Birinchi jahon urushi arafasida diplomatik munosabatlar - Tarix - Diplom ishlar

Birinchi jahon urushi arafasida diplomatik munosabatlar

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

255.5 KB

Ko'chirib olish

“Birinchi jahon urushi arafasida diplomatik munosabatlar” mavzusida yozgan

M U N D A R I J A: Kirish……………………………………………………………………… I.BOB . G’arb davlatlari o’rtasidagi halqaro diplomatik munosabatlarning keskinlashuvi……………………………………… I.1. XIX asr oxiri-XXasr boshlarida harbiy ittifoqlarni tuzulishi va faoliyati… ………………………………………………………………… I. 2. Uzoq Sharqdagi g’arb mamlakatlarining siyosiy raqobati… ………………………………………………………….. II- bob .Birinchi jahon urushi sabalari va oqibatlari … ……………….. II. 1. XX-asr boshlarida xalqaro siyosiy inqirozlar………………………. II. 2.Birinchi jahon urushi arafasida mustamlakalar uchun bo’gan to’qnashuvlar… ……………………………………………………… . Xulosa……………………………………………………………………... Foydalanilgan manba va adabiyotlar…………………………………… 2

Kirish. Mavzuning dolzarbligi. XIX asrning oxiri XX asr boshlarida jamiyat taraqqiyoti oldingi davrga nisbatan nihoyatda tezlashdi. Aynan shu davrdan boshlab Yevropa davlatlarida ishlab chiqarishda yangi monopolistik birlashmalar hukmronlik qila boshladi va taraqqiyotda ilgarilab ketgan mamlakatlar o‘z hududlarini yangi mustamlakalar hisobiga kengaytirdilar. Iqtisodiyotda erkin raqobat kuchayib, tovar ishlab chiqarish yanada tezlashdi. Endi qator mamlakatlar chet ellarga mablag‘ qo‘yib, u yerlarda zavod va fabrikalar qurib, katta foyda ola boshladilar. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek “Jahon xalqlari tajribasi, ularning bosib o‘tgan murakkab rivojlanish yo‘llari, bu boradagi saboq va xulosalar shundan dalolat beradike, qayerda davlat va jamiyat taraqqiy topsa, xalqning tinch – osoyishta hayot kechirishi, o‘z oldiga ezgu va buyuk maqsadlar qo‘yib yashashi uchun yetarli shart – sharoitlar yaratilgan bo‘lsa, o‘sha yerda erkin fikrlash muhiti va shu asosda ma’naviy yuksalish uchun yangi imkoniyatlar tug‘iladi”. 1 Mavzuning dolzarbligi sifatida XIX asr oxiri XX asr boshlarida rivojlangan Yevropa davlatlari o‘rtasida bozorlar, hududlar masalasida va mustamlakalar bosib olish, bo‘lingan dunyoni qayta bo‘lib olish uchun harbiy ittifoqlarga birlashish, ta’sir doiralarni kengaytirishda vujudga kelgan ziddiyatli munosabatlarni yangi adabiyotlardagi talqinini tahlil qilish asos qilib olindi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida dunyoda shu jumladan Yevropada ham katta o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Bir qator davlatlar oldingi yuz yillarda erisha olmagan taraqqiyotga erishdilar. Dunyoni butunlay qaytadan bo‘lib olishga zamin tayyorlandi. Aynan shu davrdan boshlab Yevropa davlatlarida ishlab chiqarishda yangi monopolistik birlashmalar hukmronlik qila boshladi. Biz yuqoridagi masalani yoritishda turli davrdagi materiallarni o‘rganib quyidagi fikrga keldik. Yа’ni XIX asr oxiri XX asr boshlarida Yevropada xalqaro 1 Karimov I.A “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. Toshkent., “Ma’naviyat”. 2008 yil. B-28. 3

munosabatlar tarixini yoritishda turli adabiyotlarni ilmiy tahlil qilishga harakat qilindi. Shu asnoda biz, adabiyotlarni ikki guruhga bo‘lib o‘rgandik: 1. Sнo‘rolar hukmronligi davrida yaratilgan adabiyotlar. (1917 – 1991 yillar) 1 . 2. Mustaqillikdan keyin bajarilgan tadqiqotlar va ilmiy adabiyotlar. 2 Birinchi guruhga sovetlar davrida nashrdan chiqqan asarlar kiradi. Mazkur ishlar hukmron mafkuraning qolipi negizida yaratilgan bo‘lib bularga Z.R.Nuriddinov, A.Abdurahmonov, P.Kotler, Y.N.Razoliyev va boshqalarni ilmiy ishlarini kiritish mumkin. Ikkinchi guruh adabiyotlar bevosita mustaqillik yillarida yaratilgan bo‘lib bularga M.Lafasov, G.Hidoyatov, A.Kossskiy va boshqalarni ilmiy ishlarini kiritish mumkin. Bitiruv malkaviy ishning maqsad va vazifalari. XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Yevropada xalqaro munosabatlar tarixini yangi manbalarda yoritilishini tadqiq etish ishning asosiy bosh maqsadi hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishning yuqorida qayd etilgan maqsadidan kelib chiqqan holda, ishda quyidagilar asosiy vazifalar tarzda belgilab olindi: - Dunyoni yirik mamlakatlari o‘rtasidagi ziddiyatlarni keskinlashuvini tahlil qilish; - Harbiy ittifoqlarni vujudga kelishi va dunyoning taqsimlanishini tugallanishini yangi manbalar asosida yoritib berish; - XX asr boshlarida dunyoni qayta taqsimlash uchun, bo‘lib o‘tgan harbiy to‘qnashuvlarni tahlil qilish; - Yevropada jahon urushi xavfini ukchayishini yoritish; Ishning ilmiy yangiligi. 1 Nuriddinov Z.R. “G‘arb mamlakatlarini eng yangi tarixi”. T., 1978 y. Abduraxmonov A, Kotler P. “Osiyo va Afrika mamlakatlarini yangi va eng yangi tarixi”. T, 1982 y. Yefimov E. “Yangi tarix”. T., 1968. Разалиев Ю.Н. “Новая и новейшая история стран Азии и Африки”. М., 1987 г. 2 Lafasov M. “Jahon tarixi”. T., 2008 y. Hidoyatov G. “Jahon tarixi”. T., 2000 y. 4

Ushbu bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi avvalo shundan iboratki, mazkur mavzu ilk bor bitiruv malakaviy ish sifptida ilmiy adabiyotlar bilan qiyosiy tahlil qilish asosida izchil tadqiq etildi. - Dunyoning yirik mamlakatlari o‘rtasidagi ziddiyatlarni keskinlashuvi ilmiy asosda tahlil qilindi. - Harbiy ittifoqlarni vujudga kelishi va dunyoning taqsimlanishi tugallanishi tarixi yoritib berildi. - XX asr boshlarida dunyoni qayta taqsimlash uchun, bo‘lib o‘tgan harbiy to‘qnashuvlar yangi adabiyotlar yordamida tahlil qilindi. - Yevropada jahon urushi xavfini kuchayishi yangi tarixiy manba va adabiyotlar yordamida yoritib berildi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Ushbu ishda XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Yevropadagi xalqaro munosabatlar tizimini chuqurroq o‘rganish tarixchilar uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Aynan shu davrdan boshlab dunyoni davlatlarida ishlab chiqarishda yangi monopolistik birlashmalar hukmronlik qila boshladi va taraqqiyotda ilgarilab ketgan mamlakatlar o‘z hududlarini yangi mustamlakalar hisobiga kengaytirdilar. Iqtisodiyotda erkin raqobat kuchayib, tovar ishlab chiqarish yanada tezlashdi. Endi qator mamlakatlar chet ellarga mablag‘lar qo‘yib, u yerlarda zavod va fabrikalar qurib, katta foyda ola boshladilar. Natijada dunyo bozorlari ham bo‘lib olina boshladi. Bu davrni o‘rganish tarixchilar uchun muhimdir. Bitiruv malkaviy ishlan talabalar, kollej va litsey o‘quvchilari jahon tarixi fanining shu davri uchun foydalanishlari mumkin. Bitiruv malkaviy ishning tarkibi. Ish muqaddima, ikki bob, to‘rt fasl, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ruyxatidan iborat. 5

I.BOB . G’arb davlatlari o’rtasidagi halqaro diplomatik munosabatlarning keskinlashuvi. I.1.XIX asr oxiri-XXasr boshlarida harbiy ittifoqlarni tuzulishi va faoliyati. 1877 – 1878 yillardagi Rossiya – Turkiya urushining eng muhim natijasi Bolgar davlatining tiklanishi va Serbiya, Chernogoriya hamda Ruminiyaning turklar asoratidan uzil-kesil ozod etilishi bo‘ldi. Bu Bolqon davlatlarining ozod qilinishi progressiv ahamiyatga ega edi, chunki usmoniylar Turkiyasi feodal despotik davlatligicha qolib kelayotgan, iqtisodiy va siyosiy jihatdan Bolqon teritoriyasiga qaraganda qoloq mamlakatligicha qola bergan, Bolqondagi teritoriyalarda kapitalistik mnosabatlar rivojlanayotgan edi. Bolqondagi kichik xalqaro turklar asoratidan o‘z kuchlari bilan qutula olmas edilar. Ularning hammasi Rossiyaning hal qiluvchi yordami soyasida mustaqillikka erishdilar. Yaqin sharqda rus siyosatining asosiy maqsadi Bolqonda, shu bilan Turkiya poytaxti Konstantinopolda (Istanbulda) o‘z ta’sirini mustahkamlash edi. Chor Rossiyasi Rossiyaning ta’siri ustun turadigan mustaqil Bolqon davlatlari tuzish yo‘li bilan o‘zining ana shu maqsadini amalga oshirish uchun kurashdi. G‘arb davlatlari, birinchi navbatda, Angliya Bolqonda bunga tamomila qarama-qarshi siyosat yurgazdilar. Usmoniylar imperiyasida hukmron ta’sirga ega bo‘lish da’vosini qilgan Angliya Bolqon xalqlarini Turkiyaga bo‘ysundirib ushlab turishga harakat qildi va Rossiyaning Bolqondagi ta’sirini kuchaytirishga imkon bermaslikka harakat qildi. Rossiya bilan g‘arb davlatlari o‘rtasidagi siyosatning bir-biriga qarama- qarshiligini 1877 – 1878 yillardagi Rossiya Turkiya urushida Turkiyaning mag‘lubiyatga uchrab, Bolgariya davlati tuzilishi ayniqsa yaqqol qilib ko‘rsatdi. Rossiyaning Turkiya bilan 1878 yil 3 martda San-Stefanoda tuzgan dastlabki sulh shartnomasiga muvofiq, Bolgariya o‘zini o‘zi idora qiluvchi xristian hukumati va 6

zemsk qo‘shini bo‘lgan knyazlik tashkil qildi. San-Stefano shartnomasiga muvofiq tuzilgan Bolgariya chegaralari Janubiy Dobruja, Shimoliy va Janubiy Bolgariya, Makedoniyani o‘z ichiga oldi, g‘arbda Bolgariya sostaviga Pirot va Vranskiy okruglari kiritildi. San-Stefano Bolgariyasining umumiy maydoni 160 ming kvadrat kilometrni tashkil qildi. Bolgariyaning janubiy chegaralari Struma va Mesta daryolari kelib quyiladigan rayonda Egey dengiziga borib tutashgan edi. Angliya San-Stefano sulh shartnomasini o‘z manfaatlariga tahdid deb bildi va shu munosabat bilan qat’iy norozilik bildirdi. Angliya Bolgariyaning Egey dengiziga chiqishiga yo‘l berilganligiga ayniqsa qarshi chiqdi. Angliya ozod qilingan Bolgariyada ta’siri juda kuchayib ketgan Rossiyaning dengiz bazalari qurish uchun Bolgariyaning Egey dengizi sohilidan foydalanishi va Angliyaning O‘rta dengizdagi kommunikatsiyalarini xavf ostida qoldirishi mumkinligidan qo‘rqdi. Turkiya bilan urushda zaiflashib qolgan Rossiya Angliyaning siquviga bardosh berolmasdan, 1878 yil 30 mayda Angliya taklif qilgan shartlar asosida u bilan bitim tuzishga majbur bo‘ldi. Bu bitimning ikkinchi moddasida “Bolgariyaning janubdagi chegarasi uni Egey dengizidan uzoqlashtirishga qaratib o‘zgartiriladi....” deyilgan edi. Uchinni modda Bolgariyaning g‘arbdagi hududini qirqib tashlashga qaratilgan edi. To‘rtinchi modda esa Bolgariyaning o‘z hududini ikki qismga bo‘lib tashlash ko‘zda tutilgan edi, bundan bir qismi, Bolqon tizma tog‘laridan shimoldagi qismi “knyaz hukumati qo‘l ostidagi siyosiy avtonomiya” olardi, ikkinyai, Bolqondan janubdagi qismi esa “Yevropaning roziligi bilan” sulton tomonidan tayinlanadigan “xristian gubernatori bo‘lgan ... ma’muriy avtonomiya” olardi. Olqon yarim orolining siyosiy tuzumi to‘g‘risidagi masala Yevropadagi buyuk davlatlarning xalqaro kongressida uzul – kesil hal qilinadigan bo‘lgan edi. Shu bilan bir vaqtda ingliz agenturasi janubiy Bolgariyada Rodon rayonidagi turk aholisining qurolli qo‘zg‘olonini uyushtirishga harakat qildi, bundan maqsad xalqaro kongressga ta’sir ko‘rsatish edi. Bu isyon shu bilan birga go‘yo bu yerdagi aholining ko‘pchiligi bolgarlar emas, balki turklar ekanini va 7

shunga binoan bu yerlarning Turkiya imperiyasi tarkibida qoldirilishi lozim ekanligini ko‘rsatishi lozim edi. Rodop tog‘laridagi odam o‘tishi qiyin bo‘lgan yerlarda urush vaqtida hech qanday jang harakatlari bo‘lmadi. Vaqtincha yarashdan so‘ng rus qo‘shinlari Rodop tog‘ etaklaridan Adrianopol, Plovdin va Xaskov rayoniga qaytdilar. Rodop tog‘lari turk feodallarining boshpanasi bo‘lib qoldi. Ularning ko‘plari 1876 yil aprelida bolgarlarning qurolli qo‘zg‘olonini bostirish davrida juda og‘ir jinoyatlar qilib, o‘zlariga isnod keltirgan edilar. Kallakesarlarning boshliqlari ham, tor – mor bo‘lgan Sulaymon podsho armiyasidagi ofetserlar va soldatlarning ba’zi bir qismi va hokazolar ham shu yerga qochib kelib joylashib olgan edilar. Varna rayonidan bo‘lgan yirik zamindor ingliz Senkler ham shular orasiga kirib olgan ekan. Muvaqqat rus idorasi va yangi tuzulgan bolgar hokimiyatiga qarshi bu hukmron to‘daning qurolli kurashiga ana shu ingliz boshchilik qildi. Bu yerga ingliz ofitserlari, ingliz qurollari yuborildi, “Rodop milliy armiyasi” degan armiya tuzuldi, bu armiyaga o‘ziga Iyedet podsho degan turkcha nom qo‘yib olgan Senkler boshchilik qildi. Lekin inglizlar bilan turk feodallarining bu kirdikoridan hech qanda y foyda chiqmadi. Bosqinchi otryadlarning Rodopdagi harakatlari bolgarlarning qurolli qarshiligiga duch keldi. Urush davrida bolgar dehqonlari vaqtni g‘animat bilab, o‘lja qurol – yarog‘larni yashirib qo‘ygan edilar. Bundan tashqari rus hukmdorlari faqat Janubiy Bolgariyadagi bolgarlar o‘rtasidagina 60 minga yaqin miltiq tarqatgan edilar. Rodop tog‘ etaklarida 8 mingga yaqin qurolli bolgar dehqonlari turardi, ular turklar asoratini tiklash yo‘lidagi har qanday urinishlarga qarshi kurash olib bordilar.Sharqiy Rodop tog‘lari rayonida kapitan (lashkar boshi) Petro Kiryakov boshliq qurolli otryad doimo harakat qilib turdi. Senk bandalarining tog‘lardan Janubiy Bolgariyaga tushish yo‘lida harakatlari rus qo‘shinlari va bolgar qurolli dehqonlarining qaqshatqich zarbalariga duch kelib turdi. Shundan keyin Angliya va uni qo‘llab – qo‘ltiqlab turgan davlatlar, ayniqsa Avstriya – Vengriya boshqa taktika yurguzmoqchi bo‘ldilar. Inglizlar tashubbusi bilan Rodop tog‘lari yonida to‘planib qolgan turk qochoqlarini joylashtirish 8

xalqaro komissiyasi tuzildi. Bu komissiyaning maqsadi Janubiy Bolgariyada turklarni ko‘paytirishdan, G‘arbiy davlatlar tomonidan Rossiyaning Bolgariyadagi ta’siriga qarshi olib borilgan kurashda ularni o‘z tayanchiga aylantirishdan. Janubiy Bolgariyani Turkiya tarkibida mustahkamlab qolishdan iborat edi. Bolgariyadagi rus okkupatsiyachi ma’murlari Angliya va boshqa g‘arbiy davlatlarning bu ig‘vogarlik maqsadlarini fahmlab olib, unga yo‘l qo‘ymaslik uchun chora – tadbirlar ko‘rdilar. Ular inglizlarning turk jinoyatchilarga amnistiya berish to‘g‘risidagi taklifini rad qildilar va Bolgariya hududida yuz bergan yovuzliklarga aralashgan shaxslar sudga beriladi, deb bayon qildilar va bu chorani amalga oshira boshladilar. Plovdivga turk feodallaridan ikki kishi - Hoji Orif va Hoji Shabon qaytib kelganda, o‘lim jazosiga hukm qilindilar (g‘arbiy diplomatiya bu ishga aralashganligidan o‘lim jazosi bekor qilinib, ular Bolgariyadan surgun qilindi). Bolgariyadagi rus ma’murlarining bu chorasi turk feodallarini o‘ylatib qo‘ydi, chunki bolgar xalqiga nisbatan jinoyat qilmagan turk feodali juda oz edi. Bundan tashqari, rus ma’murlari turk qochoqlarining mol – mulkini qaytarib berishni qiyinlashtirib qo‘ydilar. Turk zamindori shu mulk egasi ekanligini sud yo‘li bilan isbot qilishi lozim edi. Rus ma’murlarining Bolgariyada olib borgan bu choralari oqibatlari juda katta bo‘ldi. Juda ko‘p turk feodallari Bolgariyaga qaytishga jur’at qilmadilar va ularning yer - suvlari bolgar davlatining mulki bo‘lib qoldi. Ba’zi birlari esa o‘z mulklarini bolgar grajdanlarga sotish maqsadidagina Bolgariyaga qaytib borishga jur’at qildilar. Shu tariqa Bolgariyada turk feodal yer egaligi tugatildi, inglizlarning janubiy Bolgariyada turk elementini kuchaytirish yo‘lidagi harakatlari ham barbod bo‘ldi. Lekin Angliya va Avstriya-Vengriya boshchilik qilgan g‘arbiy davlatlar asosiy va hal qiluvchi masalada g‘alaba qildilar. Ularning tashabbusi bilan San- Stefano sulh shartnomasini qayta ko‘rib chiqish maqsadida Berlinda (1878 yil 13 iyun-13iyulda) xalqaro kongress chaqirilgan edi. Angliya bilan Avstriya-Vengriya Bolgariyaning janubiy chegarasi Bolqon tizma tog‘laridan nariga o‘tmasin deb oldindan kelishib olgan edilar. Avstriya-Vengriya Bosniya bilan Gersegovinani, 9

Angliya esa Kipr orolini o‘z qo‘liga olishni istardi. Kongressda Bismark Angliya bilan Avstriya -Vengriya pozitsiyasini qo‘llab quvvatladi. Natijada San-Stefano shartnomasi Berlin kongressida tamomila o‘zgartirib yuborildi. Berlin kongressining qarori bilan bolgariya knyazligi hududi shimolda Dunay daryosi va janubda Eski Planino bilan, g‘arbda Timok daryosi va sharqda Qora dengiz bilan chegaralanadi. Kongressda bolgarlarning manfaatini himoya qilib chiqqan rus delegatsiyasining harakati soyasida Sofiya va Kyustendil okruglari Bolgariya knyazligi sostaviga kiritilgan edi. Ular juda muhim iqtisodiy va strategiya rayonlari bo‘lib, Venadan Istanbulga va Dunaydan Egey dengiziga boradigan yo‘llar shu rayondan o‘tardi; San-Stefano shartnomasiga muvofiq, Bolgariya hududi 160 ming kvadrat kilometr bo‘lgan bo‘lsa, Berlin kongressining qarori bilan uning hududi 62 776 kvadrat kilometrga keltirildi, aholisi 2 million qoldirildi. Bolgariya knyazligi sulton suvereniteti ostida bo‘lib, unga boj-xiroj to‘lab turishi lozim edi. Yevropa davlatlarining Turkiya bilan tuzgan hamma teng huquqli bo‘lmagan (taslim) shartnomalari Bolgariya knyazligiga ham tatbiq qilindi. Bolgariya o‘z teritoriyasidan o‘tgan chet el mollari uchun boj olish huquqidan mahrum qilindi. Bundan tashqari, Turkiyaning Avstriya-Vengriya oldidagi va Turkiyaning Yevropa qismidagi temir yo‘llarni ekspluatatsiya qilish jamiyati oldidagi qarz majburiyatlarining bir qismi, shuningdek, Ruse-Varna temir yo‘l kompaniyasidan qarzlari Bolgariya zimmasiga yuklandi. Rus okkupatsiyachi qo‘shinlarining Bolgariyada turish muhlati San-Stefano shartnomasida ko‘zda tutilgan ikki yildan to‘qqiz oyga keltirildi. Shu muhlat ichida rus okkupatsiyachi ma’murlari bolgar knyazligining davlat tuzimini tamomiga yetkazishlari lozim edi. Shimolda eski Planino bilan janubda Rodop tog‘lari o‘rtasidagi g‘arbda Ixtimandan sharqda Qora dengizgacha bo‘lgan oblast (Janubiy Bolgariya) avtonom oblast huquqi bilan Turkiya sostavida qoldirildi. Berlin Kongressi bu oblastning bolgar xarakterini xaspo‘shlash uchun ingliz delegatsiyasining taklifiga muvofiq, bu oblastga Sharqiy Rumeliya degan nom berdi. Bu oblastga sulton xristianlardan 10

tayinlaydigan gubernator boshliq qilib qo‘yildi. Sharqiy Rumeliya statutini ishlab chiqish uchunxalqaro Yevropa komissiyasi tuzilgan edi. San – Stefano shartnomasiga muvofiq Bolgariya sostaviga kiritilgan Makedoniya bilan Frakiya ilgarigidek Turkiya sostavida qolaverdi. Berlin shartnomasining 23 – moddasida bu yerlarda reforma o‘tkazish nazarda tutilgan edi, lekin Turkiya hukumati bu reformalarni amalga oshirishga harakat qilgani ham yo‘q. Berlin kongressi qarorlari bolgar xalqini juda darg‘azab qildi, bu qarorlar bolgar millatining jonli tanasini ikki bo‘lakka bo‘lib tashlagan edi, bu bilan birga bolgar xalqining turklar zulmiga qarshi eng aktiv kurash olib borgan qismi(Janubiy Bolgariya) turklar hukmronligi ostida qoldirilgan edi. Berlin kongressi to‘g‘risida “Bolgariya” gazetasi. Bu kongress “kushxona bo‘ldi, bu kushxonada turklar majaqlab tashlagan va qop- qora qoniga belangan bolgar tanasiga ingliz pichog‘i urildi...” deb yozgan edi. Kongres qarorlari Janubiy Bolgariya aholisining qattiq g‘azab o‘tiga sabab bo‘ldi. Bolgariyaning Yevropa davlatlriga qarata yozgan ko‘pdan – ko‘p petitsiyalari va murojaatnomalarida “biz mustaqillik uchun kurashda jon fido qilishga tayyormiz, lekin yana turklar zulmi ostiga kirishga aslo rizo bo‘lmaymiz” deb qat’iy bayon qilingan edi. Bolgarlar tez orada o‘qchi – gimnastikachi jamiyatlar tarzida qurolli tashkilotlar tuza boshladilar. Bunday jamiyatlar tuzish va ularni qurol – yarog‘ bilan ta’minlashda rus okkupatsiyachi ma’murlari bolgarlarga har tomonlama yordam berib turdilar. Hammasi bo‘lib Janubiy Bolgariyada 16 ta o‘qchi – gimnastikachi jamiyat tuzildi, ularning tepasida yashirin komitetlari bor edi, bu komitetlar xalq mudofaasi yashirin markaziy komitetining bo‘limlar edi. Janubiy Bolgariyadagi sprot – gimnastikachi jamiyatlarga a’zo bo‘lgan, qurollangan erkaklarning umumiy soni 100 mingdan oshiq edi. Angliya va boshqa g‘arbiy davlatlarning bolgar qurolli tashkilotlarini tugatish yo‘lida qilgan harakatlari Bolgariyadagi rus ma’murlarining qat’iy qarshiligiga duch keldi, ular faqat Janubiy Bolgariyaning qurolli xalqi turk garnizonlarini o‘z hududiga kiritmadi, Janubiy Bolgariyadagi turklar hokimiyati 11

esa, qurolli kuchi bo‘lmaganidan keyin, faqat nomigagina hokimiyat bo‘lib qoldi. Turklar hokimiyati zaif bo‘lgani holda, bolgarlar o‘z qurolli kuchlariga ega bo‘lganligi 1885 yilda Janubiy Bolgariya bilan Shimoliy Bolgariyani ancha osonlik bilan birlashtirishga imkon berdi. 1877 – 1878 yillardagi Rossiya - Turkiya urushi Serbya, Chernogoriya va Ruminiyaning turalarga qaramlikdan uzul – kesil ozod bo‘lishiga olib bordi. XIX asrning 60 – yillaridayoq serblar hududidan turk garnizonlari chiqarib yuborilgandan keyin Serbiyaning Turkiya imperiyasiga qaramligi shunchaki nomigagina qaramlik bo‘lib qolgan edi. 70 – yillarda Serbiyaning tashqi siyosatdagi asosiy vazifasi hali ham Turkiya qo‘l ostida bo‘lgan qadimgi serb yerlarini yagona Serbiya davlatiga birlashtirishdan iborat bo‘lib qolgan edi. Shu sababli, 1875 yil yozida Bosniya bilan Gersegovinada qo‘zg‘olon boshlanib ketganida, Chernogoriya singari, Serbiya ham bu qo‘zg‘olonda har jihatdan yordam berdi, 1876 yil yozida esa Turkiyaga urush e’lon qildi. Lekin Serbiya bu urushda mag‘lubiyatga uchradi va yil oxirida yarashishga majbur bo‘ldi. 1877 yil dekabrida rus qo‘shinlari muvaffaqiyat bilan hujum olib borayotgan bir vaqtda Serbiya yana Turkiyaga qarshi urushga kirishdi, uning qo‘shinlari Nishni va undan janub va g‘arbdagi rayonlarni ishg‘ol qildi. Berlin kongressida g‘arbiy davlatlar Serbiyaga nisbatan ham dushmanlik pozitsiyasida turdilar. Serbiyaning Bosniya, Gersogovina va eski Serbiya (Novi – Pazar) to‘g‘risidagi da’volari qondirilmadi. Bosniya bilan Gersogovina Avstriya – Vengriya idorasiga bo‘ysundurilib berildi, Novi – Pazar bo‘lsa Turkiya qo‘lida qoldirildi. Serbiya faqat o‘zi ozod qilgan Nish okrugini o‘z qo‘lida mustahkamlab qoldi, bundan tashqari, Pirot va Vran’skiy okruglari Serbiyaga berildi, bu okruglar San – Stefano sulh shartnomasiga muvofiq, Bolgariya tarkibiga kiritilgan edi. Berlin kongressi San – Stefano shartnomasida e’lon qilingan Serbiyaning Turkiyadan mustaqilligini tasdiqladi – yu, lekin bu kongress g‘arbiy davlatlarga laganbardorlik qilib, Serbiya zimmasiga chet el tovarlaridan tranzit bojlari olmaslik majburiyatini va yangidan qo‘lga kiritilgan hududlarga nisbatan Turkiyaning chet davlatlar oldidagi qarz majburiyatlarini yukladi. 12

Bosniya bilan Gersogovinadagi qo‘zg‘olonga Chernogoriya Serbiya bilan birgalikda faol yordam berdi. Chernogoriya Serbiya bilan birgalikda 1876 yilda Turkiyaga qarshi urush boshladi, lekin Chernogoriya, Serbiyadan farqli o‘laroq, yarashmadi to Rossiya – Turkiya urushi tamom bo‘lishiga qadar Turkiyaga qarshi urushni davom qilaverdi, San – Stefano sulh shartnomasiga muvofiq Chernogoriya Turkiyadan tamomila mustaqil bo‘lib oldi, uning hududi 10 ming kvadrat kilometr oshdi. Berlin kongressi Chernogoriyaning San-Stefano shartnomasiga muvofiq qo‘lga kiritgan hududini 10 ming kvadrat kilometrdan 7 ming kvadratga tushurdi va uning Antivari portini ham, shu bilan birga Chernogoriyaning butun dengiz sohilini ham Avstriya – Vengriya nazorati ostiga qo‘ydi. Bundan tashqari, Berlin traktati asosida Turkiyadan olib berilgan yangi hududlar usun usmoniylar davlati to‘laydigan qarzning bir qismini to‘lash Chernogoriya zimmasiga yuklatilgan edi. Chernogoriyani Serbiyadan uzib qo‘yish va shu bilan ularning birlashishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun ular o‘rtasidagi yer (Novi – Pazar sanjaki) Turkiya qo‘lida qoldirildi va bu yerga Avstriya qo‘shinlari kiritildi. Ruminiya 1877 – 1878 yillardagi Rossiya – Turkiya urushiga qadar Turkiyaga vassal qaram mamlakatligicha qolaverdi, Turkiya Ruminiyaning ichki ishlariga tez – tez aralashib turardi. Ruminiya iqtisodiy jihatdan g‘arbiy davlatlarga, birinchi navbatda, Astriya – Vengriyaga juda qaram mamlakat edi. Bu hol turklar hukmronligiga qarshi kurashda Ruminiya hukmron sinflari va Ruminiya nemislar dinastiyasining qat’iyatsizlik ko‘rsatishiga sabab bo‘ldi. Ruminiya g‘arbiy davlatlarning Turkiyaga nisbatan yurgizayotgan siyosatini qo‘llab – qo‘ltiqlab, slavyanlarning turk zulmiga qarshi 1875 – 1876 yilarda olib borgan kurashi davrida qat’iy betaraflikka amal qilib keldi. Lekin Rossiyaning Turkyaga qarshi urushi rumin xalqining ozodlikka intilishi kuchayishiga sabab bo‘ldi. Kompensatsiya to‘g‘risida uzuoq vaqt savdolashgandan keyin Ruminiya hukumati 1877 yil aprelida Rossiya bilan shartnoma tuzdi, bu shartnomaga muvofiq Ruminiya rus qo‘shinlarining Dunay orqali bemalol o‘tishiga yo‘l qo‘yadigan bo‘ldi, Rossiya esa Ruminiyaning davlat 13

chegaralari va muassasalar daxlsizligini ta’minlashga va’da berdi. Shundan keyin 1877 yil 21 mayda Ruminiya o‘zini Turkiyadan mustaqil deb e’lon qildi va unga boj to‘lashni to‘xtatdi. Rumin qo‘shinlari Plevna yonida turklarga qarshi janglarda ishtirok qildi. San-Stefano shartnomasida, so‘ngra Berlin kongressida ham Ruminiyaning mustaqilligi tasdiqlandi. Bessarabiyaning 1856 yildagi Parij traktatiga muvofiq, Ruminiyaga o‘tib ketgan qismi Rossiyaga qaytarib berildi. Shimoliy Dobruja va Ilonlar oroli Ruminiyaga berildi. Berlin kongressi Ruminiya zimmasiga Ruminiya orqali o‘tadigan tovarlardan tranzit boji olmaslik vazifasini yukladi. 1877 – 1878 yillarda Rossiya – Turkiya urushining Bolqon xalqlari uchun natijalari ana shunday bo‘lgan edi. 1 Germaniya imperiyasi va bir butun italyan davlatining barpo etilganligi G‘arbiy Yevropaning siyosiy qiyofasini va yer sharining bu qismidagi kuchlar nisbatini o‘zgartirib yubordi. Yevropadagi bir necha o‘nlab mayda davlatlar o‘rnida ikkita yangi ulug‘ davlat paydo bo‘ldi. Bunda Germaniya imperiyasi “yuqoridan qilingan revolyutsiya” ning g‘alabasi natijasida o‘ziga xos militaristik davlat bo‘lib qoldi. Yangidan barpo qilingan birlashgan Germaniyada prus militarizmining agressiv ruhi hukmronlik qila boshladi. Germaniya imperiyasi 70- yillardayoq qudratli harbiy tashkilotni yuksak taraqqiy etgan sanoat bilan uyg‘unlashtirgan edi. Bunday xarakterdagi yangi ulug‘ davlatning paydo bo‘lishi unga qo‘shni bo‘lgan barcha mamlakatlarni o‘z xavfsizliklari uchun tashvishlanishiga majbur qilishi tushunarli hol edi. Bu narsa, xususan, yaqindagina prus armiyasi bosqinini boshdan kechirgan Fransiyaga ayniqsa taalluqli edi. 1871- yil 10 mayda Frankfurt-Maynda Fransiya bilan germaniya o‘rtasida sulh bitimi imzolandi, bu bilan Fransiya bilan prussiya o‘rtasidagi urush tugadi. Frankfurt bitimi shartlariga ko‘ra, Fransiya Germaniyaga oltin bilan 5 milliard frank kontributsiya to‘ladi va ikki oblastni – Elzas bilan sharqiy Lotaringiyani unga topshirdi. Bu bosqinchilik, talonchilikdan iborat bitim edi. 1 Yangi tarix. III – qism. T., 1968 yil. 252-bet. 14

Elzas bilan Lotaringiyani bosib olish Germaniyaga muhim strategik ustunliklar tug‘dirib berdi. Elzas Fransiyaga qarashli bo‘lganda, egalik qilish Fransiya armiyasi uchun Germaniyaning eng zaif rayonlariga – Prussiyaga dushman bo‘lgan ta’sirli doiralar turgan mamlakatning Janubiy qismiga hujum qilishni osonlashtirardi. Endi, Elzas Germaniyaga o‘tgandan keyin, Fransiya bilan Janubiy Germaniya o‘rtasida katta armiyalarning o‘tishini qiyinlashtiradigan Vogez tog‘i paydo bo‘lib qoldi. Aksincha, Germaniya Lotaringiyani bosib olishi natijasida Germaniya armiyasi Parijga tomon eng muhim operatsiyalar o‘tkazish uchun eng yaqin platsdarmga ega bo‘ldi va uning janubda Vogez va shimolda Ardenna o‘rtasidagi tekis yerlar orqali – vogez tuynugi deb atalgan tuynuk orqali Lotaringiyadan Parijga hujumini yengillashtirdi. Germaniya armiyasining Parijga tomon borishida Mets qal’asi muhim strategik vosita bo‘lib qoladi, bu qal’a ilgari fransuzlarning bu rayondagi mudofasida tayanch punkti edi, endilikda esa Germaniyaga o‘tib ketgan edi. Fransiyani talab, shu bilan birga, uni abadiy xavf ostida qoldirib, Bismark va Prussiya general shtabi obyektiv ravishda Fransiyada qasos olish va E’lzas bilan Lotaringiyani qaytarib olish uchun intilishni kuchaytirib yubordi. Qasos olish fikri Fransiyadagi hukmron doiralar tomonidan kuchli ravishda alangalatib yuborilishi bilan, Fransuz xalqining milliy g‘ururi xo‘rlanganligi bilan ham mustahkamlangan edi. Elzas bilan Lotaringiyaning annesiya qilinishi fransuz – german urushi xavfini Yevropadagi siyosiy sharoitining doimiy xususiyatiga aylantirib yubordi. 1871 yildan boshlab xalqaro ahvol “qurollangan sulh” deb ataalgan xarakterga ega bo‘ldi, bunda urush xavfi diyarli hech qachon siyosiy doiradan ketmadi va uzluksiz ravishda zo‘r berib qurollanish kuchayib bordi. Bu narsa har ikki mamlakat uchun ham qo‘l kelardi. 1870 yildayoq yozganidek, Fransiya – Germaniya munosabatlarining keskinlashuvi “yangidan vujudga kelgan Germaniyada harbiy despotizmni abadiylashning eng yaxshi quroli” bo‘lib xizmat qildi. Bu narsa Bismark tomonidan Germaniyani qurollantirishni uzluksiz ravishda kuchaytirish uchunasos bo‘ldi, harbiylarning siyosiy roli o‘sishiga va Germaniyada militarizmning mustahkamanishiga yordam 15

berdi. Armiya Germaniya monarxiyasining asosiy tayanchi, Prussiyada yunkerlar ta’sirining tayanchi va Prussiyaning Germaniyada hukmronlik holatini ta’minlashning tayanchi edi. Fransiyadagi hukmron doiralar xalqaro ahqoldagi keskinlikdan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalandilar. Monarxiya to‘ntarishi o‘tkazish plani qasos olish propagandasi bilan qo‘shib olib borildi. Germaniyadagi ham, Fransiyadagi ham ta’sirli kapitalistik doiralar zo‘r berib qurollanishni rag‘batlantirib va og‘ir sanoatga harbiy buyurtmalar berib, tobora boyimoqda edilar. Germaniya imperiyasining hukmron doiraari va ularning vakili bo‘lgan kansler Bismark uchun Fransiya – Germaniya munosabatlarining keskinlashuvi o‘zlarining ichki siyosatlarini o‘tkazishda qulay sharoit tug‘dirib bergan edi. Lekin bu keskinlik Germaniyaning xalqaro ahvoli uchun ham xavfli edi. Germaniya kim bilan janjallashib qolmasin, uning dushmanining Fransiyadan iborat tayyor ittifoqchisi mavjud edi. Bismark buni e’tiborga olib va Fransiyaning Germaniyaga qo‘shni bo‘lgan biron – bir mamlakat bilan yaqinlashuviga yo‘l qo‘ymaslik uchun uncha aniq bo‘lmagan nomga ega “Uch imperator ittifoqi” (1873 yil) degan nom bilan mashhur bitimni tuzishga erishdi. Germaniya, Rossiya va Avstriya – Vengriya ana shu mamlakatlardan birontasiga boshqa bir tomondan hujum qilish xavfi tug‘ilib qolgan taqdirda “birgalikda harakat qilish” haqida kelishib oldilar. Bu bitimning noaniq xarakterga egaligi shuning natijasi bo‘ldiki, bitim qatnashchilarining birontasi ham o‘zini aniq majburiyatlar bilan bog‘lab qo‘yishni istamasdi. 1875 yildayoq Germaniyaning hukmron doiralari qulay sharoit bo‘lib qolgan taqdirda Fransiyani yangidan tor – mor qilishgatayyor edilar, chunki Fransiyaning kuchi ularning nuqtai nazari bo‘yicha juda tez tiklanmoqda edi. 1875 yil ko‘klamida Bismarkka itoat qiladigan matbuot Fransiyaga qarshi ig‘vogarlik kampaniyasini boshladi. Germaniya harbiy tayyorgarlikni kuchaytirib yubordi. Shu bilan bir vaqtda diplomatik tayyorgarlik ham olib borildi, bu tayyorgarlikning maqsadi uchinchi davlatning aralashishiga yo‘l qo‘ymaslikdan, Germaniyaga Fansiya bilan yakkama – yakka urushish imkoniyatini berishni 16

ta’minlashdan iborat edi. Bismark Peterburgga maxsus missiya bilan – rus hukumati yangi Fransiya – Germaniya urushida Rossiyaning to‘la betaraf bo‘lishi evaziga Turkiya hisobiga nimalarni olgisi kelganligini aniqlash uchun o‘z diplomatlaridan birini yubordi. Biroq rus hukumati Germaniyaning o‘zboshimchaligi oldida Fransiyani yolg‘iz qoldirishdan bosh tortdi: Germaniyaning borgan sari kuchayishi Rossiya uchun juda katta xavf tug‘dirgan bo‘lardi. Urush vahimasi vjiga chiqqan paytda rus hukumati Bismarkka shama qilib, u Fransiyani yangidan tor – mor qilinishiga toqat qilolmasligini bildirdi. Ingliz hukumati ham xuddi ana shunday qildi. U ham Germaniya imperiyasining bundan keyingi kuchayishiga yo‘l qo‘yolmas edi. Angliyaning va ayniqsa Rossiyaning bunday pozitsiyasi tufayli Germaniya imperiyasining hukmron doiralari bu gal o‘zlarining agressiv maqsadlarini keyinga surishga mujbur bo‘ldilar. Elzas – Lotaringiya masalasi va Fransiya bilan Germaniya o‘rtasidagi ziddiyatlar XIX asrning oxirlaridagi eng keskin xalqaro muammolardan biri edi. O‘sha, 1875 yilda, boshqa juda katta xalqaro muammo – sharqiy masala va u bilan bog‘liq bo‘lgan, bir tomondan Rossiya, ikkinchi tomondan Angliya va Avstriya – Vengriya o‘rtasidagi ziddiyatlar keskinlashib ketgan edi. Sharqiy masalaning keskinlashuviga o‘sha vaqtda Turkiyaga qarashli Gersogovinada yashovchi slavyan aholisining turklar hukmronligiga qarshi 1875 yilda ko‘tarilgan milliy ozodlik qo‘zg‘oloni sabab bo‘lgan edi. Podsho Aleksandr II hukumati o‘sha vaqtda og‘ir kunlarni boshdan kechirmoqda edi. dehqonlarning xonavayron bo‘lishi, pomeshchik xo‘jaliklarining inqirozi, burjua – dvoryanlar liberalizmining o‘sishi, nihoyat, narodniklar harakatining kuchayishi – bularning hammasi chor Rossiyasining ichki ahvolini murakkablashtirib yuborgan edi. Hukumat burjuaziya va dvoryanlar e’tiborini ichki siyosatdan chetga burib yuborishga intilmoqda edi. Hukumat ularga, chorizm tashqi siyosat sohasida hali ham ilgarigidek kuchli, u Rossiyadagi hukmron sinflarning manfaatini hali ham muvaffaqiyat bilan himoya qila oladi, deb ko‘rsatishga intilardi. Rossiyadagi demokratik va liberal jamoatchilik ezilgan slavyan xalqlarining ozodlik kurishiga qizg‘in xayrixoh edi. 17

Shuning uchun ham Rossiyadagi hukmron doiralarning fikricha, bu kurashni qo‘llab – quvvatlash hukumatning obro‘sini va shuhratini oshirishi mumkin edi. Chor Rossiyasi uchun Bolqon ichki siyosat mulohazalaridan tashqari, strategiya platsdarmi ahamiyatiga ham ega edi. Rossiya bu yerda turib bug‘ozlarni nazorat qilishi, bu bo‘g‘ozlarga zaif Usmoniylar imperiyasini o‘ziga bo‘ysundirib, Rossiya uchun Qora dengizga chiqish yo‘lini bekitib qo‘yish qobiliyatiga ega bo‘lgan Angliya yoki boshqa biron – bir davlatning kirib qolmasligi uchun nazorat qilib turishi mumkin edi. Chor hukumati Bolqon platsdarmida o‘zining ta’sirni mustahkamlashga intilib, Bolqon slavyanlarning Turkiyaga qarshi kurashini qo‘llab – quvvatladi. Aleksandr II va uning maslahatchilari turklarning gersogovinaliklarga yon berishiga erishish uchun Turkiyaning ahvoli murakkablashganligidan foydalanib qolishga qaror qildilar. Chor hukumati Serbiya knyazligini Gersogovinaning aholisiga yordam berishga va ularning ezuvchilari bo‘lgan turklarga qarshi urush e’lon qilishga (1876 yil) undadi. Lekin turk qo‘shinlari serblarni butunlay tor – mor qilib tashladilar. Chor hukumati oldida ikki yo‘l turardi: yo Rossiya Turkiyaga qarshi urush boshlashi kerak edi. Agar u chekinadigan bo‘lsa, hukumatning ahvolini mustahkamlaydigan muvaffaqiyat o‘rniga, u juda og‘ir mag‘lubiyatga uchragan bo‘lardi. Chor hukumati urushishga qarar berdi, bu urush avvalo uning xayolida ham yo‘q edi va mamlakat urushga yaxshi tayyorlanmagan edi. Bolqon ishlaridan Rossiyadan tashqari, uning Bolqondagi va Turkiyadaagi ta’sir doirasi uchun kurashda raqibi bo‘lgan Avstriya – Vengriya va Angliya ham manfaatdor edilar. Turkiyaga qarashli slavyan xalqlarining ozod qilinishi ularning Avstriya – Vengriyadagi ezilgan hamqabilalari uchun signal bo‘lishi mumkin edi. Shu bilan bir vaqtda, Avstriya burjuaziyasi Bolqonga qiladigan iqisodiy ekspansiyasidan muhim mol sotish bozori sifatida manfaatdor edi. Bularning hammasi natijasida Avstriya – Vengriya Bolqondagi rus siyosati va rus ta’siriga qarshi uzluksiz ravishda kurash olib bordi. 18

Angliyaga kelganda shuni aytish kerakki, u Turkiyani o‘z ta’siriga olishga intildi. Angliya bu bilan Turkiyadan ingliz kapitali uchun bozor sifatida va ayniqsa Osiyoda Angliya – Rossiya raqobati davom etayotgan sharoitda muhim strategiya pozitsiyasi sifatida foydalanmoqchi bo‘ldi. Qrim urushi Angliya harbiy floti bo‘g‘ozlar orqali Qora dengizga kirib boradigan bo‘lsa, Rossiyaga qanday xavf tug‘dirishi mumkinligini ochiq – oydin ko‘rsatib berdi. istik Angliya Turkiya ustidan hukmronlik qilishga intilib, bo‘g‘ozlar xo‘jayini Rossiya bo‘lib qolishiga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qildi. Suvaysh kanali qurilgandan keyin (1869 yil) O‘rta Dengiz Angliya uchun Hindistonga boradigan eng yaqin yo‘l bo‘lib qoldi. Endilikda bu yer orqali Britaniya imperiyasining asosiy kommunikatsiya yo‘li o‘tardi. Angliya O‘rta dengizda rus flotining ham paydo bo‘lish imkoniyatiga yo‘l qo‘yishni mutlaqo istamasdi. Shuning uchun ham u, Avstriya – Vengriya singari, Rossiyaning Turkiya ustidan g‘alaba qilishini istamasdi. 1877 yil aprelida Rossiya bilan Turkiya o‘rtasida urush boshlandi. Rossiya Ruminiya bilan ittifoqchilik shartnomasi tuzdi, shunga asosan Ruminiya Rossiya tomonida Turkiyaga qarshi urush boshlandi. Rus qo‘shinlari Ruminiya hududi orqali Dunaygacha borib, uni kechib o‘tdi, bunda urushga tayyor bo‘lmaganligi natijasida ko‘p vaqtini bekorga o‘tkazdi. Urush chor Rossiyasining iqtisodiy jihatdan qoloqligini ko‘rsatib berdi. Armiyaning moddiy va sanitariya qismlari yetishmaganligi, intendantlarning suiiste’mol qilishlari va armiyaning yomon ta’minlanganlig zaif, chirib borayotgan Usmoniylar imperiyasiga qarshi urushni anchagina murakkab vazifaga aylantirib qo‘ygan edi. Urush harakatlarining Rossiya markazidan uzoqligi va yo‘llarning og‘irligi ham urush olib borishni qiyinlashtirib qo‘ygan edi. Shunga qaramay, rus armiyasi hamma jihatdan turk armiyasidan ustunlik qildi va harbiy qismlarning muaffaqiyatli harakat qilishi hamda rus soldatlarining qahramonligi tufayli bir qancha yirik janglarda uni tor-mor keltirdi. Bu muaffaqiyatlar 1878 – yil yanvariga kelib Rossiyaning g‘alabasini ta’minladi. Rus qo‘shinlari Konstantinopol (Istanbul) gacha bordilar. 19

Lekin chor hukumatida ham, agar Konstantinopol bosib olinadigan bo‘lsa, Angliya Rossiyaga qarshi urush boshlashi mumkin , degan xavf tug‘ildi. Haqiqatdan ham Dizraeli hukumatining qaroriga asosan ingliz eskadrasi bo‘g‘ozlarga kirib borib, Turkiya poytaxtidan uzoq bo‘lmagan joyda langar tashlagan edi. Bunday sharoitda chor hukumati hujumni davom ettirishga jur’at qilolmadi. U poytaxt darvozalariga yetib borgani holda, poytaxtni ishg‘ol qilmasdan, turklarga sulh shartlarini topshirish bilan cheklandi. 1878 – yil 3martda Konstantinopol yaqinidagi San-Stefano qishlog‘ida sulh haqidagi bitim imzolandi. San-Stefano bitimi bilan shu vaqtgacha Turkiya sultoniga qaram bo‘lib kelgan Serbiya bilan Ruminiya ning to‘la mustaqilligi o‘rnatilgan edi. Ruminiya Rossiyaga Qrim urushidan keyin olgan Bessarabiyaning bir qismini qaytarib berdi. Buning urniga u Turkiyadan Shimoliy dobrujani oldi. Yangi davlat – Bolgariya barpo qilindi. Bu davlat knyazlik bo‘lib qolib, nomigagina Turkiyaga qaram bo‘lishi kerak edi. Chor hukumati Bolgariyada Rossiyaning ta’siri ustunlik qiladi, deb o’ylagan edi. Bolgariya bug’ozlarga chiqish uchun rus plasdarmi bo’lib qolishi kerak edi. Bolgariya San – Stefano bitimiga ko’ra, Bolgariya knyazligi sharqda Qora dengizdan, g’arbda Serbiya chegaralari va Oxrid ko’ligacha, shimolda Dunaydan, janubda Egey dengizigacha cho’zilib ketib, bu bilan Makedoniyaning katta qismini o’z ichiga oldi. Rus qo’shinlari Osiyoda ham turklarga og’ir talofatlar yetkazib, Rossiya atrofidagi rayonlari bilan birga Kars, Botumi, Ardagan va Bayazidni ishg’ol qildi. San – Stefano bitimi serb va rumin xalqlarining turk hukumronligidan milliy jihatdan to’la ozod bo’lganligini va Bolgariyani ozod qilishda katta qadam tashlaganligini bildiradi. Bu bitim Angliya va Avstriya – Vengriya hukumron doiralarining keskin noroziligiga sabab bo’ldi, chunki ular allaqachonlardan beri, bir tomondan, Rossiyaning ta’siri har qanday tarzda bo’lsa ham ko’chayishiga,ikkinchi tomondan esa, slavyan xalqlarining ozod bo’lishiga qarshilik ko’rsatib kelardilar. Angliya va Avstriya – Vengriya hukumatlari San – Stefano bitimi shartlarini barcha davlatlar ishtirokida xalqaro kongressda qayta ko‘rib chiqishni 20

talab qildilar. Chor hukumati bunga qarshilik ko‘rsatishga urinib ko‘rdi. Lekin bu yerda ko‘p narsa Germaniya imperiyasining pozitsiyasiga bog‘liq edi. Germaniya ham San – Stefano bitimini qayta ko‘rib chiqish tarafdori ekanligini bildirgandan keyin chor hukumati bunga rozi bo‘lishga majbur bo‘ldi. Rossiya mutlaqo yakkalab qo‘yilgan edi, uning moliyasi juda zaiflashib ketgan edi. Chor hukumati xavfni bir qancha kuchaytirib, kongressda qatnashishdash bosh tortish yangi urushga sabab bo‘lishi mumkin deb qo‘rqdi, chunki u ikkita ulug‘ davlatga qarshi yana bir urush olib borishga ojizlik qilar edi. Rossiya hukumati kongressda o‘z pozitsiyasini mustahkamlab olish uchun Angliya bilan dastlabki bitim tuzish yo‘lini tutdi. 1875 yil 30 mayda Londonda ingliz – rus memorandumi imzolandi, bu memorandumga muvofiq, Angliya San – Stefano bitimining Buyuk Bolgariya haqidagi punktidan tashqari bir qator shartlarini qabul qildi – Rossiya bu eng muhim masalada yon berdi. 1878 yil 13 iyunda Berlinda Bismark raisligida San – Stefano bitimini rasmiy ravishda qayta ko‘rib chiqish uchun xalqaro kongress ochildi. Asosiy masala – Bolgariya masalasi bo‘yicha – Berlin kongress ishlab chiqqan traktat amalda faqat ingliz – rus bitimi shartlariga rozi bo‘lishdangina iborat bo‘ldi. Bolon yarim orolidagi slavyan oblastlarining San – Stefano bitimi bo‘yicha mustaqillik olgan katta qismi kongress edi. Makedoniyaning qismati ana shunday bo‘lgan edi. Bolgariyaning Bolqon tizma tog‘laridan janubda bo‘lgan qismi ham Turkiyaning bir viloyati bo‘lib qolgan edi, u sharqiy Rumeliya deb atalib, biroq unga keng avtonomiya berilgan edi. Bolgariya knyazligi asosan Bolqon tizma tog‘laridan shimol tomondagi hudud bilan cheklanib qolgan edi. Kongress Avstriya – Vengriyaga Bosniya, Gersogovina va Novi Pazar sanjoqlarini okkupatsiya qilish huquqini berdi; formal ravishda Bosniya va Gersogovina Turkiyaga qaram bo‘lib qoldi, lekin Avstriya – Vengriya boshqaradigan hududga aylandi. Gabusburglarning monarxiyachi hukumati ana shu slavyan viloyatlarini bosib olib, ularni Serbiyaga qo‘shib olishning oldini olishga intildi va bu bilan o‘zining Janubiy slavyan viloyatlari chegarasida yirik slavyanlar davlati barpo bo‘lishga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qildi. 21

Berlin traktati Serbiya va Ruminiyaning San – Stefano bitimida e’lon qilingan mustaqilligini tasdiqladi, vaholanki, Avstriya – Vengriya ham, Angliya ham, Germaniya ham bunga xayrixoh emas edilar. San – Stefano bitimining Bessabariya va Dobrujaga taalluqli shartlari o‘z kuchida qoldi. Rossiya Kichik Osiyoda B o yaziddan voz kechishga majbur bo‘ldi. Angliya bilan Avstriya – Vengriya San – Stefano bitimini qayta ko‘rib chiqishga erishib, Turkiyaning himoyachisi bo‘lib ko‘ringan bo‘lsalar ham, ular amalda uni juda shafqatsizlik bilan taladilar. Dizraeli hukumati kongress ochilishigachayoq Turkiya bilan shartnoma tuzgan bo‘lib, bu shartnomaga muvofiq Turkiya Angliya O‘rta Dengizning Sharqiy qismidagi kuchli strategiya pozitsiyasi bo‘lgan Kipr orolini berishi kerak edi. Kipr aholisining katta qismini greklar tashkil etishiga qaramay, ingliz mustamlakasiga aylangan edi. Rossiya – Turkiya urushi Bolqonni turklar hukmronligidan ozod qilish ishida olg‘a qo‘yilgan qadam bo‘ldi. Biroq Bolqon xalqlarini ozod qilish ishidagi muvaffaqiyatlarga to‘la erishilmagan edi. Bu xalqlarning kattagina qismi Turkiya tarkibida qolgan edi, Bosniya bilan Gersogovinaning esa bir chet el hukmronligini ikkinchisi bilan almashtirishi kerak edi. Berlin traktatining shartlari rus jamoatchiligini g‘azablantirib yubordi. Chor hukumatining effektli tashqi muvaffaqiyatlar yordami bilan ichki qiyinchiliklarni hal etish sohasidagi hisoblari muvaffaqiyatsizlikka uchradi, bu esa chorizmning yangidan zaiflashuviga olib keldi. 1 1875 – yilgi urush vаhimasi va 1875-1879-yillardagi Yaqin Sharq inqirozi Yevropa qit’asidagi buyuk davlatlar kuchining quyidagicha joylashganligini ko‘rsatib berdi. Rossiya Fransiya-Prussiya urushidan keyin Fransiyaning bundan buyon zaiflashuviga yo‘l qo‘ymaslikdan manfaatdor edi, chunki bu narsa Germaniya imperiyasi qudratining o‘sib ketish xavfini tug‘dirardi. Germaniyaning hukmron doiralari, Germaniyani birlashtirish tugallangandan keyin Gabsburglar monarxiyasini butunligicha saqlab qolish zarur, demak, Avstriya-Vengriya Rossiya bilan to‘qnashib qolgan taqdirda uni qo‘llab-quvvatlash kerak, degan xulosaga 1 Yangi tarix. III – tom. 1968 – yil. 309 – bet. 22

kelgan edilar. Berlin kongressida xuddi ana shunday yordam ko‘rsatildi. Germaniya hukumatining Gabsburglarning quroq monarxiyasini saqlab qolishdan manfaatdorligi shu bilan izohlanardiki, agar Avstriya-Vengriya bo‘linib ketib, uning o‘rnida milliy slavyan davlatlari paydo bo‘lsa, ular Rossiyaga ko‘z tutadi, deb qo‘rqardi. Bu narsa Rossiyaning kuchayishiga olib borardi, buni Germaniya mutlaqo istamasdi. Shunday qilib, 1875-yildagi Fransiya bilan Germaniya o‘rtasidagi janjallar va Berlin kongressi natijasida 60-yillarda va 70-yillarning boshlarida juda do‘stona bo‘lgan rus-german munosabatlari keskin yomonlashib ketdi. Bu munosabatlarning keskinlashuviga iqtisodiy tartibdagi sabablar ham katta yordam berdi. 1879 - yilda Germaniyaga rus chorvachiligi mahsulotlari olib kirish cheklab qo‘yildi. Bu narsa rus eksportiga, Rossiya qishloq xo‘jaligi va rus pomeshchiklari manfaatlariga katta zarba bo‘lgan edi. Bismark xalqaro ahvolning o‘zgarishi natijasida Avstriya-Vengriya bilan yaqinlashish yo‘lini tutdi. Avstriya-Vengriya ham o‘z navbatida Rossiyaga qarshi ana shunday qudratli ittifoqchi paydo bo‘lishini tabriklardi. 1879-yilda Germaniya bilan Avstriya-Vengriya hukumatlari ittifoqchilik bitimini imzoladilar. Bu bitim uning har bir qatnashchisini, agar Rossiya ana shu mamlakatlarning biriga hujum qilgudek bo‘lsa, bir-biriga qurol kuchi bilan yordam berishga majbur qilgan edi. Bitim mudofaa formasida edi. Amalda esa bu bitim agressiv maqsadlarga xizmat qildi va uzluksiz ravishda murakkablashish xavfini tug‘dirdi. Bismark Avstriya- Vengriya bilan ittifoq tuzib va Yevropada harbiy bloklar barpo qilishga asos solib, bu bilan Rossiyani va Fransiyani Avstriya-Germaniya ittifoqiga qarshi o‘zlarining harbiy bloklarini tuzishga undadi. Bu bilan u obyektiv ravishda Fransiya bilan Rossiyaning yaqinlashuviga turtki berdi. 1 1875 yilgi urush vahimasi va 1875 – 1879 yillardagi Yaqin Sharq inqirozi Yevropa qit’asidagi buyuk davlatlar kuchining quyidagichajoylashganligini ko‘rsatib berdi. Rossiya Fransiya – Prussiya urushidan keyin Fransiyaning bundan buyon zaiflashuviga yo‘l qo‘ymaslikdan manfaatdor edi, chunki bu narsa Germaniya imperiyasi qudratining o‘sib ketish xavfini tug‘dirardi. Germaniyaning 1 Yangi tarix. III – tom. 1968 – yil. 310 - bet . 23

hukmron doiralari, Germaniyani birlashtirish tugallangandan keyin Gabsburgalar monarxiyasini butunligicha saqlab qolish zarur, demak, Avstriya-Vengriya Rossiya bilan to‘qnashib qolgan taqdirda uni qo‘llab-quvvatlash kerak, degan xulosaga kelgan edilar. Berlin kongressida huddi ana shunday yordam ko‘rsatildi. Germaniya hukumatining Gabsburglarning quroq monarxiyasini saqlab qolishdan manfaatdorligi shu bilan izohlanardiki, agar Avstriya-Vengriya bo‘linib ketib, uning o‘rnida milliy slavyan davlatlari paydo bo‘lsa, ular Rossiyaga ko‘z tutadi, deb qo‘rqardi. Bu narsa Rossiyaning kuchayishiga olib borardi, buni Germaniya mutlaqo istamasdi. Shunday qilib, 1875-yildagi Fransiya bilan Germaniya o‘rtasidagi janjallar va Berlin kongressi natijasida 60-yillarda va 70-yillarning boshlarida juda do‘stona bo‘lgan rus-german munosabatlari keskin yomonlashib ketdi. Bu munosabatlarning keskinlashuviga iqtisodiy tartibdagi sabablar ham katta yordam berdi. 1879-yilda Germaniyada g‘alla boji joriy qilindi va Germaniyaga rus chorvachiligi mahsulotlari olib kirish cheklab qo‘yildi. Bu narsa rus eksportiga, Rossiya qishloq xo‘jaligi va rus pomeshchiklari manfaatlariga katta zarba bo‘lgan edi. 1 Bismark xalqaro ahvolning o‘zgarishi natijasida Avstriya-Vengriya bilan yaqinlashish yo‘lini tutdi. Avstriya-Vengriya ham o‘z navbatida Rossiyaga qarshi ana shunday qudratli ittifoqchi paydo bo‘lishini tabriklardi. 1879-yilda Germaniya bilan Afstriya-Vengriya hukumatlari ittifochilik bitimini imzoladilar. Bu bitim uning har bir qatnashchisini, agar Rossiya ana shu mamalakatlarning biriga hujum qilgudek bo‘lsa, bir-biriga qurol kuchi bilan yordam berishga majbur qilgan edi. Bitim mudofaa formasida edi. Amalda esa bu bitim agressiv maqsadlarga xizmat qildi va uzluksiz ravishda murakkablashish xavfini tug‘dirdi. Bismark Avstriya- Vengriya bilan ittifoq tuzib va Yevropa harbiy bloklar barpo qilishga asos solib, bu bilan Rossiyani va Fransiyani Avstriya-Germaniya ittifoqiga qarshi o‘zlarining harbiy bloklarini tuzishga undadi. Bu bilan u obyektiv ravishda Fransiya bilan Rossiyaning yaqinlashuviga turtki berdi. 1 Yangi tarix. III – tom. 1968 – yil. 309 - bet 24

To‘g‘ri, ana shu ikki davlatning bir-biriga yaqinlashuvini Bismark mutlaqo istamas edi. U chaqqonlik bilan harakat qilib, imkoni boricha bu yaqinlashishning oldini olishga intilib ko‘rdi. 1881-yilda Germaniya Avstriya-Vengriya ishtiroki bilan uch yillik muddatga Rossiya bilan bitim tuzishga muvaffaq bo‘ldi. Bu bitim shuni ko‘zda tutardiki, agar ahdlashuvchi tomonlarning birontasi biron-bir to‘rtinchi davlat bilan urush holatida bo‘lib qolsa, bitimning boshqa ikkala qatnashchisi unga nisbatan yaxshi niyatda betaraf bo‘lib qolishi kerak. Bu – Germaniya Fransiya bilan urushib qoladigan bo‘lsa, Rossiya Germaniyaga betaraflikni va’da qiladi, Avstriya-Vengriya va Germaniya esa Rossiya bilan Angliya o‘rtasida urush chiqqudek bo‘lsa, betaraflikka rioya qiladilar, degan gap edi. 1884-yilda bu bitimni qayta tiklash paytida rus hukumati, betaraflikni saqlash majburiyatini Fransiyaning Germaniyaga hujumi natijasida boshlangan urushgagina taalluqli deb tushunajagini shama qildi, buning aksini tan olmasligini bildirdi. Bitimning boshqa bir moddasi amalda Avstriya-Vengriya bilan Germaniyaning Turkiya hukumatidan bo‘g‘ozlarni yopib qo‘yish prinsipiga qat’iy rioya qilishga erishishda Rossiyaga yordam berishini ko‘zda tutardi, bu – ingliz flotini Qora dengizga qo‘ymaslik kerak, degan gap edi. Bismark ma’lum darajada Rossiyaning Angliya hujumidan xavfsizligini ta’minlab, O‘rta Osiyoga rus ekspansiyasi yuborilishini rag‘batlantirdi. Bu narsa Rossiya kuchlarini Yevropadan chetga tortdi, Angliya-Rossiya munosabatlarini murakkablashtirdi, bu esa german kansilerining fikricha, Germaniyaga qo‘l kelardi. Kapit a listik davlatlarning ichki siyosati kabi tashqi siyosati ham sinfiy xarakterga ega edi – u shu davlatlarda hukmronlik qilgan ekspluatator sinflarning manfaatlariga xizmat qilar edi. Ularning manfaatlariga muvofiq har bir mamlakatning tashqi siyosati boshqa mamlakatlarni talash hamda ularning xalqlarini ekspluatatsiya qilish yo‘li bilan foydani ko‘paytirish uchun o‘z yer mulklarini va ta’sir doiralarini kengaytirishga qaratilgan edi. Bundan tashqari siyosatni o‘z mamlakatlaridagi xalqlar qo‘llab – quvvatlashiga erishish uchun hukmron doiralar tashqi siyosatdan ko‘zlagan o‘z 25

sinfiy maqsadlarini umummilliy maqsadlar deb e’lon qilar edilar. Milliy mustaqillikni kuchaytirish bahonasida millatchilik, boshqa millatlarga nisbatanishonchsizlik va dushmanlik avj oldirildi. Qurol – yarog‘larning ko‘paytirilishi xavfsizlik to‘g‘risidagi g‘amxo‘rlik bilan va qo‘shni davlatlarning militarizmini dalil qilib keltirish bilan oqlaran edi. Boshqa xalqlar ustidan ukmronlik qilishga intilish, ularni talash va ekspluatatsiya qilish shovinizm va irqchilik bilan – o‘z mllatining, o‘z irqining ustunligini, boshqa millatlar va irqlarga nafratni tashviqot qilish bilan asoslanar edi. Bu holni mustahkamlash uchun hukmron sinflar boshqa mamlakatlar xalqlarini talab va ekspluatatsiya qilib olinadigan juda katta ustama foyda hisobiga o‘z mamlakatlari aholisining ayrim qatlamlariga sadaqalar berilar edi. Ommani chalg‘itishning bunday sistemasi hukmron doiralarga undan o‘z agressiv siyosatlarining quroli sifatida – talonchilik urushlarida, mazlum xalqlarning ozodlik uchun kurashiga qarshi foydalanish imkonini berar edi. Natijada XX asr boshlarida xalqaro ziddiyatlarning ikkala asosiy tipi g‘oyat keskinlashdi. Birinchidan, bir tomondan imperialistik davlatlar va ikkinchi tomondan boshqa, ayniqsa mustamlaka va qaram mamlakatlar o‘rtasidagi ziddiyatlar keskinlashdi. Mustamlaka va qaram mamlakatlarning xalqlari mustamlakachilarga qarshi kurashni kuchaytirdilar. Ikkinchidan, imperialistik davlatlarning o‘zlari o‘rtasidagi ziddiyatlar keskinlashdi. Ularning har biridagi hukmron doiralar o‘z mustamlaka yerlari va ta’sir doiralarini kengaytirishga yana ham qattiqroq harakat qila boshladilar. Iqtisodiy taraqqiyotning notekis borishi natijasida kuchayib ketgan imperialistik davlatlar – Germaniya, AQSH, Yaponiya kuchsiz mamlakatlarni bo‘ysundirish bilancheklanmay, mustamlakalar va ta’sir doiralarini qayta taqsimlashga harakat qila boshladilar. Lekin boshqa imperialistik davlatlar – Angliya, Fransiya – o‘zlari ilgari egallab olgan yerlarni ularga berishga hech rozi bo‘lmas edilar. Barcha mamlakatlarning imperialistlari o‘zlari talab olgan boyliklarni ko‘paytirishga harakat qilar edilar. Bu hol raqobatchilik kurashining keskiglashuviga olib keldi, keskin xalqaro nizolarning manbaiga aylandi va qurollanish poygasining 26

kuchayishiga sabab bo‘ldi. Hamma imperialistik davlatlar dunyoni qaytadan taqsimlash uchun urushga tayyorlana boshladilar. Eng yirik kapitalistik davlatlar o‘rtasidagi ziddiyatlarning keskinlashuvi 1914 - yilda birinchi jahon urushiga olib keldi. Imperiyani himoya qilish va kengaytirish, dengiz yo‘llarida hukmronlikni saqlab qolish, Yevropa qit’asida biron bir davlatning gegemon bo‘lib olishiga yo‘l qo‘ymaslik – Buyuk Britaniya tashqi ssiyosatining asosiy maqsadlari ana shundan iborat edi. Uning hukmron doiralari sanoat monopoliyasini qo‘ldan chiqarganliklari evaziga juda katta mustamlaka imperiyasini yanada kengaytirishga harakat qilar edilar. 1882 yilda Angliya Misr xalqining milliy ozodlik qo‘zg‘olonini shafqatsizlik bilan bostirib, Misrni bosib oldi va uni o‘zining mustamlakasiga aylantirdi. Shu tariqa u yaqinda qurilgan Suvaysh kanalini – Atlantika okeani va O‘rta dengizdan Hind okeaniga olib boradigan dengiz yo‘lidagi g‘oyat muhim strategik punktni batamom o‘z nazorati ostiga oldi. Inglizlar Misrdan platsdarm sifatida, shuningdek, ingliz qo‘shinlaridan foydalanib, Sharqiy Sudanni bosib oldilar. Shu davrda Britaniya Sharqiy Afrikasi deb nom olgan mustamlakalar guruhi tashkil etildi. Ayni vaqtda ingliz mustamlakachilari Kap kaloniyasidan shimolga qarab siljib bordilar. Bu yerda bosqinchiliklarning tashkilotchisi Sesil Rods edi. Rods negr knyazchalarining yerlarini arzon – garov sotib olib va kuch ishlatib, Rodeziya deb nom olgan koloniyani tashkil etdi. U ingliz yerlarini Keyptaun – Qohira – Kalkutta (“uchta K”) temir yo‘li bilan birlashtirish g‘oyasini ilgari surdi. 1889 yilda Angliya Transvaal va To‘qsariq daryo respublikasiga hujum qildi. U yerda Gollandiya, Fransiya va Germaniyadan ko‘chib borgan kishilarning avlodlari – burlar hukmronlik qilar edilar. Angliyaning burlar respublikalariga qarshi urush mustamlakalarni qaytadan taqsimlash uchun olib borilgan bo‘lib, imperialistik urush edi. Buyuk Britaniya haddan tashqari zo‘r kuch ishlatish bilangina 1902 yilda ingliz burlar urushida g‘alabaga erishib, Janubiy Afrikani bosib olishni tamomladi. 1910 yilda Kap koloniyasi, Natal To‘qsariq daryo 27

respublikasi va Transvaal birlashib, Janubiy Afrika ittifoqini tuzdilar va bu ittifoq o‘z – o‘zini boshqarish huquqini oldi, ya’ni dominion* bo‘lib qoldi. Bu yerda mustamlakachilar – inglizlar va burlarning negr aholisiga qarshi bloki tashkil topdi. Buyuk Britaniya XIX asr oxirida Janubiy – Sharqiy Osiyoda katta – katta bosqinchiliklar qilib, Birma, Malayya va boshqalarni qo‘lga kiritdi. Ingliz mustamlakachilari yirtqich qo‘llarini Xitoyga, Afg‘onistonga, O‘rta Osiyoga, G‘arbiy Afrikaga, Tinch okeani orollariga ham cho‘zmoqda edi. XIX asrning 90 – yillariga qadar Osiyoda Rossiya, Afrikada Fransiya Angliyaning asosiy raqiblari edi. Lekin asr oxirida Angliya – Germaniya ziddiyatlari keskinlashdi. Angliyaning hukmron doiralari “Germaniya Angliya bilan qasddan xavfli raqobat boshlaganiga va Britaniyaning ustunligini yo‘q qilish uchun bor kuchi bilan kurashayotganiga” ishonch hosil qildilar. XIX asrning oxrigacha Angliya “ajoyib yakkalik” prinsipiga amal qilib keldi. Bu prinsipning mohiyati boshqa mamlakatlar bilan uzoq muddatli ittifoqlar tuzib, o‘z qo‘lini bog‘lab qo‘ymaslikdan, boshqa mamlakatlar o‘ratasidagi ziddiyatlardan foydalanib qolish va faqat o‘rni kelgandagina o‘z manfaatlariga amal qilib, tomonlardan birini qo‘llab – quvvatlashdan iborat edi. Endi esa Angliyaning “ajoyib yakkalik” prinsipidan voz kechishiga to‘g‘ri keldi. U “qit’adagi soldatlarga” muhtoj bo‘lib, Fransiya va Rossiya bilan yaqinlasha boshladi. Bunda ularning qo‘shinlaridan Germaniyaga qarshi foydalanmoqchi bo‘ldi. Fransiyaning hukmron doiralari 1870-1871 yillardagi mag‘lubiyat o‘chini olishga intilib, o‘z talofatlarining o‘rnini mustamlakalarni kengaytirish yo‘li bilan to‘ldirishga harakat qildilar va Germaniyaning pozitsiyalari kuchsizlanib qolishiga harakat qildilar. Fransiya qurolli kuch ishlatib, Tunisni, Shimoli-G‘arbiy Afrikani, Madagaskarni, Somalining bir qismini, Hindi-Xitoyni bosib oldi. Fransiyaning Afrikadagi shundan keyingi bosqinchiliklari uning Angliya bilan to‘qnashuviga olib keldi. Fransiyaning hukmron doiralari Germaniyaga nisbatan murosasiz 28

bo‘lganliklaridan Angliya bilan munosabatlarning keskinlashuvi Germaniyaga qarshi kurashish imkoniyatini bo‘shashtirib yuborishini tushunar edilar. Ular Angliyaga yon berdilar va u bilan Afrikani bo‘lib olish haqida bitim tuzdilar. Bu bitim Germaniyaning da’volariga ham qarshi qaratilgan edi. U Fransiyaga XX asr boshlarida Marokashni bosib olish va ko‘pgina yo‘nalishlarda ekspansiyani davom ettirish imkonini berdi. Fransiya Osiyoda Kampuchiyani (Kambodjani), Laosni, Vyetnamni (Tonkin va Annamni) Tinch okeanidagi ko‘pdan-ko‘p orollarni bosib olishni nihoyasiga yetkazdi. XIX asr 70-yillarining oxiridan to 1914-yilgacha u o‘z mustamlakalarining hududsini10.5 baravar ko‘paytirdi. Fransiya mustamlakalar bosib olish sohasida Germaniyadan ancha o‘zib ketdi; Fransiya bilan Germaniya o‘rtasidagi mavjud ziddiyatlar yoniga yangilari – mustamlakalar tufayli kelib chiqqan ziddiyatlar qo‘shildi. Fransiyaning hukmron doiralari mamlakatning xalqaro ahvolini mustahkamlashga harakat qilib, urush – Germaniyaga qarshi revansh tayyorlab va Yevropada gegemon bo‘lib olishni orzu qilib, Buyuk Britaniya va Rossiya bilan yaqinlashmoqda edilar. Rossiya ham o‘z harbiy kuchlarini oshirib bordi 1 . 1 Averyanov.A.P v.b. “Yangi tarix”. T., 1991 y, b – 87. 29

I. 2.Uzoq Sharqdagi g’arb mamlakatlarining siyosiy raqobati. 1866 yilda yuz bergan hukmron to‘narishdan keyin Ruminiyaning siyosiy hayotida tez – tez hukumat krezislari yuz beradigan bo‘lib qoldi: besh yil mobaynida – 1866 yildan 1871 yilga qadar o‘n hukuman almashindi. Rumin pomeshchiklari va burjuaziyasining hali siyosiy maydonda ma’lum topgan siyosiy partiyalari yo‘q edi, bular o‘rniga umumiy manffatlari, konyunktura mulohazalari va fitna – nizolari bilan birlashgan bir qancha guruhlar bor edi. Bu guruhlarda Karl I ning o‘zi va saroy ahllari faol qatnashib turardi . Karlning fransuz bujruaziyasi bilan bog‘langan pomeshchiklar va burjuaziyasining bor qismi manfaatlari evaziga Avstriya – Vengriya va Germaniya bilan bitim tuzishga intilishi mamlakatda jadu katta norozilikka sabab bo‘ldi, bu norozilik Karl I yordami bilan temir yo‘l konsessiyasi olgan Berlin bankiri Shtrousbergning muttahamlik kirdikorlari fosh bo‘lib qolganligi munosabati bilan ayniqsa kuchayib ketdi. Ruminiyada nemis kapitalining zo‘ravonligidan ommaning darg‘azabligi shunga olib bordiki, 1871 yil martida Buxarest aholisidan talay bir guruhi german imperitorining tug‘ilgan kuni munosabati bilan nemis konsuli qabul marosimi o‘tkazib turgan restoranga ochiqdan – ochiq hujum qildi. Karl I ning davlat apparatini mustahkamlash maqsadida L.Katarjiu boshliq yangi hukumat tuzdi, bu hukumat mamlakatda diktatura rejimini o‘rnatdi. Katarjiu hukumati (1871 – 1876 yillar) avvalo yirik zamindorlar manfaatini ko‘zlab ish ko‘rardi, zamindorlarrumin g‘allasini bozor bilan ta’minlashdan manfaatdor edilar, chunki rumin g‘allasi Amerika, Kanada va Rossiya g‘allasining kuchayib borayotgankonkurensiyasiga uchrab turgan edi. Shu sababli Katarjiu hukumati umuman milliy ekonomika manfaatlari bilan hisoblashmasdan, 1875 yilda Avstriya – Vengriya bilan savdo bitim tuzdi, bu bitimga muvofiq Avstriya sanoat mollariga Ruminiya ichki bozori ochib berildi, hali zaif bo‘lgan Rumin sanoat mahsuloti esa Avstriya sanoat mollari bilan raqobat qilishga ojizlik qilardi. Buning evaziga Ruminiya Avstriya – Vengriya qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetkazib berib turishi lozim edi. 30

Bunday bitimning vayron qiluvchi iqtisodiy oqibatlari juda tez namoyon bo‘ladi. Shu damgacha faol bo‘lib kelgan Ruminiya tashqi savdo balansi 1877 yildayoq passiv balans bo‘lib qoldi va uning defitsiti tez oshib ketdi: umumiy tashqi savdo oboroti 1881 yilda 481,3 million ley bo‘lgani holda, savdo defitsiti 68,2 million oltin leyni tashkil qildi. Sanoat ishlab chiqarishiga qattiq zarba berildi: mayda, o‘rtacha korxonalarning anchasi Avstriya konkurensiyasiga bardosh berolmay bekilib qoldi. Aholi shu darajaga borib yetdiki, hatto Ruminiya bug‘doyining kattagina qismi Avstriyada tegirmon qilinadigan bo‘lib qoldi. 1875 yil savdo bitimiga muvofiq Avstriyaning Ruminiyaga eksport qilishdagi ustunliklari natijasida Ruminiyaning boshqa mamlakatlar bilan savdosi juda ham qisqarib ketdi. Ruminiyaning muvaffaqiyat bilan rivojlanib borayotgan Gagandan keyin (yana o‘sha 1875 yil bitimiga muvofiq) juda qisqarib ketdi. Avstriya – Vengriya bilan savdo bitimini tuzilganligi, so‘ngra Germaniya bilan ham xudda shunday bitim tuzilganligi natijasida Ruminiya doimiy iqtisodiy qoloqlikka mahkum bo‘ldi, bu bitimlar Ruminiyani Avstriya – Vengriya bilan Germaniyaning agrar qo‘shimchasiga aylantirib qo‘ydi. Bu siyosat, shuningdek, yangi rumin gospodarining dinastiya yo‘li bilan german imperatori xonadoni bilan aloqa bog‘laganligi Germaniya hukumatining Ruminiyada xo‘jayinlik qilishiga imkon berdi. Bu jihatdan temir yo‘l konsessiyasi voqeasi juda xarakterlidir, bu konsessiya bevosita Bismarkning siquvi bilan bankir Shtousbergga berilgan edi. Shu vaqtlarda juda shubhali kombinatsiyalar bilan shug‘ullanib yurgan Shtrousberg kompaniyasining qurgan har bir kilometr temir yo‘li Ruminiyaga o‘sha vaqtlarda odatdagi konsessiyalardan juda qimmatga tushdi, 1879 yilda bu temir yo‘lni sotib olgan Ruminiya davlatining chet davlatlardan qarzi yanada oshib ketdi. Katarjiu hukumatining iqtisodiy siyosati, shuningdek, turklarga qaramlikdan uzil – kesil ozod bo‘lish masalasiga beparvolik bilan qaraganligi, Bolqonda vujudga kelgan qulay tashqi siyosat shart-sharoitlariga e’tibor bermaganligi mamlakatda norozilik tug‘ilishiga sabab bo‘ldi. 1876 yilda hukuman iste’fo berishi lozim bo‘lib qoldi. 31

Bir qancha siyosiy gruppalarni birlashtirish yo‘li bilan tuzilgan liberal partiya 1876 yil aprelida hukumat tepasiga keldi, bu partiya savdo, moliya va sanoat burjuaziyasining manfaatlarini ifodalalardi. Bir tomonda Turkiya va ikkinchi tomonda Serbiya va Chernogoriya o‘rtasida paydo bo‘lgan harbiy janjal vaziyatidan, shuningdek, Turkiya, Rossiya va g‘arbiy davlatlar o‘rtasidagi ziddiyatlaridan o‘z maqsadlari uchun foydalanishga harakat qilib, I. Bratianu hukumati bir qancha vaqtgacha bir-biri bilan dushman bo‘lgan gruppirovkalar bilan muzokara olib bordi, siyosiy va harbiy jihatdan yordam ko‘rsatishga va’da berib, turli masalalarda ularni yon bosishga ko‘ndirdi. Lekin Ruminiya hukumati, Rossiya bilan ittifoq tuzishni turklar hukmronligidan uzil – kesil ozod bo‘lish uchun birdan – bir real imkoniyat deb bilgan jamoat fikrning siquvi ostida, 1877 yil aprelida Rossiya bilan bitim tuzdi, bu bitimga muvofiq rus qo‘shinlarining Ruminiya tuprog‘idan bemalol o‘tib ketishiga yo‘l qo‘yildi, transport, ta’minot va shu kabi masalalarda yordam berishga va’da qilindi. 1877 yil 21 mayda Ruminiya parlamenti mamlakatni to‘la mustaqil deb e’lon qildi. Rossiyadan boshqa buyuk davlatlardan birontasi – Avstriya – Vengriya ham, hatto Turkiya ham bu ahdni tan olmadi. Rossiya – Turkiya urushi davomidagina (bunda Ruminiya Rossiya tomonida turib urushgan edi), urushning butun og‘irligini o‘z zimmasiga olgan rus va rumin xalqlarining harakatlari va bergan qurbonlari soyasidagina Turkiyadan mustaqil rumin davlati vujudga keldi. Plevna yonida bo‘lgan va ruslar bilan bir qatorda rumin qo‘shinlari ham ishtirok qilgan janglar natijasida turklarning qarshiligi sindirildi. Plevna qo‘lga olinib rus qo‘shinlari Konstantinopolga qarab yurish boshlagandan keyin San – Stefano shartnomasi tuzildi, bu shartnoma Ruminiyaning mustaqilligini tasdiqladi; San – Stefano shartnomasining bu qoidasini 1878 yildagi Berlin traktati ham tasdiqlagan edi. Oradan ko‘p o‘tmay, Ruminiya hukmron doiralari tashqi siyosatda yana Geramniya va Avstriya – Vengriya bilan yaqin ittifoq tuzish yo‘lidan bordilar, bu 32

ittifoq Ruminiyani markaziy Yevropa davlatlarining harbiy gruppirovkasiga – Uchlar ittifoqiga mahkam bog‘lab qo‘ydi. Ruminiyani Uchlar ittifoqiga tortishda Karl I ayniqsa faollik ko‘rsatdi, shu maqsad bilan u Vena va Berlin shaharlariga maxsus safar qildi. 1864 yilgi agrar reformadan keyin qishloq xo‘jaligida kapitalistik munosabatlar tobora ko‘proq rivojlandi. Asosan eksport qilinidigan ekin – bug‘doy ekish uchun o‘tloq va o‘rmonlar hisobidan bug‘doyzorlar ochish 1864 yildagi 893 065 gektardan 1874 yilda 1 163 50 gektrga yetkazildi. Lekin mehnat unumdorligi pastligicha qola berdi. Ruminiyada hosildorlik boshqa ko‘p mamlakatlardagidan past darajada turardi, qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan mashinalarning soni juda ham oz edi. 1864 yildagi agrar reforma o‘sha vaqtlarda juda ozchilikni tashkil qilganquloqlarga qo‘l keldi, xolos, asosiy dehqonlar ommasi esa aslida pomeshchiklardan yarim feodal qaramlik holatida qola berdilar. 1866 yil martida qabul qilingan, qishloq xo‘jalik shartnomalari to‘g‘risida degan qonun dehqonlarning ahvolini yomonlashtirib yubordi. Bu qonunga muvofiq mahalliy hukmdorlar zimmasiga dehqonlarni pomeshchiklar uchun ishlashga majbur etish vazifasi yuklangan edi, dehqonlar esa ochlikdan o‘lib ketmaslik uchun qishloq xo‘jalik ishlari yuzasidan bitimlar tuzishga majbur bo‘ldilar.Rumin burjua siyosiy arboblaridanbirining ta’biri bilan aytganda, “rumin xalqining 95 foizi bu qonun bilan har qanday qonundan tashqari qo‘yilgan edi”. 1872 yilda dehqonlarni pomeshchiklar bilan tuzgan tutqunlik shartnomalarini bajarishga majbur qilish vazifasi harbiy qismlarga yuklandi. Bularning hammasi qishloq xo‘jaligida krepostnoylik qoldiqlarini mustahkamlash degan gap edi va buning bevosita oqibati shu bo‘ldiki, dehqonlar o‘rtasida yangi revolyutsion yuksalish vududga keldi. 1888 yilda Ruminiyaning markaziy qismi bo‘lgan Buxarest atroflarida dehqonlarning ayniqsa katta, yirik qo‘zg‘olonlari bo‘lib o‘tdi; 1889, 1892, 1896 va 1900 yillarda jiddiy g‘alayonlar va ochiqdan – ochiq qo‘zg‘olonlar bo‘ldi. Dehqonlarning stixiyali tarzdagi revolyutsion chiqishlarini qo‘shinlar rahmsizlik bilan bostirdilar, lekin pomeshchiklar va ijaradorlar ekspluatatsiyasi dastidan juda 33

og‘ir ahvolda qolgan dehqonlar tinchimadilar. Ruminiya qishloqlarida ahvol tobora og‘irlashdi. 1877 – 1878 yillardagi Rossiya – Turkiya urushi natijasida Ruminiyaning Turkiyaga qaramligiga uzul – kesil barham berilgandan keyin va 1885 yilda proteksionistik siyosat olib borgan liberal hukumat Avstriya bilan tuzilgan savdo bitimini denonsatsiya qilgandan keyin Ruminiya siyosatining rivojlanish sur’atlari kuchayib ketdi. 1887 yil “Vatan sanoatini rag‘batlantirish to‘g‘risida” qabul qilingan qonunga muvofiq, yangi qurilgan fabrikalar egalari 15 yilgacha hamma soliqlardan, hatto fabrikalar uchun kerak bo‘lgan mashina – asboblar uchun boj to‘lashdan, ya’ni fabrika – zavodlardagi mashina – asboblarning juda ko‘pchiligi uchun uchun to‘lanadigan bojlardan ham ozod qilindilar, chunki shu kezlarda Ruminiyada mashinasozlik aslida yo‘q edi. Sanoat egalari o‘z tovarlarini mamlakat ichida sotish jihatidan ham, o‘z korxonalarining ehtiyojlari uchun temir yo‘l transporti xizmatiga haq to‘lash jihatidan ham, bino qurush va hokazolar uchun yer sotib olish jihatidan ham bir qancha imtiyozlarga ega bo‘ldilar. Bunday sharoitda sanoatning rivojlanishi ancha tezlashib ketdi: yangi fabrika va zavodlar qurildi, neft konlari, shaxtalar, temir yo‘llar vujudga keltirildi va hokazo, shu bilan birga solinadigan kapitalning juda ko‘pchiligi oziq – ovqat sanoati, o‘rmon sanoati va neft sanoati tarmoqlariga sarf qilindi. Mamlakat tabiiy boyliklarini ekspluatatsiya qilishda zo‘r berib chet el kapitali, ayniqsa nemis kapitali ishga solindi. Chet el kapitali Ruminiya ekonomikasidagi eng muhim pozitsiyalarni o‘z qo‘liga ola borib, Ruminiya ekonomikasini bir tomonlama rivojlantirishdan, Ruminiyani ancha rivojlangan ishlab beruvchi sanoati bor mamlakatlar uchun xom ashyo bazasiga aylantirishdan manfaatdor edi. Qattiq ekspluatatsiya va siyosiy huquqsizlik sharoitida ishchilar sinfining siyosiy ongi va uyushqoqligi sekin – asta o‘sib bordi. 1872 yilda birinchi da’fa ishchilar sinfining yagona tashkilotini vujudga keltirishga - “Ruminiya umumiy ishchilar soyuzi” tashkil qilishga urinib ko‘rildi, bu tashkilot bir qancha vaqtgacha o‘z matbuot organi bo‘lgan “Rumin ishchisi” degan gazeta nashr qilibturgan edi. Bu davrda ilg‘or Rumin intelligensiyasi namoyandalari ishchilar sinfi bilan aloqa 34

bog‘lab, uning sinfiy ongini uyg‘otishga yordamlashtirdilar. Ruminiyaning bir qancha shaharlarida sotsialistik to‘garaklar paydo bo‘ldi, bu to‘garaklarda ilg‘or intelligensiya namoyandalari, o‘quvchilar, kosiblar yetakchi rol o‘ynadilar. Ruminiyada ishchilar harakatining dastlabki rivojlanish davrida narodliklar g‘oyalari va prudonizmning ta’siri juda kuchli ekanligi namoyon bo‘ldi. Ishchilar sinfining vazifalari demokratik reformalar (umumiy saylov huquqi, xotin – qizlar teng huquqli bo‘lishi va shu kabilar) uchun kurash bilan cheklanib qoldi. Ruminiyada revolyutsion harakatga rus narodniklarining ta’siri juda katta bo‘ldi. 80 – 90 – yillarda Ruminiyada kapitalizm tez rivojlanib borganligi tufayli ishchilar sinfining siyosiy aktivligi ancha oshib ketdi. 1888 yilda Buxarestda matbaachilar bilan temir yo‘lchilarning umumiy ish tashlashi bo‘li. Ishchilar sinfi orasida marksistik ideyalar tarqala boshladi. Sotsialistik va ishchi matbuotining bir qancha nashrlari chiqarildi.Rumin ishchilar harakatining xalqaro aloqalari vujudga keldi va rivojlandi: 1889 yilda II Internatsionalning I kongressida rumin delegatlari qatnashdi. 1890 yildan boshlab har yili 1- May namoyishlari o‘tkaziladigan bo‘ldi. Ishchilar gazetasi “Munka” (1890 yildan boshab) yagona ishchilar partiyasini tashkil qilish yuzasidan katta tayyorgarlik ishlari olib bordi. Ishchi to‘garaklari siyosiy kurash uchun mavjud legal imkoniyatlardan foydalandilar. Rumin parlamentida birinchi martaba ikki ishchi deputat paydo bo‘ldi, bular saylov kompaniyasida to‘garaklarning aktiv qatnashganligi orqasida saylangan edilar. 1893 yilda ishchi to‘garaklari Ruminiya sotsial-demakratik partiyasi bo‘lib birlashdilar, bu narsa rumin ishchilar harakatining rivojlanishida juda katta qadam edi. Lekin partiya tepasiga chiqib olgan reformist elementlar rahbarlikni o‘z qo‘llariga oldilar va ishchilar harakatini idealogiya jihatidan burjuaziyaning siyosiy manfaatlariga bo‘ysundirish uchun zamin vujudga keltira oldilar. Syezdda qabul qilingan programmada umumiy saylov huquqi va xotin-qizlarning teng huquqqa ega bo‘lishi singari vazifalar mufassal bayon qilindi-yu, lekin ekspluatatsiyaga asoslangan kapitalistik jamiyatni tugatish zarurligi haqida, bu maqsadga erishish uchun zarur shart bo‘lgan proletariat diktaturasi to‘g‘risida bir og‘iz ham gap yo‘q edi, pomeshchiklar yerini taqsim qilish va u yerlarni dehqonlarga chek yer qilib 35

bo‘lib berish o‘rniga, bu yerlar uchun dehqonlardan to‘lov olish ko‘zda tutilgan edi. Shu vajdan Ruminiya sotsial - demokratik partiyasi Ruminiya mehnatkashlar ommasi revolyutsion kurashining chinakam rahbari bo‘lolmadi; bu partiya o‘zining amaliy faoliyatida tobora mustaqilligini qo‘ldan berib, burjua partiyalari manfaatlariga bo‘ysundi. Bu yo‘lning mantiqiy oqibati shu bo‘ldiki, tepasida opportunistik rahbarlik oradan bir oz o‘tgandan keyin, 1899-yilda yirik burjuaziya bilan pomeshchiklar partiyasi bo‘lgan liberallar partiyasiga o‘tib ketdi. Bu xoinlik birmuncha vaqtgacha rumin ishchilar harakatining rivojlanishini juda qiyin ahvolga solib qo‘ydi. 1876-yildan 1888-yilgacha (oradan bir oz-bir ozdan uzilishlar bilan) hokimiyat tepasida turgan I. Bratianu hukumati ichki siyosat sohasida, o‘zidan oldin o‘tgan konservativ hukumat singari, hukmron ish yurgizib keldi. Bu hukumat parlamentining konstitutsion huquqlarini buzdi, davlat apparatida korrupsiya sistemasiga keng yo‘l ochib berdi, siyosiy muxoliflarni bostirish uchun o‘z hokimiyatidan har qanaqasiga suiiste’mol qilishdan ham toymadi. Mana shularning hammasi mehnatkashlar ommasinigina emas, shu bilan birga burjua siyosatchilarining kattagina qismini ham hukumatga qarshi qilib qo‘ydi, bu kuchlar 1886-yilda I. Bratianu va uning to‘dasiga qarshi kurashga birlashdilar. 1888-yil martida Buxarest aholisi korol saroyini qamal qildi. Hukumat chaqirgan qo‘shinlar xalqqa qarab o‘t ochdi. Oradan bir necha kun o‘tgandan keyin dehqonlarning qo‘zg‘alonlari boshlanib ketdi, ularga qarshi yana qo‘shin yuborildi. Ahvol shunday bo‘lgandan keyin Bratianu hukumati iste’fo berishga majbur bo‘ldi. 1889-yilgi parlament saylovlarida g‘alaba qilgan turli konservativ va liberal gruppalardan iborat “birlashgan oppozitsiya” degan oppozitsiya oradan bir oz o‘tgach tarqalib ketdi, bu gruppalar o‘rtasida chiqqan ko‘pdan-ko‘p nizolar esa juda uzoqqa cho‘zilgan siyosiy krizisga, 1889-1895-yillar davomida bir necha marta hukumat almashinuviga sabab bo‘ldi. 1892-yildan boshlab yirik rumin zamindorlaridan biri bo‘lgan D. Sturdza boshchiligidagi milliy leberal partiya o‘z pozitsiyalarini sekin-asta kuchaytirib bordi. Bu partiya konservatorlar 36

hukumatining Transilvaniyada qattiq ta’qibga uchragan ruminlarning milliy harakatiga yordam berishdan bosh tortganligi munosabati bilan rumin jamoatchiligi orasida paydo bo‘lgan noroziliklardan, shuningdek, hukumatning milliy manfaatlarga qarshi qaratilgan bir qancha iqtisodiy choralaridan foydalandi. L. Katarjiu konservativ hukumatining siyosatidan qattiq norozilik tug‘ilganligi va mamlakatning bir qancha joylarida hukumatga qarshi bosh ko‘tarib chiqishlar bo‘lganligidan yangi hukumat inqirozi ro‘y berdi. Natijada 1895-yil oktabrida D. Sturdza boshchiligida liberal hukumat 1899-yilgacha hokimiyat tepasida turdi, 1899 yilda esa u milliy liberal partiyaning ichki nizolari natijasida zaiflashib, yana birmuncha vaqtgacha hokimiyatni konservatorlarga topshirishga to‘g‘ri keldi. Ruminiya hukmron doiralaridagi shu ahvol, ya’ni siyosiy gruppalardan brontasining pozitiv programmasi bo‘lmay hammalari hokimiyat uchun kurash bilan band bo‘lganliklari, ular hokimiyat tepasiga kelganlaridan keyin mamlakatning progressiv taraqqiysiga to‘sqinlik qiluvchi siyosatni yurgizib turganliklari - XX asr boshlariga kelib Ruminiyada ijtimoiy va iqtisodiy ziddiyatlarning juda keskinlashib ketishiga olib borgan eng muhim sabablardan biri bo‘ldi. 1877 – 1878 yillardagi Rossiya – Turkiya urushi natijasida Bolgariya turklar zulmidan ozod qilindi va bolgar davlatchiligi yangidan vujudga keltirildi. Urushning eng boshidayoq rus armiyasi bosh qo‘mondonligi huzurida grajdan boshqarmasi tuzilgan edi, bu boshqarmaning vazifasi turklar zulmidan ozod qilingan bolgar oblastlarida davlat tuzilishini barpo qilish edi. Bolgariya hududsi ozod qilina borgan sari gubernalar tashkil qilindi. Guberna ma’muriy boshqarmalar boshida rus gubernatorlari turardi. Bolgariyadan rus qo‘shinlari chiqib ketgandan keyin bu gubernatorlik vazifalariga bolgarlardan qo‘yish uchun maxsus vitse-gubernator vazifasi ta’sis qilingan edi. Shunday qilib, bolgarlarning o‘zlaridan gubernator kadrlar tayyorlab borilgan edi . Yana shu bolgarlardan kadrlar tayyorlash maqsadida o‘z – o‘zini boshqarish idorasi joriy qilingan edi. Gubernatorlar, okrug va shahar hokimlari qoshida saylanuvchi sovetlar (munisipalitetlar) tuzilgan edi. Qishloqlarda esa 37

jamoa sovetlari tuzilgan bo’lib, bular mahalliy o‘z – o‘zini boshqarish ishlarining hammasini hal qilar edilar. Okrug va shahar hokimlarining ko’pchiligi bolgarlarning o’zlaridan tayinlanar edi. Rus hukumati yangi davaltning Rossiya bilan yaqin do’stlikda va uning homiyligi ostida rivojlanib borishiga harakat qilardi. Shu bilan birga chor hukumati hokimiyatining revolyutsion elementlari qo’liga o’tib qolmasligi uchun choralar ko’rib turardi. Urush tamom bo’lgandan keyin bolgar davlatini tuzishga raxbarlik ishlari rus podsho komissari knyaz Dondukov-Korsakovga yuklangan edi, u shu bilan birga Bolgariyadagi rus okkupatsiyachi qushinlarining qo’mondoni ham edi. Rus qo’shinlari Bolgariyani qisqa muddat okkupatsiya qilib turgan vaqtlarida (to’qqiz oyda) mamlakatning davlat tuzilishi borasidagi ishlar tugallangan edi. Bolgar milliy armiyasi tuzilgan edi, bu armiya rus hukumdorlari qurol-yaroq bilan, rus ofetsirlari bilan ta’minlanadi, o’sha zamon ilg’or harbiy texnikasining hamma turlari bilan qurollantirdi. Bolgar ofetseri kadrlari tayyorlash maqsadida 1878 yilda Sofiyada harbiy maktab ochilgan edi. Bolgariya armiyasidan nusxa olib tuzilgan edi. Yangidan vujudga keltirilgan bolgar davlatining davlat tuzumi 1878-yil aprelida Tirnovo o da Ta’sis majlisi tomonidan qabul qilingan bolgar knyazligi konstitutsiyasida (Tirnovo o konstitutsiyasida) uzil-kesil rasmiylashtirilgan edi. Konstitutsiya loyihasi (Organik nizom) Kondukov-Korsakovning topshirig‘iga muvofiq, rus yuristi S. I. Lukyanov boshliq komissiya tomonidan ishlab chiqilgan, Peterburgda imperator mahkamasi qoshidagi maxsus kengashda ko‘rib chiqilib, shundan keyin Ta’sis majlisi muhokamasiga taqdim qilingan edi. Konstitutsiya loyihasini muhokama qilish vaqtida Ta’sis majlisida ikki siyosiy oqim-konservatorlar oqimi bilan liberallar oqimi borligi ma’lum bo‘ldi. Ta’sis majlisida juda ozchilikni tashkil qilgan konservatorlar sudxo‘rlar, yirik savdogarlar, yirik savdogarlar, yirik yer egalari, shuningdek quloqlarning manfaatlarini ko‘zlab ish tutgan edilar. Konservatorlar qudratli monarxiyachi hokimiyat o‘rnatish yo‘li bilan mamlakatda o‘z hukmronliklarini mustahkamlab 38

olmoqchi, feodalizm qoldiqlarini mumkin qadar ko‘proq saqlab qolmoqchi, xalqqa siyosiy huquqlar bermaslik ilojini qilmoqchi edilar. Lekin Ta’sis majlisidagi ko‘pchilik burjua liberallardan konstitutsiya loyihasini demokratlashtirish uchun aktiv kurash olib borgan, o‘sib borayotgan bolgar burjuaziyasi namoyandalaridan iborat edi. Liberallarning qo‘li baland keldi. Tirnovo konstitutsiyasining uzil- kesil qabul qilingan tekstiga muvofiq, Bolgariya knyazligi xalqdan vakil saylanadigan, meros bo‘lib qoladiganva konstitutsion monarxiya deb e’lon qilindi. Umumiy, teng va yashirin ovoz berish yo‘li bilan saylanadigan bir palatali Xalq majlisi ta’sis qilindi. Xalq majlisi qonun chiqarish tashabbusiga va ijrochi hokimiyat ustidan siyosiy nazorat qilish huquqiga ega edi. Konstruksiyada rasmiy grajdanlik va siyosiy huquqlar hamda erkinliklar – so‘z erkinligi, matbuot, majlislar, tashkilotlar erkinligi e’lon qilingan edi. Xususiy mulk huquqi dahlsiz deb e’lon qilingan edi. Tirnovo konstitutsiyasi o‘z zamonasi uchun progressiv ahamiyatga ega edi. Bu konstitutsiya Bolgariyada burjua tuzumining g‘alabasini qonun yo‘li bilan mustahkamlangan va mamlakatda kapitalizmning rivojlanishiga yordamlashgan edi. Bolgariya davlati bunyodga kelgan dastlabki kunlardan boshlab, bir tomondan, Rossiyaning, ikkinchi tomondan, g‘arbdagi buyuk Yevropa davlatlarining ta’sir o‘tkazish uchun kurash obyekti bo‘lib qoldi. Bu hol Bolgariyaning siyosiy hayotida o‘z izini qoldirdi. Ana shu sharoitda Bolgariyada: “Bolgariya Rossiyasiz yashay olmaydi” degan shior ostida ijtimoiy harakat vujudga keldi. Bir to‘da oliy ofitserlar til biriktirib 1886-yil 9-avgustiga o‘tar kechasi knyaz Battenbergni taxtdan voz kechishga majbur qildilar va uni darhol chet mamlakatga jo‘natib yubordilar. Lekin bolgar burjuziyasining nufuzli yuqori tabaqalari Xalq majlisining raisi Stefan Stambolov rahbarligida Plovdivdagi harbiy qismlarga suyanib, kontr o‘zgarish qildilar. Battenbergni taxtdan tushirishga qatnashganlar qamoqqa olindi. Battenberg Bolgariyaga qaytib keldi-yu, lekin endilikda Rossiyaning roziligisiz mamlakatni idora qilishga jur’at etolmadi. Battenberg Aleksandr III dan 39

Battenbergning Bolgariyaga qaytib kelishini podsho ma’qullamaganligi to‘g‘risidagi telegrammani olgandan keyin taxtdan voz kechib (25-avgustda), hokimiyatni S. Stambolov boshliq valiahd kengashi qo‘liga topshirdi. Hukumatga V. Rodoslavov boshchilik qildi. Yevropadagi buyuk davlatlarning tovarlari uchun boj olishdagi imtiyozlar Berlin traktatiga muvofiq Bolgariyaga ham tatbiq qilinganligi (kapitulyatsiyalar deb atalgan bojlar) Bolgariya kapitalistik sanoatining rivojlanishiga to‘sqinlik qilib turgandi. Bolgariya hukumati bu kapitulyatsiyalarni tugatish uchun zo‘r berib harakat qildi va 1897-yilda tamojnya bojlarini 8 foizdan 25 foizgacha chiqardi. Ozodlikdan keyin mamlakatda burjua munosabatlari qaror topishi natijasida Bolgariyaning kapitalistik milliy sanoati tezroq rivojlana boshladi. Agar 1830-yildan 1879-yilgacha Bolgariyada 20 korxona ochilgan bo‘lsa, 1880-yildan 1900-yilgacha 146 korxona ochildi. XX asr boshlarida Bolgariyada 1176 kilometr temir yo‘l qurilgan edi. Bolgariya burjua davlatining eng muhim choralaridan biri turk feodal yer egaligini tugatganligini edi. 1880-yildan 1885-yilgacha o‘tgan davr ichida Xalq majlisi bir qancha agrar qonunlar qabul qildi, bu qonunlarga muvofiq, Bolgariya davlati turk feodallarini bolgar dehqonlariga qancha kerak bo‘lsa, shuncha yer berishga majbur qildi. Ularning bergan yeri uchun haq to‘lanardi. Turk feodallarining dehqonlarga topshirgan yerlari uchun haq to‘lashni Bolgariya davlati o‘z zimmasiga oldi, dehqonlar esa olgan yerlarining haqini davlatga bo‘lib- bo‘lib to‘laydigan bo‘ldilar. Lekin turklar qo‘lidagi yerlarning katta qismini bolgar dehqonlari o‘zlari bevosita turklardan sotib oldilar. Buning natijasida Bolgariyadagi turk feodal yer egaligi sekin-asta tugatildi, shu bilan bolgar qishlog‘i kapitalistik rivojlanish yo‘liga qadam qo‘ydi. Ozodlikdan keyin mayda dehqon xo‘jaliklarining ko‘pchiligi so‘dxurlardan yordam so‘rashga majbur bo‘ldi, bu narsa dehqonlarni sekin-asta tutqunlikka olib bordi qashshoqlik tobora kuchaydi. Bolgariyada sudxurlikning juda keng tarqalgan turi- zelennicharstvo dehqonlar qashshoqligining yo‘ldoshi edi. Bunda ko‘kat (bolgarchasi “na zeleno”) 40

ustidan foizi tobora oshib boradigan qarz berilardi. Bolgar dehqonlari juda muhtojlikda qolganliklaridan bir parcha yerlaridan oladigan hosilni garov qo‘yib og‘ir shartlar bilan qarz olishga majbur bo‘lardilar. XIX asr oxiriga borib Bolgariya qishlog‘ida sinfiy tabaqalinish juda ham kuchayib ketdi. 1897-yildagi ro‘yxatga muvofiq dehqon xo‘jaliklarining 66 foizi qo‘lidagi yer haydalib ekiladigan yerning 20 foizini tashkil qilardi. Holbuki, 1 foizi dehqon xo‘jaliklari (quloqlar) qo‘lidagi yer haydalib ekiladigan yerning 14 foizini tashkil qilardi. Yeri oz dehqon juda og‘ir shartlar bilan quloqdan ijaraga yer olishga majbur bo‘lardi, ko‘pincha hosilining yarmini yer ijarasiga to‘lardi, ko‘p hollarda dehqonlar otrabotka sharti bilan yerni ijaraga olardi. Bolgariya qishloq xo‘jaligi taraqqiyotidagi turg‘unlik va mamlakat ekanomikasidagi umumiy qoloqlikning sababi dehqonlarning o‘taketgan muhtojligi edi. Buning natijasida Bolgariya Yevropadagi imperialistik davlatlarga iqtisodiy jihatdan juda qaram bo‘lib qoldi. V. I. “Bolqondagi mayda davlatlar iqtisodiy jihatdan Yevropaning mustamlakasi edi”, deb yozgan edi. Tunisning Fransiya tomonidan bosib olinishi Italiyani Gabusburglar monarxiyasi bilan ajratib turgan ziddiyatlarning davom etayotganligiga qaramay Italiyada Germaniya bilan va uning ittifoqchisi bo‘lgan Avstriya – Vengriya bilan yaqinlashish istagini uyg‘otdi. 1882 yilda Italiya Germaniya va Avstriya – Vengriya bilan Uchlik ittifoqi deb atalgan ittifoq tuzdi. Ittifoqchilik bitimiga ko‘ra, agar Fransiya Italiyaga hujum qilgudek bo‘lsa, bitimning boshqa ikkala qatnashchisi (Germaniya va Avstriya - Vengriya) unga harbiy yordam berishga va’da qilgan edilar. Agar Fransiya Germaniyaga hujum qilgudek bo‘lsa, Italiya ham yordam berish haqida o‘z zimmasiga ana shunday majburiyat olgan edi. Avstriya – Vengriya Germaniya oldida ana shunday majburiyat olmagan edi. Lekin ittifoqning har uchala qatnashchisi ham, agar ularning birontasiga bir vaqtning o‘zida ikki dushman bilan urushishga to‘g‘ri kelib qolsa, bir – birlariga harbiy yordam berishga va’da qilgan edilar. Shartnomaning barcha qatnashchilari ularning birontasi biron – bir to‘rtinchi davlat bilan urushadigan bo‘lsa, betaraflikka rioya qilish majburiyatini oldilar. Bundan Fransiya istisno edi, chunki, 41

agar u bilan urush bo‘ladigan bo‘lsa, ittifoqchilar majburiyati, yuqorida ko‘rsatib o‘tilganidek, birmuncha kattaroq edi. Betaraflikka rioya qilish haqidagi majburiyat amalda Avstriya – Vengriya bo‘lsa, Italiya betarafligi kafolatlanadi degan gap edi. Tunisdan keyin Misrning ayanchli navbati keldi. Nomigagina Turkiya sultonining vassali hisoblanib kelgan Misr ustidan 1876 yildan boshlab, xediva 1 hukumatining moliyaviy jihatdan inqirozga uchraganidan keyin ikki tomonlama ingliz – fransuz nazorati o‘rnatilgan edi, bu nazorat tez orada mamlakatni butunlay xonavayron qilgan edi. Misrning ingliz – fransuz bankirlari tomonidan shafqatsiz ekspluatatsiya qilinishi 1882 yilda milliy ozodlik qo‘zg‘oloni ko‘tarilishiga sabab bo‘ldi. Ingliz hukumati bundan foydalanib, u yerdagi ingliz aholi manfaatlarini himoya qilish bahonasi bilan Misrni bosib olishga qaror qildi. Aleksandriya ingliz floti kemalari tomonidan vahshiylarcha bombardimon qilingandan keyin, desant tushirildi. Tez orada ingliz qo‘shinlari butun Misrni okkupatsiya qildilar. Misrda gegemonlikka da’vogar bo‘lgan Fransiya ham ikkinchi o‘ringa surib qo‘yilgan edi. Lekin u Misr davlati mablag‘lariga bo‘lgan o‘zta’sirini saqlab qolaverdi.Misrning davlat qarzi kassasida (Misr moliyasi ustidan chet el nazorati organida) fransuz bankirlari katta o‘rin egallardi. Fransiya o‘z ta’siridan foydalanib va Misrning Angliya qo‘liga o‘tib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun, bu mamlakatda ingliz siyosatini o‘tkazishga turli yo‘llar bilan uzluksiz ravishda to‘sqinlik qilib keldi. Misr uchun kurash, ya’ni Nil vodiysi va Suvaysh kanali ustidag hukmronlik qilish uchun kurash ingliz – fransuz munosabatlarini juda keskinlashtirib yubordi. XIX asrning 80 – yillariga qadar Yevropa davlatlari Afrikada mahsulot punktlari uchun omborlar qurish va qirg‘oqda uncha katta bo‘lmagan istehqomlar qurish bilangina shug‘ullanib keldilar. Faqat fransuzlar Jazoirda va inglizlar Kap mustamlakasida qirg‘oqdan mamlakat ichkarisiga tomon kirib borgan edilar. Afrikaning ko‘pgina ichki viloyatlari XIX asr o‘rtalarigacha tekshirilmagan edi, anchagina tumanlarga hali yevropaliklarning oyog‘i yetmagan edi. 1 Misr monarxining unvoni. 42

80 – yillarga qadar ingliz kapitali hududlar bosib olmasdan, Afrikaning o‘sha vaqtda ma’lum bo‘lgan kattagina qismida ustun darajada ta’sir o‘tkazib kelardi. “Bundan o‘n yil muqaddam, - degan edi 1890 yilda ingliz bosh ministri Solsberi, - biz Afrikani bosib olish zarurligiga muhtoj bo‘lmay, uning xo‘jayini edik, chunki biz o‘sha vaqtda bengizda hukmron bo‘lib, mahalliy xalqlar bilan muomalada ancha tajriba orttirgan edik”. Lekin inglizlarning raqiblari paydo bo‘lib qoldi. Fransuz, nemis, Belgiya kapitalistlari Afrika hududida o‘rnashib ola boshladilar. Raqiblarning o‘ziyu ketishidan qo‘rqish kapitalistik davlatlarni yangidan – yangi bosqinlarga undadi. 80 – va 90 – yillar davomida kapitalistik davlatlar mayda – mayda bo‘laklarga bo‘lib, deyarli butun Afrika qit’asini bosib oldilar, uning xalqlarini, asosan negr qabilasidagi xalqlarni asoratga soldilar. Afrika xalqlari ko‘p hollarda mustamlakachilarga qattiq turib qarshilik ko‘rsatdilar. Bunday qarshilik, ayniqsa Sudanda va zuluslarga qattiq bo‘ldi, lekin kuchlar nisbati juda ham teng emas edi: Afrika xalqlarining qarshiligi shafqatsizlik bilan bostirildi. Afrikani bo‘lib olish paytida bosqinchilar o‘rtasida juda ko‘p janjallar paydo bo‘ldi. Masalan, ekvotarial Afrikaning asosiy savdo yo‘li bo‘lgan Kongo daryosining quyilish joyi kimga qarashi kerak, degan masalada kurash paydo bo‘ldi. Ingliz hukumati bu yerni Angliyaga moliyaviy va iqtisodiy jihatdan qaram bo‘lgan Portugaliyaga berishni istardi. Fransiya Germaniya bilan birgalikda Kongo daryosining quyilish joyini Belgiya qiroli Leopoldga bermoqchi bo‘lgan edi, Leopold esa o‘sha vaqtda deyarli butun Kongo havzasini bosib olgan edi. 1884 – 1885 yillardagi Brelin konferensiyasida “mustaqil Kongo davlati” deb atalgan mamlakat hududi chegarasi belgilangan edi, amalda esa bu tuman qiroli Leopoldning shaxsiy mulki bo‘lib qolgan va eng og‘ir mustamlaka ekspluatatsiyasi formasi o‘rnatilgan viloyat bo‘lib qolgan edi. G‘arbiy Afrikada ham Angliya bilan Fransiya manfaatlari zid bo‘lib chiqdi. 70 – yillarda fransuzlar Senegal daryosi quyiladigan joydan (ular bu yerni allaqachonlar egallab olgan edilar) daryo bo‘ylab yuqoriga harakat qila boshladilar. Ular ana shunday qilib, Niger daryosining boshlanadigan joyiga yaqinlashdilar va 43

uning oqimi bo‘ylab pastga tusha boshladilar. 1884 yilda inglizlar ana shu daryo va uning irmoqlari bo‘ylab yuqoriga chiqib borib, hozirgi Nigeriya hududini zabt etishga kirishdilar. 90 – yillarning boshlariga kelib ana shu ikkala bir – biriga tomon borayotgan harakat to‘qnashdi. Niger daryosi havzasida inglizlar bilan ransuzlar ta’sirini chegaralab qo‘yoish haqidagi janjallar 1899 yilgacha qo‘zilib bordi, nihoyat ular bir bitimga kelishdi. Shu bilan bir vaqtda, fransuzlar Kongo bo‘ylab yuqoriga qarab borib, uning o‘ng qirg‘og‘ini (uning chap qirg‘og‘i Belgiya qiroli tomonidan bosib olingan edi) va Kongo daryosining irmog‘i bo‘lgan Ubangan daryosi hududini egalladilar. Fransuzlar Karl X davridayoq bosib ola boshladilar Jazoir bilan Niger havzasi o‘rtasida Sahroyi Kabir joylashgan. Mustamlaka hududlarni bir butun qilish uchun bu tuman ham bosib olingan edi. Shunday qilib, 80 – va 90 – yillarda Fransiya G‘arbiy va Markaziy Afrikada juda katta mustamlaka imperiyasini barpo qildi. Fransiya 1886 yilda Madagaskar orollarini ham bosib oldi. 1874 yildan 1887 yilgacha o‘tgan davr ichida Angliya Malayya yarim orolidagi davlatlar ustidan protektorat o‘rnatdi. Uncha katta bo‘lmagan bu mustamlaka Angliyaning eng katta foyda beradigan mustamlakalaridan biribo‘lib qoldi. 80 – yillarning boshlarida, ikkinchi imperiya darvidayoq, Hindi – Xitoyning janubiy qismini bosib olgan Fransiya u yerda yangi bosqinlar qilishga kirishib, 1883 yilda Annamni bosib oldi. Fransuz agressiyasi Vyetnam xalqining qahramonona qarshiligiga sabab bo‘ldi. Xitoy ham urushga kirishdi. 1885 yil martida Lang – Son yonidagi janglarda xitoylar fransuz qo‘shinlariga zarba berdilar. Lekin shunga qaramay Fransiya 1885 yilda Tonkinni bosib oldi, lekin Lang – Son yonidagi mag‘lubiyat bir qancha vaqtgacha fransuzlarning mustamlaka ekspansiyasi rivojlanishini to‘xtatib turdi. Hindi – Xitoyda fransuzlar bosib olgan yerlarning kengayishi fransuz mustamlakachilarini Hindistonning sharqiy chegaralariga yaqinlashtirib qo‘ydi. Fransiyaning “ingliz saltanati durdonalariga” yaqinlashishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun inglizlar 1885 yilda Birmani bosib oldilar. Fransuz Hindi – Xitoyi bilan Britaniya Hindistoni o‘rtasida oraliq davlati sifatida Tailand (Siyom) qoldi, bu 44

mamlakat formal ravishda mustaqil bo‘lsa ham, tez orada Angliya bilan Fransiya hukumatlari tomonidan ta’sir doiralariga bo‘lingan edi: mamlakatning g‘arbiy viloyatlari Angliyaning ta’sir doirasini, Sharqiy viloyatlari Fransiyaning ta’sir doirasini tashkil etardi. 45

II- bob .Birinchi jahon urushi sabalari va oqibatlari . I. 1. XX-asr boshlarida xalqaro siyosiy inqirozlar . Germaniya kapitalistlari 70 – yillarda keskin ravishda mustamlaka bosqinlari qilishni talab eta boshladilar. Bir qancha vaqtgacha Bismark bu yo‘lga kirishga jur’at etolmadi. Lekin 80 – yillarning boshlarida mustamlakalar uchun bo‘lgan janjallar keskinlashishi natijasida Angliya bilan Fransiya o‘rtasidagi, Fransiya bilan Italiya o‘rtasidagi, bundan ilgariroq, 70 – yillarning ikkinchi yarmida Angliya bilan Rossiya o‘rtasidagi munosabatlar keskin yomonlasha boshlagandan keyin, Germaniyaning Yevropadagi mavqei esa mustahkamlangandan keyin Bismark qat’yat bilan mustamlakachilik siyosatini tuta boshladi. Germaniya 1884 – yilda, keyinchalik Germaniyaning Janubi – G‘arbiy Afrikasi deb atalgan viloyatlarni, undan keyin esa Togo va Kamerun hududlarini bosib oldi, 1885 – yilda u Germaniya Sharqiy Afrikasini va yangi Gvineyaning shimoli-sharqiy qismini bosib oldi. Lekin 1886 – yildan boshlab Yevropa qit’asida vujudga kelgan murakkab ahvol Germaniya hukumatini vaqtincha yangi bosqinlardan to‘xtab turishga majbur etdi. Berlin kongressidan keyin yangidan vujudga kelgan Bolgariya davlatida uzoq vaqtgacha ahvol stabillashmadi. Ahvol Rossiya, Avstriya-Vengriyava Angliya o‘rtasida Bolgariyadagi ta’sir doirasi uchun kurash tufayli murakkablashdi. Xalq ommasi Rossiyaga xayrixoh edi. Lekin rus chorizmi Bolgariyadagi hukmron kuchlarni, Bolgariyaning yirik burjuaziyasini qo‘llab- quvvatlaganligi uchun o‘z pozitsiyasini zaiflashtirgan edi, vaholanki Bolgariyaning yirik burjuaziyasi o‘sha vaqtda iqtisodiy jihatdan Avstriya-Vengriya bilan bog‘langan edi va u ana shu Avstriya – Vengriya hamda Angliyaning tarafdori edi. 1887 – yil yozida Bolgariyadagi hukmronerlarning harakati bilan bolgar taxtiga avstriyaliklar homiyligidagi prins Ferdinand Koburgskiy o‘tqazib qo‘yildi. Rus hukumati uning saylanishi qonunsizligini isbotlamoqchi bo‘ldi a Ferdinandning Bolgariya knyazi sifatida tanishdan bosh tortdi. Bu narsa Yevropadagi davlatlarning Bolqonda qarama-qarshiligi yana keskinlashuviga sabab bo‘ldi. 46

Ana shu yillarda (1885 – 1887 – yillar) Germaniya hukumati ataylab Fransiya bilan munosabatlarni keskinlashtirishga intildi. U Fransiyada qasos olish haqida bulanjistlar olib borgan propagandaning ahamiyatini sun’iy ravishda bo‘rttirib ko‘rsata boshladi. Bismark Bolgariyada ahvolning murakkablashuvi Rossiyaning e’tibori va kuchini o‘sha yoqqa tortadi, bu bilan Fransiya Germaniya tomonidan urush xavfi tug‘ilganda yakkalanib qoladi, deb hisoblagan edi. 1887 – yil yanvarida Germaniya hukumati Fransiya – Germaniya munosabatlarini haddan tashqari keskinlashtirib yubordi. Biroq tez orada sharoit o‘zgardi. Germaniya hukumati, Rossiyaning Bolgariyadagi ahvoli og‘irligiga qaramay, agar Fransiya bilan Germaniya o‘rtasida janjal chiqib qolgudek bo‘lsa, Rossiya betaraf bo‘lib qolmasligini tushundi. 1887 yil aprelida, nemis ma’murlari fransuzlarning chegara amaldorini qamoqqa olishi tufayli vujudga kelgan (Shnebele ishi deb atalgan ish), chegara janjallari tufayli Fransiya – Germaniya munosabatlari yana keskinlashgan paytda, Germaniya hukumati bu janjalni tinch yo‘l bilan hal etishga tayyor ekanligini izhor qildi, masala xuddi ana shunday hal etildi. 1887 yil iyulida 1881 yildan beri davom etib kelgan, betaraflik haqida Avstriya – Rossiya – Germaniya o‘rtasida tuzilgan bitimning muddati tugagan edi. Chor hukumati uchala davlat o‘rtasidagi bu bitimni tiklashdan voz kechdi, ya’ni bitimda Avstriya – Vengriyaning ishtirok etishini istamadi. Buning natijasida Avstriya – Rossiya – Germaniya bitimi Rossiya bilan Germaniya o‘rtasidagi bitim bilan almashtirildi, bu bitim keyinchalik “hadiksirash bitimi” degan nom oldi. Bismark Avstriya – Vengriya va Italiya bilan tuzilgan ittifoq tufayli Rossiya bilan Fransiyadan o‘zini ta’minlagandan keyin, endilikda Rossiyaning o‘zi bilan ham kelishib oldi: har ikki tomon ham agar biron – bir uchinchi davlat bilan urush chiqib ketadigan bo‘lsa, bir – birlariga nisbatan betaraf bo‘lishni va’da qildilar. Lekin bundan ikki narsa istisno edi: Rossiya Avstriya – Vengriyaga hujum qilgan taqdirda Germaniya betaraflikka rioya qilishga majbur emas edi, Rossiya ham Germaniya Fransiyaga hujum qilgudek bo‘lsa, betaraf qolishga majbur emas edi. Maxsus bayonnoma bilan, agar rus imperatori “Qora dengizga chiqadigan yo‘lni 47

himoya qilishga majbur bo‘lib qolgan taqdirda” Germaniya o‘z zimmasiga diplomatik jihatdan uni qo‘llab – quvvatlash majburiyatini olgan edi. Bismark provokatsiya yo‘li bilan Rossiyani Yaqin Sharqdagi va bo‘g‘ozlardagi avantyuraga tortish bilan bir vaqtda, o‘sha, 1887 yildayoq, Angliya, Avstriya va Italiya o‘rtasida Rossiyaga qarshi qaratilgan bitim tuzishga aktiv yordam bergan edi. “Sharqiy Antanta” deb atalgan bu bitim maxsus ravishda bo‘g‘ozlarda va Bolqonda Rossiyaga qarshi kurash maqsadida tuzilgan edi va tomonlarning O‘rta dengiz, Qora dengiz, Egey dengizi va Adriatika dengizlari qirg‘oqlarida status- kvoni saqlab qolishda hamkorlik qilish majburiyati ko‘zda tutilgan edi. 70-yillarning oxirigacha Germaniya sanoati rus bozorida hukmronlik qilib keldi. Endilikda, Rossiyada kapitalistik sanoatining rivojlanishi natijasida Rossiya bilan Germaniya kapitali o‘rtasida ichki bozor uchun kurash boshlanib ketdi. 1876- yildan boshlab Rossiya yildan-yilga tamojnya bojlarini oshirib boraverdi. Rus kapitalistlari o‘z hukumatlaridan proteksionizmni tobora kuchaytirishni talab qildilar. Bu narsa Germaniyadagi kapitalistik doiralarning katta noroziligiga sabab bo‘ldi. Ularning ta’siri ostida Germaniya hukumati rus bojlarini kamaytirishga erishmoqchi bo‘ldi. Lekin hukumatning bu harakati deyarli natija bermadi, buning natijasida Rossiya bilan Germaniya o‘rtasidagi munosabatlar yomonlashdi. Rus agrarlari bilan prus agrarlari o‘rtasida bir vaqtlar Germaniya bozori uchun bo‘lgan raqiblikka Rossiya bozori uchun rus va german kapitalining kurashi kelib qo‘shildi. Qaysi tomon agressor bo‘lishidan qat’i nazar, Fransiya bilan Germaniya o‘rtasida urush bo‘lib qolgan taqdirda, rus hukumatining betaraf turishga va’da bermaganligi Germaniya hukumatining yanada kuchliroq noroziligiga sabab bo‘ldi. Germaniya hukumati 1887 - yilda Rossiyani bu masaladagi o‘z siyosatini Germaniya foydasiga o‘zgartirishga majbur etishga urinib ko‘rdi. Germaniya hukumati buning uchun Rossiya davlati oladigan qarzga putur yetkazish uchun intilib, Rossiyaga qarz berishdan bosh tortdi, reyxsbank tomonidan ruslarning qimmatbaho qog‘ozlarini qabul qilishni man etdi. Ruslar oladigan qarzga putur 48

yetkazish uchun uyushtirilgan bu hujumning natijasi Germaniyaning hukmron doiralari kutganidek bo‘lib chiqmadi. Chor hukumati bu haqda Parij bankiga murojaat qilib, Berlin rad etgan va o‘ziga kerakli bo‘lgan pulni oldi. 1887 - yil voqealari Rossiya bilan Germaniya o‘rtasidagi munosabatlarni ancha murakkablashtirdi va Fransiya bilan Rossiyaning 1875 - yildagi urush vahimasi natijasida va Avstriya, Germaniya hamda Uchlik ittifoqi tuzilishi natijasidayoq obyektiv ravishda vujudga kelgan yaqinlashuvini tezlashtirdi. Rossiya bilan Germaniya o‘rtasidagi munosabatlarning yomonlashganligi tufayli Bismark Angliya bilan ittifoq tuzishga urinib ko‘rdi. Lekin ingliz hukumati nemislarning ittifoqchilik bitimi tuzish haqidagi taklifini rad (1889 yil) etdi. Ingliz hukumati 80 – yillarda va 90 – yillarning boshlarida “ajoyib yakkalab qo‘yish” deb atalgan siyosatni o‘tkazib keldi. Bu siyosat quyidagicha edi. O‘sha vaqtda Rossiya bilan Fransiya Angliyaning asosiy raqiblari edi. Lekin Angliyaning davlat arboblari, bir tomondan, Rossiya bilan Fransiya o‘rtasidagi, ikkinchi tomondan, Germaniya va Avstriya – Vengriya o‘rtasidagi ziddiyatlar Angliya bilan uning kontinental davlatlardan iborat raqiblari o‘rtasidagi ziddiyatlarga qaraganda ancha keskin, deb o‘ylagan edilar. Shuning uchun ham bu siyosat tarafdorlari, agar Rossiya bilan, yoki Fransiya bilan urush chiqib qolgudek bo‘lsa, Angliya Germaniya bilan Avstriya – Vengriyaning qo‘llab – quvvatlashiga ko‘z tutishi mumkin deb o‘yladilar, demak, qit’ada Germaniya yoki Avstriya – Vengriya manfaatlari uchun urushga tortilishi mumkin bo‘lgan ittifoqchilik majburiyatlari bilan o‘zini bog‘lab o‘tirishning hojati yo‘q, deb hisobladilar. Angliya o‘zini ana shunday bitimlar bilan bog‘lab o‘tirmay, o‘z manfaatlarini boshqalar qo‘li bilan himoya qilishga intilishi kerak edi. Buning uchun “ajoyib yakkalab qo‘yish” siyosatining tarafdorlari boshqa buyuk davlatlar o‘rtasida janjal chiqarish eng yaxshi vosita, deb hisobladilar. Ular o‘rtasidagi ziddiyatlar qancha keskin bo‘lsa, mamlakatlar bosib olish jarayonida Angliya uchun shuncha ko‘p imkoniyatlar ochilardi. Bu siyosatning hammasi, Angliyaning orolda joylashganligi tufayli biron – bir davlat uning hududiga bevosita hujum 49

qilishidan qo‘rqishga to‘g‘ri kelmasligi asosiga qurilgan edi. O‘sha vaqtlarda, hali aviatsiya bo‘lmagan va ingliz harbiy floti dengizda hukmron bo‘lgan paytlarda, ana shunday tinch yashash uchun asos bor edi. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilganidek, Avstriya – Vengriya va Italiya bilan bitim tuzilishi “ajoyib yakkalab qo‘yish” siyosatidan birmuncha chekinish edi. Lekin bu bitimda qurolli kuchlarni birgalikda qo‘llanish majburiyati yo‘q edi, demak, bu bitim ittifoqchilar bitimi emas edi. 80 – yillarning ikkinchi yarmidan boshlab Fransiya bilan Italiya o‘rtasidagi munosabatlar yanada yomonlashdi. Shimoliy Afrika (Tunis) ni bo‘lib olish uchun kurashdan tashqari, Fransiya bilan Italiya kapitali o‘rtasida Italiyaning ichki bozorida raqiblik vujudga keldi. 80 – yillarga qadar bu yerda fransuz kapitali hukmron edi. Endilikda yosh italyan burjuaziyasi bu hukmronlikni o‘z qo‘liga olmoqchi bo‘lgan edi. Shunday qilib, Fransiya bilan Italiya o‘rtasida bojxona urushi boshlandi, bu urush o‘n yildan ortiqroq (1886 yildan 1898 yilgacha) davom etdi. 1890 yilda Germaniya siyosatida ayrim o‘zgarishlar yuz berdi. Bismark iste’fo berishga majbur bo‘lgan edi. Uning o‘rniga kelgan Kaprivi 1887 yilda Rossiya bilan tuzilgan va muddati tugagan bitimni tiklashdan bosh tortdi. Kaprivi bu bitimning mustahkamligiga ishonmadi va bu bitim Uchlik ittifoqiga Angliyani qo‘shib olish yo‘li bilan Germaniya boshliq harbiy blokni yanada mustahkamlashni qiyinlashtiradi, deb qo‘rqardi. Uning bu fikri to‘g‘ri bo‘lib chiqmadi. Angliya Sharqiy Afrikada uning kattakon yon berishlarga qaramay (Germaniya Shimoliy dengizning Geramniya qirg‘og‘i yaqinidagi strategiya jihatidan muhim bo‘lgan Gelgoland oroli o‘rniga bir qator mustahkamlanardi, shu jumladan, Ugandani Angliyaga bergan edi) Uchlik ittifoqiga qo‘shilishdan bosh tortdi. Germaniyaning “hadiksirash bitimi” dan voz kechishi Rossiya hukumatini Fransiya bilan ittifoq tuzishga rag‘batlantirdi. Fransiya 1887-yil voqealaridan keyin ana shunday bitim tuzishga qat’iyan tarafdor edi. 1891 yilda Rossiya bilan Fransiya o‘rtasida konsultativ pakt tipidagi bitim tuzildi: har ikki davlat ham urush 50

xavfi paydo bo‘lib qolgan taqdirda, birgalikda qanday choralar ko‘rish kerakligini muhokama qilish majburiyatini oldilar. 1892 yilda bu sohada olg‘a qarab yana qadam qo‘yildi: harbiy konvensiya ishlab chiqildi. Bu konvensiyaga muvofiq, agar Fransiyaga Germaniya hujum qilib qolsa, yoki Germaniya qo‘llab – quvvatlagan Italiya hujum qilib qolsa, Rossiya “o‘z ixtiyoridagi” barcha kuchlarni ishga solib, Germaniyaga qarshi hujum boshlash majburiyatini o‘z zimmasiga oldi. Agar Germaniya yoki Germaniya qo‘llab – quvvatlagan Avstriya – Vengriya Rossiyaga hujum qilib qolgudek bo‘lsa, Fransiya ham xuddi ana shunday qilish majburiyatini o‘z zimmasiga oldi. Bunda Rossiya va Fransiya Uchlik paktining a’zosi bo‘lgan eng kuchli dushman – Germaniyaga qarshi urush olib borish uchun qancha qo‘shin ajratish kerakligi aniq belgilab qo‘yilgan edi. Konvensiyada Uchlik ittifoqining kuchlari yoki uning tarkibiga kirgan biron mamlakatning kuchlari safarbar etilishiga javoban, Rossiya bilan Fransiya ham bir vaqtning o‘zida darhol safarbarlik e’lon qilishi ko‘zda tutilgan edi. Bu konvensiya faqat 1893-yildagina ratifikatsiya qilindi. Shundan keyin Rossiya bilan Fransiya boshqa harbiy blokka qarshi bundan ham ilgariroq Germaniya tomonidan tuzilgan harbiy blokka qarshi qaratilgan harbiy ittifoq bilan bog‘langan edilar. Fransiya bilan Rossiya o‘rtasida tuzilgan ittifoq Uchlik pakti tuzilishiga javob edi, lekin bu ittifoqdan agressiv, bosqinchilik maqsadlari uchun ham foydalanildi. Yirik Yevropa davlatlari o‘rtasida 1871-yildan boshlab 90-yillarning o‘rtalarigacha davom etgan o‘zaro munosabatlarning rivojlanishi shunga olib keldiki, qit’adagi yirik harbiy davlatlar bir-biriga xavf solib turgan ikkita katta lagerga: bir tomondan, Rossiya va Fransiyaga ikkinchi tomondan, Germaniya va Avstriyaga bo‘linib ketdi. Bir-biriga qarama-qarshi turgan ana shu ikki harbiy blok zo‘r berib qurollanishni tezlashtirib yubordi: ana shu bloklarning har biridagi qatnashchilar bir-birlarini quvlab, bir-birlaridan qolib ketishdan qo‘rqib, dushmanning qurolli kuchlar sohasida ustunlikka erishishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun intilib, qurollana boshladilar. Angliya XX asr boshlariga qadar har ikki harbiy gruppirovkaning bittasiga ham qo‘shilmay, ularning ziddiyatlaridan 51

foydalanishga intilib keldi, lekin o‘sha vaqtlarda (90-yillarning o‘rtalariga qadar) u Germaniya gruppirovkasiga yaqin edi. Angliya zo‘r berib qurollanishda, ayniqsa dengiz flotini kuchaytirishda aktiv qatnashdi, aktiv qatnashdi, ingliz harbiy dengiz floti dunyoda hamisha eng qudratli bo‘lishi uchun, o‘zining butun kuchi bo‘yicha o‘zidan keyingi ikkita dengiz mamlakatlaridan ustun turishi uchun harakat qildi va bunga muvaffaqiyat bilan erishdi. Britaniya imperiyasi o‘sha vaqtda Angliya atrofidagi suvlardagina emas, shu bilan birga, Angliyani uning mustamlakalari bilan bog‘laydigan dengiz kommunikatsiyalarida ham hukmronlik rolini o‘ynardi. XIX asrning oxirida Xitoyda ta’sir doirasi uchun kapitalistik davlatlar o‘rtasidagi kurash keskinlashib ketdi. Xitoy yerlarini bosib olish uchun kurashga 70 – yillardayoq Tayvan (Formoza) orolini bosib olishga uringan yapon militarizmi asos soldi. 1894 yilda Yaponlar oldindan e’lon qilmasdan turib, yana Xitoyga hujum qildi. Yaponlar Xitoy imperiyasining yaxshi tashkil etilmagan feodal tipdagi armiyasini tezda tor – mor keltirdi. 1895 yilda Yaponiya hukumati Xitoyga sulh shartlarini qabul qildilar. Simoniseki sulh bitimiga muvofiq, Xitoy Yaponiyaga Janubiy Xitoyga qarshi kurashda tayanch punkti bo‘lgan Tayvan orolini va Tyanszinga, demak, Xitoy poytaxti Pekinga kirib boradigan dengiz yo‘liga hukmronlik qiladigan Port – Artur bilan birgalikda Lyaodun yarim orolini berdi. Xitoyga vassal qaramlikda bo‘lgan Koreya “mustaqil” deb e’lon qilindi. Yaponiyaning bu “mustaqillik” dan Koreya ustidan o‘z protektoratini o‘rnatish uchun foydalanajagi ravshan edi. Sulh bitimi shartlariga ko‘ra, Xitoy Yaponiyaga kontributsiyalar ham to‘lash majburiyatini olgan edi. Xitoy bilan bitim tuzganda Yaponiyaning hukmron doiralari Uzoq Sharqda agressiyani bundan keyin avj oldirish uchun o‘zlariga platsdarm egallashni ko‘zda tutgan edilar. Yaponiya Lyaodun va Koreyani bosib olgandan keyin faqat Xitoygagina emas, shu bilan birga Rossiyaning Uzoq Sharqdagi yerlariga ham xavf solishi mumkin edi. Rossiyaning bu yerlari o‘sha vaqtda deyarli mutlaqo himoyasiz edi. U yerda Rossiyaning hammasi bo‘lib bir necha o‘n ming soldati bo‘lib, qo‘shimcha kuchlar keltirish imkoniyati deyarli yo‘q edi: Sibir temir yo‘li 1891 yilda qurila 52

boshlagan va 1895 yilga kelib faqat G‘arbiy Sibirgacha olib borilgan edi. U yerdan Vladivostokka qadar qo‘shinlarni ot – aravada yoki piyoda jo‘natish mumkin edi, xolos. Rus hukumati yaponlar agressiyasiga to‘sqinlik qilishga qaror berdi. Rossiya bunda endigina Rossiyaning ittifoqchisi bo‘lgan Fransiyaning qo‘llab – quvvatlash haqidagi va’dasini olgan edi. Ularga, yapon – xitoy munosabatlariga aralashish Uzoq Sharqda ta’sir o‘tkazish imkoniyatini beradi, deb hisoblagan Germaniya ham qo‘shilgan edi. Bu uch davlat Yaponiyadan o‘zi bosib olgan yerlardan voz kechishni talab qildilar, aks holda yapon suvlariga o‘z harbiy dengiz kuchlarini yuborish bilan do‘q qildilar. Uch ulug‘ davlatning tazyiqi ostida Yaponiyaning hukmron doiralari chekindilar. O‘sha, Simonoseki shahrida tuzilgan yangi bitimga ko‘ra, Yaponiya Tayvanni o‘zida saqlab qoldi, lekin Lyaodun yarim orolini Xitoyga qaytarib berdi. Yaponiya buning evaziga Xitoy to‘laydigan kontributsiya hajmini birmuncha ko‘paytirdi. Xitoy hukumatining kontributsiyani to‘lash uchun mablag‘i yo‘q edi, u tashqaridan qarz olishi kerak edi. Xitoyga ana shunday qarzni Rossiya bilan Fransiya berib, bu bilan Xitoyning chet el kapitaliga asorati yana kuchaygan edi. 1896 yilda Rossiya Xitoy bilan ittifoq tuzdi, bu ittifoqqa ko‘ra Rossiya Yaponiya hujum qilib qolgan taqdirda Xitoyni himoya qilish majburiyatini olgan edi. Chor hukumati Yaponiya ustidan bo‘lgan o‘z diplomatik g‘alabasidan Uzoq Sharqda o‘zining ekspansiyasini rivojlantirish uchun foydalandi. 1896 yilda Sharqiy Xitoy temir yo‘lini qurish va ekspluatatsiya qilish konsessiyasini Xitoy Rossiyaga berdi. Zabaykalyedan Vladivostokka qadar Xitoy hududi bo‘ylab yo‘l o‘tkazish – Vladivostokka boradigan yo‘lni to‘g‘rilash demak, harakatni tezlashtirish demak edi. 1897 yil oxirida Germaniya hukumati Xitoyning Sindao porti bilan birga Szyao – Chjou buxtasini bosib oldi va Xitoy hukumatidan buni tan olishni, Szyao – Chjouni Germaniyaga “ijaraga” berish haqidagi shartnomasiga qo‘l qo‘yishni talab qildi. Chor hukumati bunga dastlab bunga qarshilik ko‘rsatmoqchi bo‘ldi: Xitoy hukumati qarshilik ko‘rsatish uchun juda zaif edi. Biroq tez orada rus chorizmi Germaniya diplomatiyasi taklif qilgan bitimga: Szyao 53

Chjouning Germaniya tomonidan bosib olinishiga va buning evaziga o‘zi Port – Arturni olishiga rozi bo‘ldi. 1898 yil boshlarida Lyaodun yarim orolini Rossiyaga ijaraga berish haqida rus – xitoy bitimi tuzildi. Shundan keyin Xitoy hukumati KVJD ni Port – Artur bilan (bo‘lajak Janubiy Manjuriya temir yo‘li bilan) ulaydigan temir yo‘l qurilishini konsessiyaga berdi. Germaniya hukumati chorizmning Port – Arturni bosib olishini rag‘batlantirib, Szyao – Chjouni bosib olishga rozilik olishdan tashqari, boshqa maqsadlarni ham ko‘zlagan edi. Agar Rossiya Uzoq Sharqda bosqinchilik siyosatini boshlaydigan bo‘lsa, bu narsa uning kuchlarini Yevropadan chetga tortgan bo‘lardi va Geramniyaning, xususan, Fransiyaga qarshi kurashida katta harakat erkinligini ta’minlagan bo‘lardi. Szyao – Chjouning Germaniya tomonidan bosib olinishi Xitoydan o‘z luqmasini uzib olishga intilib kelgan boshqa imperialistlarni ham harakatga keltirib yubordi. XIX asrning ikkinchi yarmi davomida ingliz kapitali o‘zini Uzoq Sharqning xo‘jayini deb his qilib keldi. Angliyaning savdosi Xitoyda birinchi o‘rinda turardi. 60 – yillarda ochilgan Gonkong – Shanxay banki inglizlarning eng yirik mustamlaka banklaridan biri bo‘lib, bank ishlarida butun mamlakatda hukmron edi. Xitoydagi dengiz bojxonasi boshida ingliz turardi. Bojxona daromadlari Xitoy hukumatining muhim daromad manbai edi, shuning uchun ham dengiz bojxonasi ustidan nazorat qilish katta siyosiy ta’sir o‘tkazishni ta’minlardi. Angliya 90 – yillarga qadar Xitoy qirg‘oqlarida – Gonkong orolida yaxshi uskunalangan harbiy dengiz bazasiga ega yagona davlat edi. Yevropa va Amerikaning bironta ham davlati 90 – yillarga qadar Uzoq Sharqda bunday ustunliklarga ega emas edi. Shanxaydagi xalqaro settlment va uni boshqarish amalda inglizlar qo‘lida edi. Ingliz burjuaziyasi va uning hukumati Yaponiyaning Xitoyga qarshi harakatiga noroizilik bilan qaradilar. Lekin Angliya bunga toqat qilib turdi, chunki ingliz burjuaziyasi uchun bo‘lishi mumkin bo‘lgan raqiblarining eng xavflisi Rossiya edi. 54

Angliya o‘sha vaqtda Rossiyani Osiyo uchun kurashda asosiy raqib deb bilardi. 1895 yili Angliya Rossiya, Fransiya va Germaniyaning Yaponiyaning talablariga qarshi harakatiga qo‘shilishdan bosh tortdi. U Yaponiya bilan munosabatlarini buzishni istamasdi, chunki u Yaponiyadan Rossiyaga qarshi kurash maqsadlarida foydalanishni ko‘zda tutardi. Ingliz hukumati Port – Arturning bosib olinganligiga qarshi birmuncha strategik ustunlikka erishish uchun Veyxayvey portini bosib oldi. Shundan keyin ingliz kapitali Xitoyda temir yo‘l qurilishi, har holda Manjuriyadan tashqarida bo‘lsa ham, Rossiyaning va u bilan birga harakat qilayotgan Fransiyaning qo‘liga tushib qolmasligi uchun Xitoy hukumatidan mumkin qadar ko‘proq temir yo‘l konsessiyasi olishga harakat qildi. Eng janubda, Hindi – Xitoy bilan qo‘shni yerda, temir yo‘l konsessiyasini Fransiya qo‘lga oldi. Shandunda temir yo‘l qurilishi va kon sanoati konsessiyasini endilikda Szyao – Chjou harbiy dengiz bazasiga ega bo‘lgan Germaniya qo‘lga oldi. Lekin Angliya hissasiga Xitoyning eng boy qismi – Yanszi daryosi havzasi, shuningdek Gonkong qarshisidagi materikda joylashgan Kanton bilan birga Guandun viloyati qoldi. Xitoyni imperialistik davlatlar o‘rtasida ta’sir doirasina bo‘lib olish ana shunday bo‘ldi. 80 – yillardan boshlab Italiyaning hukmron doiralari Efiopiya (Abissiniya)ni bosib olishga tayyorgarlik ko‘ra boshladilar. 1895 yilda ular bu mamlakatga hujum qildilar. 1896 yilning boshlarida Italiyaning ekspeditsion korpusi negus Menelika qo‘mondonligi ostidagi efioplar tomonidan Adua yonidagi jangda butunlay tor – mor qilindi. Efiopiya qahramonona kurashda o‘z mustaqilligini saqlab qoldi. 1896 yilda ingliz hukumati Sudanni zabt etishga kirishdi. 1898 yilda ingliz qo‘shinlari mahalliy aholining qarshiligini yengib, Xartumni egalladilar, u yerda hatto mustamlakachilar praktikasida misli ko‘rilmagan shafqatsizlik bilan o‘ch oldilar. Shundan keyin Angliyaning ekspeditsion korpusi Nil daryosi bo‘ylab yuqoriga harakat qilib borib, Fashoda qishlog‘i yaqinida kapitan Marshan qo‘mondonligi ostidagi fransuz otriyadini uchratdi. Marshan fransuz yer-mulkidan Ubanga (Kongo havzasida) oblastiga tomon tropik o‘rmonlar va Markaziy 5

Afrikaning savannalari orqali o‘tib borib, inglizlarning yo‘lini qirqib qo‘ymoqchi edi. Uning vazifasi – Angliyaga butun Nil vodiysining xo‘jayini bo‘lib olishga imkon bermaslik edi. Marshan Nil Daryosining yuqori qismida joylashib olib, bu bilan Misrda fransuzlar ta’sirining kuchayishiga yordam berishi kerak edi. Ingliz qo‘shinlarining qo‘mondoni Kitchener Marshanga Nil havzasidan ketishni taklif qildi. Angliya hukumati, agar fransuz qo‘shinlari bu talabni bajarmaydigan bo‘lsa, urush ochamiz, deb Fransiyaga do‘q qildi. Marshan yon berish haqida o‘z hukumatining buyrug‘ini oldi. Tez orada Angliya Suddani bosib olishni tugalladi. XIX asrning oxirlariga kelib imperialistik davlatlar tomonidan dunyoni territorial bo‘lib olish asosan tugallangan edi. 70-90-yillar mobaynida Afrikani, O‘rta va Janubi-Sharqiy Osiyoni hamda Tinch okeandagi orollarni bo‘lib olish ham tugagan edi. Juda katta hududlar yirik kapitalistik davlatlarning mustamlakasiga aylangan edi. Turkiya bo‘linmasdan qolgan edi, chunki uni egallashga intiluvchilar haddan tashqari ko‘p bo‘lib, ular bir-birlariga xalal berib kelardilar: Rossiya Angliyaga butun Usmoniylar imperiyasiga o‘z ta’sirini o‘tkazishiga yo‘l qo‘ymasdi, Angliya bilan Avstriya-Vengriya Rossiyaga bo‘g‘ozlar, Turkiya poytaxti va hokazolar ustidan o‘z kontrolini o‘rnatishiga to‘sqinlik qilib kelardi. Biroq kapitulyatsiya va xalqaro moliyaviy kontrol rejimining mavjudligi Turkiyani yarim mustamlaka holatiga keltirib qo‘ygan edi. Xitoy ham ana shunday ahvolda edi. Bu buyuk mamlakat imperialistlar tomonidan yarim mustamlakaga aylantirilgan edi. Uni asoratga solish protsessi 1839-1842-yillardagi “afyun” urushidan boshlangan, 90-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab esa ish Xitoyni qisman ta’sir doiralariga bo‘lishgacha borib yetgan edi. Eron ham o‘zining mustaqilligini amalda ancha yo‘qotib qo‘ygan edi, lekin Rossiya bilan Angliyaning o‘zaro raqobati uni mustamlakaga aylantirishga xalal bergan edi. Marokash bilan Efiopiya yarim mustamlakalarga aylangan edi; ular Xitoy bilan Turkiya kabi o‘z milliy davlatlarini saqlab qolganlari holda, iqtisodiy jihatdan asoratga solingan va teng bo‘lmagan bitimlar bilan ezib qo‘yilgan edi. Ularning suvereniteti kapitulyatsiya rejimi bilan buzilgan edi. 56

Lotin Amerikasi mamlakatlari XX asrning boshlariga kelib formal ravishda o‘z davlat suverenitetlarining saqlab qolgan bo‘lsalar ham (ularda yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan yarim mustamlakalar singari kapitulyatsiya rejimi yo‘q edi), yo ingliz imperializmiga, yoki Amerika imperializmiga moliyaviy-iqtisodiy jihatdan qaram bo‘lib qolgan edilar. Bunday qaramlik asosan budjet defitsetini qoplash yoki temir yo‘l qurilishi uchun qarz olish negizida vujudga kelgan edi. Buyuk kapitalistik davlatlarning moliyaviy-iqtisodiy qaramligiga bir qator Yevropa mamlakatlari ham, masalan, Bolqondagi davlatlar, shuningdek Portugaliya ham tushib qolgan edi. Serbiya bilan Chernogoriya knyazlarining turklar hukmronligidan uzil – kesil ozod qilinishi XIX asrning so‘ngi choragida ularning iqtisodiy va siyosiy taraqqiyoti uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan. istik munosabatlar yanada tez sur’atlar bilan rivojlanib, tobora hukmron vaziyatni egallay boshladi. Lekin XIX asrning so‘ngi choragida ham Serbiya bilan Chernagoriya sanoatda va dehqonchilikda ishlab chiqarish kuchlari juda oz rivojlangan qishloq xo‘jalik mamlakatlari bo‘lib qolaverdilar. XX asrning boshlarida Serbiyaning 2,5 aholisidan 14 foizi shaharlarda yashardi.Serbiyadagi dastlabki fabrikalar 80 – yillarda paydo bo‘ldi. 1900 yilda mamlakatda 200 sanoat korxonasi bo‘lib, ularda 10 minga yaqin ishchi ishlardi. Bu korxonalarning ko‘pchiligi qishloq xo‘jalik xom ashyosini qayta ishlovchi korxonalar edi.. Ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqaradigan sanoat yo‘q edi. Mamlakada temir yo‘l qurilishi boshlangan edi. Birinchi Belgrad – Nish temir yo‘li (234 kilometr) 1884 yilda qurilgan edi, oradan 15 yil o‘tgach temir yo‘llarning uzunligi 570 kilometrga yetdi. Ana shu biz tekshirayotgan davrda mashinaga asoslangan kapitalistik ishlab chiqarishning o‘sishi o‘rta asrchilik qoldiqlari va Avstriya – Vengriya kapitalining konkurensiyasi orqasida to‘xtalib turgan edi. 1898 yilda sanoatga yordam berish to‘g‘risida chiqarilgan hukumat qonuni korxona egalariga butunlay deyarli monopoliya huquqlarini bergan bo‘lsa ham, lekin kutulgancha natija bermadi. 57

Mamlakat ekonomikasida hunarmandchilik ishlab chiqarishi katta rol o‘ynardi. 1900 yili mamlakatda hunarmandchilikning 126 xil turi bor edi, bularda 10 mingga yaqin kosib ishlari. Sanoatning rivojlanishi munosabati bilan hunarmandchilik korxonalarida krizis hukm surmoqda, bu krizis yildan-yilga chuqurlashib bormoqda edi. Berlin kongressidan keyin Serbiyaning Avstriya-Vengriyaga faqat iqtisodiy jihatdangina emas, siyosiy jihatdan ham qaramligi yanada kuchayib ketdi. Serbiya hukmron sinflarining Avstriyani yoqlab yurgizib kelgan tashqi va ichki siyosati o‘zining iqtisodiy va siyosiy ahvolini mustahkamlashga asoslangan edi. Hukmron Obrenovichlar dinastiyasi vakillari zo‘r berib mamlakatga Avstriya ta’sirini o‘tkazishga harakat qildilar. 1881- yilda knyaz Milan Avstriya-Vengriya bilan yashirin konvensiya tuzdi. Obrenovichlar dinastiyasini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida berilgan va’da evaziga Serbiya Bosniya va Gersegovinadan, Novipazar sanjakidan voz kechadigan bo‘ldi. Serbiya Avstriya-Vengriyaning roziligini olmasdan turib, boshqa davlatlar bilan siyosiy shartnomalar tuzishga va o‘z hududsiga chet el qo‘shinlarini kirita olmas edi. 1889-yilda Avstriya bilan Serbiya o‘rtasida tuzilgan ittifoq shartnomasining muddati cho‘zilib Chernogoriyaga qarshi qaratilgan yangi moddalar bilan to‘ldirildi. Milan o‘z hokimiyatini mustahkamlash niyatida 1882-yil 6 martda Serbiyani korollik deb e’lon qildi. Lekin uning umidlari puchga chiqdi. Burjua siyosiy partiyalari uzil-kesil tarkib topishi bilan hokimiyat uchun boshlangan qattiq kurash yanada kuchayib ketdi. Mayda burjua radikal partiya mamlakatdagi eng ommaviy va nufuzli partiya edi. Bu partiya burjua- demokratik reformalar o‘tkazilishini va Rossiya bilan do‘stona munosabatlar o‘rnatilishini talab qildi, shu sababli u 80-90-yillarda xalq o‘rtasida katta shuhrat qozondi. Serbiyadagi yana ikki burjua siyosiy partiya: yirik savdo va sudxo‘rlik burjuaziyasi manfaatlarini ifodalagan liberallar va naprednyaklar (progressiv) partiyalari son jihatdan uncha katta bo‘lmasa ham, XIX asrning oxirida Serbiyaning siyosiy hayotida katta rol o‘ynar, galma-gal hokimiyat tepasiga chiqib turardilar. 1883-yilgi parlament saylovlarida radikallar ko‘pchilik ovozni oldilar. 58

Milan dehqonlar orasida radikallar ta’siri kuchayib ketishidan qo‘rqib, rezervist- dehqonlardan iborat tuzilgan xalq qo‘shinini qurolsizlantirish to‘g‘risida farmon chiqardi. Bu farmonning amalga oshirilishi 1876-1878-yillardagi urush vaqtida hammadan ko‘p zarar ko‘rgan Timok kraynasi hududsida 1883-yil oktabrida dehqonlar qo‘zg‘olonining boshlanib ketishi uchun turtki bo‘ldi. 1883-yildagi Timok qo‘zg‘oloni XIX asrning ikkinchi yarmida Serbiyadagi eng yirik dehqonlar harakti edi. Bu qo‘zg‘olon Sharqiy Serbiyaning ko‘pchilik rayonlariga yoyildi. Bu qo‘zg‘olonning harakatlantiruvchi kuchi kambag‘al dehqonlar va xonavayron bo‘lgan kosiblar edi. Qo‘zg‘olon tepasida mayda burjua vakillari turgan edi. Bu qo‘zg‘olon burjua-demokratik islohotlarning hali hal qilinmagan vazifalarini revolyutsion yo‘l bilan hal qilish uchun qilingan harakat edi. Qo‘zg‘olonning yengilishiga asosiy sabab – unga proletariat tomonidan rahbarlik qilinmaganligi edi, chunki proletariat endigina tug‘ilib kelayotgan va hali uyushmagan edi. Hukumatning muntazam qo‘shinlari qo‘zg‘oloni rahmsizlik bilan bostirdi. Qo‘zg‘olon yengilgan bo‘lsa ham, lekin uning ahamiyatiga katta bo‘ldi. Bu qo‘zg‘olon monorxiyachilik byurokratik rejimga ancha katta zarba berdi. Obrenovichlar dinastiyasining mavqeini zil ketkazdi. 1870 yilda Gretsiyaning aholisi 1 458 ming kishi edi. Hamda Grek aholisining yarmidan ozrog‘i grek korolligida yashardi. Greklarning qolgan qismi Makedoniya, Epir va Fessaliyada yashar, Turkiya qo‘l ostida qolgan Egey dengizi orollarida va Kichik Osiyoning Egey sohillarida turishardi. Gretsiya hududining bir – biridan ajralganligi ishlab chiqaruvchi kuchlarini rivojlantirish va milliy jihatdan konsolidatsiya qilishiga xalaqit berardi. Bu davrda grek hukmron doiralari birinchi navbatda Gretsiyaning g‘allaga boy viloyati – Fessaliya va Krit orolini o‘z qo‘llariga olishga harakat qildilar, Krit orolini XIX asrning 50 – yillaridan boshlab turklar hukmronligiga qarshi to‘xtovsiz xalq qo‘zg‘olonlari larzaga keltirib turardi. 1877 – 1878 yillardagi Rossiya – Turkiya urushi, Bosniya va Gersegovinada, shuningdek Bolgariyada bo‘lgan turklar 59

hukmronligiga qarshi qo‘zg‘olonlar sulton qo‘l ostida qolgan grek hududini ozod qilish uchun Gretsiyada boshlangan harakatni kuchaytirib yubordi. Salonikada partizanlar urushi avj olib ketdi. Shu kezlarda Gretsiyada hokimiyat tepasida Kumunduros hukumati turardi. Hukumat Rossiya – Turkiya urushida qatnashishga tayyorgarlik ko‘rish uchun ichki zayom chiqardi, 1877 yil boshida esa palata umumiy harbiy xizmat to‘g‘risida qonun qabul qildi. Kumunduros hukumati o‘rnini koalitsiya hukumati oldi. Bu hukumat tarkibiga mustaqillik uchun kurash qahramoni admiral Kanaris rahbarligi ostida bo‘lgan hamma partiyalarning rahbarlari kirgan edi. Rossiya – Turkiya urushida Gretsiya qanday pozitsiyada turishi lozim degan masalada mamlakatda qattiq kurash boshlanibketdi. Mamalkat aholisining ko‘pgina qatlamlari, birinchi navbatda, tug‘irilb kelayotgan sanoat burjuaziyasi va badavlat dehqonlarning vakillari Gretsiyaning Turkiyaga qarshi urushda ishtirok qilishini yoqlab chiqdilar, ular aholisi greklardan iborat bo‘lgan yangi – yangi unumdor yerlarni Gretsiyaga qo‘shib olishni talab qildilar.Armiya namoyandalari, mayda burjua doiralari, intelligensiya, nufuzi katta bo‘lgan provoslav ruhoniylarning vakillari ham urushda qatnashishni yoqlab fikr bildirdilar. Usmoniylar imperiyasi hududida yashovchi grek aholisiga qarshi turk hukmdorlarining ta’qibi munosabati bilan ular o‘rtasida g‘azab o‘ti kuchayib ketgan edi. Ko‘p jihatdan Buyuk Britaniyaga qaram bo‘lgan savdo – moliya burjuaziyasi qurolli netralitetni yoqlab chiqdi, bu narsa, grek armiyasi urush boshlagan aqdirda Pirey portini ishg‘ol qilish to‘g‘risida do‘q qilib koalitsion hukumatiga jada qattiq ta’sir ko‘rsatayotgan Angliya hukumatining maqsadlariga juda mos tushardi. Kanaris hukumatining qat’iyyatsizligi Gretsiyada norozilik tug‘dirdi, buning sababi ayniqsa shu ediki, bu vaqtlarda rus qo‘shinlari Turkiyaga qarshi g‘alabali hujumga o‘tib, Plevnani ishg‘ol qilgan va Adrianopolga qarab yurish boshlagan edilar. Afkor ommaning tazyiqi ostida koalitsion hukumat iste’fo berishga majbur bo‘ldi, 1878 yil yanvarida esa Kumunduros hukumati tuzildi, bu hukumat Epir, Fessaliya va Kritdagi qo‘zg‘olonchilarhukumatiga faol yordam 60

berdi va urushga jadal tayyorgarlik ko‘ra boshladi. 1878 yil 2 fevralda hukumat Fessaliyaga 12 ming kishidan iborat korpus yubordi, lekin 1878 yili 3 martda San – Stefano sulh shartnomasining tuzilishi, shuningdek buyuk davlatlarning, birinchi navbatda, Buyuk Britaniyaning do‘qlari natijasida Gretsiya boshlagan hujumini to‘xtatishga majbur bo‘ldi. Gretsiyani Berlin kongressida qatnashtirmadilar, uning vakillari Gretsiya masalasi muhokama qilingan vaqtdagina o‘zgartirish manfaatdor davlatlarning o‘zlariga qo‘yib berilishi kerak, deb qaror chiqardi va Buyuk Britaniya har qancha qarshilik qilgan bo‘lsa – da, Fessaliya bilan Epirning bir qismini Gretsiyaga berish Turkiyaga tavsiya qilindi. Bu hududlarni Turkiya faqat 1881 yil noyabrida, ya’ni olti buyuk davlat vakillari ishtirokida uzoq muzokaralar olib borilgandan keyingina Gretsiyaga berishga majbur bo‘ldi. Shunday qilib, Gretsiyaning qo‘lga kiritgan yangi hududlari Rossiya – Turkiya urushida to‘g‘ridan – to‘g‘ri ruslar qurolining muvaffaqiyati orqasida erishilgan nitaji edi. Kongressdan bir oz ilgari Buyuk Britaniya hukmron doiralari Turkiyani 1878 yil 4 iyunidagi Kipr konvensiyasi degan konvetsiyani qabul qilishga majbur etgan edilar. Shunga muvofiq Kipr Buyuk Britaniyaning “muvaqqat idorasi”ga topshirilgan edi.Ingliz hukmron doiralarining bosqinchilik harakatlari va Kiprning anneksiya qilinishi Gretsiyada juda katta norozilikka sabab bo‘ldi. XIX asrning 80 – yillarida Gretsiya ekonomikasi tez sur’atlar bilan rivojlana boshladi. 1881 yilda Janubiy Fessaliya va bir Epir okrugining Gretsiyaga qo‘shilganligi bunga qisman yordamlashdi, buning natijasida mamlakat hududi 13 ming kvadrat kilometr, aholisi esa 300 ming kishi ortdi. Mamlakatda ishlab beruvchi va kon sanoati korxonalari payd bo‘la boshladi, to‘qimachilik fabrikalari, ko‘n zavodlari, tegirmon, moyjuvozlar vujudga keldi, vino zavodlari qurildi, savdo – sotiq kengaydi. Agar 1867 yili Gretsiyada mashina dvigateli bilan ishlaydigan 22 tagina sanoat korxonasi bo‘lgan bo‘lsa, 1889 yilda ularning soni 145 taga yetdi. 1890 yilga borganda Gretsiyaning savdo floti 250 ming tonna hajmdagi 5800 yelkanli kemadan va 43 ming tonna hajmdagi 86 bug‘ kemasidan iborat edi. 61

Gretsiyada kapitalizmning rivojlanishi bilan birga burjuaziyaning, ayniqsa savdo burjuaziyasining ta’siri kuchaydi. Kon sanoati chet el kapitali qo‘lida edi. Chet el kapitalistlari Gretsiyani o‘z sanoat mollari uchun bozor va xom ashyo manbai qilib qo‘yishga urindilar. Gretsiyadan chet el kapitali ikki asosiy yo‘l bilan: davlat zayomlari yo‘li bilan va xususiy investitsiya yo‘li bilan tarqalardi. Faqat 1879-yildan 1893-yilgacha o‘tgan davr ichida jami bo‘lib 640 million oltin franklik zayomga shartnoma tuzilib, aslida 464 millionlik zayom olingan edi. Shu davr ichida zayom ustidan to‘langan protsentlar va puli qaytarib berilgan zayomlar summasi 470 million frank bo‘ldi. Gretsiya olgan qarzidan ko‘ra ko‘proq pul to‘lagan bo‘lsa ham, yana puldorlarga ancha qarzdor bo‘lib qoldi. Chet davlatlardan olgan qarzlari yuzasidan to‘laydigan protsentlarini yanada og‘irroq shartlar bilan olingan yangi maxsus zayomlari hisobiga to‘ladi. 1892-yilda butun davlat daromadining yarmi zayomlari yuzasidan protsent to‘lashga ketdi. O‘sha vaqtlarda Gretsiyaga hammadan ko‘p qarz berib turgan davlatlar Angliya, Germaniya va Fransiya edi. Bunda olingan qarzlarning katta qismi Gretsiya ekonomikasini rivojlantirishga emas, balki harbiy xarajatlarga ketdi. Chet el kapitalining xususiy investitsiyalari asosan moliya sohalariga, kon sanoatiga, elektr sanoatiga va transportga solindi, 1893-yilda fransuz kapitali ishtiroki bilan Afina banki tuzildi, Korinf kanali qurildi. Kopaidda botqoqlarni quritish yuzasidan tuzilgan Angliya konsessiyasining ishlari mamlakatni mustamlakachilik asosida behayolik bilan talanganini ko‘rsatadigan yorqin misoldir. Inglizlar Gretsiya hukumatini bir qancha asoratli bitimlar to‘zishga majbur qildilar, bu bitimlar o‘z politsiyasi va o‘z tartiblari bor firmani “davlat ichidagi davlat” holiga qo‘ydilar. Gretsiyada qurilish ishlari kuchayishi va chet el kapitali oqib kelishi bilan bir qatorda savdo xodimlari va amaldorlar orasida juda keng miqiyosda firibgarlik, poraxo‘rlik, spekulyatsiya, muttahamlik, to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘g‘irliklar kuchayib ketdi. 1882 - yildan 1895-yilga qadar ayrim qisqa muddatli uzilishlar bilan Gretsiyada Trikupis hukumati hokimiyat tepasida turdi, bu hukumat yirik 62

burjuaziyaning, asosan, chet el kapitali bilan bog‘liq bo‘lgan savdo burjuaziyasining manfaatlarini ifodalardi. Trikupis hukumati tashqi siyosatda Fransiyaga suyanib ish ko‘rardi. Turkiyaga nisbatan esa yon berish pozitsiyasida turdi. Turkiyaga qarshi ko‘proq qat’iy harakat qilish tarafdori bo‘lgan, millatchilar degan gruppaning boshlig‘i bo‘lgan Deliyanis hukumati ikki marta Trikupis hukumatining o‘rnini oldi. 1889-yilda Krit orolida ommaviy qo‘zg‘olon boshlanib ketdi, bu qo‘zg‘olonga turk hukmdorlarining Krit avtonomiyasiga qarshi qaratilgan buyruqlari sabab bo‘ldi. Turk qo‘shinlari misli ko‘rilmagan shafqatsizlik bilan qo‘zg‘olonni bostirdilar. Turklarning vahshiyliklari Gretsiyada g‘azab o‘tini kuchaytirib yubordi, butun mamlakatda kritliklarga yordam ko‘rsatishni talab qilgan norozilik mitinglari va namoyishlari boshlanib ketdi. Krit aholisini “sabr qilish” ga da’vat qilib turgan Trikupis hukumati iste’fo berishga majbur bo‘ldi. 1890-yilda qo‘zg‘olon bostirildi. Turkiya hukumati orolda ba’zi bir islohotlar o‘tkazishga va’da qildi, lekin qo‘zg‘olon bostirilgandan keyin va’dasini unutib yubordi. Yildan-yilga kritliklarning noroziligi kuchayib, 1896-yil oxiriga borganda yangi qurolli qo‘zg‘olon boshlanib ketdi, bu qo‘zg‘olonga javoban Turkiya orol aholisini yanada qattiq ta’qib ostiga olib, qonga botirdi. XX asr boshlariga kelib dunyoning rivojlangan davlatlari o‘rtasida bozor va hududlar masalasida o‘zaro ziddiyatlar kuchayib ketdi. AQSH Ispaniyaga qarshi urush qilib, uning ustidan osongina g‘alaba qozondi. Ispaniya Filippin orollarini, Puerto – Riko va Kubani AQShga berishga majbur bo‘ldi. Ispaniya – Amerika urushi dunyoni qayta bo‘lib olish yo‘lidagi birinchi talonchilik urushi edi. AQSH hukumron doiralari Xitoyni Amerika kapitalining istiqbolidagi muhim bozor deb qarardilar. Ammo Xitoy boshqa yirik davlatlar tomonidan “ta’sir doiralariga” allaqachon bo‘lib olingan edi. Shuning uchun AQSH 1899 – yilda Davlat kotibi Xey orqali Xitoyda “ochiq eshiklar” doktrinasi, ya’ni Xitoyga iqtisodiy sohada erkin “kirib borish” va barcha davlatlar kapitalining faoliyati uchun teng imkoniyatlar yaratishni e’lon qildi. AQSH hukumati Rossiyani o‘zining 63

Xitoydagi asosiy raqibi deb hisoblardi. Shuning uchun AQSH ham ingliz hukumati kabi Rossiyaga qarshi Yaponiyani qo‘llab – quvvatladi. Ilgaridan mavjud bo‘lgan xalqaro ziddiyatlar XX asrga ham o‘tib keldi. Bu ziddiyatlar monopolistik kapital tufayli yanada keskinlashib ketdi. Fransuz hukmron doiralari Elzas va Lotaringiyaning Germaniya bosib olgan qismini qaytarib olmoqchi bo‘ldilar. Germaniya esa Fransiya qo‘lida qolgan Bris va Longvi havzalarini bosib olmoqchi bo‘ldi. Germaniyaning Fransiyaga qarshi kurashi o‘z navbatida uning Yevropada gegemonlik qilish uchun kurashi ham bo‘ldi. Angliya bilan Germaniya o‘rtasidagi ziddiyatlar XX asr boshlaridagi xalqaro urushga sabab bo‘ldi. Angliyada yuz bergan inqiroz tufayli taraqqiyot birmuncha orqaga ketdi. Germaniya kapitali esa Yevropada ingliz kapitalini siqib chiqara boshladi. Natijada ingliz – german munosabatlari keskinlashdi. Germaniya imkoni boricha Angliyaning mustamlakachilik siyosatiga qarshi harakat qila boshladi. Raqobatchilik Janubiy Afrikada kuchaydi. Bu yerda Germaniya Angliyaga va uning Bur respublikasiga qarshi kurash boshladi. Vilgelim I ning Konstantinopolga bormagani, Turkiya sultonining nemis kapitalistlari Bag‘dod temir yo‘lini konsessiyaga berishga va’da qilishi Angliya hukmron doiralarining u yerdagi manfaatlariga xavf soldi. Chunki Germaniyaning harbiy dengiz floti qurishga kirishganligi inglizlarning xavotirlanishiga asos edi. Uning ustiga ingliz dengiz flotining nemis flotidan “orqada” qolayotgani ma’lum bo‘lib qoldi. Uzoq Sharqda Rossiyaga qarshi kurash va Afrikada mustamlakachilik masalasida Fransiya bilan ziddiyatlarning mavjudligi Angliyani ma’lum vaqt Germaniya bilan murosa qilib turishga majbur qildi. Hatto, Rossiya Port – Arturni egallagach, 1898 – yilda Angliya Germaniya bilan ittifoq tuzish to‘g‘risida muzokaralar olib bordi. Chunki 1899 – 1902 – yillarda ingliz qo‘shinlari Bur respublikasida urush bilan band edi. 1900 – yili sakkizta kapitalistik davlatning Xitoyni asoartag solishiga qarshi xalq qo‘zg‘oloni boshlanib ketdi. Qo‘zg‘olonchilar Pekinni bosib oldilar. 64

Qo‘zg‘olonni bostirish uchun Angliya, Yaponiya, AQSH, Germaniya, Fransiya, Rossiya va Italiya, Avstriya – Vengriya xalqaro jazo korpusi yubordilar. 1900 – yil 15 – avgustda bu xalqaro korpus Pekinni ishg‘ol qildi va qo‘zg‘olonni shafqatsizlik bilan bostirdi. Pekindagi saroy va ibodatxonalar ajnabiy bosqinchilar tomonidan talandi, shahar va qishloqlar to‘pga tutildi. G‘olib davlatlar Xitoyni yangi asoratli shartnomalar tushizga majbur qildi. 65

II. 2.Birinchi jahon urushi arafasida mustamlakalar uchun bo’lgan to’qnashuvlar. Xitoy hukumati milliy manfaatlarga putur yetkazuvchi shartlarni qabul qilishga majbur etilib, G‘arb davlatlariga “qo‘zg‘olon natijasida chet elliklar ko‘rgan zarar evaziga” o‘lpon to‘lashga, Xitoyga qurol olib kirishni man qilishga rozilik berdi. Bu davrda chor qo‘shinlari Manjuriyaning bir qismini, Angliya chet el kapitali faollashgan Shanxayni bosib oldi va Yanszi daryosi atrofidagi yerlarda ustun mavqega ega bo‘ldi. Angliya Rossiyani Manjuriyadan “siqib” chiqarishga urindi. Bunda u Germaniya madadiga “ko‘z tikdi”. Lekin Germaniya hukumati bilan Rossiyaga qari ittifoq tuzmadi. Biroq, Angliya ruslarga qarshi ittifoqchi sifatida Yaponiyani “topdi”. 1902 – yilda tuzilgan shartnomaga ko‘ra, ittifoqchilar ulardan biriga tashqaridan harbiy xavf yuzaga kelsa, o‘zaro yordam berish haqida kelishib oldilar. Bundan tashqari, Yaponiya Angliyaning moliyaviy yordamini oldi, busiz Yaponiya Rossiyaga qarshi urush boshlay olmas edi. Rossiyaga qarshi Yaponiyani qo‘llab, AQSH ham unga moliyaviy yordam berib turdi. 1904 – yili Yaponiya to‘satdan, urush e’lon qilmay rus harbiy dengiz flotiga hujum qildi. Rus – yapon urushi boshlanib ketdi. Urushda chor Rossiyasi mag‘lubiyatga uchradi. Buning sababi chorizmning harbiy – iqtisodiy zaifligi va urushga mutlaqo tayyorgarlik ko‘rmaganligida edi. Aslid? Rossiya Yaponiyaning Mukden va Susimadagi mag‘lubiyatidan keyin ham urushni davom ettirishi mumkin edi. Lekin chor hukumati Peterburgda va Rossiyaning boshqa shaharlarida boshlanib ketgan inqilobdan cho‘chib, AQSH hukumati vositachiligida Yaponiya bilan sulh tuzishga shoshildi. Portsmutda tuzilgan sulh shartnomasiga binoan (1905 – yil 23 – avgust ) chor hukumati Yaponiyaga Lyaodun yarimoroli va Port – Arturni ijaraga olish huquqini, Janubiy Manjuriya temir yo‘liga va butun Manjuriyaga amalda hukmronlik qilish huquqini berdi. Rossiya Yaponiyaning Koreyada hukmronligini tan oldi va AQSH ning “siquvi” ostida Yaponiyaga Saxalin orolining janubiy qismini berishga majbur bo‘ldi. 66

Fransiya “Uchlar ittifoqi” ni zaiflashtirib, Italiya bilan yaqinlashish yo‘lini tutdi. Chunki Italiya Fransiya bilan olib borilayotgan savdo urushidan katta zarar ko‘rayotgan edi. Bojxona janjallariga chek qo‘yish maqsadida Fransiya bilan Italiya o‘rtasida savdo shartnomasi tuzildi. 1900 – yilda Italiyada iqtisodiy inqiroz yuz berib, u katta miqdorda Fransiyadan kredit oldi. 1902 – yilgi bitimga muvofiq, Fransiya Tri politaniyaga bo‘lgan da’vosidan, Italiya esa Marokashga bo‘lgan da’vosidan voz kechdi. Fransiya bilan Italiya shuningdek, harbiy nizolar paytida betaraflikni saqlash majburiyatini oldilar. Bu bitim imzolanishi bilan amalda Italiyaning “Uchlar ittifoqi”dan chetlanishi, ya’ni Italiyaning undagi ishtiroki bundan keyin foydasiz ekanligi ma’lum bo‘lib qoldi. 1904 – yil aprelida Angliya va Fransiya hukumatlari mustamlakachilik masalalari yuzasidan bitimga kelishdi. Fransiya “Angliyaning Misrdagi harakatlariga bundan buyon to‘sqinlik qilmasligini”, Misrning inglizlar “ta’sir doirasida” ekanligini e’tirof qildi. Bunga javoban ingliz hukumati Fransiyaning Marokashdagi harakatlariga to‘sqinlik qilmaslikka va’da berdi. Maxsus tuzilgan maxfiy bitimda Marokash sultoni “o‘z vazifasini bajara olmasligi” ehtimoldan holi emasligi va shunday bo‘lgan taqdirda Marokash hududining Gibraltar bo‘g‘oziga bevosita tutashgan qismi Ispaniyaga berilishi, Marokashning qolgan qismini Fransiya o‘z qo‘liga olishi ko‘zda tutilgan edi. Ingliz hukumati Gibraltar bo‘g‘ozi Fransiyaning emas, balki Angliya uchun “xavfsizroq” Ispaniya tasarrufida bo‘lishini afzal bildi. Fransiya Germaniyaning agressiyasidan xavfsiradi. 1904 – yil oxirida Germaniya hukumati Rossiyaning rus – yapon urushida mag‘lubiyatga uchraganidan foydalanib, uni o‘zi uchun qulay bo‘lgan savdo shartnomasini tuzishga majbur qildi. Vilgelm II bu bilan cheklanmay, Nikolay II bilan Rossiya – Germaniya o‘rtasida ittifoq tuzish haqida og‘zaki muzokaralar boshladi. Shartnoma tuzilgan taqdirda Fransiyaning Rossiyaga qarshi urush boshlashi uchun yo‘l ochilgan bo‘lardi. Nikolay II Vilgelm II talablarini rad etdi. Germaniya mavjud vaziyatni hisobga olib, ingliz – fransuz “Antanta”siga qarshi chiqdi. Vilgelm II Marokash 67

mustaqilligini himoya qilish niqobi ostida 1905 – yil 31 – martda Marokashning Tanjer portiga bordi. U o‘z nutqida Germaniya Marokashga boshqa davlatlar bilan bir qatorda “teng huquq” berishini ta’kidladi. Shundan so‘ng Germaniya hukumati xalqaro konferensiya chaqirishni talab qildi. Germaniya konferensiyasidan Marokash haqidagi ingliz – fransuz bitimini bekor qilish uchun foydalanishni nazarda tutardi. Fransiya Marokash masalasini xalqaro konferensiya muhokamasiga qo‘yishga rozi bo‘ldi. Fransiya Bosh varizi Ruve esa Marokash masalasida Germaniya bilan muzokara boshladi 1 . Bismark Yevropada Germaniya imperiyasining pozitsiyalarini mustahkamlash uchun Fransuz respublikasi yakkalab qo‘yishga harakat qildi. U 1882 yilda Germaniya, Avstriya – Vengriya va Italiya o‘rtasida ittifoq tuzish haqida maxfiy shartnoma imzolanishiga erishdi. Shu tariqa Uchlar ittifoqi – birinchi navbatda Fransiya bilan Rossiyaga qarshi qaratilgan agressiv harbiy – siyosiy blok tuzildi. Germaniya 80 – yillarda mustamlakalar bosib olishga kirishdi. U Afrikada katta – katta hududlar ustidan nazorat o‘rnatdi, Tinch okeanidagi bir qancha orollarni bosib oldi. 90 – yillarda Germaniyaning mustamlakalari uning o‘z hududidan diyarli 5 barobar ortiq edi, lekin ingliz mustamlakalaridan 12 barobar kam edi. 90 – yillar oxiriga kelib Germaniyaning ekspansiyasida XX asr boshlari uchun xos bo‘lgan bir necha asosiy yo‘nalish aniqlandi. Birinchidan, Germaniyaning Yevropada hukmron bo‘lish haqidagi da’volari kuchaydi, qo‘shni davlatlarni yo‘q qilib tashlash, ularning xalqlarini qul qilish rejalari ishlab chiqildi, shu bilan birga Bismarkning ikki frontda urush olib borish xavfli ekanligi va Rossiyani yo‘q qilib tashlab bo‘lmasligi to‘g‘risidagi ogohlantirishlari inkor etildi. Ikkinchidan, jahon bozorlaria raqobatchilik kurashi avj olib ketib, ularda Germaniya Buyuk Britaniyaning asosiy raqibi bo‘lib qoldi. 1 M.Lafasov, E.Xoliqov, D.Qodirova “Jahon tarixi”. T., 2002 yil. B – 280 – 284. 68

Uchinchidan, Germaniya imperializmi Afrika xalqlarini talashni kuchaytirdi va AFrikani qayta taqsimlash uchun kurashga kirishdiki, bu hol Germaniyani Fransiya va Angliya bilan yangi to‘qnashuvlarga olib keldi. To‘rtinchidan, Germaniyaning Bolqondagi, Yaqin, O‘rta va Uzoq Sharqdagi ekspansiyasi faollashib, u “Sharqqa hujum” (“Drang nax Osten”) degan nom oldi va faqat Angliya va Fransiya bilangina emas, balki Rossiya bilan ham nizolar keltirib chiqardi. Germaniyaning hukmron doiralari “jahon siyosatiga” o‘tganliklarini e’lon qilib, “yorug‘ dunyodan joy” talab qilib, barcha xalqaro nizolardan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanishga harakat qildilar. Chunonchi, ular Rossiyaning manfaatlarini e’tiborga olmasdan, Avstriya – Vengriyaning Bolqondagi ekspansiyasini qo‘llab – quvvatladilar. Xitoyni bo‘lib olishga boshqa davlatlardan o‘zib ketishga harakat qilib, Germaniya Shandun yarim oroli ustidan nazorat o‘rnatdi. Vilgelm II Xitoydagi xalq qo‘zg‘oloninin bostirish uchun qo‘shin yuborar ekan, bunday degan edi: “Hech kimga rahm qilinmasin! Asir olinmasin! Kim qo‘lingizga tushsa, o‘shani o‘ldirishingiz kerak!” Germaniya Marokashga da’vo qilib, Fransiya bilan to‘qnashdi. Bu to‘qnashuv oz bo‘lmasa, urushga olib kelayozdi. Germaniya Usmoniylar imperiyasida ustun ta’sirga ega bo‘lib oldi. U Berlin – Bosfor temir yo‘lini Bag‘dodgacha va undan ham nari – Fors ko‘rfazigacha davom ettirish uchun konsessiyasi* oldi. Keyinchalik turk armiyasiga nemis ofitserlari maslahatchilar sifatida taklif qilindi. Hamma yerda Germaniyaning ekspansiyasi Angliya manfaatlariga daxl qilar va qarshiligiga duch kelar edi. Kayzer “Germaniyaning kelajagi dengizda” deb e’lon qilib, “dengizlar hukmdorini” kurashga chaqirdi. Germaniya eng yangi harbiy kemalar qurilishini jadallashtirib yubordi va uning harbiy floti kuch jihatdan Britaniya flotidan keyin ikkinchi o‘ringa chiqib oldi. Germaniyaning hukmron doiralari urushga olib boradigan yo‘lni tutdilar. 1905 yildayoq Bosh shtab boshlig‘i general A.Shliffen ikki frontda Fransiyaga va Rossiyaga qarshi urush olib borish rejasini ishlab chiqdi Germaniya urushga 69

iqtisodiy, harbiy va hatto ideologik jihatdan tayyorlanishda o‘z raqiblaridan o‘zib ketdi. O‘z mamlakatining juda katta resurslarini va Rossiyadan sotib olingan Alyaskani o‘zlashtirish bilan band bo‘lgan AQSH kapitalistlari mustamlakalar va ta’sir doiralarini qo‘lga kiritishga boshqalardan ko‘ra kechroq kirishdilar. Asosiy e’tibor Karib havzasi va Tinch okeani mamlakatlariga qaratildi. Bu yo‘ldagi birinchi qadam Tinch okeanining eng markazida, Osiyoga olib boradigan strategik jihatdan muhim bo‘lgan dengiz yo‘llari kesishgan joydagi Gavay orollarini 1898 yilda bosib olishdan iborat bo‘ldi. AQSH Ispaniya mustamlakalari xalqlarining ozodlik kurashini qo‘llab – quvvatlash haqidagi munofiqona bayonotlar bilan niqoblanib, 1898 yilda Ispaniyaga qarshi urush e’lon qildi. Bu birinchi imperialistik urush – dunyoni qaytadan bo‘lib olish uchun boshlangan urush edi. Oradan uch oy o‘tgach, Ispaniya tor – mor qilindi. Natijada Puerto – Riko oroli Qo‘shma Shtatlar ixtiyoriga o‘tdi, mustaqil respublika bo‘lgan Kubaga talonchilikdan iborat shartnoma zo‘rlab qabul qildirildi. U to 1959 yildagi xalq revolyutsiyasi g‘alaba qozonguncha AQSH ga qaram bo‘lib keldi. Tinch okeanida Qo‘shma Shtatlar Guam orolini, shuningdek Filippin orollarini bosib oldi. Ular diyarli o‘n yil mobaynida mustaqillik uchun kurashib kelgan filippinlik vatarparvarlarni shafqatsizlik bilan jazoladilar, Filippinni o‘z mustamlakalariga aylantirdilar. AQSH Osiyo qit’asiga yaqin yerlarda mustahkamlanib olib, 1899 yilda “ochiq eshiklar” doktrinasini (prinsipini) e’lon qildilar, barcha davlatlarning Xitoydagi “ta’sir doirasi” Shimoliy Amerika tovarlarini olib kirish uchun ochiq bo‘lishini talab qildilar. AQSH o‘zining iqtisodiy ustunligiga tayanib, raqobatchilarni Xitoydan siqib chiqarishga umid qilgan edi. Qo‘shma Shtatlar hukumati trestlarning Lotin Amerikasi mamlakatlari va Uzoq Sharqdagi hatti – harakatlarini faol quvvatlay boshladi. AQSH prezidenti U. Taft o‘zi o‘tkazayotgan “ dollar diplomatiyasi ” “o‘q o‘rniga dollarlardan” foydalanishga asoslanganligini aytgan edi. 70

“Dollar diplomatiyasi” XX asrning boshlaridayoq prezdent T.Ruzvelt e’lon qilgan “katta tayoq” siyosati bilan qo‘llab – quvvatlandi. “Katta tayoq” siyosati hamisha kuch ishlatish bilan dag‘dag‘a qilib, Lotin Amerikasi mamlakatlarini AQShning buyrug‘iga bo‘ysundirishdan iborat edi. Mana shunday siyosatni o‘tkazib, Qo‘shma Shtatlar Panama xalqining mustaqillikka intilishidan foydalanib qoldilar. Ular bu xalqning Kolumbiya hukumatiga qarshi chiqishini qo‘llab – quvvatladilar. Panama respublikasi tashkil etilgandan keyin esa AQSH uning hukumatiga talonchilikdan iborat shartnomani zo‘rlab qabul qildirdi. Bu shartnomaga muvofiq AQSH kanal o‘tkazish va faqat qurilish zonasi ustidangina emas, balki amalda respublikaning butun hududi ustidan nazorat o‘rnatish huquqini oldi. Kanal qurilishi o‘n yil davom etdi. Uning barpo etilishi natijasida Amerikaning Atlantika sohili bilan Tinch okeani sohili o‘rtasidagi yo‘l ancha qisqardi. Asta – sekin AQSH kapitali Dominikan respublikasida, Gaitida, Nikaraguada, Gondurasda va boshqa Lotin Amerikasi davlatlarida qaror topib, Yevropa kapitallarini siqib chiqardi. AQSH o‘ziga o‘zi G‘arbiy yarim sharda nazoratchi rolini berdi. 1 1906 – yil yanvarida Ispaniyaning Alxiseras shahrida Marokash masalsi bo‘yicha konferensiya boshlandi. Konferensiyada Germaniya yakkalanib qoldi. Angliya, Rossiya va hatto, Germaniyaning rasman ittifoqchisi bo‘lgan Italiya ham Fransiyani qo‘llab – quvvatladi. AQSH ham Fransiyani quvvatlab chiqdi. Germaniya Marokashdan Fransiyani “siqib” chiqara olmadi. Marokash suveren davlat deb e’tirof qilingan bo‘lsa – da, amalda uning mustaqilligi cheklandi. Marokash politsiyasini tashkil qilish Fransiya bilan Ispaniyaga (har biri o‘z “ta’sir doirasida”) topshirilgan edi. Bu avvalo, Fransiyaga “tartib saqlab turish” bahonasi bilan Marokashda o‘z ta’sirni o‘tkazib turish imkonini berdi. Marokash davlat bankini tashkil qilish masalasida Germaniyaga “yon berildi”. Bu bank german, ingliz, fransuz va ispan banklari ishtirokidagi konsorsium asosida tashkil qilinadigan bo‘ldi. Marokashning bojxona daromadlari xalqaro nazorat ostiga olindi. Biroq,Germaniya Marokashdan “umidini uzmadi”. 1 A.Averyanov v.b. “Yangi tarix”., T., 1991 - yil, b - 93 71

1904 – yilda Fransiya – Rossiya ittifoqi Rossiyaning Angliya bilan yaqinlashuviga yordam berdi. Urush va inqilobdan zaiflashgan Rossiyaga fransuz zayomlaridan tashqari, birinchi marta ingliz kapitali kirib kela boshladi. Bu “yaqinlashuv”ning yana bir sababi, bu paytda Angliya mustamlakasi bo‘lgan Hindistonda ham Rossiyadagidek inqilobiy harakatlar boshlanayotgan edi. Buning oldini olishda Angliya Rossiyani o‘z ittifoqchisi deb bilardi. Eronda inqilob ko‘tarilganida chor Rossiyasi bilan Angliya birgalashib, bu inqilobga qarshi yurish qilishdi. O‘zaro munosabatlardagi bu o‘zgarishlar 1907 – yilda Angliya bilan Rossiya o‘rtasida bitim tuzilishiga olib keldi. Bu bitimga ko‘ra, Eron uch zonaga bo‘lindi. Shimoliy Eron (eng boy va aholi ko‘p qismi) Rossiyaning “ta’sir doirasida” ekanligi e’tirof qilindi. Markaziy Eron “betaraf zona” deb e’lon qilindi, neftga boy hamda Hindistonga o‘tadigan yo‘llar mavjud Janubi – Sharqiy Eron inglizlari “ta’sir doirasiga” o‘tdi. Ingliz – rus bitimi Afg‘onistonga ham taalluqli edi. Tibet Xitoyning suvereniteti ostida bo‘lsada, amalda inglizlarning bosqinchilik niyatlari obyekti bo‘lib qoldi. Shunday qilib, uch davlatning yaqinlashuvi 1907 – yili Antantaning tarkib topishi bilan chkunlandi. Italiya Usmoniy turk imperiyasining bir viloyati bo‘lgan Tripolitaniyani bosib olishga ko‘pdan harakat qilib kelardi. 1900-yilgi Fransiya – Italiya shartnomasiga ko‘ra, Italiya mustamlaka egallashga qaratilgan bu urushga Fransiyaning roziligini oldi. Italiya qo‘shinlari Tripolitaniyada joylashgan uncha kuchli bo‘lmagan turk partizanlari ustidan osonlik bilan g‘alaba qozondilar. Lekin Tripolitaniyadagi arab qabilalari bosqinchilariga qattiq qarshilik ko‘rsatdilar. Turk hukumati Tripolitaniyaning bosib olinishiga qarshi norozilik bildirib keldi. Biroq, Bolqonda boshlanib ketgan urush tufayli Turkiya 1912 – yilda sulh shartnomasini imzolashga va Tripolitaniyani Italiyaga berishga majbur bo‘ldi. 1912 – yilda Bolgariya bilan Serbiya chor Rossiyasining, shuningdek Antantaga kirgan boshqa davlatlarning yordami bilan o‘zaro ittifoq bo‘lish haqida shartnoma tuzdilar. Bolqon masalasi Yevropa davlatlarining aralashuvi bilan 72

yanada murakkablashdi. Turkiyani o‘ziga bo‘ysundiromqchi bo‘lgan Germaniya va uning ittifoqchisi Avstriya – Vengriya Bolqon xalqlarining ozodlik kurashiga to‘sqinlik qilmoqchi bo‘ldilar. Rossiya Bolqon davlatlarini qo‘llab – quvvatlardi. Bolqon ittifoqi davlatlari Turkiyaga qarshi 1912 – yil oktabrida urush boshladilar. Rossiya ularning bu xatti – harakatlarini ma’qullamadi. Chunki Rossiyaga Bolqon ittifoqi Turkiyaga qarshi urush uchun emas, balki Germaniya va Avstriya – Vengriyaga qarshi kurashish uchun zarur edi. Turkiya juda tez fursatda yengildi. Bolqon qo‘shinlari konstantinopol tomon yo‘l oldilar, grek qo‘shinlari Salonikini ishg‘ol qildi. 1912-yil noyabrda Turkiya sulh tuzishni so‘radi Muzokaralar uzoq davom etdi. Kelishmovchilik tufayli vaziyat murakkablashdi. Serbiya Albaniyani ololmaganidan so‘ng buning evaziga Makedoniyani “bo‘lishda” o‘zining hissasini ko‘paytirishga Bolgariya hukumatining rozilik berishini talab qildi. Gretsiya bu masalada Serbiyani quvvatladi. Serbiya bilan Gretsiya Bolgariyaga qarshi ittifoq tuzdilar. Bu janjalga buyuk davlatlarning aralashishi natijasida ahvol yanada murakkablashdi. Bolqon ittifoqini barbod etish maqsadida Germaniya bilan Avstriya-Vengriya Bolgariyani Serbiya va Gretsiyaga hujum qilishga undadi. 1913-yil 29-iyunda bolgar qo‘shinlari serb armiyasiga qarshi urush boshladi. Shu tariqa ikkinchi Bolqon urushi boshlandi. Serbiya, Gretsiyaga Ruminiya va Turkiya ham qo‘shildi. Bolgariya yengildi. 1913 – yil 10 – avgustda Buxarestda sulh shartnomasi imzolandi. Bolgariya Ruminiyaga Dobrujdani, Serbiyaga Makedoniyaning kattagina qismini, Turkiyaga Adrianopolni qaytarib berishga majbur bo‘ldi. Gretsiya Bolqon urushlari natijasida Egey dengizidagi barcha orollarni, Janubiy Makedoniyani, Saloniki va Kiprni qo‘lga kiritdi. Bolqon urushlari asosan, Bolqon slavyanlarining turklar zulmidan ozod bo‘lishi bilan tugallandi. O‘sha davrdagi mavjud notinch vaziyatda har bir xalqaro nizo va janjal jahon urushiga olib kelishi mumkin edi. Avstriya – Vengriya va Serbiya o‘rtasidagi ziddiyatlardan biri jahon urushi boshlanishiga bahona bo‘ldi. Serbiyada Janubiy slavyanlarni Avstriya – Vengriya zulmidan ozod qilishni maqsad qilgan juda ko‘p 73

milliy tashkilotlar bor edi. Ularning ko‘pchiligi yakka terrorchilik taktikasini qo‘llar edi. Avstriya – Vengriya armiyasining Bosh qo‘mondoni ers – gersog Frans Ferdinand Bosniyadagi harbiy mashqlarda qatnashayotgan edi. Milliy tashkilotlardan “Mladi Bosni” (“Yosh Bosniya”) Frans Ferdinandni o‘lim jazosiga hukm qildi. Harbiy mashqlardan Sarayevoga qaytib kelgan shahzoda “Mladi Bosni” inqilobiy vatanparvarlik tashkilotining a’zosi Navriko Prinsip tomonidan o‘ldirildi. Frans Ferdinand Avstriya - Vengriya monarxiyasining taxt vorisi edi. Voqealarning bunday rivojidan foydalanmoqchi bo‘lgan Avstriya - Vengriya 1914 - yil 28 - iyulda Serbiyaga qarshi urush e’lon qildi. Dunyo ikki tarafga bo‘linib, jahon urushi boshlanib ketdi Yevropa mamlakatlari imperializm bosqichiga kirishi va iqtisodiy taraqqiyot notekisligining kuchayishi XX asr boshlarida eng yirik kapitalistik davlatar o‘rtasidagi ziddiyatlarning keskinlashuviga sabab bo‘ldi. Butun dunyo ikki harbiy – siyosiy ittifoqning kurash maydoniga aylandi. Bu ittifoqlardan biriga - Uchlar ittifoqiga Germaniya 1882 yildayoq asos solgan edi. XX asr boshlarida Germaniyaning bu blokdagi yetakchilik roli kuchaydi. Bolqonni bosib olishga harakat qilgan va u yerda Rossiyaning manfaatlariga to‘qnash kelgan Avstriya – Vengriya bu rolni e’tirof qildi. Uchlar ittifoqining zaif bo‘g‘ini Italiya bo‘lib chiqdi, chunki uning ekonomikasi kuchaygan Bolqonda borgan sari ko‘proq Avstriya – Vengriya bilan to‘qnash keldi, Fransiya esa Italiyaning O‘rta dengiz sharqiy qismidagi bosqinchiliklariga e’tiroz bildirmas edi. Germaniya Turkiyani o‘z tomoniga og‘dirib olishga va Bolqonda ittifoqchilar topishga harakat qildi. Ikkinchi harbiy – siyosiy ittifoqqa 1893 yilda kuchga kirgan Fransiya – Rossiya konvensiyasi bilan hamda Angliya bilan Fransiya 1904 yilda erishgan “samimiy kelishuv” – ta’sir doiralarini kengaytirish hamda ularni saqlab qolish uchun bir – birini qo‘llab – quvvatlash to‘g‘risidagi bitim bilan asos solingan edi. Angliya bilan Rossiya o‘rtasidagi Osiyodagi bir qancha ziddiyalarga barham berilganidan keyin bu ittifoq 1907 yilgi Angliya – Rossiya konvensiyasi bilan uzil – kesil tashkil topdi. Bu ittifoq Antanta “Fransuzcha Entente – rozilik” deb atalgan 74

bo‘lib, unda Angliya gegemonlikni da’vo qilgan, Fransiya bilan Rossiyaga zarbdor kuch rolini bergan edi. Angliyaning hukmron doiralari ingliz floti kemalar soni va o‘t ochish quvvati jihatidan qolgan ikki g‘oyat kuchli davlatning birgalikdagi flotidan hamma vaqt ustun bo‘lishiga harakat qilib, Germaniyaning harbiy floti kuchaytirilishiga javoban ingliz harbiy flotini kuchaytirish rejasini amalga oshirar edilar. Fransiya o‘z qurollarini to‘xtovsiz ko‘paytirib bordi. Talonchilikdan iborat urushni tayyorlash uchun burjua partiyalarining hukmron bloki milliy manfaatlarni himoya qilish shiorlari ostida 1913 yilda R.Puankareni prezident qilib sayladi. U Germaniyaga qarshi revansh urushining asosiy targ‘ibotchilaridan biri edi. Bu prezident o‘z siyosati uchun “Puankare – urush” degan laqab oldi. Kuchsiz mamlakatlarga qarshi talonchilik bosib olish diyarli to‘xtovsiz yuz berib turar edi. Dunyoni qaytadan bo‘lib olish uchun urushlar chiqib turdi: Ispaniya – Amerika urushidan keyin (1898 yil) rus – yapon urushi boshlanib ketdi (1904 – 1905 yillar), so‘ngra esa 1911 yilda Italiya Usmoniylar imperiyasiga urush e’lon qilib, unga qarashli Liviyani bosib oldi. Uchlar ittifoqi qatnashchilari bilan Antanta o‘rtasidagi Marokash bilan Bolqon tufayli yuz bergan nizolar borgan sari ko‘paydi va keskinroq tus oldi. Bu yerda Bolqon xalqlarining Usmoniylar imperiyasiga qarshi ozodlik kurashi nihoyasiga yetmoqda edi. Buyuk davlatlar o‘rtasidagi urush faqat shuning uchun kechiktirilmoqda ediki, ularning qurol – aslahalarni ko‘paytirish rejalari hali to‘la amalga oshirilmagan edi. Barcha buyuk davlatlar eng yangi harbiy texnika bilan jadal qurollanmoqda, armiya va flot xizmatchilarini ko‘paytirib, ularga ta’lim bermoqda, jangovor aviatsiyani vujudga keltirmoqda edilar. Bu davlatlarning hukmron doiralari aholidan olinadigan soliqlarni ko‘paytirib, harbiy sanoat egalari, moliya oligarxiyasi olayotgan ustama foydaning muhim manbaiga aylanib qolgan harbiy xarajatlarni to‘lar edilar. Yevropadagi buyuk davlatlar 1900 – 1913 yillar mobaynida harbiy maqsadlar uchun qariyb 90 milliard marka sarfladilar. 75

Xulosa XIX asr oxiri XX asr boshlarida Yevropada xalqaro munosabatlar tarixini o‘rganar ekanmiz XIX asr oxiri XX asr boshlarida dunyo taraqqiyotining o‘ziga xos xususiyatlari mavjud edi. Birinchidan: bu davrga kelib erkin kapitalizm oldingiga nisbatan o‘zining yuqori cho‘qqisiga chiqdi. Masalan: XX asr boshida dunyoda ko‘mir qazib chiqarish 65 foizga, chuyan eritish 70 foizga, po‘lat eritish uch marta ko‘paydi. Ikkinchidan: bu yillarda katta o‘zgarishlar yosh, lekin tez rivojlanayotgan mamlakatlar – Amerika Qo‘shma shtatlari, Germaniya ulushiga to‘g‘ri keldi. Ishlab chiqarish mustamlakalarda va okean ortidagi mamlakatlarda ayniqsa tez o‘sdi. Uchinchidan: kapitalning konsentratsiyalashuvi 1900 – yildan keyin yuqori sur’atlar bilan tezlashib ketdi. Bu kapital va ishlab chiqarishning butun dunyoda konsentratsiyalashuvining yangi va bundan ilgarilarga qaraganda beqiyos darajada baland bosqichi edi. To‘rtinchidan: bu davrda dunyo miqyosida juda katta harbiy ittifoqlar yuzaga keldi. 1871 – yildagi Frankfurt sulhi Prussiya va Fransiya o‘rtasidagi emas, balki Yevropada xalqaro munosabatlarni butunlay o‘zgartirib yubordi. Prussiya urushda g‘olib mamlakat sifatida vaziyatdan foydalanib, Avstriya – Vengriya va Rossiya bilan yaqinlashib, Fransiyani yakkalab qo‘yib, Yevropada gegemonlikka intiladi. XIX asrning 70 – yillariga kelib, Rossiya O‘rta Osiyo yerlarini birin ketin ishg‘ol qilib bu yerda Turkiston general – gubernatorligini tuzdi. Bu vaziyatda Angliya talvasaga tushib qoladi. Angliya Hindistonda Rossiya xavfi tushunchalarini o‘ylab chiqardi. Shunday qilib Angliya – Rossiya raqobati kuchaydi. 1882 – yilda Germaniya – Avstriya – Vengriya va Italiya davlatlari ishtirokida “uchlar ittifoqi” yuzaga kelgan bo‘lsa, 1907 – yil Angliya – Fransiya, Rossiya Antanta harbiy blokini tuzdilar. 76

Beshinchidan: XIX asr oxiri va XX asr boshlarida yer yuzi asosan bir qator rivojlangan davlatlar tomonidan bo‘lib olindi va mustamlakachilik tizimi to‘la shakllandi. Oltinchidan: bu davrda yangi tipdagi qator sotsialistik partiyalar vujudga keldi. Ular jamiyatda qarama – qarshiliklarning kuchayishiga sabab bo‘ldi. - Yuqoridagilardan yakuniy xulosa qilib, quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: - dunyoni yirik mamlakatlari o‘rtasidagi ziddiyatlarni keskinlashuvi yangi manbalar asosida tahlil qilindi. - Harbiy ittifoqlarni vujudga kelishi va dunyoning taqsimlanishini tugallanishi yoritildi. - XX asr boshlarida dunyoni qayta taqsimlash uchun bo‘lib o‘tgan harbiy to‘qnashuvlar yoritib berildi. - Yevropada jahon urushi xavfini kuchayishi tahlil qilindi. 77

Foydalanilgan manba va adabiyotlar ruyxati. 1. I.A. Karimov. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch”. T., “Ma’naviyat” , 2008 . 2. I.A.Karimov. Mamlakatimizda demokratik islohatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqorqlik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi.- T.,”O’zbekiston”, 2010. 3. Karimov I.A. “O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida”. T., “ O’zbekiston ” , 2011. 4. I.A.Karimov.Inaon xotirasi-boqiy, qadr-qimmati-ulug’// Xalq so’zi,2012,10 may. 5. Манфред А.З. История Англии. М., 1950 гг. 6. Гарибалди Д. Мемуари. М., 1986 гг. 7. Nuriddinov Z.R. G‘arb mamlakatlarini eng yangi tarixi. T., 1978 yil. 8. Yangi tarix. III – qism. T., 1968 yil. 9. Abdurahmonov A. Kotler P. Osiyo va Afrika mamlakatlarini yangi va eng yangi tarixi. T., 1982 yil. 10. Новая история стран зарубежного Востока. М., “Наука”. 1961 гг. 11. История Франция. М., “Наука”. 1971 гг. 12. Исория Италии. М., “Наука”. 1971 гг. 13. Новая история колониалних стран М., 1970 гг. 14. Новая история стран Европии и Америки М., 1998 гг. 15. Тарле Е.В. Кримская война. М., 1950 гг. 16. Farmonov R. va boshqalar. Yangi tarix. T., “Meros”. 2004 yil. 17. Lafasov M. va boshqalar. Jahon tarixi. T., 2002 yil. 18. Разалиев Ю.Н. Новая и новейшая история старн Азии и Африки. М., 1987 гг. 19. Lafasov M. Jahon tarixi. T., 2008 yil. 20. Hidoyatov G. Jahon tarixi. T., 2000 yil. 21. Intirnet ma’lumotlari. 22. www.eurasia.org.ru . 78

23. www.history.ru 24. http://www.philos.msu.ru/fac/history/ 25. http://www.auditorium.ru 26. www.museum.ru 27. www. ziyonet.net. 79

O'xshashlar

Ikkinchi jahon urushi arafasida Xitoy

XX asr birinchi yarmida Xitoy

Argentinaning mustaqillikka erishishi va taraqqiy etish

AQSH Prezidentlari tarixidan

O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga integrallashuvi