilishi : malakaviy ishi kirish, ikki bob, besh fasl, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovadan iborat. BMIning umumiy hajmi 66 betni tashkil etadi. 6

I.Bob. Qadimgi Xitoydan boshlangan Karvon yo‘llari. I.1. Buyuk Ipak yo‘li boshlanadigan qadimgi Xitoy yo‘llari. Chan’an («abadiy tinchlik» ma’nosini bildiradi) toponimii aslida kichik bir qishloq nomi edi. Milloddan avvalgi 200 yilda ilk Xan sulolasi asoschisi Gaotsau (mil.av. 206-195) ushbu qishloqda Saroy qurib, uni poytaxt qilib olgan. Ungacha Chan’anning sharqiy tomonidagi Loyan shahri poytaxt edi. Shu bois xalq orasida Chan’an G‘arbiy poytaxt (Shijin) deb ham nomlangan. Shundan keyin uzoq davr davomida ushbu shahar Buyuk ipak yo‘lining sharqiy nuqtasi bo‘lib dunyoga tanildi. XIII asrda Xitooyning poytaxti Pekinga ko‘chilishi munosabati bilan Buyuk ipak yo‘lining sharqiy nuqtasi mazkur shahar bo‘lib qoldi. Bu hol Chan’anning mavqeini birmuncha pasaytirdi 1 . Chet ellik elchilar va poytaxtda bo‘lishni istagan savdogarlar Pekinga boradigan bo‘ldi. Ammo G‘arbdan Xitoyga import qilingan narsalarning asosiy qismi Chan’andan boshqa viloyatlarga, eksport qilingan xitoy mollari, jumladan ipak matolarining ko‘p qismi esa mazkur shahar orqali g‘arbiy mamlakatlarga jo‘natilgan. Chan’an xalqaro savdo markazi sifatida saqlandi. 2 Chan’an shahri hozirgi XXR Shensi o‘lkasining markazidan o‘tadigan va Xuanxe daryosining irmog‘i bo‘lmish Veyxe daryosining janubiy sohilida joylashgan. Qadimgi Xitoy hududi doirasida shakllangan savdo yo‘llarining hammasi Chan’an shahri bilan bog‘langan. Qadim zamonlarda bu yerda yashagan markaziyosiyoliklar tilida yozilgan hujjatlarda Chan’anning nomi Kumdam (Kumdam) deb atalgan. Bir necha ming yil muqaddam bu yerda turkiy xalqlar yashagan, degan ma’lumotlar ham mavjud. Chan’an shahri G‘arbiy Chjou (Shi Chjou; mil. av. XI asr-771), ilk Chjao (Chyan Chjao; mil. av. 475-221), ilk Chin (Chyan Chin; mil. av. 221-206), G‘arbiy Xan (Shi Xan; mil. av. 206- mil. 08), G‘arbiy Jin (Shi Jin; mil. 265-316), G‘arbiy Vay (Shi Vay; mil. 535-557), Shimoliy Chjou (Bay Chjou; 557-581), Suy (mil.581-618) va Tan (mil. 618-907) kabi xonliklarning poytaxti bo‘lgan 3 . Ilk Chan 1 O ’ zbekiston xalqlari tarixi 2- jildli T “ O ’ qituvchi ” 1992 B -21 2 A. Hodjayev Kitayskiy faktor v Sentralnoy Azii T. “NAuka” 2004 B-15 3 O’zbek diplomatiyasi (Tarixiy ocherklar va lavhalar) T “Yangi asr avlodi” 2003.B-63 7

davrida ushbu shaharning nomi Yungchan, Syan’yang deb yuritilar, Xan davridan boshlab esa, u Chan’an deb yuritala boshladi. G‘arbiy Xan sulolasining ikkinchi xoqoni Xueydi (mil.av. 194-188) ta’tga kelganda shahar atrofiga 25 km uzunlikda devor qurdirgan. Shundan keyin Chan’an Chan’anchang («atrofii devor bilan o‘ralgan shahar») nomini olgan. Shu lavrdagi shahar devorining bal. 8 m, qalinligi 8-12 m gacha (past qismi qalinroq, tepa qismi yupqaroq) edi. Shahar devorining shakli to‘rt tomonga qaratilgan to‘rtburchak bo‘lgan. Uning har bir tomonida 3 tadan jami 12 darvozasi bo‘lgan. Ularning har biriga o‘ziga xos nom berilgan. Dungmen (SharqIy darvoza) Shimen (G‘arbiy darvoza), Beymen (Shimoliy darvoza va Narmen (Janubiy darvoza) asosiy darvozalar hisoblanar edi 1 . G‘arb tomondan kelgan karvonlar Shamendan krishi va qaytishda shu darvozalan chiqib ketishi lozim edi. Mil. 220 yilda Sharqiy Xan (mil. 25-220) davlati yemirilgandan keyingi 300 yilga yaqin davr ichida Xitoy mayda xonliklarga bo‘linib, o‘zaro urush alangasidan qutila olmagan. Shunda ilgari qurilgan shahar devori vayron bo‘lib ketgan. Suy xonligi (581-618) tashkil topgandan so‘ng mazkur vayrona bo‘lgan Chan’anning sharqi-janubiy tomonida atrofi devor bilan o‘ralgan yangi shahar barpo etildi. Qurilish boshlangan vaqti 582 yil hisoblanadi. Qurilgan Yangi shahar Dasincheng («Buyuk gullanish shahri») deb ataldi. Tan davlati (618-907) tashkil topgandan so‘ng Chan’an shahrining maydoni to‘rtburchak shaklida kengaytirildi. Uning atrofini o‘rab turadigan devorlar uzaytirildi. Shunda uning hududi aylanmasiga 35 km ni tashkil etdi: Shahar ko‘chalari ham to‘g‘ri va bir-birini kesib o‘tadigan qilib qurildi. Shahar markazi o‘ralgan to‘rtburchak shaklidagi devorlar uzaytirildi. Tan davarida qurilgan shahar devori bir necha marta qisman qayta qurilgan va ta’mirlangan. Shu bois mazkur devor hozirgacha yaxshi saqlanib qolgan bo‘lib, uning aylanma uzunligi 13912 m dan iborat 2 . Tan davri Chan’anning eng gullagan vaqti hisoblanadi. Shunda Chan’an shahri xalqaro savdo markazi sifatida Yana ham ravnaq topdi. Xitoyning atrofidagi 1 T. Jamolov. Millatlararo do’stlik amalda. “Guliston” 5, 2001 B-22 2 O’zbek diplomatiyasi (Tarixiy ocherklar va lavhalar) T “Yangi asr avlodi” 2003 B-26 8

va Uzoq Sharq, YYevropa davlatlaridan savdogarlar tinmay kelib-ketib turdi. Shu bois shaharning bozorlari nafaqat ko‘lami jihatidan, balki son jihatidan ham ko‘paydi. Bozorlar ichida ikkitasi eng katta bo‘lib, ularning biri «Dungshi» («Sharqiy bozor»), ikkinchisi «Sinshi» («G‘arbiy bozor») deb nomlangan. Har ikki bozor xalqaro savdo markazlari hisoblangan Shu davrda Chan’an bozorlariga Xitoyning barcha viloyatlaridan ishlab chiqarilgan mahsulotlar oqib kelib turgan. «Sharqiy bozor» shaharning sharqiy tomonida joylashgan bo‘lib, u mahalliy savdogarlar bilan chet el savdogarlari orasidagi oldi-sotdi ishlarni amalga oshirishga qaratilgan. Shuning uchunhukumat tomonidan qo‘yilgan nazoratchilar va soliqchilar mahkamasi ushbu bozorda joylashgan edi 1 . Hozirgi tilda aytilganda, mazkur bozorni ulgurji bozori deb aytish mumkin. «G‘arbiy bozor» shaharning g‘arbiy qismida joylashgan bo‘lib, uning ko‘lami va ahamiyati kattaroq edi. Chunki unda butun dunyodan, jumladan Markaziy Osiyodan olib kelingan mollar – paxtadan to‘qilgan matolar, qimmatbaho taqinchoqlar, shishadan yasalgan idish-tovoqlar, dorivorlar sotilar edi. Savdo ishlariga yengillik tug‘dirish maqsadida, bozor turli mollarga moslashtirilgan maxsus rastalarga ajratilgan. Tillo anjom va taqinchoqlar rastasi, dorivorlar rastasi, ipak mtolar rastasi, oziq-ovqat rastasi va boshqalar anna shular jumlasidandir. Rastalarda Sharq mamlakatlaridan kelgan odamlarni ko‘p uchratish mumkin bo‘lgan. Qarbiy Xan davlati yemirilgandan keyingi bir necha asr davomida Chan’an poytaxt bo‘lmay qolgan. Shunda ham uning xalqaro savdo markazi sifatidagi mavqei pasaymaydi. Tan xoqonligidavrida Chan’an shahrida 1,5 mln. dan ortiq aholi yashagan. Bular orasida doimiy yoki vaqtincha turadigan g‘arbiy mamlakatliklar, jumladan savdogarlar, din arboblari, elchilar va boshqalar soni ham ancha salmoqli bo‘lgan. Shaharda muqim yashab qolgan savdo ishlari Bilan shug‘ullanuvchi xorijliklar soni ko‘pchilikni tashkil etgan 2 . Masalan, o‘sha zamonda yashagan Xitoy olimi Li 1 O’zbekiston milliy ensiklopediyasi 12 jildli T “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” 2000- 2006y. B-352 2 A. Hodjayev Kitayskiy faktor v Sentralnoy Azii T. “NAuka” 2004.B-45 9

Bi (762-789) fikricha, U111 asrning 3-choragida Chan’anda muntazam yashovchi chetelliklar soni 4000 kishidan oshgan. Tan davlati tashkil topgandan keyin Xitoyda budda dinining mavqei yana ham oshgan. Shu bois Chan’anda ushbu dinga oid asarlarni o‘zga tillardan xitoy tiliga tarjima qilish, o‘qitish va bu dinni targ‘ib qilish ishlari keng qanot yoyib ketgan edi. 730 yilda Hindiston va Markaziy Osiyo davlatlaridan Xitoyga olib kelingan budda diniga oid asarlarni xitoy tiliga tarjima qilish bilan shug‘ullanuvchilar soni 176 kishiga yetgan. Xitoydan Sharqiy Turkiston, G‘arbiy Turkiston va Hindistondagi budda dini markazlariga borib keluvchi xitoylar soni ham oshgan. U yerlardan Xitoyga keluvchi buddaviylar ham ko‘paygan. Chan’an shahri va uning atrofida budda markazlari va ibodatxonalarining, xorijlik buddaviylarning soni ko‘paydi. Markaziy Osiyoda islom dini hukmron dinga aylangandan so‘ng, Chan’anda va va Xitoyning boshqa yirik shaharlarida ushbu mintaqadan borgan musulmonlar sonining ko‘payishi va islom dini ta’sirining kuchayishi kuzatilgan. Bunga Tan davlatining soliq siyosatidagi o‘zgarish bevosita ta’sir ko‘rsatdi. Masalan, 834 yilga qadar Tan sulolasi dengiz orqali Xitoyga kelgan musulmon savdogarlardan ular kelganda ham qaytishlarida ham soliq olar edi. Shu yildan boshlab ularni faqat kelganda bir marta soliq olish amaliyoti joriy etildi. Shu blan birga soliq to‘lagan musulmonlarga Xitoyda erkin savdo qilish huquqi berildi. 847 yilda Xitoyda yashab qolgan musulmonlarga davlat idoralarida xizmat qilish va amaldorlik lavozimlarini olish uchun topshiriladigan imtihonlarda qatnashishga ruxsat berildi. Bunday imtohonlarda qatnashib ilk bor ijobiy natijaga erishgan kishi arab millatiga mansub Li Yansheng (musulmoncha ismi ma’lum emas) hisoblanadi. X asrning boshlarida ichki vaziyatning yomonlashib ketishi, o‘zaro kurashlarning avj olishi natijasida Tan imperiyasi yemirildi. Shundan keyin bir asr davomida Xitoyda 15 ta xonlik yuzaga keladi. Xitoy tarixida ushbu davr «5 sulola va 10 davlat davri» («Uday shigo») deb ataladi. Undan keyin tashkil topshan Shimoliy va Janubiy Sun xonliklari (960-1279) ham kuchli davlat bo‘la olmadi. 10

Shunda Chang’anning iqtisodiy ahvoli avvalgiga nisbatan zaiflashdi, xalqaro savdo aloqalari pasaydi. Tan davlatidan keyingi davrda Xitoydagi kuchli davlat mug‘ullarning Yuan’ imperiyasi (1279-1368) bo‘ldi. Ammo ushbu davlatning poytaxti Pekin bo‘lganligi tufayli Chan’aning qadimgi siyosiy mavqei tiklanmagan bo‘lsa ham u xalqaro savdo markazi bo‘lib qolaverdi. Bugungi kunda ushbu ko‘hna shahar o‘rnida bunyod etilgan shahar Sian deb ataladi Sian nufusining ko‘pligi jahatidan olganda, birinchi o‘rinda xitoylar (xanzu), ikkinchi o‘rinda tungonlar (xueyzu) turadi. Shahar atrofida yashovchi dehqonlar asosan, bug‘doy, makkajo‘xori, paxta, yog‘ o‘simliklari, meva va sabzavot yetishtirish bilan shug‘ullanadi. Sian XXR Shensi o‘lkasining markazi bo‘libgina qolmasdan, balki yirik zamonaviy shahar va xalqaro savdo markazidir. Baland va chiroyli zamonaviy binolar bilan tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan imoratlar shaharga o‘ziga xos husn berib turadi. «O‘zavtoyo‘l» konserni delegatsiyasi bilan uchrashuv vaqtida Sian shahar hokimi Fang Syuchunning aytgan so‘zlariga qaraganda, XXRning g‘arbiy o‘lkalarini rivojlantirish va qadimgi ipak yo‘lini zamonaviy ipak yo‘liga aylantirish dasturini amalga oshirish munasabati bilan hukumatning Shensi o‘lkasiga, jumladan, Sian shahriga bo‘lgan e’tibori tobora oshib bormoqda. Sian shahri Xitoyning barcha hududlari bilan avto va temir yo‘llari bilan bog‘langanligi tufayli, xalqaro iqtisodiy aloqalarda, ayniqsa, Xitoy bilan Markaziy va Janubiy Osiyo, Yaqin Sharq va YYevropa mamlakatlari o‘rtasidagi savdo aloqalarida ahamiyati yil sayin ortib bormoqda 1 . Ayniqsa, Shinjon-Uyg‘ur muxtor rayoni (Sharqiy Turkiston) bilan XXRning sharqiy viloyatlarini ulab turadigan «Lan-Shin telu» temir yo‘lning Alashankou orqali Qozog‘iston temir yo‘llariga ulanib ketishi va Turkmaniston, Eron temir yo‘llarining ulanishidan keyin Sianning xalqaro iqtisodiy aloqadlardagi ahamiyati Yana ham oshdi. Chunki Sian XXRning ichki o‘lkalaridagi barcha temir yo‘llar bilan, hatto Vyetnamga boradigan temir yo‘l bilan ham bog‘langan. 1 M. Muhammedov Velikiy Shelkoviy put T “Nauka” 1996 B-56 11

Shu bilan birga, hokimning so‘ziga qaraganda, garchi hozir Sian Xitoyning poytaxti bo‘lmasa ham, uning tarixiy ahamiyatini qayta tiklash dolzarb masala sifatida qaralmoqda. XXRning «shimoliy-g‘arbiy qismining keng ko‘lamda o‘zlashtirish» («Sibay da kayfang») deb atalgan iqtisodiy strategiyasini amalga oshirishda Sian shahrini rivojlantirish muommasi davlat siyosatining markazida turibdi. So‘nggi yillar davomida Sian yirik turizm markazi bo‘lib qoldi. Shahardagi va uning atrofidagi tarixiy yodgorliklar ta’mirlanib, ziyoratgohlarga va dam olish joylariga aylantirilgan. Sianga o‘rtacha yiliga 5 mln. chet el turistlari, 12 mln. xitoy sayyohlari kelib ketadi 1 . Turizm bir tomondan katta daromad manbaiga aylangan bo‘lsa, ikkinchi tomondan aholining katta bir qismining ish bilan ta’minlanishiga imkoniyat yaratib bermoqda. Ayni paytda «shimoli-g‘arbni keng ko‘lamda o‘zlashtirish» dasturi bo‘yicha Siandan 9 yo‘nalishda, ya’ni shaharni XXRning 9 ta iqtisodiy markazlari bilan ulaydigan tezyurar avtoyo‘llar qurilmoqda. Ushbu yo‘llarning biri Sianni Shinjon- Uyg‘ur muxtor rayonining Turfon, Urumchi shaharlari, Alashankou chegara darvozasi orqali Qozog‘istonga boradi. Bir necha yildan so‘ng ushbu yo‘llar ishga tushgach, Sianning siyosiy va iqtisodiy ahamiyati yana ham oshadi, turizm yana ham jonlanib ketadi. 1.2. Katta karvon yo‘li va yaylovlaridan o‘tgan shimoliy savdo yo‘llari. 1 A.Xo’jayev Xunlarning etnik jihatdan qadimi turklarga oid ekanligi haqda Xitoy manbalaridagi ma’lumotlar “Turin tarixi” 5, 2002 B-39 12

«Ipak yo‘li» atama sifatida ishlatila boshlanganiga ko‘p vaqt bo‘lgani yo‘q. U ilk bor 1877 yilda nemis geograf olimi Ferdinand Paul Vilgelm (Vilgelm Rixtgofen) (1833-1905) tomonidan nashr etilgan «Xitoy» nomli kitobda uchraydi. Nemis tilida ushbu atama «Seyden strassen» (Seiden strassen) deb atalgan. Ingliz tilida chiqqan kitoblarda mazkur atama «Ze Silk Roud» (The Silk Road), keyinchalik rus tilida chiqqan kitoblarda esa «Velikiy shyolkoviy put» deb nomlandi. Xitoy adabiyotida «Sichou chjilu» deb yuritilgan. «Ipak yo‘li» atamasi adabiyotga kirib kelishidan oldinhar xil nomlarga ega bo‘lgan. Qadimgi Xitoy manbalarida «dao» (yo‘l), «Shiyuy dao» (G‘arbiy mamlakatlar yo‘li») deyilgan 1 . Vilgelm Rixtgofen «Ipak yo‘li» atamasini ishlatar ekan, dastlab Xitoy- Turkiston-Hindiston yo‘nilishidagi yo‘lni ko‘zda tutgan. Keyinchalik uning ishlarini davom ettirgan olimlar qadimgi savdo yo‘llarini atroflicha tadqiq qilib, atamaning mazmuniga o‘zgartirish kiritganlar. Xususan, Xitooyning qadimgi poytaxti Changan shahridan boshlab Xesi yo‘lagi (Xeshi koridori), Taklamakon cho‘li atrofii va Turkiston shaharlari orqali Yaqin Sharq, Afrika va YYevropa mamlakatlarini bog‘lab turuvchi karvon yo‘lini nazarda tutganlar. So‘nggi davrdagi asarlarda Sharq bilan G‘arbni, ya’ni Osiyo, YYevropa va Afrika qit’alarini bog‘lovchi yer yuzi va dengiz yo‘llarini «Ipak yo‘li» deb atash ham adabiyotga kirib keldi. Bunday misollarni rus va xitoy adabiyotida uchratish mumkin. Ammo xitoy ilmiy adabiyotida mualliflar bir ovozdan qadimgi Changandan Taklamakon cho‘li atrofii, Pomir dovonlari, O‘zbekiston, Turkmaniston, Eron va Turkiya shaharlari orqali Rimga borgan karvon yo‘lini eng qadimiy «Buyuk ipak yo‘li» («Da sidao») deb e’tirof etmoqdalar. Masalan, «So‘zlar dengizi» («Sixay») ensiklapedik lug‘itida ushbu yo‘l quyidagicha ta’riflanadi: «Ipak yo‘li» («Sichou chjilu») Osiyo qit’asining u chekkasidan bu chekkasigacha kesib o‘tadigan qadimiy aloqalar yo‘lidir 2 . Uning asosiy qismi sharqda Veyxe daryosi bo‘ylaridan boshlanib g‘arbga qarab cho‘zilgan. Xeshi yo‘lagidan o‘tgandan so‘ng, ushbu yo‘lning bir yo‘nalishi Sharqiy Turkistondagi 1 A.Xo’jayev Buyuk ipak yo’li: munosabatlar va taqdirlar T “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” 2007. B-15 2 O’zbekiston milliy ensiklopediyasi 12 jildli T “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” 2000-2006. B-214 13

Torim daryosining shimoliy qirg‘oqlari, Suli (Qashqar shahri), Pomir, Farg‘ona vodiysi (Dayyuan, Davan), Kangkiya davlatining janubiy qismi (Samarqand atrofi) orqali, ikkinchi yo‘nilishi Torim daryosining janubidagi Yorkend (hozirgi Shache nohiyasi) va Pomirdan o‘tib hozirgi Amudaryoning yuqori va o‘rta oqimi bo‘ylaridagi shaharlar orqali g‘arbga qarab ketgan. Shundan keyin bu yo‘l Marv (Muley), Damxon (Damg‘on), Aman (hozirgi Kamadon), Bag‘dodning sharqi- janubidagi viloyatlar va O‘rta dengizning sharqiy sohillari orqali Rimga yetib borgan. Mil.av. II asrdan keyingi ming yil davomida Xitoydan ko‘a miqdordagi ipak matolar mana shu yo‘l orqali G‘arbga olib ketilgan. Shu bois bu yo‘l «ipak yo‘li» deb nomlangan. Aynan shu yo‘l qadimgi kata karvon yo‘li bo‘lganligini Xitoy manbalari ham tasdiqlaydi. Buyuk ipak yo‘li haqida ma’lumotlar beradigan eng qadimgi yozma manbalar ichida xitoy manbalari muhim ahamiyat kasb etadi. Xitoy manbalarida ilk bor savdo yo‘lini ta’riflaydigan ma’lumot ilk Xan sulolasi (G‘arbiy Xan) tarixida (Chyan Xan shi) uchraydi. Odatda ushbu sulola tarixi Ban Gu (mil. 32-92 y.lar) tomonidan yozilgan deb hisoblanadi, lekin ungacha asar ustida bir qator saroy tarixchilari ish olib borganlar. Ban Gu so‘nggi muallif bo‘lganligi uchun uning nomini asar muallifi qilib ko‘rsatish odat tusiga kirib qolgan. Garchi asar mil.av. 104-91 yillari yozib bitirilgan bo‘lsa ham, unda keltirilgan ma’lumotlarning ko‘pchiligi undan avvalgi bir necha asr davomida yozilgan tarixiy xotiralardan olingan. Jumladan, Buyuk ipak yo‘liga oid dastlabki ma’lumotlar mil. av. II –I asrlar davomida to‘plangan. Odatda, savdo yo‘li xo‘jalik rivojlangan joylardan va bozorlardan o‘tgan. Bunday joylar esa shaharlarga aylangan madaniy markazlardan tashkil topganligi hammaga ma’lum. Shunga ko‘ra Aniq aytish mumkinki, qadimiy savdo yo‘llari shaharlardan o‘tgan. So‘nngi ikki asr davomida jahon olimlari ko‘pgina yo‘qolib ketgan shaharlarni ochishga muyassar bo‘lishdi. Shu jarayonda ular tomonidan topilgan ashyoviy dalillar atroflicha o‘rganib chiqilgan va tahlil etilgan. Bunday shaharlar ko‘proq Markaziy Osiyoda, ayniqsa O‘zbekiston hududida, Taklamakon cho‘li atrofida topilgan. O‘zbekiston hududidan topilib 14

hozir Temuriylar tarixi davlat muzeyida saqlanayotgan bir necha ming yillik tarixga ega bo‘lgan odam suyagi, Taklamakon cho‘li atrofidan topilgan va ayni paytda Urumchi muzeyida saqlanayotgan 4-5 ming yillik odam jasadlari va buyumlar mazkur mintaqalar madaniyatining tarixi nihoyatda qadimiy ekanligini ko‘rsatadi. Shundan ma’lumki, bundan kamida 2 ming yil muqaddam Buyuk ipak yo‘lining Markaziy Osiyo qismi, ya’ni Hindiston va Eron bilan ko‘hna Xitoy o‘rtasidagi eng qadimiy savdo yo‘li O‘zbekiston, Pomir va Taklamakon cho‘li atrofidagi ko‘hna shaharlardan o‘tgan. Ushbu haqiqatni xitoy manbalaridlagi aniq ma’lumotlar to‘liq tasdiqlaydi. Milodning boshidan boshlab Tangritog‘ (Tyanshan) etaklari, Ili vodiysi, Issiqko‘l atrofidagi shaharlar orqali o‘tgan yo‘llardan foydalanish jonlangan. Qadimgi Xitoy yozma manbalarida «Shimoliy yo‘l» («Beydao») va «Janubiy yo‘l («Nandao») deb atalgan yo‘llar Taklamakon cho‘lining shimoliy va janubiy tomonlaridan o‘tgan yo‘llardir. Ular Pomirdan va O‘zbekiston hududidan o‘tgach, Hindistonga, Eron orqali Yaqin Sharq va YYevropa shaharlariga ketgan. Qadimgi Xitoy manbalaridagi «Janubiy yo‘l»ga oid ma’lumotlarga ko‘ra, u sharq tomonda hozirgi Dunxuan shahrining g‘arbi-janubiy tomonida joylashgan «Yanguan» nomli chegara qopqasidan o‘tib cho‘lning janubidagi Yorkent (Shache) orqali o‘tadiggan yo‘l hisoblanadi. Yorkentgacha ushbu yo‘lning uzunligi 1575 km bo‘lib, u Dunxuandan o‘tgandan keyin Krurona (Loulan), Pshamshan yoki Charqliq (qadimda Shanshan, hozir Rouchyan), Cherchen (Chemo), Xo‘tan (Yuytyan) orqali Yorkentga borgan. Ushbu yo‘l Yorkentdan g‘arb tomonga qarab ketar ekan, bir yo‘nalishi Pomir janubiy tomonidagi dovonlardan o‘tib, Kashmir, Hindiston, Amudaryoning pastgi sohillari va Eron bilan ulanib ketgan. Ikkinchi yo‘nilishi Yorkentdan Qashqarga borib «Shimoliy yo‘l» bilan qo‘shilgan. Mil.av. II asrgacha bo‘lgan bir necha yuz yil davomida Xeshi yo‘lagi va uning g‘arbiy tomonidagi joylar xunlar qo‘lida bo‘lganligi sababli, Xitoy bilan Markaziy Osiyo mamlakatlari va atrofdagi boshqa davlatlar o‘rtasida bo‘lgan savdo aloqalari, asosan, «Janubiy yo‘l» orqali amalga oshirilgan. Manbada ko‘rsatilishicha, savdogarlar aynan shu yo‘ldan yurishni ma’qul topishgan. 15

«Shimoliy yo‘l» hozirgi Dunxuan shahrining g‘arbiy tomonidagi «Yuymen» chegara darvozasidan o‘tib, Taklamakon cho‘lining shimoliy chekkasi bo‘ylab Qashqarga borgan. Ushbu yo‘l Yuymendan Qashqargacha 1875 km bo‘lib, u Turfon, Kumush, Qorashar, Ko‘char (Kusan, Kuch), Oqsuv kabi shaharlardan o‘tgan. Qashqardan taxminan 250-260 km yurgach, yo‘l Pomir tog‘laridagi dovonlarga yetib borgan. So‘ngra u dovon orqali O‘sh, Andijon, Farg‘ona, Samarqand va Buxoro shaharlari bilan bog‘lanib ketgan 1 . Ushbu hshaharlar orqali asosiy yo‘l Eron va g‘arb mamlakatlariga hamda Hindistonga ketgan. U eng qulay va to‘g‘ri yo‘l hisoblangan. Pomir dovonlari ichida Erkeshtom dovoni nisbatan qulayroq bo‘lgan. Undan boshqa Pomir tog‘laridan o‘tadigan Mingto‘qay, To‘rg‘ot, Vahon bo‘g‘izi kabi bir necha dovon bo‘lgan. Turg‘ot dovoni orqali o‘tgan yo‘l Issiq ko‘l bo‘yiga borish uchun qulayroq hisoblangan. Toshqo‘rg‘on orqali o‘tadigan yo‘l Mingto‘qay dovonidan o‘tib, Hindistonga borish uchun yaqinroq bo‘lgan. Ammo ushbu dovondan o‘tgandan keyin Amudaryo bo‘ylariga ham chiqilgan. Mazkur dovonlardan o‘tish Erkeshtomga nisbatan qiyinroq kechgan. Erkeshtom dovoni orqali o‘tadigan yo‘l qachon ochilganligi haqida xitoy manbalarida aniq ma’lumot yo‘q. Lekin G‘arbiy Xan davlati davrida, ya’ni mil.av. II-I asrlarda ushbu yo‘l Qadimgi Xitoy bilan G‘arb mamlakatlari o‘rtasidagi asosiy yo‘l hisoblangan. Ushbu yo‘lning Dunxuandagi Turfongacha va Turfonning g‘arbiy tomonidagi cho‘l masofani hisobga olmaganda yo‘lda karvonlar uchun suv va o‘t-cho‘p yetarli edi. Bu kata karvonning yurishi uchun muhim ahamiyat kasb etgan. So‘zimizning isboti sifatida xitoy xoqoni U-dining Turkistonga ikki marta kelib ketgan elchisi Chjan Syanning ma’lumoti asosida bitilgan «Ilk Xan tarixi»da keltirilgan quyidagi ma’lumotga murojaat qilishimiz mumkin: «Janubiy yo‘l Krurona (Loulan, Shanshan) orqali Qorqurum (Kunlun) tog‘larining shimoliy etagi bo‘ylab g‘arbga qarab ketadi, so‘ng u Yorkentdan o‘tib Yana g‘arbga qarab davom etadi, Pomir tog‘larini (Sunlin) kesib o‘tib, Ulug‘ Ruziye (Dayueji) davlatiga boradi. Mazkur davlatdan o‘tgandan so‘ng yo‘l Parfiya (Ansi) davlatiga boradi. 1 www.ziyo.net 16

Shimoliy yo‘l Shimoliy tog‘ning shimolida joylashgan Turfon (Chyan-Cheshi) davlati markazidan o‘tib, Torim daryosi bo‘ylab davom qilib, Qashqarga boradi. Shimoliy yo‘l Pomir tog‘laridan o‘tib yana g‘arbga qarab davom etib, Farg‘ona, Kangkiya davlatlariga, so‘ngra Alan davlatiga boradi». Shunga o‘xshagan ma’lumot Sima Byao (tug‘ilgan vaqti noma’lum -306) tomonidan yozilgan «So‘nggi Xan sulolasi tarixi» («Xou Xan shu»)da ham bayon etiladi. Buyuk ipak yo‘lidagi eng katta cho‘l. SharqIy Turkiston hududida joylashgan. Qadimgi sayyohlar ushbu cho‘l va uning atrofidagi yo‘llar haqida ko‘p ma’lumotlar qoldirgan. Geologik tadqiqotlarga ko‘ra, o‘ta qadimgi zamonlarda Pomir nisbatan baland bo‘lmaganligi uchun Farg‘ona vodiysi atrofidagi tog‘lardan suv sharqqa qarab oqib Taklamakonga quyilganligi tufayli hozirgi cho‘l o‘rni dengiz bo‘lgan ekan. Keyingi geologik o‘zgarishlar antijasida ushbu suvlar sharqqa oqmaydigan bo‘lgan. Natijada dengiz o‘rni cho‘lga aylangan. Taklamakon dunyoda eng yirik qum cho‘llaridan biri. Mayd. 271 ming km-kv. Uzunligi g‘arbdan sharqqa 1000 km dan ziyod, eni 400 km gacha. Yer yuzasi tekis bo‘lib, to‘rtlamchi davrda to‘plangan cho‘kindilardan tuzilgan. Shim. Va sharqqa tomon 1200-1300 m dan 900-1000 m gacha pasayib boradi. Cho‘lning g‘arbiy qismida qumtoshlardan iborat bir necha qoyali qator tepalar (Cho‘ngtog‘, 1664 m), qumoq va gili tepaliklar (Mozortog‘, 1635 m, To‘xtaqozi, 1560 m) bor. Taklamakonning jan.-g‘arbida barxanlar shim.-sharqida bal. 300 m gacha bo‘lggan qum uyumlari uchraydi. Chekka qismidagi katta maydonlarni sho‘rxoklar egallagan. Iqlimi keskin kontenintal, quruq iqlim yiliga 50 mm dan kam yog‘in yog‘adi, ba’zi yillarda umuman yog‘maydi. Kuchli shamollar esib, qum bo‘ronlari bo‘lib turadi. Kulunlardan oqib keladigan daryolar suvga singib ketadi. Xo‘tan daryosigina yozda cho‘lni kesib o‘tib. Tarim daryosiga quyiladi. Yer osti suvlari chuqur. Cho‘lning katta qismida o‘simlik deyarli uchramaydi. Daryo vodiylarida terak, jiyda, yantoq, sho‘ra, saksovul o‘sadi. Hayvonot dunyosi kambag‘al. Aholi voha va daryo vodiylarida yashaydi, chorvachilik va dehqonchilik Bilan shug‘ullanadi. Taklamakonda foydali qazilmalardan neft, gaz, ko‘mir konlari, polimetall rudalari topilgan. 17

«Pshamshandan Pomir tog‘lari orqali g‘arbdagi mamlakatlarga boradigan ikki yo‘l bor, - deb yoziladi ushbu asarda – Kunlun tog‘larining shimoliy etaklari va bu yerdagi daryo bo‘ylab g‘arbga qarab yuritilsa, Yorkentga borish mumkin. Bu «Janubiy yo‘l» deb ataladi. Ushbu yo‘l bilan Yana g‘arbga qarab yurib Pomir tog‘laridan oshib o‘tilsa, Dayuejilar va Arshak mamlakatlariga yetib borish mumkin. Turfondan Shimoliy tog‘ (Tangri tog‘)ning janubiy etagi bo‘ylab g‘arbga yurilsa yo‘l Suli (Qashqar)ga olib boradi. Bu «Shimoliy yo‘l» deb ataladi. Ushbu yo‘l orqali Pomir tog‘larini oshib o‘tilsa Farg‘ona, Kangkiya va Oursu (Ovrus, Yansay) davlatlariga boriladi» 1 . Vey sulolasi tarixidaham aynan shunday fikr aytilganligini uchratish mumkin. Chunonchi, ushbu manbaning «G‘arbiy mamlakatlar» bobida quyidagilar yozilgan: «Ilgari g‘arbiy mamlakatlarga boradigan ikki yo‘l bor edi. Keyin yo‘llar to‘rtta bo‘ldi. Ilgarigi yo‘llarning biri Yuymendan o‘tgandan keyin ko‘chma qum orqali g‘arb tomonga 2000 li (1000 km ga yaqin) yurib Pshamshanga yetib boradigan yo‘l edi, Ikkinchisi Yuymendan o‘tib ko‘chma qum orqali g‘arbga qarab 2200 li yurib Cheshiga (Turfon) boradigan yo‘l edi. Birinchi yo‘l bilan Shachedan (Yorkent) g‘arbga qarab 100 li yurilsa – Pomirga, u yerdan yana 1300 li yurilsa – Kabeyga (G‘arbiy Pomrrdagi biron bir joy bo‘lsa kerak) yetib borish mumkin edi. Ikkinchi yo‘l bilan Shachedan g‘arbiy- janubiy yo‘nalishda 500 li yurilsa – Pomirga, undan keyin yana 1300 li yurilsa – Poluga (Janubiy Pomirdagi joy nomi) yetib borish mumkin edi. Ushbu ma’lumotlar qadimgi Buyuk ipak yo‘li Taklamakon cho‘li atrofidagi shaharlar, Pomir tog‘lari va O‘zbekiston shaharlari orqali o‘tganligini aniq ko‘rsatadigan eng qadimiy yozma ma’lumotlardir. Ularga qarshi chiqish mumkin bo‘lgan bironta ma’lumot topilgani ham yo‘q Shuning uchun ushbu ma’lumotlar hech qanday shubha uyg‘otmaydi. Taklamakon cho‘lining janubiy va shimoliy tomonidagi shaharlardan o‘tib, Pomir tog‘lari orqali O‘zbekistonga keladigan, so‘ng g‘arb tomondagi mamlakatlarga ketadigan yo‘l eng qadimiy ekanligi bir qator xitoy olimlarining asarlarida ham ko‘rsatilgan. Masalan, Xitoy tarixchisi Li Mingvey bizning 1 Abduholiq Abdurasul o’g’li Buyuk ipak yo’li: “Muloqot” 7, 8 1994 18

imkoniyatlarimiz doirasida bo‘lmagan boshqa manbalarga ham ishora qilgan holda «Buyuk ipak yo‘lining Markaziy Osiyo qismi Xan davrida (xitoylar uchun) ochilgan, shunda ikki yo‘l bo‘lgan, Tangritog‘ (Tyanshan)ning shimoliy etaklari orqali o‘tgan yo‘l ushbu ikki yo‘ldan keyin ochilgan bo‘lib, u yangi yo‘l hisoblanadi», deb ta’kidlaydi. Li Mingveyning asarida bayon etilishicha, Suy sulolasi davrida (589-619) yozilgan «G‘arbiy mamlakatlar geografiyasining bayoni» («Shiyuy tuji») nomli noyob manbada ham qadimgi Buyuk ipak yo‘li haqida batafsil to‘xtalgan. Ushbu manbada yozilishicha, Pomir orqali O‘zbekiston va atrofidagi qo‘shni davlatlarga boradigan savdo yo‘li «Dunxuandan boshlanib G‘arbiy dengizga (Qora dengiz ko‘zda tutilgan) borguncha uch yo‘lga bo‘lingan», deb ko‘rsatilgan. Xuddi shunga o‘xshagan ma’lumotlar boshqa xitoy manbalarida ham uchraydi. Qadim zamonlarda Dunxuan-Qashqar-Farg‘ona yo‘lida savdo ishlari bilan shug‘ullangan turkistonlaiklarning Taklamakon cho‘lining sharqiy tomonidagi Krurona, Charqliq, Dunxuan kabi shaharlarida faol harakatda bo‘lganligi ham mazkur yo‘lning eng qadimiy ekanligini ko‘rsatadi. Keltirilgan ma’lumotlar eng qadimgi Buyuk ipak yo‘li O‘zbekiston hududidan o‘tganligini ko‘rsatish bilan birga, ushbu yo‘l barcha mintaqalar doirasida shakllangan savdo yo‘llari tizimini bir-biriga bog‘lab turgan magistral yo‘l bo‘lganligidan ham darak beradi. Aynan shu yo‘l G‘arb bilan Sharq o‘rtasidagi asosiy savdo yo‘li bo‘lganligining sababi O‘rta dengiz atrofi, Mesopotamiya, Eron yassi tog‘ligi, Afg‘oniston, Shimoliy Hindiston, hozirgi Markaziy Osiyo davlatlari va Xitoy Xalq Respublikasi hududlarida tashkil topgan eng qadimiy madaniy markazlar va davlatlar ushbu yo‘l orqali o‘zaro bog‘langan. Bular orasidagi xalqaro savdo, diplomatik va madaniy aloqalarni rivojlantirish uchun yetarli talab va taklif mavjud bo‘lgan. Aks holda mazkur yo‘l magistral savdo yo‘liga aylanishi qiyin edi. Kushon davlati davrida, ya’ni milodning dastlabki 3 asri davomida Qashqar orqali Pokistonga o‘tiladigan yo‘l ham serqatnov bo‘lganligi kuzatilgan. Buning sababi, birinchilan, shu zamonda Budda dinining Xitoyda keng tarqalishiga kushonliklar kata hissa qo‘shgan, ikkinchidan, shu davrda mazkur dinning markazi 19

bo‘lgan Gandhara (Gandhar, sanskritda Gandhavat, xitoy manbalarida Gantolo, Jyantolo – Pokistondagi Peshovar viloyatiga to‘g‘ri keladi) shahrini Xitoy rohiblari tomonidan ziyorat qilish ishlari faollashgan. Hozir bu yo‘l Qoraqurum yo‘li, deb nomlanadi. XX asrning 60-yillari uzoq uzilishdan so‘ng ushbu yo‘lning qaytadan ochilishi munosabati Bilan unda ta’mirlash ishlari olib borildi. Shu jaroyonda Kushon podsholigi davrida serqatnov bo‘lganligini ko‘rsatuvchi ko‘p tarixiy yodgorliklar va ash’yoviy dalillar topilgan. Yaylovlararo o‘tgan shimoliy savdo yo‘li. So‘ngi yillarda rus tilida chop etilgan Buyuk ipak yo‘li hakidagi bir qator asarlarda ushbu yo‘lning tarixiga oid qiziqarli arxeologik va boshqa turdagi ma’lumotlar keltiriladi.Shu bilan birga G‘arb bilan Sharqni bog‘lab turgan eng qadimgi ipak yo‘li ko‘chmanchi xalqlar yashagan yaylov va dalalardan o‘tgan, degan fikr ham olga suriladi va uni asoslovchi ma’lumotlar ham keltiriladi.Ammo keng doiradagi ma’lumotlarni chuqurroq talqin qilib ko‘rilsa, bunga qo‘shilish qiyinligi ma’lum bo‘ladi. Geografik jihatdan Xitoy, O‘zbekiston,Eron,Turkiya,Italiya kabi mamlakatlarning shimolida bepoyon dalalar va yaylovlar ko‘p. Iqlim jihatidan ular qishda sovuq bo‘lsa ham yozda salqin seryomg‘ir, sersuv, chorvachillikka nihoyatda qulay. Bu yerda yashagan qadimgi xalqlar ko‘proq chorva bilan shug‘ullanganligi bejiz emas. Arxeologik ma’lumotlar, qoya toshlarga solingan suratlar va yozma manbalar ham ushbu dalalarda bundan bir necha ming yillar muqaddam chorvachilik bilan shug‘ullangan xalqlar yashaganligini to‘la tasdiqlaydi. Tabiiy vaziyat va hayot taqozasi bilan shimoliy dalalarda yashagan qadimgi xalqlar asosan ot va aravalarda harakat qilishgan. Ushbu harakat vositalari uzoq masofaga yuk tashish uchun ham qulay bo‘lgan. Mongoliya, Oltoy, Shimoliy Qozog‘iston kabi joylarda ochilgan qabrlar ichida topilgan ipak mato bo‘laklari, mis va jezdan yasalgan oyna, temir asboblar ushbu mintaqalarning Xitoy va G‘arb mamlakatlari bilan aloqada bo‘lganlaridan dalolat beradi. Shuning uchun yuqorida ko‘rsatilgan mamlakatlar shimolidagi yaylovlar va dalalar orqali Xitoy bilan YYevropani ulab turgan qadimgi savdo yo‘li bo‘lgan 20

deyish asoslidir. Xitoy adabiyotida ushbu qit’alararo yo‘l «yaylovlar yo‘li» («Savyuan lu») deb ataladi. Ayrim mualliflar uni «yaylovlararo ipak yo‘li» (Savyuan sichou chjilu»)deb ham ataydilar. Ushbu yo‘l ham bir necha ming yillik tarixga ega. Olimlarning taxminiga ko‘ra, miloddan oldingi bir necha asr davomida YYevropa mamlakatlarida paydo bo‘lib qolgan Xitoyning ipak matolari ma’lum miqdorda «yaylovlararo ipak yo‘li» orqali borib qolgan. Ushbu fikrga to‘la qo‘shilish mumkin. Zero, bundan 3-4 ming yil muqaddam Mongoliya hududi, Xeshi karidori, Oltoy va Tangritog‘ atroflaridan boshlab, Qora dengiz bo‘ylariga qadar bo‘lgan joylarida bir qator kuchmanchi xalqlar yashaganligi ma’lum. Ular savdo bilan shug‘ullanmagan deb bo‘lmaydi. Qolaversa, eng qadimgi Xitoy manbalarida xam chorvador xalqlar o‘zlarining mahsulotini ipak matolariga ayirboshlaganlari haqida ko‘p ma’lumotlar uchraydi. Chorvador xalqlar Xitoyga qimmatbaxo toshlardan yasalgan buyumlar ham olib borib, ular evaziga ipak matolar sotib olganligiga oid ma’lumotlar ham yo‘q emas. Bunday ma’lumotlar ham yaylovlararo o‘tgan savdo yo‘llari orqali iqtisodiy va madaniy aloqalar bo‘lganligini ko‘rsatadi. Shu bois ushbu yo‘lni ham ipak yo‘li deb atasa xato bo‘lmaydi. Ammo yaylovlararo o‘tgan yo‘lni Buyuk ipak yo‘lining asosiy magistral yo‘nalishi deb aytish mumkin emas. Binobarin, ushbu fikrni ko‘pgina xitoy tarixchilari, jumladan «Yaylovlararo savdo yo‘li» bo‘yicha maxsus tadqiqot olib borgan Lyu Yingsheng va boshqalar qo‘llab-quvvatlaydilar. Masalan, Lyu Yingsheng o‘zining ipak yo‘liga bag‘ishlangan kitobida «Ipak yo‘li deganda sharqda bizning davlatimizdan boshlab, g‘arbda Shimoliy Afrika va YYevropagacha boradigan qadimgi savdo yo‘li ko‘zda tutiladi», deb yozadi. Boshqa bir mualliflar –Yang Jyanshin va Lu Vey: «Ipak yo‘lining boshlanish nuqtasi Xitoydagi Changan shahri bo‘lib, u Lungsi balandligi, Xeshi koridori, Shiyuy (hozirgi Shinjon-Uyg‘ur muxtor o‘lkasi) orqali o‘tib, O‘rta Osiyo, Janubiy Osiyo, G‘arbiy Osiyo va YYevropani bir-biriga ulab turadigan yer yuzidagi magistral yo‘l hisoblanadi» 1 , deb ta’kidlaydilar. Ushbu fikrning to‘g‘ri ekanligini 1 www.ziyo.net 21

mazkur hududlarda topilgan ashyoviy dalillar va eng qadimiy yozma manbalar to‘la tasdiqlaydi. II . Bob. Buyuk Ipak yo‘lining Markaziy Osiyo va Yevropadan o‘tgan karvon yo‘llari. 22

2.1. Buyuk Ipak yo‘lining Markaziy Osiyodan o‘tgan karvon yo‘llaridagi savdo markazlari. So‘nggi 20 yil davomida Xitoy axeologlari tomonidan amalga oshirilgan ishlar natijasida Taklamakon cho‘li atrofida bundan bir necha ming yil muqaddam ancha yuksak madaniyatga ega bo‘lgan xalqlar yashaganligi isbotlandi. Buning misoli tariqasida shuni aytish mumkinki, hozirgi XXR ning Shinjon-Uyg‘ur avtonom rayoni markazi – Urumchi shahridagi muzeyda qadimiy odamlarning mumyolangan jasadlari saqlanadi. Ularning eng qadimiylari mil.av. 6-4 ming yilliklarga taalluqlidir. Jasadlar kiyimlari bilan birga yaxshi saqlanib qolgan. Buning sababi, jasad ko‘milgan joylar nihoyatda quruq va issiq qumlikdan iborat bo‘lganligi va qumdagi tuz miqdorining balandligi tufayli, undagi suv tez tortilib, mikroorganizmlar tuz ta’sirida yo‘qolib ketgan. Natijada jasadlar xuddi muz orasida yaxlatib saqlanganga o‘xshab qum tagida ko‘milib yotgan. Eng ya’shi saqlangan jasad Taklamakon cho‘lining sharqiy qismidagi Cherchen degan joydan topilgan. Qotib qolgan jasad xuddi kiyim kiygan holda, tizzasini biroz ko‘tarib chalqancha yotib uxlab qolganga o‘xshaydi. Badanining oqligi, sochining qizg‘ish malla rangligi, ko‘zining ko‘kligi aniq ko‘rinib turadi. Jasadning sochi ikkita qilib o‘rilgan bo‘lib unga ozgina oq oralagan. Shunga asoslanib olimlar uning yoshi 50 atrofida bo‘lgan, deb hisoblamoqdalar. Mazkur jasad topilgan joyda yana 3 nafar ayolning jasadi ham qazib olingan. Ulardan biri Ayniqsa yaxshi saqlangan bo‘lib, uning bo‘yi 191 sm, sochi qizg‘ish mala rang va ikkita qilib ulama soch Bilan o‘ralgan. Taklamakon cho‘lining sharqiy qismidagi ikkinchi bir ko‘hna shahar Kruron (Loulan)da yosh ayolning jasadi topilgan. Mahalliy xalq uni «Krurona malikasi», «Uxlayotgan go‘zal» 1 deb atashadi. Yaponiya mutaxassislari jasad boshi va sochlari asosida «Krurona malikasi»ning bosh qismini tiriklik vaqtidagi shakliga keltirishgan va shu asosda uning fotosuratini ishlab chiqishgan. Anna shu suratga qaraganda u uyg‘urlar, 1 Jamolov. T. Millatlararo do’stlik amalda “Guliston” 5, 2001. B-45 23

o‘zbeklar va boshqa turkiy xalqlar orasida uchrab turadigan va mongoloid tipining xususiyatlari yo‘q bo‘lgan ayollarga o‘xshaydi. Kruronaning shimoliy tomonida joylashgan va Buyuk ipak yo‘lidagi qadimiy madaniy markazlardan biri bo‘lgan Qumul (Iverg‘ul, Ivu, Xami) viloyatining Qizil cho‘qqi deb nomlangan tepaligidan ham anchagina jasadlar topilgan. Ular Kruronadan topilgan jasadlarga qaraganda nisbatan yaxshi saqlanmagan. Ammo ularning qiyofasi qandayligini ham aniq ko‘rish mumkin. Topilgan jasadlar ustidagi kiyimlar jundan katak qilib to‘qilgan matolardan tikilgan. Ayrimlarining oyog‘ida teridan oddiy uslub bilan tikilgan mahsiga o‘xshash uzun qo‘njli oyoq kiyimi bor. Cherchen, Krurona va Qumul kabi joylardan topilgan va tabiiy sharoitda mumyolanib qurib qolgan jasadlarni o‘rganib chiqqan Britaniya olimasi Yelizabet Ueylend Barber ularni qadimiy shotlandiyalik va irlandiyalik odamlarga o‘xshatib, ularning kelib chiqishida aloqadorlik bo‘lsa kerak, degan taxminni olg‘a suradi. Keyingi paytda YYevropa olimlari tomonidan o‘rtaga qo‘yilgan taxmin va xulosalarga ko‘ra, bundan 8-10 ming yil, balki bir necha o‘n ming yil muqaddam dunyodagi iqlimning o‘zgarishi tufayli xalqlarning g‘arbdan sharqqa ko‘chishi holati yuz bergan. Ushbu fikrlar ham Buyuk ipak yo‘lining tarixi tarixi nihoyatda uzoq davrlarga taqalishidan dalolat beradi. Mazkur viloyatlarda ochilgan qabrlar ichidan bug‘doy ham topilgan. Ma’lumki, bundan 5 ming yil ilgari xitoylar bug‘doy bilan tanish emas edi. Ular guruch ekish madaniyatiga ega bo‘lgan. Keltirilgan ma’lumotlar Taklamakon cho‘lining sharqiy tomonidagi ushbu viloyatlarning bundan 4-5 ming yil ilgari muqaddam ancha yuksak madaniyatga ega bo‘lganligidan, to‘qimachilik, tikuvchilik, etikdo‘zlik kabi hunarmandchilik va dehqonchilikning rivojlanganligini ko‘rsatadi. Demak, ushbu viloyatlar qadimiy savdo yo‘lining sharqiy qismidagi muhim savdo markazlari bo‘lgan degan xulosa to‘la asoslidir. Qadimgi Buyuk ipak yo‘lidagi chorraha va ko‘hna savdo, madaniyat markazi sifatida dunyoga tanilgan shaharlar. Qadimda Qashqar Suli, Suvlik, 24

Suvboshi deb nomlangan bo‘lib, u hozirgi Qashqar shahrining janubidagi Eskisarkentning shimolida joylashgan. Ko‘hna Qashqar bilan Yangi Qashqar shahrining orlig‘i 26 km keladi. «Suli» toponimining ma’nosi «suvlik», «sersuv» demakdir. Haqiqatdan ham u Torim vohasidagi suv manbaiga eng boy viloyatdir. Shahar yonidan Tumandaryo, Qizilsuv (Qashqadaryo), Gazdaryo, Talvichukdaryo kabi daryolar oqadi. «Qashqar» toponimi VIII asrda paydo bo‘lib, «qoshtoshi (nefrit) koni» ma’nosini anglatadi. XXR da nashr etilgan xaritalarda Ko‘hna Qashqar hali ham Sule deb nomlanadi. 1 Qashqarning aniq yoshi ma’lum emas, shunga qaramay, ishonch bilan aytish mumkinki, uning tarixi Buyuk ipak yo‘lining tarixidan kam emas. Agar ushbu masalada xitoy manbalariga murojaat qiladigan bo‘lsak, fikrimiz haqiqatdan uzoq emas ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Qadimiy xitoy manbalarida Qashqarning nomi Sule deb ko‘rsatilgan. Ilk bor u Qarbiy Xan (Ilk Xan) sulolasi (Mil.av. 206- mil. 8) tarixida (Chyan Xan shu) uchraydi. Ushbu manbada ko‘rsatilishicha, Xitoy elchisi Chjang Chyan Farg‘onaga kelgan davrda Sule shahri Sule davlatining markazi bo‘lib unda ancha rivojlangan madaniyat bo‘lgan. G‘arbiy Xan sulolasi tarixida qayd etilishicha, mazkur sulola hokimiyat ustida turganda Qashqar shahrining aholisi 1500 tutun yoki 18647 kishidan iborat bo‘lgan. So‘nggi Xan sulolasi tarida yozilishicha, Sharqiy Xan xoqonligi (Mil.25- 220) davrida Sule shahrining aholisi 21 ming tutun yoki 30 ming kishidan ortiq bo‘lgan. Qashqarning hozirgi aholisi 400 ming kishidan ziyod (2005). «Vey sulolasi tarixi»da (Vey shu): «Sule davlati Xan davrida mavjud bo‘lgan qadimiy xonlikdir. Ushbu davlat xoni boshiga SHer shakli tushirilgan tillo toj kiyadi. Uning hududida guruch, bug‘doy, tariq va kanop ko‘p ekiladi, mis, temir, qalay, ayollar uchun shoyi atlas ishlab chiqariladi. Ushbu davlatdan g‘arbga qarab 1000 chaqirimdan ortiq (500 km ga yaqin) yurilsa, Farg‘ona davlatiga yetib borish mumkin», deb bayon etilgan. Islom diniga qadar Qashqar budda dini markazlaridan biri sifatida dunyoga mashhur bo‘lgan. Xitoy manbalarida ushbu 1 Abduholiq Abdurasul o’g’li Qaimda Markaziy Osiyo xalqlarining kuchishi haqida “Sharqshunoslik” 9, T 1999. B-86 25

dinning Xitoyga tarqalishida Qashqarning roli nihoyatda katta bo‘lganligi ko‘rsatiladi. Zero, aynan shu davrda ko‘pgina budda diniga oid asarlar xitoy tiliga tarjima etilgan. Hindistonga borgan xitoy buddaviy sayyohlari ham Qashqarni ziyorat qilmay, uni aylanib o‘tib ketmagan. Islom dini hukmron dinga aylangandan keyin Qashqar islom madaniyati markazlaridan biri bo‘lib qolgan. Asl ismi Yusuf (taxm. 1020-21, Bolosog‘un) turkigo‘y shoir, mutafakkir, davlat arbobi. «Qutadg‘u bilig» dostoni muallifi. Uning hayoti va faoliyati haqida ma’lumotlar beruvchi yagona manba ham «Qutadg‘u bilig» kitobidir. Ushbu kitobga ko‘ra, u zamonasining barcha asosiy ilmlarini atroflicha o‘rgangan, arab va fors tillarini mukammal bilgan. Mahmud Koshg‘ariy kabi turkiy tilning mavqeini oshirish, uning madaniy-adabiy hayotdan o‘ziga munosib o‘rin egallashi uchun kurashgan. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» («Saodatga yo‘llovchi bilim, 1069- 70) asari islomiy turkiy adabiyotni boshlabgina bermay, uni yangi taraqqiyot bosqichiga ham ko‘tardi. U nafaqat turkiy xalqlar adabiyoti an’analari, balki qardosh xalqlar, jumladan, forsiy adabiyot tajribalarini ham ijodiy o‘zlashtirgan holda yaratilgan. «Shohnoma» kabi mutaqorib vaznida yozilgan va «Turkiy Shohnoma» nomi bilan shuhrat qozongan (73 bob, 6520 bayt va to‘rtliklardan iborat). «Qutadg‘u bilig» - XI asr so‘z san’atining nodir namunasi bo‘lib, unda o‘z davrining ilg‘or ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-axloqIy masalalari badiiy talqin qilingan, turkiy xalqlar tarixi, madaniyati, ilm-fani, urf-odat va an’analari, turmush tarzi, qadriyatlari xususida batafsil ma’lumot berilgan. Yusuf Xos Hojib uni Bolosog‘unda boshlab, Qashqarda yozib tugatgan va qoraxoniy hukmdor Tavg‘och Bug‘roxonga taqdim etgan. Bug‘roxon muallifni taqdirlab, unga «Xos Hojib» («Eshik og‘asi») unvonini bergan. Shundan keyin shoir «Yusuf Xos Hojib» nomi bilan mashhur bo‘lgan. Lekin dostonning oxiridagi shikoyat ohanglariga qaraganda, shoir umrining oxiri bu davlatning tanazzuli davriga to‘g‘ri kelgan, shunga muvofiq hayoti ham og‘ir kechgan. Shoirning Qashqardagi maqbarasi ziyoratgohga aylangan. 26

Qashqarning bunday markazga aylanishi ipak yo‘lining rivojlanishi bilan bevosita bog‘liq. O‘zbekiston hududidan o‘tgan eng qadimiy katta ipak yo‘li Farg‘ona va O‘sh kabi shaharlar orqali Pomir dovonlaridan o‘tgandan so‘ng, albatta, Qashqar orqali Taklamakon cho‘lining janubiy yoki shimoliy tomonidan aylanib, Qadimgi Xitoyning markazi Changanga borganligi xitoy manbalaridan ko‘p marta qayd etilgan. Bu haqda yuqorida to‘xtab o‘tilgan edi. Buning sababi shuki, geografik jihatdan olganda, Qashqar shahri joylashgan viloyat Pomir tog‘larining sharqiy etagidagi ko‘klamzor va sersuv, kelajakda Qashqar ko‘p nufusli zamonaviy shaharga aylanishidan darak beradi. Ammo Qashqarning eski shahrini ziyorat qilganimizda, o‘zimizni xuddi uzoq o‘tmishga qaytib qolgandek tasavvur etdik. Biz Qashqar eski shahrining Mizli (yangi nomi Ozod) va Ko‘hna darvoza deb atalgan tor ko‘chalaridan yurib o‘tdik. Ushbu ko‘chalar juda qadimiy bo‘lib, ularning boshi berk emas. Ular orqali yurilsa, aylanib katta yo‘lga chiqish mumkin. Hozirgi ko‘hna Qashqarning katta bir qismi saqlanib qolgan. Bu yerdagi tor va egri ko‘chalar Toshkentning eski shahridagi ayrim joylarga o‘xshab ketadi. Ko‘chalarning ikki tomonida zich joylashgan bir qavatli eski imoratlar, ko‘chaning ustiga qurilgan bolaxona uylar shaharning ko‘hna qismida aholi zich joylashganligidan darak berib turadi. Ammo bu yerda yashayotganlarning aytishicha, ular shu yerda yashashga o‘rganib qolishgan, eng muhimi ota- buvalaridan qolgan uylarning chiroqlarini yoritib yashayaptilar. Odamlar bir- birlarini yaxshi bilishadi va birorta hodisa yuz bergudek bo‘lsa, ular o‘zaro yordamlashadi. Qashqar shahridagi «Markaziy Osiyo bozori» zamonaviy ziyorat maskanlaridan biri hisoblanadi. U 1979 yilda tashkil etilgan bo‘lib, xalq orasida «Katta bozor» deb ham ataladi 1 . Bozorning umumiy maydoni 8 gektarga yaqin bo‘lib, unda 5000 dan ortiq dukon joylashgan. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, bozorni tashkil etishdan maqsad MDH davlatlari, Pokiston, Afg‘oniston, Eron kabi mamlakatlar bilan savdo aloqalarini amalga oshirish edi. 1 A.Xo’jayev Qadimgi manbalarda xalqimiz o’tmishi T 2001. B-36 27

Dastlabki yillarda mazkur davlatlardan kelgan savdogarlar va turistlar orqali olib kelingan mollar sotilgan. 90-yillardan boshlab ushbu bozor XXRning turli viloyatlaridagi mayda korxonalar tomonidan ishlab chiqilgan mollarni O‘zbekiston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Pokiston va Avg‘oniston kabi davlatlarga eksport qilish maskaniga aylangan. Qashqardagi Hayitgoh maydoni (mahalliy xalq tilida Hayitka) va bu yerdagi masjid Buyuk ipak yo‘lidagi tarixiy yodgorliklardan hisoblanadi. Mahalliy urf- odatlarga ko‘ra, qadimdan mazkur maydon hayit bayoramlari o‘tkaziladigan maskan hisoblangan. Shaharning har tomonidan keladigan beshta ko‘cha manna shu maydonga kelib tutashadi. Hozir atrofdagi imoratlar, jumladan «rus klubi»ni buzib tashlash hisobiga maydon kengaytirilgan. Hayit kunlari maydonda karnay, surnay, nog‘ora ovozi kun davomida yangrab turadi, odam ham arimaydi. Mahalliy xalq Hayit kunlari yaqin qo‘shnilar, qarindosh - urug‘lar, oshna og‘aynilar uyiga borib tabriklaydilar. Hamma Hayit kuniga dasturxon yozib, uni turli pishiriqlar bilan to‘latib qo‘yadilar. Qurbon hayitida dasturxonga pishiriqlardan tashqari qurbonlik qilib so‘yilgan qo‘y go‘shtidan pishirib qo‘yadilar. Pishiriqlar orasida laganga yoki patnisga 7-8 qavat qilib chiroyli taxlangan holda o‘rtaga qo‘yib qo‘yilgan «sangza» alohida ko‘zga tashlanib turadi. Hayitgoh masjidi nafaqat Qashqar shahrining, balki butun Shinjon-Uyg‘ur muxtor o‘lkasining asosiy masjidi va islom dini markazi hisoblanadi. Masjid 1426 yilda (hijriy 846 yil) qurilgan bo‘lib, uning maydoni 16 ming kvadrat metrni tashkil etadi. Masjid namoz o‘qiladigan xonalar va madrasa kabi ikki qismdan iborat. Masjidning peshayvoni 158 ta to‘sin bilan ko‘tarilib turadi. Hayit kunlari masjidga kirishdagi peshtoqli darvozaxona ustida karnay, surnay va nog‘ora chalinadi. Krurona davlati xitoy manbalarida «Loulan go» deb yoziladi. Ushbu davlat hozirgi Xitoy Xalq Respublikasi Shinjon-Uyg‘ur muxtor rayonining sharqiy tomonidagi Lobnor (Lo‘bnur) ko‘li bo‘yi va janubiy tomoniga to‘g‘ri keladi. Qadim zamonlarda mazkur ko‘lning janubiy tomonidan o‘tgan savdo yo‘li 28

serqatnov bo‘lgan. Mavjud ma’lumotlarga ko‘ra, mazkur davlatning markazi Krurona shahri hisoblanadi. Ammo boshqa fikrlar ham yo‘q emas. Yuqorida tilga olingan mil. av. II asrda ilk bor umumlashtirib yozilgan tarixiy asar hisoblanmish «Tarixiy xotiralar» («Shi ji») nomli noyob xitoy manbasida undan keyinroq yozilgan «Ilk Xan sulolasi tarixi» («Chyan Xan shu»), «So‘nggi Xan sulolasi tarixi» («Xou Xan shu») kabi qadimiy xitoy manbalarida Krurona ko‘p marta tilga olinadi. Undan keyingi xitoy manbalarida Krurona davlati qayd etilmagan. Shu bois mazkur davlat haqida har xil rivoyatlar paydo bo‘lgan. XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida jahon olimlari orasida Krurona davlati va uning markazi bo‘lgan Krurona shahri katta qiziqish uyg‘otdi. Shu boi sbir qator yirik olimlar Lobnor ko‘li atrofida arxeologik qazishma ishlari olib bordilar. 1900-1901 yillari birinchi bo‘lib shved arxeologi Sven Xedin (Sven Hedin, xitoy adabiyotida Sive Xedin) qadimiy Krurona shahrining o‘rnini topishga muayassar bo‘ldi. Mazkur shahar o‘rnidan topilgan hujjatlarda «Krorayna» («Kroraina») degan so‘z borligidan kelib chiqib, xitoy manbalaridagi «Loulan» aynan shu so‘zning transkripsiyasi, degan xulosaga kelgan. Ushbu xulosani ko‘pchilik olimlar qo‘llab-quvvatlab kelmoqda 1 . 1900 yilda ingliz olimi Mark Furul Steyn (Mark Furul Stein) ham Krurona va uning atrofidagi bir qator joylarda arxeologik qazishma ishlarini olib borib, uning tarixini o‘rganib chiqdi. Bulardan keyin Kruronaning tarixini o‘rganish bilan Yaponiya va YYevropa mamlakatlari, jumladan Rossiya olimlari ham shug‘ullanishdi. 1979-1980 yillari Lobnor ko‘li atrofidagi tarixiy yodgorliklar va Krurona shahri tarixiga oid ma’lumotlar bilan tanishish maqsadida XXR olimlari tomonidan ikki marta ekspeditsiya uyushtirildi. Ekspeditsiya natijasida ko‘p masalalar aniqlandi. Xitoy olimlarining fikricha, mil. III asrda yozilgan «Daryolar bayoni» («Shuy jin») asarida Lobnor ko‘li Lovlanxay («Lovlan dengizi») deb atalgan. 1 A.O’rinboyev, O.Bo’riyev G’iyosiddin Naqqoshning Xitoy safarnomasi “O’qituvchi” 1991.B- 68 29

Ushbu dengizning hozirgi nomi (Lobnor) keyingi davrda tibetliklar tilidagi ko‘l nomini anglatuvchi «Nob» «Lob» so‘zlari asosida paydi bo‘lgan. Shu asosda ular Loulan davlati va Loulan shahrining nomi mazkur dengiz nomidan kelib chiqqan, degan xulosaga kelganlar. Dengiz qadimdan bo‘lganligini hisobga olib, xitoy olimlari Loulan toponimi Loulan davlati tashkil topishidan oldin mavjud bo‘lganligini ta’kidlaydilar. Shu bilan birga ular Krurona davlati hududi va Krurona shahri qadim zamonlardagi yirik madaniyat o‘choqlaridan biri ekanligini o‘z tadqiqotlarida aytib o‘tadilar. Bu yerda topilgan toshdan yasalgan asboblar va qurollar, ochilgan qabrlar ichida saqlanib qolgan jun, ipak va paxtadan to‘qilgan mato, gilamlar, qo‘y terisi va undan tikilgan oyoq kiyimlari, tepasi cho‘qqi qalpoqlar, qimmatbaho toshlardan yasalgan munchoqlar, ular bilan bezatilgan belbog‘lar, o‘simlik navdalaridan to‘qilgan savatlar va ular ichida saqlanib qolgan bug‘doy donalari, suyak, sopol va yog‘ochdan yasalgan idish-tovoqlar, mis va tilladan qilingan ko‘zgu va boshqa buyumlar xitoy olimlarining ushbu xulosalari asosli ekanligini ko‘rsatadi. Lobnor ko‘li atrofida, ya’ni Krurona (Loulan) davlati huddudida ochilgan qabrlarning ayrimlari mil.av. XX-XVIII asrlarga taalluqli bo‘lgan. Mazkur qabrlar ichida topilgan ayrim buyumlar va qimmatbaho taqinchoqlar xorijiy mamlakatlardan olib kelinganligi aniqlangan. Shunga qaraganda, Krurona mamlakati kamida 4 ming yillik tarixga ega bo‘lib, u yerda yashagan xalqlar atrofdagi uzoq yaqin mamlakatlar bilan savdo aloqalar qilib turgan. Xitoy manbalarida Krurona «g‘arbiy mamlakatlar darvozasi» 1 deb ta’kidlangan. Mazkur ma’lumot Krurona mamlakatining xalqaro savdo aloqalarida muhim ahamiyat kasb etganligini ko‘rsatadi. Ushbu manbalarning ko‘rsatishicha, Krurona xonligi nisbatan uncha katta davlat bo‘lmagan. Uning qachon tashkil topganligi ham noma’lum. Ammo uning hududida topilgan nozik ishlangan tosh buyumlar va toshdan yasalgan asboblar bu yerda kamida 6-7 ming yildan beri odam yashayotganligini ko‘rsatadi. Mazkur xonlikning barham topgan vaqti milodning boshlariga to‘g‘ri keladi. Ayrim 1 O’zbek diplomatiyasi (Tarixiy ocherklar va lavhalar) T “Yangi asr avlodi” 2003.B-69 30

ma’lumotlarga qaraganda ayni zamonda u qo‘shni bo‘lgan Pshamshan (Shanshan) davlati bilan birlashtirilgan. Boshqa bir ma’lumotlarga ko‘ra, mil.av. 77 yilda G‘arbiy Xan sulolasi Bo Jezi ismli bir odamni yuborib, u orqali xunlarga suyanib ish ko‘rgan Krurona xonini o‘ldiradi. Xonning o‘rniga o‘zining odami bo‘lgan Veytuni xon taxtiga o‘tqazadi. Shundan keyin Krurona davlatining nomi Pshamshan (Shanshan) davlati deb ataladi. Xan sulolasi tarixida ham Krurona (Loulan) davlatining nomi keyin Pshamshanga o‘zgarganligi qayd etilgan. Chunonchi, ushbu manbaning «G‘arbiy mamlakatlar tazkirasi» nomli bobida «Shanshan davlati ilgari Loulan davlati deb atalgan edi. Shunda xonning o‘rdasi Yuyni shahrida joylashgan», deb yozilganligini uchratish mumkin. Mil.av. III asrdan boshlab Krurona mamlakati xitoylar va hunlar o‘rtasida talash bo‘lganligi ham uning nafaqat siyosiy, balki iqtisodiy ahamiyati katta bo‘lganligini ko‘rsatadi. Ma’lumki, ayni zamonda Xitoy yagona davlatga birlashmaganda, hunlar Mongoliya, jumladan hozirgi XXR hududidagi Ichki Mongoliya avtonom rayoni hududida kuchli davlat tashkil etgan edi. Xitoyni ilk bor birlashtirgan Sin (Chin) xonligi (mil.av. 221-207) hunlarga qarshi turolmay o‘zining shimoliy chegarasi bo‘ylab devor qurish yo‘li bilan mudofaaga o‘tgan. Mazkur xonlik o‘rniga tashkil etilgan G‘arbiy Xan xonligi (Mil.av. 206- mil. 8 yillar) ancha vaqtgacha hunlar bilan bellasha olmay, Sin xonligining mudofaa uslubini davom ettirishga majbur bo‘lgan. G‘arbiy Xan xonligi kuchayguncha, ya’ni mil.av. 207-130 yillar davomida hunlar Qadimgi Xitoyning shimoliy va g‘arbiy tomondagi barcha yerlarni, jumladan Xeshi yo‘lagi, Lobnor ko‘li atrofi va Taklamakon cho‘lining janubiy tomonlaridagi mamlakatlarni o‘z ta’sir doiralariga kiritib olishgan edi. Natijada Xitoy bilan Markaziy va Janubiy Osiyo mamlakatlarini bog‘lab turuvchi Buyuk ipak yo‘li hunlar nazoratiga o‘tib qolgan. «Tarixiy xotiralar» da yozilishicha, mil.av. 176 yilda hunlar xoqoni Maodun (Modi Botur Tangriqut, O‘g‘uzxon deb ham ataladi, mil.av. 210-174 yillari taxtda o‘tirgan) G‘arbiy Xan sulolasi xoqoni Vendiga maktub yo‘llab, «Tangrim sharofati, lashkarlarim g‘ayrati va otlarim quvvati bilan yuejilar (ruziye) ni 31

mag‘lubiyatga uchratib, itoatdan bosh tortganlarni boshidan judo etib, Loulan, Usun, Xuje (O‘g‘uz) va ular atrofidagi 26 davlatni bizga itoat qildirdim», deb yozgan. Ammo ushbu davrda xoqonning Taklamakon cho‘li janubida joylashgan mamlakatlar ustidan olib borgan nazorati nisbatan bo‘shroq bo‘lgan. Qolaversa, o‘sha davrda mazkur mamlakatlarning iqlimi hozirgidan ancha yaxshi bo‘lgan, ular orqali o‘tadigan yo‘l ham nisbatan yaqinroq hisoblangan. Shu bilan birga, ushbu mamlakatlarda mil.av. II-I asrlardan boshlab budda madaniyati yaxshi rivojlangan. Shu bois savdogarlar ushbu mamlakatlar orqali yurishni ma’qul ko‘rishgan. Shunda Kruronaning ahamiyati yana ham oshgan edi. Mil.av. 126 yilda Xitoy elchisi Farg‘onaga birinchi marta kelib Chan’anga qaytib borgandan keyin G‘arbiy Xan xoqoni U-diga (mil.av.140-85 yillar) taqdim qilgan axborotida, Krurona shahrining atrofii devor bilan o‘ralganligi ta’kidlab o‘tilgan. Keltirilgan ma’lumotlar Krurona shahrining ancha qadimiy va rivojlangan ekanligini va hunlar imperiyasi davrida ularga itoat qilganligini ko‘rsatadi. U-di xoqon davrida G‘arbiy Xan davlati kuchaya boshlaydi. Atrofdagi mamlakatlar, jumladan Buyuk ipak yo‘li ustidan nazorat qilishni hunlar qo‘lidan tortib olish mazkur xoqonning asosiy maqsadiga aylanadi. U-dining elchisi Chjang Chyan Farg‘ona, Qang‘li va Uysun davlatlariga borib, ularni hunlarga qarshi kurashishga da’vat qilib natijasiz qaytib kelgandan keyin, hunlar bilan xanlar o‘rtasidagi kurash jiddiy tus oladi. Mil.av. 121 yilda U-di qo‘shinlari Xeshi yo‘lagini egallab oladi. Shundan keyin 20 yil davomida U-di qo‘shinlari Loulan va Turfon kabi joylarni hunlardan tortib olish uchun kurashadi 1 . G‘alaba qo‘ldan qo‘lga o‘tib turadi. Mil.av. 60 yilga kelib (Syuandi xoqon davrida – mil.av. 73-47 yillar) G‘arbiy Xan xonligi Turfonni o‘z nazorati ostiga oladi. Shundan keyin Taklamakon cho‘lining shimoliy tomonidagi Qorashar, Kuchar kabi shaharlar orqali Qashqarga, undan Pomir dovonlaridan oshib, Turkistonga o‘tadigan yo‘l Xitoy uchun ochiladi. 1 www.ziyo.net 32

Mil. av. 57 yilda hunlar imperiyasi G‘arbiy va Sharqiy xonliklarga bo‘linib ketadi. Shundan keyin ham savdogarlarning ko‘pchiligi Turkistondan Qashqar orqali Xan davlatiga boradigan yo‘l bilan safar qilishni ma’qul ko‘rishgan. Shunga qaraganda, mazkur yo‘l Taklamakonning janubiy tomonidagi yo‘lga nisbatan xavfsizroq va qulayroq bo‘lgan bo‘lsa kerak. Qolaversa, ushbu cho‘l janubidagi iqlimning qurib borish jarayoni kuchayib, katta karvonlarning yurishi qiyinlashgan. Bu ahvol Kruronaning xalqaro savdodagi ahamiyatini pasayishiga olib kelgan. Ammo Krurona davlati barham topgandan keyin ancha vaqtgacha Krurona shahri ipak yo‘lining muhim chorrahasi sifatida mavjud bo‘lgan. Xitoyga borayotgan savdogarlarning hujjatlarini tarjima qilish va karvonlarni yo‘l boshlovchilar bilan ta’minlash ishlarida shahar aholisi muhim rol o‘ynadi. G‘arbiy Xan xonligi Krurona mamlakatini egallab olganidan so‘ng, ushbu shahar uning noibi turadigan joyga aylandi. Mil. taxminan 330 yildan boshlab Krurona shahri vayronaga aylanadi. Buning sababi haqida olimlar hamfikr emaslar. Ayrim olimlar shaharning siyosiy va iqtisodiy mavqei pasayishi tufayli u vayron bo‘lgan, deb hisoblasa, boshqa birlari geografik vaziyatning o‘zgarishi va boshqa yo‘llarning ochilishi natijasida shunday bo‘lgan, deb aytishadi. Mazkur fikrlarning birontasini rad etib bo‘lmaydi. Binobarin, ushbu omillarning barchasi shaharning vayron bo‘lishiga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatgan . 1 Torim vohasida joylashgan bo‘lib, Buyuk ipak yo‘lidagi qadimiy madaniyat markazlardan hisoblanadi. Uning yoshi hanuzgacha aniqlanmagan, ammo arxeologik ma’lumotlarga qaraganda, Kuchar bir necha ming yillik tarixga ega. Kuchar qadimiy xitoy tilida «Kive-tsie» deb o‘qiladigan ikki iyeroglif bilan transkripsiyalangan. Hozirgi xitoy tilida ushbu iyerogliflar «Guyzi» yoki «Syuyzi» deb talaffuz etiladi. Mo‘g‘ullar davrida ushbu toponim Kushiyan (Kusyan), Kutsa (Kutsa) deb o‘qiladigan iyerogliflar bilan ifodalangan. 1758 yilda Sinn (manchjurlar) imperiyasining qo‘shinlari Kucharni bosib olganidan so‘ng rasmiy hujjatlarda ushbu shahar nomi Kuche deb o‘qiladigan iyerogliflar bilan yozila 1 M. Muhammedov Velikiy Shelkoviy put T “Nauka” 1996. B-56 33

boshlandi. Shundan beri Kucharning nomi Xitoy adabiyotida Kuche deb yozilmoqda. Rus adabiyotidagi Kucha aynan shunga asoslangan. Mil. av. III-II asrlarda xitoylarga ma’lum bo‘lgan ma’lumotlarga ko‘ra, Kuchar ancha katta va kuchli davlat bo‘lib, uning aholisi 80 ming, qo‘shini 20 ming kishidan tashkil topgan. Davlat markazi Kuchar shahri bo‘lib, u uzunligi 3,5 km ga yaqin bo‘lgan qal’a devori bilan o‘ralgan. Xitoy olimlarining yozishicha, «shahar devorining go‘zalligi Chan’an (Qadimgi Xitoyning markazi, hozirgi Sian) shahri devoridan qolishmas edi». Xitoy manbalarining ma’lumotiga ko‘ra, Kuchar viloyati qadimdan sersuv, iqlimi iliq - dehqonchilikka mos joy bo‘lgan. Shu bois uning mahalliy aholisi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan. Erkak va ayol uzun soch qo‘ymagan. Uzun soch qo‘yish faqat xonga mumkin bo‘lgan. Kucharda bolalarni yoshligidan yapaloq bosh qilib o‘stirishgan. San’atda, jumladan o‘yin va g‘azalxonlikda kucharliklar mohir bo‘lishgan. Yozuv-chizuv ishlari mahalliy va hind yozuvlarida olib borilgan. Kuchar Buyuk ipak yo‘lida joylashganligi uchun uning aholisi ichida savdo bilan shug‘ullanuvchilar ko‘p bo‘lgan. Kuchar xitoylarga ilk bor ma’lum bo‘lgan davrlardayoq yuksak darajada iqtisodiy va madaniy rivojlangan. Shu zamonlarga oid oltin, mis, temir, qalay va qo‘rg‘oshin konlari mavjud bo‘lganligi buning isbotidir. Hozirgi Kuchar viloyatida joylashgan Chimbog‘ nomli ko‘hna qabristondan bir qabr ochilganda, uning ichidan qora va qizil sopol idishlar, temir, mis, yog‘och va suyaklardan yasalgan buyumlar topilgan. Ochilgan qabr 3 ming yil oldingi davrga oidligi olimlar tomonidan aniqlangan. Kuchar viloyatida ochilgan qabrlardan topilgan va bundan 2.5-3 ming yil oldin mahalliy ustalar tomonidan to‘qilgan matolar va jundan ishlangan gilamlar bu yerda to‘qimachilik sanoatining ancha katta tarixga ega ekanligini ko‘rsatadi. Bundan tashqari Kuchar atrofida «quyuq va sassiq hidli suyuqlik» oqib turadigan joy ham bo‘lgan ekan. Keyinchalik ushbu buloq neft’ ekanligi aniqlangan. 34

Shulardan ma’lumki, bundan 2,5-3 ming yil muqaddam Kuchar davlati ancha yuksak madaniyatga va hunarmandchilikka ega bo‘lgan. Bu esa Kucharning xalqaro savdoda tutgan o‘rni baland bo‘lganligidan dalolat beradi. Manbalarga qaraganda, Kuchar davlatida zotli otlarni va xalqaro savdoda mavqei baland bo‘lgan tovus qushlarini ko‘paytirish ishlari yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Paxtadan mato va jundan gilam to‘qish, hayvon terilariga ishlov berish, ayollar uchun zarur bo‘ladigan turli xushbo‘y hidli, upa va bo‘yoqlar ishlab chiqarish hunarmandchiligi ham yuksak rivojlangan. Buyuk ipak yo‘lida joylashganligi va mahalliy hunarmandchilikning rivojlanganligi sababli qadim zamonlardayoq Kuchar xalqaro savdo markazlaridan biriga aylangan. Ammo milodning I-ming yilligida Kucharning xalqaro savdo aloqalarida tutgan mavqei yana ham oshib ketadi. Bunga sabab, birinchidan, mazkur davrda Buyuk ipak yo‘lining Qashqar-Kuchar-Dunxuan-Chan’an qismi nihoyatda gavjum serqatnov bo‘lgan, ikkinchidan, milodning I asridan boshlab Kuchar davlati budda dinining yirik markazlaridan biriga aylangan edi. Mil. III-IV asrlarda Kuchar davlatida mingdan ortiq budda ibodatxonalari mavjud bo‘lgan. Uchinchidan, ayni zamonda Kucharda budda dinini hurmat qilgan savdogarlarga katta imtiyozlar berilgan. Natijada Buyuk ipak yo‘li bo‘ylab safarga chiqqan har bir budda dini e’tiqodchisi hisoblangan savdogar Kucharni ziyorat qilib o‘tishni ma’qul ko‘rgan. Bu holat ushbu viloyatda islom dini tarqalguncha davom qilgan. Kuchar buddizmni Xitoyga tarqatishda ham katta rol o‘ynagan.Kucharliklar Xitoyga borib, u yerdagi buddaviylarga saboq berishda faol qatnashgan. Chunonchi, 399 yilda Xitoydagi budda dini peshvolaridan biri Fa Syan Buyuk ipak yo‘li bo‘ylab sfarga otlanishidan oldin Chan’anda kucharlik yirik din arbobi Jyumo‘loshi (Jumolch bo‘lish mumkin) mahalliy buddaviylarga saboq bergan. Oradan biroz vaqt o‘tgandan so‘ng Chin davlati hokimi Yao Sin 800 nafar xitoy rohiblarini safarbar qilib Jyumuloshi boshchiligida buddizmga oid asarlarni xitoychaga tarjima qildirgan va ilgari qilingan tarjimalarni tuzattirgan. 35

Kuchar Buyuk ipak yulidagi qadimiy savdo va madaniy markaz bo‘libgina qolmasdan, balki katta siyosiy axamiyatga ega edi. Shu bois milodning 1-ming yilligi davomida Kuchar kup marta har hil kuchlar va davlatlar orasida talash bo‘lgan. Chunonchi, G‘arbiy Xan sulolasi davrida Kuchar davlati Hunlar imperiyasiga tobe bir xonlik edi. Shu davrda Kuchardan o‘tadigan karvon, albatta, hunlar nazorati ostida bulgan. Mil. av. I – mil. II asrlarda Kuchar Hun imperiyasi bilan G‘arbiy Xan va Sharqiy Xan (milodiy 25-220 yillar) davlatlari o‘rtasidagi kurashlarda talash bo‘lgan. Milodning 2-ming yilligida Kuchar ko‘p marta urush alangasida qolgan. Ayniqsa, XVII – XIX asrlarda Kuchar uchun fojealik voqealar ko‘p yuz bergan. Shu bois xalqaro savdo markazi sifatida Kucharning salohiyati nisbatan pasaygan. XIX asrning so‘ngi 10 yili davomida Kuchar viloyatidan katta neft va gaz zahirasi topilgan. Bularni qazib olish ishlari ham yo‘lga qo‘yilgan. Sian – Lanchjou – Urumchi temir yo‘li Qashqargacha olib borilgan. Kuchar mazkur yo‘ldagi yirik bekatga aylangan. Natijada Kucharning mavqei yana ko‘tarila boshlagan. Bu shahar Buyuk Ipak yo‘lining Taklamakon cho‘lining shimoliy tomonidan o‘tadigan qismida, aniqrog‘i Tangritog‘ning sharqiy qismidagi Bug‘do tog‘larining janubiy etagida joylashgan qadimiy savdo va madaniy markaz hisoblanadi. Shaharning umumiy maydoni 15, 73 ming kvadrat km dan iborat. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, Turfonning aholisi 240 ming kishiga yaqin bo‘lib, ularning aksariyat qismini uyg‘urlar tashkil qiladi (2005). Keyingi davrda aholining xitoylardan tashkil topgan qismi ichkari o‘lkalardan kelgan yordamchilar hisobiga ko‘payib bormoqda. Turfondan Urumchigacha bo‘lgan masofa 260 kilometr keladi. So‘nggi yillar davomida ushbu masofada tez yurar avtoyo‘l qurilgan. Yo‘ldan kesib o‘tish uchun chorrahalarda ko‘priklar barpo etilganligi tufayli, avtomashinada Turfongacha bo‘lgan yo‘lni beto‘xtov bosib o‘tish mumkin. Xuddi shunday tez yurar avtoyo‘l Qashqargacha qurilmoqda. Turfondan 24 tilda yozilgan hujjatlar va maktublar topilganligi ushbu zaminning turli madaniyatlar uchrashgan chorraha ekanligini ko‘rsatadi. Arxeologik ma’lumotlarga ko‘ra, Turfon bir necha ming yillik tarixga ega. qadimiy 36

Xitoy manbalarida Turfon viloyati «Xuochjou» («Yonib turadigan viloyat») deb atalib, uning atrofidagi giyoh o‘smaydigan tog‘lar esa «Xuoyanshan» («Alangalanib turadigan tog‘») deb nomlangan. Mahalliy xalq uni «Yolqin tog‘» («Alangali tog‘») deb ataydi. Bundan 225 million yil muqaddam Turfon vodiysi (botiqligi) o‘rnida katta dengiz bo‘lgan ekan. Keyin ushbu dengiz qurib, uning o‘rni tekislikka aylanib qolgan. Turfon viloyatida topilgan toshga aylanib ketgan baliqlar, turli hayvon suyaklari, Ayniqsa mazkur viloyatda 1994 yilda ulkan dinozavr suyagining topilishi shundan dalolat beradi. Hozir ushbu dinozavr suyagi shahardagi tarix muzeyida saqlanmoqda. Turfon viloyati dengizdan 4,2 ming km uzoqlikda, dengiz sathidan esa 154 metr pastda bo‘lganligi tufayli, uning iqlimi quruq issiq, yomg‘ir kam yog‘adi. Mahalliy xalq yozda issiqdan saqlanish uchun uylarning tagiga qurilgan va yaxshi bezatilgan yerto‘lalarida dam olishadi. Viloyat yer osti suviga boy bo‘lganligi sababli o‘tmishda bu yerda korizchilik, ya’ni quduqlar kovlab yer ustiga suv chiqarish san’ati yaxshi rivojlangan. Ayrim kata koriz tizimining uzunligi 5-10 km bo‘lib, ular 130-250 ta quduqlardan iborat bo‘lgan. O‘rtacha olganda, Turfonda korizlar orqali yer yuziga suv chiqarish uchun har 20-30 metrda bittadan quduq kovlash odat bo‘lgan. quduqlarning eng chuqurlari 6-7 metr, eng sayozlari 1-2 metrdan kovlangan. Turfon bir qator xonliklarning poytaxti bo‘lganligi uchun, bu yerda anchagina tarixiy yodgorliklar mavjud. Shular ichida 2,5 ming yillik tarixga egna bo‘lgan Yorg‘ul shahri xarobasi alohida o‘rinda turadi. Mazkur shahar xarobasi xitoycha «Jiyaoxe gucheng» deb nomlangan. Hozir ushbu shahar xarobasi muzeyga aylantirilgan. Mil. av. III – mil. II asrlarda Yorg‘ul shahri Buyuk ipak yo‘lidagi kata madaniy markaz hisoblangan. Ayrim tadqiqotlarga ko‘ra, Yorg‘ul o‘rta asrlarda vayron bo‘lgan. Turfon vodiysidagi ikkinchi qadimiy savdo va madaniyat markazi «Idiqut shahri» (xitoy manbalarida «Gavchan gucheng») bo‘lgan. Uning nomi ayrim adabiyotlarda «Qutchur qo‘rg‘oni» deb ham yoziladi. Ushbu shaharning ravnaq 37

topgan vaqti mil. av. III- mil. XII asrlarga to‘g‘ri keladi. Milodiy 1 ming yillikda Turfonda budda dini yuksak darajada rivojlangan. Turfon shahrining sharq tomonida 45 km naridagi tog‘ etagida saqlanib qolgan ibodatxona bundan dalolat beradi. Ibodatxona 77 ta xujradan iborat bo‘lib, shulardan 40 tasining devorlariga budda madaniyatiga oid chizilgan rasmlar saqlanib qolgan. Rasmlar solingan devorlar yuzasini umumlashtirib hisoblaganda, xajmi 1200 kvadrat metr keladi. 1 Turfonda islom dinining hukmron diniga aylanish vaqti taxminan XII asrga to‘g‘ri keladi. Shungacha ikki din tarafdorlari orasida qattiq kurashlar yuz bergan. Ushbu kurashlar Turfondagi budda madaniyatiga katta putur yetkazgan. Ma’lumki, uzoq o‘tmishdan beri bog‘dorchilik, ayniqsa uzum yetishtirish Turfonning iqtisodiy hayotida muhim o‘rin tutgan. quritilgan uzum, ayniqsa tiniq va och yashil kishmishning uning asosiy eksport mahsuloti hisoblanadi. Shuning uchun ham mahalliy xalq uzum sayliga katta e’tibor beradi. Uzum sayli o‘tkaziladigan katta bog‘ (xitoycha Putou gou)ning aynan Turfonda tashkil topishi buning misolidir. Ushbu bog‘ katta uzumzordan tashkil topgan bo‘lib, u aholining dam olish, sayyohlarning ziyorat qilish maskaniga aylantirilgan. Dam olish kunlari bu yerda odam gavjum, ko‘pchilik yerga gilamlar solib, o‘tirib dam olishadi. Bog‘ning bir qancha joylarida konsert namoyish etilib turadi. Uzumzorga kirish va chiqish yo‘li tepasi ishkom bilan yopilgan uzum va katta yo‘lakka aylanetirilgan. Uning ikki tomoni do‘konlarga va oshxonalarga to‘la. Sotuvchilarning xaridorlarni chorlash maqsadida yumshoq so‘zlar bilan va she’riy uslub bilan bayon etilgan takliflari bu yerga kelganlarni befarq qoldirmaydi va hech narsa olmasdan chiqib ketishga qo‘ymaydi. Turfonda budda yodgorliklari bilan bir qatorda islom dini bilan bog‘liq yodgorliklar saqlanib qolgan. Bulardan, ayniqsa, Sulaymonxo‘ja maqbarasi (1977 yilda qurilgan) sayyohlarni o‘ziga keng jalb etadi. Bu shahar Taklamakon cho‘lining janubi-g‘arbiy chekkasida Qashqar bilan Xo‘tan oralig‘ida joylashgan bo‘lib, u qadimiy Buyuk ipak yo‘lidagi chorrahalardan biri hisoblanadi. Zero, Yorkenddan g‘arb tomonga ketadigan bir 1 A.Xo’jayev Qadimgi manbalarda xalqimiz o’tmishi T 2001.B-45 38

yo‘l Qashqarga janubga qarab ketadigan ikkinchi bir yo‘l Qoraqurum tog‘lari orqali Hindistonga, sharqqa qarab ketadigan uchinchi bir yo‘l Xo‘tan, Krurona va Dunxuan orqali qadimgi Xitoy poytaxti Chananga borar edi. Kam foydalanilgan bo‘lsa ham yurish mumkin bo‘lgan yana bir yo‘l Yorkenddan Taklamakon cho‘lining g‘arbiy chekkasini kesib o‘tib, Kuchar viloyatiga borgan. Sharqiy Xan sulolasi (mil. 25-220) tarixida ko‘rsatilishicha, ayni zamonda Yorkend alohida bir xonlik bo‘lib, undan Xitoyning ikkinchi poytaxti Loyan shahriga boradigan yo‘lning uzunligi 10950 chaqirim (li) dan iborat bo‘lgan. Mazkur manbada Xo‘tandan g‘arb tomonga yurilganda Toshqo‘rg‘on va Uriy xonligi (hozirgi Afg‘onistoning yoki Badaxshon tog‘larining shimoliy- sharqida joylashgan) orqali Hindistonga borish mumkinligi bayon etilgan. Xitoy manbalarida Yorkendning nomi hozirgi Xitoy tilida «Shacha» deb ataladi. Ushbu toponim ifodalangan ikki iyeroglif qadimgi xitoy tilida «Suachia» (qum arava) deb o‘qilgan. Yorkend nima uchun xitoy tilida bunday nomlanganligi hozirchyaa noma’lum. Milodiy VIII asrga qadar, ya’ni islom dini tarqala boshlagunicha bo‘lgan ming yil davomida Yorkend budda dini markazlaridan edi. Xitoy manbalarining ma’lumotlariga ko‘ra, Yorkendda nihoyatda ko‘p ibodatxonalar mavjud bo‘lgan. Hozir Yorkendga borgan kishi budda diniga oid bironta yodgorlikni uchratmaydi. Chunki ular islom dini kirib kelishi bilan yo‘q qilib tashlangan. Faqat Urumchi muzeyida va Sank Peterburgdagi Ermitajda qadimiy Yorkenndning budda madaniyatining eksponalarini ko‘rib, bu madaniyatnin tasavvur etish mukin. Ayniqsa Urumchidagi tarixiy muzeyda so‘ngi 20 yil davomida topilgan yodgorliklar e’tiborga sazovor. 1 Qadimda Yorkend goh Qashqar (Suli) davlati, goh Xo‘tan davlati ta’sir doirasiga o‘tib turgan. Mil. avv. II – milodiy II asrlar davomida Hun imperiyasi ta’siri ostida bo‘lgan. O‘sha zamonlarda Yorkend qosh toshlari (nefrit)ni va undan yasalgan buyumlarni jahon bozorlariga eksport qiladigan shahar sifatida dunyoga tanilgan. 1 Abduholiq Abdurasul o’g’li .Qaimda Markaziy Osiyo xalqlarining kuchishi haqida .“Sharqshunoslik” 9, T 1999. B-55 39

1465 yilda yorkendliklar Mirzo Abubakr boshchiligida mo‘g‘ullarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarib ozodlikni qo‘lga kiritishgach Yorkendda kichik bir xonlik tashkil etishgan. Shundan keyingi yarim asrdan ko‘proq vaqt davomida mazkur xonlik hududi kengayib, unga Sharqiy Turkistonning hamma viloyatlari kirgan. Xonlikning sharqiy chegarasi Buyuk xitoy devorining g‘arbiy tomonidagi so‘ngi nuqtasi bo‘lgan Jyayuyguan (rus adabiyotida Szyayuyguan)ga yetib borgan. 1758 yilda Yorkend xonligi Sin (Chin) nomi bilan Xitoyda hukmronlik qilgan manjurlar sulolasi tomonidan yo‘q qilib tashlandi. Shungacha 293 yil davomida Yorkend shahri ushbu xonlikning poytaxti bo‘lganligi sababli uning xalqaro savdo va madaniy aloqalarda tutgan o‘rni yuksaldi. Sulton Saidxon (1514 – 1533) davrida Movarounnahrdan Xoja Ahrorning nabirasi Muhammad Yusufxo‘ja ukalari bilan Yorkendga kelishi munosabati bilan Yorkend naqshbandiya tariqatining markazidan biriga aylandi. XVIII asrning boshlarida Yorkend xonligining taxti qoraxoniylar avlodidan bo‘lgan, Turkistondagi naqshbandiya tariqatining peshvosi va nazariyotchilaridan hisoblangan Mahdumi A’zam Kosoniy (1464 – 1542 ) ning avlodlari bo‘lmish xo‘jalar qo‘liga o‘tadi. Shundan so‘ng Yorkend islom dini markazlaridan biriga aylanadi. Yorkend xonligi manjur istilochilari tomonidan yo‘q qilingandan so‘ng Yorkend shahrining mavqei pasayib, nohiya markaziga aylanadi. Manjurlar o‘zlarining bosh vakili Ilm vodiysiga, uning o‘rinbosarini esa Qashqarga joylashtirishadi. Shundan so‘ng Yorkendning siyosiy, iqtisodiy va madaniy ahamiyati sekin-asta pasaygan. Xo‘jalar hokimiyat tepasiga kelgandan so‘ng Yorkendda o‘zbeklarning nufusi ko‘paygan. Shaharda o‘zbek mahallasi va o‘zbek qabristoni paydo bo‘lgan. Mahalliy xalq o‘zbeklarga nihoyatda katta hurmat va izzat bilan qaragan. 1893 yilda o‘zbek shoiri Zokirjon Furqatning (1859 – 1909 ) Yorkendga borib, u yerni makon tutishi ham tasodifan emas. Shoirning jasadi shahar ichidagi Dongdor qabristoniga dafn etilgan. 40

Bu shahar qadimiy ipak yo‘lidagi yirik madaniy markaz bo‘lganligini butun dunyo ilm ahli bir ovozdan e’tirof etadi. Xitoy manbalariga ko‘ra, bu shahar G‘arbiy Xan davlati davrida (mil. av. 206 – mil. 8) Yuytyan davlatining markazi bo‘lgan. Shunda uning aholisi 3300 tutun yoki 19,3 ming kishidan iborat edi. Xitoyda In hokimligi (mil. av. XV – XI asrlar) davriga oid qabrlar ochilganda, ulardan ko‘p miqdorda Xo‘tandan olib borilgan har xil rangdagi nefrit (qosh toshlari)dan qilingan buyumlar va taqinchoqlar chiqqan. XXRning Gansu viloyatida ochilgan yangi tosh davriga oid qabrlarda ham Xo‘tanning nefrit toshidan qilingan buyumlar topilgan. Mutaxassislarning aniqlashicha, ushbu buyumlarning aksariyat qismi bkndan 3 ming yil oldin Xo‘tandan olib borilgan. Mazkur ashyoviy dalillar Xo‘tanning qadimiyligini va uning ipak yo‘lida muhim o‘rin tutganligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga Xo‘tan orqali Xitoyga boradigan savdo yo‘li bundan 3 ming yil ilgari mavjud ekanligini anglatadi. Qadimshunos B. A. Litvinkiy «Mil. av. X asrda Sharqiy Turkiston bilan YYevropa yaylovlari o‘rtasida munosabatlar bo‘lgan» 1 , degan xulosaga kelgan. Xo‘tanda topilgan odam va hayvon suyaklari ushbu xulosaning to‘g‘ri ekanligini ko‘rsatish bilan birga, mil. av. ming yillik davomida yYevropaliklar Xo‘tanga kelganligini va bu yerda ma’lum vaqt davomida yashaganligini ko‘rsatadi. Miloddan avvalgi davrlarda ipakchilik va gilam to‘qish sohalarida ham Xo‘tan dunyoga mashhur bo‘lgan. Islom diniga qadar ushbu shahar budda dinining asosiy markazlaridan bo‘lgan. Xo‘tanning nomi xitoy manbalarida Yuytyan («Nefrit toshi makoni» demakdir) deb ataladi. Shaharning nomi eng qadimiy xitoy bitiklarida uchraydi. Shu bilan birga, ularda bundan 3-4 ming yil muqaddam ushbu shahardan Qadimgi Xitoyga nefrit toshidan yasalgan buyumlar va taqinchoqlar olib borilganligi zikr etiladi. Shunga qaraganda,Xo‘tanning yoshi va bu yerdan o‘tgan savdo yo‘li bir necha ming yillik tarixga ega. 2 Xitoy sayyohi va budda dinining yirik arbobi Fa Syan (367-422) milodiy IV asrning boshida (u Chan’andan 399 yilda safarga otlangan) Xo‘tanga kelib, ushbu 1 www.archaelogy.com 2 A. Hodjayev. Sogdisiy v Kitay “Moziydan sado” 2002, 2-son. 41

shaharning kattaligi, rivojlanganligi, aholisining boy yashashi, bu yerda budda dini nihoyatda ravnaq topganligi va yirik diniy olimlar ko‘pligi, buddaviylar uchun shahar muqaddas ziyorat maskani ekanligi haqida ma’lumotlar qoldirib ketgan. Milodning dastlabki bir necha asri davomida Xo‘tanda budda diniga oid asarlarni xitoy tiliga o‘girish, so‘ng ularni Xitoyga yuborish ishlari amalga oshirilgan. Ushbu ma’lumot ham bundan 2 ming yil muqaddam Xo‘tanda ancha yuksak madaniyat mavjud bo‘lganligidan va Buyuk ipak yo‘li orqali budda dinini Xitoyga tarqatishda xo‘tanliklar faol qatnashganligidan dalolat beradi. Xo‘tan viloyatida, ayniqsa Xo‘tandan 100 km shimolda qum tagida ko‘milib ketgan qadimiy Niyadan ko‘p noyob narsalar topilgan. Teriga, toshga, suyakka va yog‘ochga har xil tillarda 1-2 ming yil oldin yozilgan hujjatlar ana shular jumlasidandir. Ushbu hujjatlarning ko‘p qismi savdo ishlariga oid bo‘lgan. Shundan ma’lumki, Xo‘tan Buyuk ipak yo‘lidagi xalqaro savdo aloqalarda muhim rol o‘ynagan. Milodiy 982 yilda Xo‘tan qoraxoniylar sulolasi nazorati ostiga o‘tganidan keyin unda islom dini hukmron dinga aylanib, budda dini siqib chiqarila boshlandi. Ana shu jarayonda buddaviylarning ko‘pchiligi Tibetga qochib qutilgan. Xo‘tanda 1870 yilda qurilgan jome masjidi islom madaniyatining diqqatga sazovor yodgorliklaridan hisoblanadi. Xo‘tan viloyatida ipakchilik va gilam to‘qish sohasida qadimdan jahonga mashhur bo‘lib kelgan. Hozirgacha topilgan ma’lumotlarga ko‘ra, Xo‘tanning ipakchilik san’ati bir necha ming yillik tarixga ega. Xitoy olimlari ipakchilik san’ati Xo‘tanga Xitoydan tarqalgan, degan fikrni olg‘a surib kelishmoqda. Ammo azaldan Xo‘tanning o‘zida chiqadigan tabiiy ipak bo‘lgan, degan fikr ham mavjud. Manbalarda ko‘rsatilishicha, Xo‘tanda namat, gilam to‘qish san’ati kamida 3 ming yillik tarixga ega. Hanuzgacha Xo‘tan namati, gilami jahon bozorida o‘z mavqeini yo‘qotmay kelmoqda. Xo‘tanliklarning to‘qigan namat va gilamlar o‘ziga xos rangi, guli, chidamliligi, zich to‘qilishi bilan farq qiladi. Xo‘tanda chiqadigan nefrit toshi bilan xitoylar tanishganiga 4 ming yil bo‘lgan. XX-X asrlar davomida Xo‘tan nefritidan yasalgan buyumlardan 42

foydalanish boylik mezoni bo‘lgan edi. Shundan beri Xo‘tanning nefrit toshlari Buyuk ipak yo‘li orqali Xitoyga va YYevropa mamlmkatlariga sotiladigan mollar ichida muhim o‘rin egallab kelgan. Ularning ranglari asosan qizg‘ish yashil, sariq, qora, oq, havo rang bo‘lgan. Xo‘tan viloyatining iqlimi uzum va anjir o‘stirish uchun nihoyatda qo‘l keladi. Viloyatning Lop nohiyasida 140 yoshdan oshgan tok mavjud. U o‘rta hisobda 2 ming kg hosil beradi. Quritilgan uzum va anjir ham chet mamlakatlarga olib ketiladigan mahsulotlardan hisoblanib kelingan. Hozir Xo‘tan viloyati 8 nohiyadan iborat bo‘lib, uning aholisi 1,5 mln. yaqin kishidan iborat. Viloyat markazi Xo‘tan shahri. U nisbatan kata shahar hisoblanmaydi. Viloyatni shimol tomondan qum bosish jarayoni davom etmoqda. Bu shahar qadimda Taklamakon cho‘linig shimoliy tomonidan o‘tadigan savdo yo‘lidagi shahar hisoblangan. Harbiy jihatdan uning ahamiyati katta bo‘lgan. U hozirgi Xitoy Xalq Respublikasi Shinjon-Uyg‘ur muxtor o‘lkasining markazidir. XX asrning oxirgi choragi davomida ushbu shahar xalqaro savdo va madaniy aloqalar markaziga aylandi. Urumchi Tangritog‘ning shimoliy etagida joylashgan bo‘lib, dunyo miqyosida dengizdan uzoq (4500 km) shaharlardan biri hisoblanadi. Shu bois shahar janubidan shimoliy-g‘arb tomonga cho‘zilgan. Ushbu yo‘nalishda shahar cheksiz kengayishi mumkin. 2005 yilgi ma’lumotga ko‘ra, shahar aholisi 2,5 mln.ga yaqinlashgan. 2004 yilda «Dabazar» («Katta bazar») deb nomlangan xalqaro savdo bozori ham qurib bitirilgan. Hozir Urumchi shahri mamlakatning eng katta savdo markazi hisoblanadi. Xitoy bilan YYevropa mamlakatlarini ulab turadigan qit’alararo temir yo‘li Urumchidan o‘tadi. Shuning uchun uning zamonaviy Buyuk ipak yo‘lidagi ahamiyati tobora oshib bormoqda. 1 «Urumchi» toponimi mo‘g‘ul tilida «atrofi o‘ralgan dala» ma’nosini anglatadi. 1733 yilda manchjurlarning Chin (Sin) sulolasi Urumchi shahrini hali egallab olmasdan, uning nomini «Dixua» («O‘zlashtirish») deb atagan. Shundan 1 O’zbekiston xalqlari tarixi 2-jildli T “O’qituvchi” 1992.B-56 43

keyingi asrlar davomida xitoylar shaharni ushbu nom bilan atadilar. 1954 yildan boshlab shaharning avvalgi mahalliy nomi uning rasmiy nomiga aylantirilgan. Geologik ma’lumotlarga ko‘ra, Urumchi shahrining tagida qalin ko‘mir qatlami, shahar atrofida bir qancha ko‘mir koni ham bor. XIX-XX asrlar davomida Urumchi tarixi siyosiy voqealarga boy bo‘lgan. Urumchi atrofidagi tog‘larning manzarasi nihoyatda go‘zal bo‘lganligi sababli, u yerlarda dam olish maskanlari ko‘p. Shahar tog‘lardan oqib tushib turadigan suv bilan ta’minlanadi. Urumchi shahri nisbatan yosh shahar. Qadim zamonlarda u bironta davlatning markazi bo‘lmagan. Har holda bu haqda ma’lumot yo‘q. Ammo arxeologik ma’lumotlarga qaraganda, hozirgi Urumchi shahrining atrofida bundan 2000-2500 yil muqaddam odamlar yashagan. XVIII asrning 2-yarmidan boshlab Urumchining siyosiy ahamiyati oshgan tufayli, u katta shaharga aylana boshlagan. 1913 yildan Urumchi «Shinjon» ning markaziga aylantirilgandan so‘ng, uning siyosiy va iqtisodiy mavqei yana ham osha boshlagan. So‘nggi 20 yil davomida Urumchi butunlay o‘zgarib ketdi. Shaharda zamonaviy osmono‘par imoratlar ko‘p. Ko‘cha yuziga qurilgan imoratlarning birinchi qavati katta-kichik do‘konlardan iborat. O‘tmishda shahar o‘rtasidan o‘tgan soy bo‘ylab qurilgan tezyurar yo‘lni hisobga olmaganda, kun sayin ko‘payib borayotgan avtomashinalar mavjud ko‘chalarga tiqilib qola boshladi. Ayni paytda Urumchida amalga oshirilayotgan qurilishlar shaharning siyosiy-iqtisodiy ahamiyati tobora oshib borayotganligidan dalolat beradi. Mavjud rejalarga ko‘ra, Urumchi yaqin kelajakda Xitoyni Janubiy Osiyo va YYevropa davlatlari bilan havo yo‘llari orqali ulab turadigan asosiy manzilga aylanadi. Urumchi shahrining kechki bozorlari o‘ziga xos xususiyatga ega. Shaharda bir nechta kechki bozorlar mavjud. Ularning ayrimlari kiyim-kechaklarga, ayrimlari oziq-ovqatga moslashtirilgan. Xorijliklar uchun oziq-ovqat bozori ayniqsa qiziqarli. Bahosi uncha baland bo‘lmaganligi sababli ayrim shaharliklar uchun bunday bozorlar faqatgina ovqatlanish emas, balki dam olish maskani hisoblanadi. Mahalliy urf-odatga ko‘ra, musulmonlar xitoylar tayyorlagan ovqatni 44

yemaydi. Shuning uchun ovqat qilib sotuvchilar musulmon bo‘lishi, albatta, yozib qo‘yilishi va ovqat qilishda musulmonchilikning barcha qonun-qoidalariga rioya qilishi lozim. Aks holda ular do‘koniga musulmonlar kirmaydi. 1 Kechki bozorda tayyorlanadigan ovqatlarning turlari nihoyatda ko‘p. Ayniqsa stol o‘rtasiga o‘rnatilgan qaynab turgan qozoncha atrofida o‘tirib, o‘zlari hohlagan narsalarni qozonning bir burchagida pishirib yeb o‘tirganlar xorijliklarning e’tiborini ko‘proq jalb qiladi. Kechki bozorlar, asosan, shahar markazlaridagi o‘rtacha ko‘chalarda, kechqurun soat 6 dan keyin boshlanadi. Ungacha bunday ko‘chalar shahar transporti uchun ochiq. Kechasi bozor tamom bo‘lgandan so‘ng qo‘yilgan do‘konchalar olib tashlanadi. Ertalab shu ko‘chalardan o‘tgan odamlar kecha bu yerda bozor bo‘lganligini sezmaydilar. Bug‘do ko‘li Urumchi atrofidagi tog‘ orasiga joylashgan go‘zal manzarali dam olish maskani hisoblanadi. Ko‘lning nomi «Buyuk ko‘l» ma’nosini anglatadi. Ayrim rivoyatlarga ko‘ra, ushbu nom «Tuya shaklidagi ko‘l» ma’nosini bildiradi. Ko‘l Urumchi shahri yonidagi Bug‘do tog‘ining shimoli-g‘arbiy etagidagi tog‘ orasida dengiz sathidan 1980 m balandlikda joylashgan. Ko‘lning umumiy maydoni 5 kv. kilometr, chuqurligi 105 m keladi. Bu yerni ziyorat qilgan xitoy sayyohlari ko‘lga «Tyanchi» («Osmon ko‘li») deb nom qo‘yishgan. Rivoyatlarga ko‘ra, ko‘lning paydo bo‘lishi ilohiy kuchlarga bog‘liq bo‘lgan. So‘nggi yillar davomida Bug‘do ko‘li dam olish va ziyorat maskaniga aylangan. Ko‘l atrofidagi tabiat go‘zalligi bu yerga kelgan kishini befarq qoldirmaydi. Ko‘lning suvi nihoyatda sovuq va tiniq. Tog‘ havosining tozaligi sezilib turadi. Aytishlaricha, ko‘lning yuqorisida kichikroq yana bir ko‘l mavjud.U ham Bug‘do ko‘li deb atalar ekan. U ko‘lga piyoda yoki ot bilan borish mumkin emish. Hozir ko‘lga chiqish uchun avtomobil yo‘li va osma yo‘l mavjud. Yo‘l bo‘ylab bir qancha dam olish joylari ham bor. 1 Abduholiq Abdurasul o’g’li Buyuk ipak yo’li: “Muloqot” 7, 8 1994 45

2.2. Xitoy sayyoxlarining Markaziy Osiyoga sayohati. Yuqorida aytib o‘tilganidek, mil. III asrdan boshlab qadimgi Xitoy Xan imperiyasi davrida qo‘lga kiritgan mavqeini yo‘qotib, zaiflashadi. Mamlakatning parchalanishi natijasida yuzaga kelgan mayda xonliklar orasidagi kurashlar uzluksiz davom etadi. Jamiyatda yangi g‘oya va yangi mafkuraga bo‘lgan ehtiyoj kuchayadi. Yuzaga kelgan vaziyatda budda dinining jamiyatga ko‘rsatayotgan ta’siri kuchayadi. Shu bois III asr davomida Xitoyda buddizm yana ham chuqur ildiz otib rivojlangan bo‘lsa, IV asrda yuksak darajaga yetadi. Mamlakatda ushbu dinning falsafiy va amaliy qonun-qoidalarini chuqur bilish zarurati tug‘iladi. Ammo Xitoy tiliga tarjima qilingan asarlar son, saviya va sifat jihatidan o‘sib borayotgan talabga to‘la javob bera olmaydi. Bunga amin bo‘lgan ayrim yetuk buddaviy rohiblar yuzaga kelgan kamchiliklardan qutulishning yagona yo‘li faqat Budda vatani Hindistonga borib ta’lim olish, birlamchi diniy asarlar tilini o‘rganib, 46

ularni xitoy tiliga mukammal tarjima qilishdan iboratdir deb biladilar. Yo‘l azobini yaxshi anglagan holda ular ushbu og‘ir vazifani bajarishga hayotlarini bag‘ishlaydilar. 1 Markaziy Osiyoga, ayniqsa Sharqiy Turkistonga islom dini tarqalgunga qadar ming yilga yaqin davr davomida bir qancha xitoylik yirik buddaviy rohiblarning Buyuk ipak yo‘li orqali Hindistonga borganliklari ma’lum. Ammo hozirgi davrgacha ulardan faqat ayrimlariga oid ma’lumotlar saqlanib qolgan, xolos. Shu bois mazkur yo‘lning Xitoy – Pomir – Hindiston yo‘nalishi bo‘yicha yurgan qo‘yidagi buddaviy rohiblarning ismlarini tilga olib o‘tish mumkin 295-299 yillar oralig‘ida tavllud topgan. Buyuk ipak yo‘li orqali Xitoyda G‘arbga safar qilgan birinchi buddaviy olimlardan. Yoshligidan budda jdiniga ko‘ngil qo‘yib, hayotini uning Xitoy hududida keng tarqalishiga va rivojlanishiga bag‘ishlagan. O‘z maqsadiga erishish uchun Chju Sishning dastlab Qadimgi Xitoyning ikkinchi poytaxti Loyan shahrida ta’lim oladi. Ana shu davrida u buddizmga oid bo‘lgan va xitoy tiliga tarjima qilingan asarlarni chuqur o‘rganishga kirishadi. Bu orada u xitoy tilidagi tarjima asarlar yetarli emasligini anglaydi. Shu bois 260 yilda Chju Sishing bir necha hamrohlari bilan Chan’an shahrining shimoli g‘arbida joylagan Yungjou viloyatidan safarga otlanadi. Chju Sishing Xeshi yo‘lagidan o‘tib Dunxuanga boradi. U yerda biroz to‘xtagach Taklamakon cho‘lining janubidagi yo‘l orqali o‘sha davrda buddizm markazlaridan biriga aylangan Xo‘tan shahriga keladi. Shu yerda u umrining oxirigacha yashab, 80 yoshida olamdan o‘tadi. Xo‘tanda Chju Sishing buddizm asoslarini chuqur o‘rganishga kirishadi. Buning uchun u bir necha yil davomida til o‘rganadi. So‘ngra bu yerdagi olimlar yordamida diniy asarlarni xitoy tiliga tarjima qilish va sharhlash bilan shug‘ullanadi. 282-291 yillarda u birinchi marta o‘zining sharhli tarjimalarini vataniga yuboradi. Uning tarjimalari Xitoyda buddizmning rivojlanishiga katta turtki bo‘ladi. Chju Sishingning ma’lumotlariga ko‘ra, o‘sha davrda Taklamakon 1 A.O’rinboyev, O.Bo’riyev G’iyosiddin Naqqoshning Xitoy safarnomasi “O’qituvchi” 1991.B-63 47

cho‘lining atrofidagi shaharlarda buddizim madaniyati yuksak darajada rivojlangan. So‘nggi 1-2 asr davomida Yevropa va Xitoy olimlari tomonidan qum tagidan topilgan shaharlar va buyumlarning guvohligiga qaraganda, keyingi 1000 yil davomida shu davrdagi xalqaro savdo va madaniyat markazlariga aylangan ayrim shaharlarni qum yutib ketgan. Mazkur voqea Taklamakon cho‘li atrofidan, ayniqsa janubiy qismidan o‘tgan savdo yo‘li tobora Kunlun tog‘lari etagi tomonga siljiganligidan dalolat beradi 1 . Hozirgi XXRning Shansi o‘lkasining Linfan viloyatida tavllud topgan bo‘lib, uning ismi-sharifi Gung deb atalgan. Fa Syanning bolalik davri ichki urushlar avj olib ketgan bir vaqtga to‘g‘ri kelib qolgan, uchta akasi yoshligidan shu urushlarda o‘lib ketgan. Endigina 3 yoshga to‘lgan Fa Syanni asrab qolish maqsadida, otasi uni budda ibodatxonasiga olib borib qo‘yadi. Oradan bir oz vaqt o‘tkach, uning otasi olamdan o‘tadi. Fa Syan balog‘atga yetganda onasi uni uyga olib ketmoqchi bo‘ladi, lekin u ibodatxonada qolishni ma’qul ko‘radi. 399 yilda Fa Syan 65 yoshida – buddaviylar orasida katta obro‘ga ega bo‘lgan chog‘ida o‘zi bilan birga o‘qigan do‘stlari Xuey Jin, Dao Jen, Xuey Yin va Xuey Vey kabi 4 nafar rohiblar hamrohligida Hindistonga qarab safarga otlangan. Fa Syanning safari Chan’andan 399 yilning bahorida boshlanadi. U Lanchjou viloyatining g‘arbida joylashgan Gango‘y davlatiga yetib kelganda, Buyuk ipak yo‘lidagi Chjangye viloyatida urush boshlanib qoladi. Shu sababli u mazkur davlatda 3 oy to‘xtab qolishga majbur bo‘ladi. Shunda Fa Syan hamrohlari bilan Dunxuanga Chinxay o‘lkasida joylashgan Noutan davlati orqali aylanib keladi. Yo‘lda unga yana bir necha sayyoh rohiblar qo‘shiladi. Dunxuandan g‘arbga qarab yurishda xavfsizlikni ta’minlash maqsadida, mahalliy amaldorlardan biring maslahatiga ko‘ra, Fa Syan elchilarga qo‘shilib olib, Yangguan chegara darvozasi orqali o‘z safarini davom ettiradi. 17 kun yo‘l yurib, Pshamshan davlatiga yetib keladi. Fa Syanning ma’lumotiga ko‘ra, bu vaqtda mazkur davlatda buddizim yuksak darajada rivojlangan bo‘lib, u yerda 4 mingga yaqin rohiblar istiqomat qilar ekan. Shu bois Fa Syan Pshamshanda bir oy qolib 1 A.Xo’jayev Buyuk ipak yo’li: munosabatlar va taqdirlar T “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” 2007.B-74 48

ketadi. So‘ng u Qumul, Turfon orqali buddizm riivojlangan ikkinchi bir davlat - Qorasharga borib, u yerdagi ibodatxonalarni ziyorat qiladi. Shundan keyin u qolgan yo‘lni qisqartirish maqsadida Qorashardan Taklamakon cho‘lini kesib o‘tadigan yo‘l bilan Xo‘tanga boradi. Mazkur yo‘l nihoyatda murakkkab bo‘lib, undan kam foydalanilgan. Ushbu yo‘lni Fa Syan 35 kunda bosib o‘tadi. Xo‘tanda har yili 4-oyning 1-kuni o‘tkaziladigan yangi yasalgan budda haykallari ko‘rgazmasi bayramini ziyorat qilish maqsadida bir oz to‘xtaydi. Shunda Xo‘tan ibodatxonalarini birma-bir ziyorat qilib chiqadi. Bayram o‘tgandan keyin Fa Syan hamrohlari Bilan Toshqo‘rg‘on orqali Pomir tog‘lariga keladi. Bir oy davomida Pomirdagi aholi yashaydigan joylarni ziyorat qilib chiqadi. Shu sababli Fa Syanning yo‘l xotirasida mazkur tog‘larga oid ma’lumotlar nisbatan ko‘proq uchraydi. Pomirning janubidagi tog‘lardan o‘tib, Fa Syan Hindistonning shimoliga, so‘ngra boshqa buddizim markazlariga boradi. 10 yilga yaqin davr davomida buddizm asoslarini chuqur o‘rganishga muyassar bo‘ladi. 411 yil kuzida u maqsadiga yetib, dengiz yo‘li bilan hozirgi Shri Lanka orqali vataniga qaytadi. Safar jarayonida Fa Syan bircha ko‘rganlarini xotirlab, «Buddizm mamlakatlari xotirasi» («Fogo jn») asarini yozadi. Mazkur asarda Buyuk ipak yo‘liga oid qiziqarli ma’lumotlar bor. Bu rohiblarning g‘arbga safari xitoylarning shimolida yashovchi syanbi xalhlari tomonidan tashkil etilgan Shimoliy Vey davlati (386-534) davrida sodir bo‘lgan. Ular shu xonlik fuqarolari sifatida diniy ziyoratni amalga oshirish Bilan birga elchilik vazifasini ham bajarib kelishgan. Ehtimol, shuning uchun ham ularning safari oson va nisbatan qisqa muddatda kechgan. Sung Yun va Xuey Sheng bir necha rohiblar hamrohligida 518 yilda 11-oyda Sining shahrining janubi-g‘arbiy tomonidagi Chilin (hozirgi Yueshan) tog‘laridagi ibodatxonalarning biridan yo‘lga otlangan. Shunda mazkur tog‘ Shimoliy Vey davlatining g‘arbiy chegarasi hisoblanar edi. Ular Dunxuan, Pshamshan, keyingi zamonlarda qum tagida qolib ketgan O‘zang-tat (Utsing-tati), Xo‘tan, Qarg‘aliq 49

(Yecheng), Toshqo‘rg‘on, Pomirdagi To‘qay dovon (Tegay deban) va Vaxon viloyati kabi joylardan o‘tib Hindistonga borishgan. 1 Bungacha ushbu ikki nafar sayyoh Ida (Yada) davlatining xoni qabulida bo‘lib, unga o‘zlari bilan birga olib kelishgan yorliqni topshirishgan. Shundan keyin Ida davlati bilan Vey davlati o‘rtasida rasmiy aloqalar o‘rnatilgan. 520 yilda Sung Yun va Xuey Shenglar hozirgi Afg‘onistonning sharqiy qismi va Pokistonning Peshavor viloyatida joylashgan Gandxara (Gantola, Chyantolo) davlatida bo‘lishgan. Ular qoldirgan ma’lumotlarga ko‘ra, ushbu mamlakatda buddizm madaniyati yuksak darajada rivojlangan bo‘lib, xonlik poytaxtining yonida uning ramzi hisoblanadigan, balandligi 233 metrga yaqin keladigan katta minora mavjud bo‘lgan. Xitoy sayyohlari Gandxara davlatidagi barcha ziyorat maskanlarini aylanib bo‘lganlaridan so‘ng, kelgan yo‘llari orqaga qaytib, 522 yilda Loyanga yetib kelishgan. Shundan keyin ular ko‘rganlarini yozib qoldirishgan. «Vey davlati g‘arbidagi 15 ta davlat voqeasi» va «Xuey Shingning sayohat xotirasi» kabi asarlar shular jumlasidandir. Manbalarga ko‘ra, qaytishda mazkur sayyohlar har xil sovg‘alardan tashqari o‘zlari bilan birga 70 ta buddizmga oid diniy kitoblar olib kelganlar. Bu rohib xalq orasida Tangsing (Tan davridagi rohib) deb ham ataladi. Rus adabiyotida Syuan Szan shaklida yozib kelingan. Xenan o‘lkasining Yanshi viloyatida amaldor oilasida tug‘ilgan. Uning bolalik davri Suy davlatining (581- 618) tanazzulga uchragan, mamlakatda ichki kurashlar avj olgan davriga to‘g‘ri kelgan. U 10 yoshli paytida otasi vafot etib, oilasi qiyin ahvolda qoladi. 13 yoshga kirganda oiladagi qiyinchilikni yengillashtirish maqsadida ikkinchi akasi singari Loyan shahridagi «Tzengtu» ibodatxonasiga ketadi. Bu yerda Shyuan Zang buddizm, ayniqsa uning falsafiy asoslarini chuqur o‘rganadi. 627 yilda u Chan’anga kelib yashaydi. Shyuan Zang bu yerda istiqomat qilayotgan Hindistonlik buddaviy olim Po‘mido‘lo bilan tanishib qoladi. Uning ta’sirida Shyuan Zang Hindistonga borishga astoydil bel bog‘laydi. Ammo u yaqindagina 1 A.Xo’jayev Xunlarning etnik jihatdan qadimi turklarga oid ekanligi haqda Xitoy manbalaridagi ma’lumotlar “Turin tarixi” 5, 2002.B-88 50

hokimiyatga kelgan Tan sulolasidan xorijiy mamlakatlarga borish uchun ruxsat ololmaydi 1 . Oradan ko‘p o‘tmay shu yilning o‘zida Tan sulolasining ikkinchi xoni Li Shimin taxtni qo‘lga oladi. Shu munosabat bilan amaldorlarning ushbu voqea bilan band bo‘lib turgan fursatidan foydalanib, Shyuan Zang bir o‘zi shahardan qochib chiqib safarga otlanadi. Lanchjou shahri (hozirgi Gansu o‘lkasining markazi orqali Lyangjou (Lanchjouning g‘arbiy tomonida) viloyatiga kelganda to‘siqqa uchraydi. Shu davrda ushbu viloyat hali Tan sulolasiga tobe emas edi. Shunda rohib o‘z hayotini xavf ostiga qo‘yib, chegaradan qochib o‘tadi. Guachjou (hozir Ansi nohiyasi)ga kelganda Shibanto ismli bir turkistonlik kishi bilan tanishib qolib, unga hamroh bo‘ladi. So‘ngra Shibanto uni Buyuk ipak yo‘lida ko‘p marta yurgan bir qariya bilan tanishtiradi. Mazkur qariya rohibga hurmat bildirib, unga yo‘ldagi ahvolni batafsil tushuntirish bilan birga yordam tariqasida g‘arb tomonga boradigan yo‘lni bir necha marta bosib o‘tgan qari otni sovg‘a qiladi. Shibanto yordamida Shyuan Zang Yuymen chegara darvozasidan o‘tib olishga muyassar bo‘ladi. Keyingi safarini rohib bir o‘zi davom ettiradi. Tan davlati chegarasidan o‘tgandan so‘ng Shyuan Zang safari Turk xoqonligi ta’siri ostidagi yo‘llar orqali davom qiladi. Safar davomida yo‘l azobini hisobga olmasa, u deyarli to‘sqinliklarga uchramaydi. Xeshi yo‘lagidan o‘tgach, Shyuan Zang cho‘l yo‘llari orqali Turfon (Gaochan) davlatiga tobe bo‘lgan Iverg‘ul (hozirgi Qumul, xitoycha Xami) shahriga yetib keladi. Biroz vaqt turgandan so‘ng u Turfon xonining taklifiga binoan uning huzuriga keladi va bu yerda u katta hurmat bilan kutib olinadi. Shu davrda Turfon Sharqiy Turkistondagi budda dini markazlaridan biri edi. Turfondan ketayotganda xon unga yo‘lda hech kim to‘xtatmasligi uchun maktub, 30 ta ot bilan 4 nafar budda rohiblari, 25 nafar xizmatkor hamrohlarni kerakli oziq-ovqatlar bilan qo‘shib beradi. Shundan keyin Shyuan Zang qiynalmasdan Qorashar, Kuchar orqali Oqsuga boradi. So‘ngra u g‘arbga yo‘l olib, 7 kun davomida Muzrat dovoni orqali Tangritog‘ni oshib o‘tib, Issiqko‘l bo‘yiga keladi. U yerdan 500 li (288 km) 1 O’zbek diplomatiyasi (Tarixiy ocherklar va lavhalar) T “Yangi asr avlodi” 2003 B-63 51

yo‘l yurgandan so‘ng, Suyye shahriga boradi. Sayyohning guvohligiga qaraganda bu vaqtda mazkur shahar yirik madaniy markazlarning biri bo‘lgan. U shu yerda Turk xoqonining ovga chiqqanligini ko‘rgan. VI-VIII asrlarda Suyye Buyuk ipak yo‘lidagi yirik shahar sifatida shakllangan. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra, u G‘arbiy Turk xoqonligining markazi bo‘lgan. Ushbu shaharning o‘rni tarixiy Tarozga, hozirgi To‘qmoq shahrining o‘rniga to‘g‘ri keladi degan fikrlar mavjud. Qoraxoniylar davlatining birinchi poytaxti bo‘lmish Bolasog‘un shahri ham Suyye yonida joylashgan. Shyuan Zang Suyye shahridan Choch (Toshkent) ga, so‘ngra Sirdaryodan o‘tib Samarqand va Buxoroga kelgan. Buxorodan janub tomonga yurib, ikki tomoni baland qoyatosh oralig‘idagi yo‘ldan o‘tgan. Ushbu joyni sayyoh «Temenguan» «Temir darvoza» deb o‘z xotirasida yozib ketgan. Mazkur joydan o‘tgach, Shyuan Zang hozirgi Afg‘onistonning shimoliy viloyatiga, so‘ngra Hindiqush tog‘lari orqali Hindiston hududiga kirib borgan. Borishda vatanidan Hindistongacha bo‘lgan yo‘lni Shyuan Zang qiynalmasdan bir yilda bosib o‘tgan. Bunga sabab – uning davrida Xitoydan buddizm vataniga boradigan yo‘lda yashovchi xalqlar budda diniga e’tiqod qilishgan. Kimki ushbu dinning Xitoyda rivojlanishiga hissa qo‘shish maqsadida Hindistonga borishni istasa, ular bunday shaxslarga hurmat bildirib har tomonlama yordam berishga harakat qilishgan. Hindistonga yetib borgach, Shyuan Zang 17 yilga yaqin vaqt ichida u yerdagi barcha yirik buddizm madaniyati markazlarini, mashhur ibodatxonalarni ziyorat qilib chiqadi. Shu orada Hindistonning shimoli-sharqiy hududida joylashgan Harbandoboddagi Nalanda (Nalanto) ibodatxonasida 5 yil tahsil oladi. 640 yilda bu yerda 18 mamlakat vakillari ishtirokida o‘tkazilgan katta xalqaro anjumanda ma’ro‘zi qilib, yirik buddaviy rohiblar qatoridan joy oladi. 643 yili qaytishda u katta hurmat va izzat bilan kuzatib qo‘yiladi. 19 yillik ayriliqdan keyin 645 yilda Shyuan Zang o‘zi bilan ko‘p noyob kitoblarni olib, Chan’anga qaytib keladi. Vataniga qaytishda Shyuan Zang Hindiqush tog‘laridan o‘tib Pomirdagi Qorakul, Toshqo‘rg‘on yo‘nalishi bo‘ylab dovonlardan o‘tib, Qashqar, Yangihisor 52

(Yangisar), Qarg‘aliq orqali Xo‘tanga keladi. Bu yerdan u Tan xoqoniga maktub yo‘llab, Chan’anga qaytib borishga ijozat so‘raydi. Ruxsat olgach, rohib Xitoyga ketayotgan karvonga qo‘shilib, Charqliq, Niya, Pshamshan, Yangguan, Lanchjou kabi joylar orqali Chan’anga keladi. Chan’andan Hindistonga ketayotganda Shyuan Zang maxfiy ravishda yo‘lga chiqishga majbur bo‘lgan bo‘lsa, qaytib kelganida u katta hurmat va izzat bilan kutib olingan. Hatto unga xorijga chiqish uchun ruxsat bermagan Tan xoqoni Li Shimin (627-650 yillari Tayzung nomi bilan taxtda o‘tirgan) 1 Shyuan Zangni Loyan shahridagi saroyiga taklif etib, u bilan Markaziy Osiyoning mamlakatlari, xalqlari, iqtisodiy ahvoli va harbiy kuchlari haqida suhbatlashgan. So‘ng bu haqda batafsil yozib berishni buyurgan. Chunki, ayni paytda Tan sulolasi Turk xoqonligiga qarshi kurash olib borayotgan bir davrda bunday ma’lumotlar unga zarur edi. Vataniga qaytib kelgandan so‘ng Shyuan Zang o‘zining yo‘l xotiralari asosida barcha ko‘rgan-bilganlarini yozib qoldirgan. Ushbu asar «Buyuk Tan sayohatnomasi» («Da Tang shiyuji») deb atalgan. Markaziy Osiyo tarixi uchun ushbu asar katta ahamiyatga ega. Keyingi asrlarda mazkur asar asosida ko‘p hikoya va romanlar yozilgan. XX asrning oxirgi choragida ko‘p seriyali badiiy kinofilm xam ishlangan mazkur filmning ayrim serialari O‘zbekiston teleekranlarida xam namoish etilgan. Biroq badiiy to‘qima asarlar original sayoxatnomadan farqlanib, ularda Shiyuan Zangga yo‘lda ko‘rsatilgan xurmat va izzat bayon etilmay, uning aksi tavsiyalangan. «Buyuk Tan sayoxatnomasi» asarini yozishdan tashqari Shyuan Zang xayotining so‘ngi damlarida Xindistondan olib kelgan buddizm nazariyasiga va qonuniyatlariga oid kitoblarni xitoy tiliga tarjima qilish bilan shug‘ullanadi. Mavjud ma’lumotlarga ko‘ra, u jami 1335 bobdan iborat 74 ta asarni tarjima etgan. Ushbu tarjimalar budda dinining Xitoyda yana xam chuqurildizotishi uchun xizmat qilgan. 1 O’zbek diplomatiyasi (Tarixiy ocherklar va lavhalar) T “Yangi asr avlodi” 2003 B-56 53

664 yilda Shyuan Zang Chan’andagi “Yuyxua shi” deb ataladigan budda ibodatxonasida vafot etgan. Lekin uning jasadi Chan’an shahrining janubiy chekkasidagi «Shingszyao» («Gullagan din») ibodatxonasida dafn etilgan. Tug‘ilgan yili nomalum bo‘lib, u Tan imperiyasi davrida Buyuk ipak yo‘li orqali Xindistonga safar qilgan so‘ngi buddaviy roxib hisob lanadi. U xozirgi XXRning Ansi viloyatida tavasllud topgan. Vu Kungfuning familiyasi Dungshi, ismi Fengchao bo‘lib, u qadimgi Xitoyning shimolida yashovchi va kelib chiqishi turkiylarga aloqador bo‘lgan ko‘chmanchi xalqlardan biri syanbi (syanpi) larning «toba» urug‘iga mansub edi. Xitoy manbalarida ko‘rsatilishicha, u bolalik davrida buddizm ibodatxonalarida taxsil olgan. Balog‘atga yetgandan keyin tan sulolasi xonadonida xizmat qilgan. 750 yilda Tan imperiyasining qo‘shinlari bilan Tolas daryosi bo‘ylarida jang qilayotgan bir davrda Kashmirda joylashgan bir davlatrdan elchilar keladi. Elchilar ketayotganda Tan xoqoni Shyuanzung (712-756) Chjang Taoguang boshchiligida 40 nafar kishini ularga qo‘shib yuboradi. Vu Kung ham anashular qatoridan joy oladi. Kashmirga borishda xitoy elchilari taklamakon cho‘lining shimoliy tomonidan aylanib o‘tib, Pomir orqali u o‘tadigan yo‘ldan yurishadi. Ular 753 yili Jyantolo shahriga etib kelishadi. Qaytish arafasida Vu Kung og‘ir xastalanib, sheriklaridan ajrab qolishga majbur bo‘ladi. Kasali tuzalguncha u Budda ibodatxonalarida yashaydi. Salomatligi biroz yaxshilanganidan so‘ng, Vu Kung Kashmirdan yo‘lga chiqib, Toxariston, Vahon oro‘ali kelishda yurgan yo‘li bilan Kucharga kelib oladi. Ma’lum bir davr davr davomida u Kucharda yashab, Urumchi yonidagi Jimusa shahriga kelib, ancha vaqt shu yerda qolib ketadi. Chunki bu yerda ushbu shahar yirik buddaviy markazlardan biriga aylangan edi. Jimusadan Chan’anga Va Kung 789 yilda qaytib keladi. 48 yil davomida Vu Kung elchi yordamchisi sifatida Chan’andan chiqib ketadi, buddizm rohibi bo‘lib qaytib kelgan bo‘lsa ham,u borgan joyining siyosiy- iqtisodiy, madaniy va etnik vaziyatini chuqur o‘rganib chiqadi. Qaytib kelganidan 54

so‘ng bu haqidagi xotiralarini Tan honodoniga topshiradi. Evaziga Ukatta mukofot Bilan harbiy unvon oladi. 2.3. AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRIDA BUYUK IPAK YO‘LIDAGI DAVLATLARARO ALOQALAR. XIII asrning o‘rtalaridan boshlab Markaziy Osiyoda murakkab siyosiy vaziyat yuzaga keldi. Xususan, Xitoyda tashkil topgan Yuan sulolasining xoqoni Xubilay o‘zini Chingizxon taxtining vorisi deb hisoblab, ushbu mintaqa hukmdorlarni o‘ziga itoat qilishini talab qiladi. Ammo u o‘z talabiga rad javob olgandan so‘ng kuch ishlatishga urinib ko‘radi. Lekin uning qilgan harbiy harakatlari natija bermadi. Xubilayga qarshi chiqishda O‘qtoyning nabirasi Xaydu (1235-1301) faol harakat qiladi. 1294 yilda Xubilay vafotidan so‘ng nabirasi Temur Chengzung nomi bilan taxtga o‘tirib (1295-1308) buvasining yo‘lidan boradi. Lekin uning harakatlari zoye ketgan. Natijada Xitoy bilan G‘arb o‘rtasi Buyuk ipak yo‘li orqali bo‘ladigan savdo yo‘llari qiyin bo‘lib qolgan 1 . XIV asrda bir tomondan Chig‘atoy avlodlari o‘rtasidagi nizolar kuchaysa, ikkinchi tomondan ular bilan Mo‘g‘iliston xonlari o‘rtasidagi ziddiyatlar avj oldi. 1 T. JAmolov millatlararo do’stlik amalda “Guliston” 5, 2001. B-96 55

Buning ustiga, Markaziy Osiyo xalqlari orasida mo‘g‘ul hukmdorlariga qarshi harakatlar boshlanib ketadi. Xitoyda ham mo‘g‘ullar mahalliy xalq qarshiligiga uchradi. 1368 yilda yuzaga kelgan qulay vaziyatdan foydalangan xitoy amaldorlari va yer egalari Yuan sulolasini ag‘darib, Min deb ataladigan xonlikni (1368-1644) tashkil qildilar. Mazkur voqealar Buyuk ipak yo‘lidagi osoyishtalikni buzib, Turkiston orqali amalga oshiriladigan xalqaro savdo aloqalarni nihoyatda susaytirib qo‘ydi. Shu bois Buyuk ipak yo‘lining ahamiyati keskin pasayib ketdi. 1370 yilda Movaraunnahrda Samarqand shahrini markaz qilgan sohibqiron Amir Temur (1336-1405) davlati tashkil topdi. 35 yilga yaqin davr ichida mazkur davlat doirasi nihoyatda katta hududni o‘z nazorati ostiga olganligi hamda Buyuk ipak yo‘lining xavfsizligi ta’minlanganligi natijasida bu yo‘lda xalqaro savdo aloqalarining qaytadan rivojlanishiga zamin yaratildi. Amir Temurning o‘zi ham bu yo‘lning rivojlanishiga katta e’tibor berdi. U nafaqat o‘z davlati doirasidagi ichki savdo ishlarini, balki xalqaro savdo aloqalarini rivojlantirish mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi uchun zarur ekanini yaxshi anglagan edi. Shu bois u hokimiyatga kelgan zahoti ichki va tashqi savdo ishlariga katta e’tibor bera boshladi. Avvalo karvon yo‘lining xavfsizligini ta’minlab, ularda karvonsaroylar barpo etish ishlariga alohida e’tibor berdi. Amir Temurning xitoy xoqoni Taytszuga yo‘llagan maktubida «Karvonsaroylararo yo‘llar ochildi, yo‘llardagi qaroqchilar yo‘q qilindi, uzoq yurtlarga boruvchilar o‘zlarini xotirjam his etadigan bo‘ldi», deb ta’kidlab o‘tilgan. Shu bilan birga Amir Temur Vizantiya, Venetsiya, Ispaniya, Fransiya, Angliya kabi YYevropa mamlakatlari bilan iqtisodiy aloqalar o‘rnatdi. Xitoy olimlarining tadqiqotlariga ko‘ra, Amir Temur Min xonligining poytaxti Pekin (Xonbaliq) shahriga 8 marta elchilar yuborib, Xitoy bilan diplomatik va savdo aloqalarini rivojlantirgan. Chunonchi, 1387 va 1389 yillari kuzda Mavlono Hofiziy, 1388 yilda Toj ad-Din (Tamuding), 1391 yilda Shoxalil (Shaxali), 1392 yilda Nig‘mat ad-Din (Nimaopuding), 1394 va 1395 yillarda Darvish (Dielibeyshi), 1396 yilda Alomat ad-Din (Alamadan) boshchiligida Pekinga Amir Temur nomidan elchilar kelgan. Mazkur elchilar orqali sohibqiron 56

Xitoy xoniga ot, tuya va boshqa narsalar yuborgan. Xitoy xoni esa bular evaziga kumush pul, ipak matolar qaytargan. 1396 yil Amir Temur Alomat ad-Din orqali Xitoy xoniga maktub ham yo‘llab, uning yuborgan narsalaridan mamnun bo‘lganligini ta’kidlagan. Shu davrda Samarqanddan Pekinga 6 oyda yetib borilgan. Kuzda yo‘lga chiqqan karvon keyingi yil bahorning oxirida yoki yozning boshida manzilga yetib olgan. Amir Temur vafotidan keyingi 100 yilga yaqin davr davomida Turkistondan Xitoyga 107 marta, shu jumladan 1415-1440 yillari Ulug‘bek Mirzo nomidan 22 marta elchilar guruhi kelgan. Xitoy manbalaridan ma’lum bo‘lishicha, o‘sha zamonda Xitoyning boshqa shaharlariga ham samarqandlik savdogarlar kelib, bozorlarda ot sotishgan. Chunonchi, 1390 yilda erta bahorda Samarqandlik Sho Jo‘raali (Shachiyeer Aliyi) Lyangchjou shahrida 670 ta ot sotgan. Mahalliy hokim bu haqda Taytszuga hisobot berib, mazkur savdogarni Pekinga yuborishni so‘ragan. Samarqanddan Xitoyga yuborilgan elchilar bilan birgalikda katta savdogarlar guruhlari ham qo‘shilib borgan. Taytszuning Amir Temurga yo‘llagan bir maktubida bayon etilishicha, ayrim Samarqandlik savdogarlar Xitoyga kelganidan so‘ng vataniga qaytmasdan savdo ishlari bilan shug‘ullangan va ayrimlari uy-joy sotib olib bola-chaqali bo‘lib qolgan. Min sulolasi qo‘shinlari Xitoyning shimolida yashayotgan tatarlarga qarshi yurishi chog‘ida asirga tushib qolganlar orasida bir necha yuz nafar samarqandlik savdogarlar bo‘lganligi aniqlangan. Ushbu misollar Amir Temur savdogarlari faqatgina Xitoy hududida emas, balki uning shimolidagi yaylovlarda ham savdo ishlari bilan shug‘ullanganligidan dalolat beradi. Min sulolasi ham Samarqandga bir necha marta elchilar va savdogarlar yuborgan. Masalan, 1395 yilda Samarqandga Pekindan Bo An boshchiligida 1500 kishidan iborat bo‘lgan elchi va savdogarlar guruhi, 1397 yilda Chen Deven 1 boshchiligidagi Xitoy elchilari va savdogarlar kelgan. 1 A.Xo’jayev Qadimgi manbalarda xalqimiz o’tmishi T 2001. B-36 57

Keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, Amir Temur davrida anchadan beri to‘xtab qolgan Turkiston – Xitoy diplomatik va savdo aloqalari tiklanib, Buyuk ipak yo‘li qayta ochiladi. Ammo tomonlarning amalga oshirilgan aloqalari ko‘z qarashlari bir xil bo‘lmaganligi tufayli Amir Temur davlati bilan Min xonligi o‘rtasida yangi g‘oyaviy muammo paydo bo‘lgan. Ma’lumki, Xitoy hukmdorlarining an’anaviy tushunchalariga ko‘ra, xaqon «xuandi» (imperator) deb atalib, u tangrining kurrai zaminidagi o‘g‘loni («tyanzi») hisoblangan. Unga barcha mamlakatlar va xonlar itoatkor bo‘lishi lozim edi. Shu bois Amir Temur elchilari Min sulolasi tomonidan «gungshi», ular olib borgan sovg‘alar esa «gungfu», ya’ni fuqarolar hukmdorga to‘laydigan soliq, deb qabul qilindi. Shu joyda izoh berib o‘tmoq lozimki, xitoy tili lo‘g‘atlarida, jumladan «Xitoy tili yozuvi lo‘g‘ati»da sharhlanishicha «gung» deb qadimda Tangri farzandiga (Tyanzi), ya’ni imperatorga uning itoatida bo‘lganlar tomonidan taqdim etiladigan narsalar va dehqonlar tomonidan hosillarning hukumatga topshiradigan qismi aytilgan. «So‘zlar dengizi» («Sixay») va «So‘zlarning kelib chiqishi» («Siyuan») lo‘g‘atida yozilishicha, «gunfu» so‘zi hukmdor tomonidan fuqarolar zimmasiga ortilgan soliq nomi hisoblanadi. Xitoy imperatorlari o‘zlarini yer yuzining egasi deb hisoblashlari an’anasining ta’siri xitoy olimlari asarlarida ham o‘z aksini topgan. Masalan, Vang Chjilay o‘z asarida «Atrofga qilgan harbiy yurishlar g‘alaba bilan yakunlangandan so‘ng, Temur kuchayib ketdi. Shundan keyin u Min sulolasiga itoat qilishdan va Xitoyga (Chjunguoga) soliq to‘lashdan (gunfu) bosh tordi, shu bilan birga Xitoy elchilarini olib olib qolib, qaytishga ruxsat bermadi», deb aytadi. Ikkinchi bir joyda tarixchi yozadi: «Yuqorida aytib o‘tilganidek, Temur ko‘p marta Min saroyiga soliq to‘lovchi elchilar (gunshi) yubordi. Ularning ayrimlari soliq olib kelish va savdo qilish bilan cheklandi, ayrimlari [Xitoydagi] vaziyatni o‘rganish va ma’lumot to‘plash bilan shug‘ullandi». Albatta, Amir Temurga nisbatan qo‘yilgan bunday ayblar asossiz edi. Min xonodonining mustaqil holda tashkil topgan va Turkistonni birlashtirishda kata xizmat qilgan davlat hukmdorini o‘zining itoatkori deb bilishi kattalik va 58

o‘zgalarni mensimaslikdan boshqa narsa emas edi. Masalaga bunday yondashuv haqli ravishda Amir Temurni qattiq ranjitgan edi. Xitoyda mo‘g‘ullar hukmronligini ag‘darib, xitoylar hokimiyatini Chju Yuanjang (1368-1398 yillari Tayzu nomi bilan taxtda o‘tirgan) ilgarigi xonlarning an’anaviy falsafasi bilan qurollanib, o‘zini kurrai zamindagi barcha mamlakatlar ustidan nazorat qiluvchi oliy hukmdor deb hisoblashi o‘zga xalqlar, davlatlar va xonlar uchun tushunarsiz bir hol va ular manfaatlariga zid kelardi 1 . Amir Temurdan Xitoyga birinchi marta (1387 yilda) elchi bo‘lib Mavlono Hofiz kelganda, Tayzu mazkur tushuncha asosida uning yuborgan sovg‘alarini o‘ziga bo‘lgan tobelik belgisi deb qabul qildi. Uning bunday munosabati Amir Temurdan keyingi yillarda yuborilgan elchilarga va sovg‘alarga nisbatan ham saqlanib qolgan. Xitoy xoqoni o‘zining Amir Temurga javoban berib yuborgan sovg‘alarini esa, uning «tobeligini qabul qilganligi» uchun ko‘rsatilgan xizmat belgisi deb hisoblanadi. Shu asosda Tayzu Amir Temurga yo‘llagan maktubida uni Xitoy xoniga itoatkor xon sifatida ifodalagan. Xitoy xoni sohibqironning mavqei Bilan hisoblashmagan uning maktubi Bilan tanishgandan so‘ng, Amir Temur qattiq ranjib, Samarqandga 1395 va 1397 yillarda kelgan Bo An, Chin Deven boshchiligidagi xitoy elchilarini ushlab qolgan. Ular vataniga Amir Temur vafotidan keyin qaytganlar 2 . Elchilarni Samarqandda ushlab qolishning bundan tashqari yana ikki sababi bo‘lgan. Bularning birinchisi, Bo An 1500 kishi hamrohligida Hirotga bormoqchi bo‘lganligi Amir Temurda shubha uyg‘otganligida, ikkinchisi Min xoqoni 100 ming musulmonni qatl etish to‘g‘risida farmon bergan, degan xabarning Amir Temurga yetib kelganligidadir. Xitoyda qatl etilgan musulmonlarning 100 ming bo‘lmasligi ehtimoldan holi emas, ammo mo‘g‘ullar hukmronligi davrida Turkistonlik musulmonlarning jamiyatdagi mavqei baland bo‘lganligi va ular vakillarining yuqori darajali davlat xizmatiga jalb etilganligi uchun, Min sulolasi ularning ko‘p qismini jazolaganligi tarixiy haqiqatdir. 1 O’zbek diplomatiyasi (Tarixiy ocherklar va lavhalar) T “Yangi asr avlodi” 2003 2 www.archaelogy.com 59

Afsuski, xitoy manbalarida ushbu tarixiy voqealar to‘g‘ri bayon etilmagan. Min sulolasi nazorati ostidagi saroy tarixchilari masalaga amaliy jihatdan emas, balki xitoy hukmdorlarining an’anaviy falsafasi asosida yondoshib ish ko‘rganlar. Aslida esa, Amir Temur Xitoy xoniga elchilar orqali sovg‘alar jo‘natib, evaziga Xitoy mollarini olib kelinishi orqali ikki davlat o‘rtasidagi teng huquqli savdo aloqalarining tiklanishi ko‘zda tutgan edi. Bu haqda mahalliy manbalarda ko‘p ma’lumotlar uchraydi. Afsuski, Markaziy Osiyo manbalari bilan xitoy manbalarini solishtirish asosida ilmiy tadqiqotlar olib borish imkoniyatiga ega bo‘lgan ayrim tarixchilar, jumladan xitoy tarixchilari Amir Temurning bu istagini to‘g‘ri bayon etolmaganlar. Ular xitoy xonlari yorlig‘i va saroy tarixchilari tomonidan bitilgan manbyualardagi amaliyotga zid ko‘rsatmalarni «haqiqat» deb qabul qilganlar. Buning ustiga turkistonlik savdogarlarga Xitoyda erkin savdo qilishga yo‘l qo‘yilmaganligi va turonlik musulmonlarning qatl etilishi Amir Temurning g‘azabini keltirgan. Mavjud adabiyotlarda, jumladan xitoy tarixchilarining asarlarida zikr etilishicha, Min sulolasi xonining munosabatidan ranjigan Amir Temur unga qarshi harbiy yurish qilmoqchi bo‘lgan, bundan xabar topgan Min sulolasi esa tashvishga tushib, urushga tayyorgarlik ko‘ra boshlagan. Ammo Amir Temurning 1405 yilda O‘tror shahrida olamdan o‘tishi bilan uning istagi amalga oshmay qolgan. Mazkur tarixiy voqealardan ko‘rinib turibdiki, Turkiston bilan Xitoy o‘rtasidagi xalqaro munosabatlarning asos va huquhlarini tushunishga xamda savdo aloqalarini muntazam ravishta rivojlanishiga Amir Temur Bilan Xitoy xonlari o‘srtasidagi munosabatda nomutanosiblik yo‘l bermagan. Amir Temur vafotidan so‘ng uning farzandlari taxt uchun kurashayotganda, sohibqironning qudasi bo‘lmish mo‘g‘iliston xoni Xizrxo‘ja Buyuk ipak yo‘lining Turkiston – Xitoy qismidagi muxim nuqtalaridan biri bo‘lgan Qumul (Xami) shaxrini qo‘lga kiritadi. Natijada min sulolasining Qumul uchun ko‘p yillar 60

davomida olib borgan kurashi vaqtincha barxam topadi. Ushbu voqea Buyuk ipak yo‘lida tinchlik o‘rnatilishiga ijobiy tasir ko‘rsatadi. Amir Temur avlodlari ham Buyuk ipak yo‘lini rivojlantirish maqsadida jiddiy harakatlar qilganlar 1 . Ular Xitoy bilan tinchlik bitimlarini ham tuzishgan. Masalan, 1388-1500 yillar davomida Toshkent, Samarqand, Xuroson, SHeroz, Hirot, Isfaxon kabi shaharlardan 120 dan ortiq elchi guruhlari Xirotga borgan. Ularning ko‘pchiligi o‘rta hisobda 8-10 kishidan iborat bo‘lgan. Ayrim elchilar guruhiga 200 kishi atrofida savdogarlar qo‘shilib borgan. Savdogarlar Xitoyga ot, tuya, eshak kabi chorva mollari, qimmatbaxo toshlar va ulardanyasalgan buyumlar, dorivorlar va xar xil maxalliy xunarmandchilik m,ahsulotlarini olib borishgan. Xitoydan esa, asosan, ipak mato, chinni idishlar, choy, ravoch va dorivorlar olib kelingan. Manbalarda ko‘rsatilishicha, shu zamonda Min sulolasi Xitoydan olib kelinadigan mollar ko‘lamini cheklab qo‘ygan 2 . Ayrim maxsulotlarni, jumladan metalldan yasalgan qurollarni maxsus ruxsatsiz Xitoydan olib ketish man etilgan. O‘zbekiston F.A Sharqshunoslik instituti xodimi Maxmud Qutluqovning xitoy, arab, forsiy va boshqa manbalarni solishtirish asosida chiqargan xulosasiga ko‘ra, ipak yo‘kida o‘z mavqeini o‘stirish uchun Xitoy xoqonlari ko‘p marta g‘arb tomonga xarbiy yurishlar qilgan. Ammo ularning hammasi natijasiz tugaganligi tufayli Qumul uchun bo‘lgan kurash jiddiy tus olgan. Ushbu shahar yuz yildan ortiq davr davomida gox xitoy, gox mug‘ul xukmdorlari qo‘liga o‘tib turgan. Albatta, bu kurashlar Buyuk ipak yo‘lidagi savdo munosabatlariga salbiy tasir ko‘rsatgan. 1499 yilda Qumul shahri vaqtincha Min sulolasi qo‘liga o‘tib qolganda, savdo aloqalaridan manfaatdor bo‘lgan turkistonlik savdogarlar Mo‘g‘iliston xoni Axmadxondan asir tushgan xitoy amaldorlarini vataniga qaytarib berib, Min xonadoni bilan bitim tuzishni talab qilishgan. Bu borada Toshkent xokimi Maxmudxonnimg Xitoy xoniga yozgan maktubi muxim ro‘l o‘ynab, ma’lum 1 Abduholiq Abdurasul o’g’li Buyuk ipak yo’li: “Muloqot” 7, 8 1994 2 A.Xo’jayev Buyuk ipak yo’li: munosabatlar va taqdirlar T “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” 2007. B-235 61

muddatgacha Turkiston – Xitoy o‘rtasidagi savdo aloqalarining yaxshilanishiga ijobiy tasir ko‘rsatdi. Xalqaro savdo aloqalarga bo‘lgan ehtiyoj va Buyuk ipak yo‘lidagi siyosiy vaziyatdan kelib chiqib, Min sulolasi dengiz yo‘li orqali xarakat qilishga jiddiy urinadi. Dengiz yo‘lini Xitoy uchun ochish vazifasini Maxmud (Chjeng Xe)ga topshiradi. Maxmud esa mo‘g‘illar davrida Xitoyga borib qolgan O‘zbekistonliklar avlodiga mansub bo‘lgan (Bu haqta quyida batafsilroq boyon etiladi). Shundan ko‘rinib turibdiki, Xit о y bilan G‘arb o‘rtasdidagi savdo aloqalari dengiz yo‘llari orqali rivojlaniushiga Buyuk ipak yo‘lidagi siyosiy vaziyat turtki bo‘lgan. Dengiz yo‘lining rivojlanishi, albatta ushbu davrda jahon miqyosida kemasozlikning rivojlanishi bilan ham bog‘liq edi. O‘z navbatida, dengiz yo‘li orqali xalqaro savdo aloqalarining rivojlanishi Buyuuk ipak yo‘li axamiyatining pasayishiga olib keldi. XULOSA Bir qator qadimgi mualliflar hamda IX-X asrlarga oid yozma manbalar Buyuk ipak yo’li to’grisida ma’lumotlar beradi. Bu yo’l Hind daryosi orqali Hindi Qush davonidan o’tib keyin Qunduz daryo orqali Ko’kcha daryosining yuqori oqimlari bo’ylab Amudaryoga tutashgan, O’zboy orqali Kaspiy dengizigacha borgan. Muxtasar qilib aytganda ushbu bitiruv malakaviy ish natijalari bizga qyuidagi asosiy xulosa larni bayon etish imkoniyatlarini beradi: Birinchidan, mavzuning to’liq ma’no mazmunini ochib berish uchun manba va adabiyotlarning ilmiy tahlili to’laligicha ochib berishga harakat qildim. Ikkinchidan, Xitoy etnonimining kelib chiqishi haqidagi qarashlar bir tizimga keltirilganligini o`rgandim. Uchinchidan, Xitoy xalqining shakllanishida eng faol ishtirok etgan Xan etnosi haqida yozma manbalar asosida yangicha qarashlar yoritib berishga harakat qildim. To’rtinchidan, Xitoy orqali o’tgan katta karvon yo’llari tarixi va hozirgi ahvoli yoritob berildi 62

Beshinchidan, dengiz yo’llarining rivojlanishi va uni Buyuk ipak yo’liga ko’rsatgan ijobiy ta’sirlari tarix manba va adabiyotlardagi ma’lumotlar bilan qiyosiy tahlil qilindi. Oltinchidan, mavzuni to’liq mazmunini ochish uchun prezident I.A.Karimovning nutq, ma’ruza va asarlari, Abduholiq Abdurasul o’g’li T.Jamolov, N.Karimov. A.Xo’jayev, A.O’rinboyev, O.Bo’riyevlarning ilmiy tadqiqotlarini o’rni va ahamiyati alohida ko’rsatib o’tildi. Bitiruv malakaviy ishi yakunida tadqiqot natijalariga asoslanib quidagi taklif va tavsiyalarni amaliy ahamiyatga ega deb hisoblaymiz: Birinchidan, Xitoy orqali o’tgan katta karvon yo’llari tarixi va uni jahon sivilizatsiyasi tarqqiyotiga qo’shgan hissasini yoshlarimiz tarbiyasi uchun xizmat qiladigan albom-atlaslarni ko’p miqdorda nashr qilish. Ikkinchidan, Xitoy orqali o’tgan katta karvon yo’llari tarixi moddiy va ma’naviy meros sifatida uni saqlab qolish. Uchinchidan, tadqiqot natijalaridan oliy o’quv yurti va o’rta maxsus ta’lim muassasalari talabalariga tarix fani amaliy mashg’ulot darslariga tayorgarlik ko’rish, kurs ishlari, referatlar va mustqli ishlar yozishda samarali tarzda foydalanish. 63

Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati. 1. I.A.Karimov O’zbekiston buyuk kelajak sari T. “O’zbekiston” 1999 2. I.A.Karimov Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q T “Sharq” 1998 3. I.A.Karimov Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch T Ma’naviyat 2008 4. I.A.Karimov “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” T “O’zbekiston” 2010 5. Abduholiq Abdurasul o’g’li Chin va Mochin T. “Fan” 2006 6. Abduholiq Abdurasul o’g’li Buyuk ipak yo’li: “Muloqot” 7, 8 1994 7. Abduholiq Abdurasul o’g’li Qaimda Markaziy Osiyo xalqlarining kuchishi haqida “Sharqshunoslik” 9, T 1999 8. T. JAmolov millatlararo do’stlik amalda “Guliston” 5, 2001 9. A.Xo’jayev Xitoy manbalaridagi sug’diylarga oid ayrim ma’lumotlar “O’zbekiston tarixi” 1, 2004 10. A.Xo’jayev Qadimgi manbalarda xalqimiz o’tmishi T 2001 11. A.Xo’jayev Qadimgi Xitoy manbalaridagi turkey xalqlarga oid ayrim etnonimlar “O’zbekiston tarixi” 1, 2003 64

12. A.Xo’jayev Xunlarning etnik jihatdan qadimi turklarga oid ekanligi haqda Xitoy manbalaridagi ma’lumotlar “Turin tarixi” 5, 2002 13. A.Xo’jayev Buyuk ipak yo’li: munosabatlar va taqdirlar T “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” 2007 14. A.O’rinboyev, O.Bo’riyev G’iyosiddin Naqqoshning Xitoy safarnomasi “O’qituvchi” 1991 15. O’zbekiston xalqlari tarixi 2-jildli T “O’qituvchi” 1992 16. O’zbek diplomatiyasi (Tarixiy ocherklar va lavhalar) T “Yangi asr avlodi” 2003 17. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi 12 jildli T “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” 2000-2006 18. Vostochniy Turkistan M. “Nauka” 1988 19. N. Karimov Vzaimo otnosheniya narodov Sentralnoy Azii I Kitaya v XIV- XVII vv. T. “Nauka” 2005 20. M.V.Kryukov Etnicheskaya istoriya Kitaysiv M/ “Nauka” 1987 21. M. Muhammedov Velikiy Shelkoviy put T “Nauka” 1996 22. K, Xafizov Kitayskaya diplomatiya v Sentralnoy Azii (XIV-XIX vv.) Almati 1995 23. A. Hodjayev Kitayskiy faktor v Sentralnoy Azii T. “NAuka” 2004 24. A. Hodjayev Sogdisiy v Kitay “Moziydan sado” 2002, 2-sonli 25. www.ziyo.net 26. www.history.ru 27. www.natura.com 28. www.archaelogy.ru 29. www.archaelogy.com 65

O'xshashlar

G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyoga doir tarixiy xaritografik ma’lumotlar

O’zbekiston xalqaro va mintaqalararo Yevroosiyo hamkorligi tizimida

XIX asr oxiri - XX asr boshlarida jahonda siyosiy ziddiyatlarning keskinlashuvi

Turk xoqonligi taraxini o‘rganishda O‘rxun-Enasoy bitiglarining o‘rni

Birinchi jahon urushi arafasida diplomatik munosabatlar