O‘rta Osiyoning antik davr tarixi yozma manbalarda

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68.0869140625 KB

Ko'chirib olish

O‘rta Osiyoning antik davr tarixi yozma manbalarda mavzusida yozgan Mundarija Kirish …………………………………………………………………....3 1 Bob. O‘rta Osiyo haqidagi ilk yozma manbalar I .1 “Avesto” O‘rta Osiyo haqidagi ilk manba ……………….........….…6 I .2 Qavdimgi Eron va Xind manbalari …………………….........……..16 2 Bob. O‘rta Osiyoning antik davir tarixi yozma manbalarda II .1 Geradotning “Tarix” asarida O‘rta Osiyoga tegishli ma’lumotlar …25 II . 2 Kvint Kursiy Ruf, Strobon va Arrian asarlarida O‘rta Osiyo . ….….33 Xulosa ………………………………………….…………………..…..49 Foydalanilgan adabiyotlar …………………..……………………......51 BITIRUV BITIRUV MALAKAVIY ISHIMALAKAVIY ISHI

Ilova …………………………………………..……………………..…52 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Mustaqillik erishganimizdan so`ng ajdodlarimizga bo‘lgan e’tibor nixoyatda kuchaydi. Shu o‘rinda O‘zbekiston Respublikasi prezidenti I.A.Karimovning quyidagi so‘zlarini eslash joiz: “Tarixiy xotirasi bor inson-irodali inson, takror aytaman, irodali insondir” 1 . Markaziy Osiyo, jumladan Movaraunnahirda yashagan qadimgi turkiy xalqlar – skiflar, saklar, massagetlar haqidagi hozirgacha ma’lum bo‘lgan, yozma tarixiy adabiyotlarda o‘z ifodasini topgan eng qadimgi va dastlabki bu ma’lumotlarning manbalari “Avesto” kitobi, “tarix otasi” - Geradotdan tortib Strobon, Arrian, Kvint Kursiy Ruf, Plutarx singari buyuk tarixchilar, 1 1 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q . T., Ma‘naviyat, 1998. 9-betlar. 2

Axomoniylar davri forsiy yozuvlarini urganish eng dolzarb masalalardan biri xisoblanadi. Avesto o‘zbek, umuman O‘rta Osiyo, Eron, Ozarbayjon xalqlarining qadimgi davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, diniy qarashlari, olam to‘g‘risidagi tasavvurlari, urfodatlari, ma’naviy madaniyatlarini o‘rganishda muhim va yagona manba «Bu nodir kitob bundan 30 asr muqaddam ikki daryo oralig‘ida, mana shu zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan ma’naviy, tarixiy merosidir» 1 Geradot hamda ba’zi yunon tarixchilari asarlarining asosiy yo‘nalishlarini yunonlar va qo‘shni xalqlar kurashi tashkil etadi. Binobarin, ularda katta tarixiy haqiqat bilan bir qatorda, ong oqimi tarzidagi ayrim, juz’iy manfaatli nuqtai nazarlar ham bo‘lishi tabiy xol biz ishimizda ushbu fikirlarni taxlil qilishga xarakat qildik. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: Hozirgi kunda O‘zbekistonning o‘tmish tarixini mukammal o‘rganishga bo‘lgan qiziqish oshib bormoqda. Qadimgi tarixning yoritilish jarayoni o‘tmish manbalari, arxeologiyaga oid ashyolar va yozma ma’lumotlar bilan uzviy bog‘lanadi. Moddiy manbalar, ibtidoiy makonlar, qishloq va shahar xarobalari o‘lkamizning turli joylarida chuqur o‘rganilgan. Yurtimiz qadimgi tarixini yoritish jarayoniga Bugungi kunda Antik davir tarixchilari asarlari nixoyatda qiziqarli mavzulardan xisoblanadi. Chunki bu davr madaniyati merosi o‘zidan keyingi tuzumlarga juda katta o‘rnak bo‘larli va unga yaqinlashgan har bir kimsa, har bir davlatga chin ma’nodagi foyda konini qoldiradi. Bu ma’noni maydalab, har bir sohada sinchiklab sanab chiqishi va ko‘rsatish mumkin. O‘zbekiston, umuman Markaziy Osiyo tarixiga oid eng qadimgi yozma manbalar juda ko‘p. Jumladan, ularning tahlili, tarixiy sanalarning to‘g‘riligi va ahamiyati, geografik-tarixiy tushunchalarining qisqacha izohli lug‘ati hamda boshqa ma’lumotlar haqida turli xil adabiyotlar bor. Biroq ularning hammasi ham o‘zbek tiliga tarjima qilinmagan va har tomonlama o‘rganilmagan. 1 Karimov I. A, «Adolatli jamiyatsari». T., 1998, 39—40-betlar 3

Mustaqillik yillarida yangi nazariy metodologiya asosida yaratilgan asarlar ko‘plab yaratildi. A. Sagdullayev 1 , G.A.Mixaleva, G.A.A‘zamova, S.T.Davlatova, T. Xodjayev, L.Letveeva, G.M.Tanieva va boshqalarning asarlarida XIX-XX asr O‘zbekistonning antik davr tarixiga doir qimmatli ma‘lumotlarni olish mumkin. 2 Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari : Ishning asosiy maqsadi O‘rta Osiyoning antik davr tarixi yozma manbalarini o‘rganish. Maqsadga muvofiq quyidagi vazifalar qo‘yildi: -Eng qadimgi manbalarni qiyosiy taxlil qilish orqali urganish -Manbalar arxeologiyaga oid yangi ma’lumotlar bilan solishtirish; -O‘zbekistonning qadimgi tarixiga oid materiallar ni tahlil qili sh ; -Qadimgi fors, yunon-rim tarixchilarining ma’lumotlarini ilmiy tahlil qilish; BMIning davriy chegarasi: Ishimiz xronologik jixatdan miloddan avvalgi IX-VII va VII-IV asrlarga to‘g‘ri keladi. BMIning nazariy-uslubiy asosi: Bitiruv malakaviy ishiga O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning O‘zbekiston tarixini rivojlantirishga doir bildirgan ko‘rsatmalari asosiy nazariy-uslubiy asos bo‘lib xizmat qildi. Shuningdek, ishni bayon qilishda tarix fanining ketma-ketlilik, xolislik, haqqoniylik, uzviylik kabi tamoyillari muhim nazariy-metodologik asos bo‘lib hisoblanadi. Bundan tashqari ishni yozishda, tarixiy voqea va hodisalarga baho berishda milliy istiqlol g‘oyasiga tayangan holda yondashildi. Ishning ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati: Bitiruv malakaviy ishida antik davr tarixchilarining O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlarning miloddan avvalgi IX-VII va VII-IV asrlardagi tarixi O‘rta Osiyoga oid yozma manbalar, tarixiy adabiyotlar asosida taxlil qilishga harakat qilindi. Ularning O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishdagi ahamiyati umumlashtirildi. Antik davr tarixchilarining O‘rta Osiyoning tarixiga oid ma’lumotlarni qamrab olgan barcha tadqiqot ishlari va ularning natijalari tarixiy davriylik jihatdan jamlangan holda, xolisona yondashuv asosida o‘rganildi. 1 Sagdullayev A. Qadimgi O‘zbekiston ilk yozma manbalarda. T.: 1996 B-46 2 www.archaelogy.com 4

Ularning o‘rganilish natijalariga konseptual nuqtai nazardan yondashilgan holda yangicha xulosalar berildi. Bitiruv malakaviy ishida O‘rta Osiyoning yozma ma’lumotlarning shakllanishi va taraqqiyoti eng so‘nggi tarixiy tadqiqotlar asosida yangicha ko‘rib chiqilgan va turli xil qarashlar, fikrlarni qiyoslab muammoga bir qator oydinliklar kiritilgan. Yozma materiallar va arxiv hujjatlari asosida ilmiy jihatdan asoslab berishga harakat qilindi. Shu tariqa, miloddan avvalgi IX-VII va VII-IV asrlardagi antik olimlarning O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlarning shakllanish va rivojlanish taraqqiyotining yaxlit talqini ochib berishga harakat qilingan. Tadqiqot natijasida qo‘lga kiritilgan yakuniy xulosalardan manbashunoslik fanidan ma‘ruza matnlari tayyorlashda foydalanish mumkin. BMIning tuzilishi: Kirish, 2 ta bob, 4 bo‘lim, adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat. I. Bob. O‘rta Osiyo haqidagi ilk yozma manbalar. 1.1 “Avesto” O‘rta Osiyo haqidagi ilk manba. Markaziy Osiyoning eng qadimgi xalqlari o‘z tarixini yozma ravishda yoritmaganlar (shu davrlarga oid mahalliy yozma manbalar topilmagan yoki ular zamonimizgacha saqlanib qolmagan). Hududimizga tegishli ilk yozma manbalar —“Avesto”, ahamoniylar davri mixsimon yozuvlari va qadimgi dunyo (yunon- Rim) davriga taalluqli manbalar yurtimizdan tashqarida tuzilgandir. Ular Qadimgi Sharq va dunyo tarixida birinchi bo‘lib, o‘lkamizdagi xalqlarning nomlarini, alohida joylar, tog‘lar, daryolar va ko‘llarning nomlarini, afsonaviy qahramonlar va podsholarning nomlarini, yurtimiz xalqlarining turmushi, dini, 5

madaniyati, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tuzumi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. 1 Bu manbalar kam va to‘liq bo‘lmaganligi uchun qadimgi iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy jarayonlarni o‘rganishda yozma va arxeologik manbalarni bir-biriga solishtirish zaruriyati kelib chiqadi. Arxeologik ma’lumotlar yozma manbalarni kengaytirib, tarixiy taraqqiyotning aniq yo‘nalishlarini (ko‘p hollarda arxeologik manbalar yozma manbalarga qaraganda tarixiy-madaniy jarayonning boshqa yo‘nalishlarini ham) ko‘rsatadi. Dastlabki yozma manbalardan foydalanishda juda ehtiyot bo‘lmoq kerak. Ba’zi bir ma’lumotlar afsonalarga asoslangan va ularni haqiqiy tarixdan ajratib olish lozim. Boshqa manbalarning mualliflari (masalan, eng qadimgi yunon tarixshunoslari) hech qachon Markaziy Osiyoda bo‘lmaganlar va o‘z hikoyalarini surishtirib bilganlari asosida yozganlar. Shunga qaramasdan, bu ma’lumotlar muhim ahamiyatga egadir, Avesto, Ovasto (parfiyoncha: apastak — matn; ko‘pincha «Zend- Avesto», ya’ni «tafsir qilingan matn» deb ataladi) — zardushtiyliknpig muqaddas kitoblari to‘plami. Ko‘pchilik tadqiqotchilar fikriga ko‘ra, Avesto O‘rta Osiyoda, xususan Xorazmda miloddan avvalgi birinchi ming yillikning birinchi yarmida vujudga kelgan. Avestoda keltirilgan geografik ma’lumotlar ham buni tasdiqlaydi. Mac, xudo yaratgan o‘lkalar sanab o‘tilar ekan, boyligi va ko‘rkamligi jihatidan qadimgi Xorazm, Gava (Sug‘d), Marg‘iyona (Marv), Baqtriya (Balx) bi-rinchi bo‘lib tilga olinadi, Orol dengizi (Vorukasha yohud Vurukasha) va Amudaryo (Daiti) tavsiflanadi. Avestodagi xalqning dastlabki vatani Sirdaryo, Amudaryo etaklari va Zarafshon vodiysi bo‘lgan. Avesto uzoq vaqt mobaynida shakllangan. Unda keltirilgan ma’lumotlarning eng qadimgi qismlari miloddan avvalgi 2-ming yillik oxiri — 1-ming yillik boshiga oid bo‘lib, og‘zaki tarzda avloddan-avlodga o‘tib kelgan. Keyingi asrlarda Avesto tarkibiga turli diniy urf-odatlar bayoni, 1 Azizxo’jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997.B-45 6

axloqiy, huquqiy qonun-qoidalar va hokazolar qo‘shilib borgan. Avestoni Zardusht diniy asar sifatida bir tizim-ga solgan. Dastlabki yozma nusxasi esa 12 ming mol terisiga bitilgan deb rivoyat qilinadi. U Persepolaa saklangan. Aleksandr (Makedoniyalik Iskandar) Eronni zabt etganda, bu nusxa kuydirib yuborilgan. Arshakiylardan Vologes I davri (51—78)da qayta kitob qilingan, lekin u saqlanmagan. Sosoniylar davrida yaxlit kitob holiga keltirilgan. 1 Avesto 21 nask (qism)dan iborat bo‘lgan. Avesto hajmi katta kitob bo‘lganligi sababli dindorlar kundalik faoliyati-da foydalanish uchun uning ixchamlashtirilgan shakli — «Kichik Avesto» (Xurdak Avesto) yaratilgan. Arablar Eronni fath etgach (7-Avesto) zardushtiy ruhoniy-larining bir qismi Hindistonga ko‘chib o‘tgan. Ularning avlodlari (pars-lar) Bombay shahrida o‘z jamoalarida hozirgacha Avestoning asl nusxasini saqlab keladi. Fransuz tadqiqotchisi Anketil Dyuperron zardushtiylar jamoasida yashab, Avesto tilini va yozuvini urganib, uni tarjima qilib nashr etgan (1771). Avestoning bu nusxasi 27 jilddan iborat bo‘lib, asarning yettidan bir qismidir. U Yasna, Vispered, Vendidad, Gatlar va Yashtlar nomi bilan yuritiladigan kitoblarni o‘z ichiga oladi. Avestoda bayon etilgan g‘oyalarga ko‘ra, olam ikki asosning, ikki ibtidoning, ya’ni yorug‘lik bilan zulmatning, yaxshilik bilan yomonlikning tuxtovsiz kurashidan iborat. Yaxshilik va ezgulik xudosi Ahuramazda yer, o‘simlik va bilan hamma tabiiy boyliklarni yaratgan. Yomonlik va yovuzlik timsoli Anxramaynu Ahuramazdaga qarshi to‘xtovsiz kurashadi, ammo uni yengishga ojizlik qiladi. Bu kurash abadiy davom etadi. Yaxshilikni ifodalovchi kuchlar osmonda, yomonlikni ifodalovchi kuchlar yer ostida joylashgan, yer sathi esa kurash maydonidir. Xayotdagi turfa uzgarishlar qaysi kuchning g‘alaba qilishiga bog‘liq. Inson ham tana va ruhning, axloq esa yaxshi va yomon xulqning uza-ro kurashidan iborat. Cheksiz, abadiy fazo va vaqt ham ikki qarama-qarshi qismdan: yaxshilik va Ahuramazda 1 www.archaelogy.ru 7

hukmron bo‘lgan abadiy yorug‘lik bilan yomonlik va Anhramaynu hukmron bo‘lgan abadiy zulmatdan tashkil topadi. Avesto ta’limotiga ko‘ra, birinchi inson Govamard (ho‘kiz-odam; forscha Qayumars) bo‘lib, undan barcha kishilar tarqalgan. Birinchi shoh Yima davri oltin davr hisoblangan, chunki unda o‘lim bo‘lmagan, Ahuramazda doimiy bahor yaratgan. Kishilar be-kamu kust, baxtiyor yashagan. 900 yil utgach shoh Yima gururga berilib, man etilgan sigir go‘shtini yeydi va yovuzlik ramzi Anhramaynu hukmidagi kuchlar bosh ko‘taradi. Olamni muzlik qoplay-di. Yima Ahuramazda amri bilan odam- lar va hayvonlarni sovukdan saqlab qolish uchun qo‘rg‘on (var) qurib, unga har bir jonzotdan bir juftini joy-lashtirgan. Insoniyat tarixining ilk oltin davri tugagach, Hayr bilan Sharr (yaxshilik va yomonlik) o‘rtasidagi kurash davri bo‘lgan ikkinchi davr boshlangan. Uchinchi davrda Ahuramazda g‘alaba qilib, ezgulik saltanati barqaror bo‘ladi, o‘lganlar tiriladi. Avestoning axloqiy-falsafiy mohiyati «ezgu fikr», «ezgu so‘z» va «ezgu amal» kabi muqaddas uchlik (axloqiy triada)da o‘z ifodasini topadi. Zardush-tiylarning ibodat oldidan aytiladigan niyati, so‘zlari shu 3 ibora bilan boshlanadi. Markaziy Osiyo xalqlarining eng qadimgi yozuvi — bu xumning sirtida tasvirlangan xorazm tilidagi qisqa yozuvdir. U Katta Oybuyirqal’a shahar xarobasida topilgan. Arxeologik ma’lumotlarga ko‘ra bu yozuv miloddan avvalgi . V— IV asrlarga tegishlidir. Miloddan avvalgi IV―SH asrlarga oid yana bir qadimgi Xorazm yozuvi Qo‘yqirilgan qal’ada topilgan sopol idishning sirtida saqlangan. Bu manba yagona “aspabarak”—“ot-liq”, “chavandoz” so‘zidan iboratdir. Qadimgi Xorazm yozuvi oromiy alifbesiga asoslangan. Oromiylar — miloddan avvalgi I ming yillikning boshlarida Mesopotamiya (Ikki daryo oralig‘i) hududida joylashgan qadimgi xalqdir. Miloddan avvalgi VI—IV asrlarga kelib, 22 ta harfdan iborat bo‘lgan oromiy alifbesi O‘rta Sharqning idora qilish, ish yurituvchi va ma’muriy tili vazifasini bajargan. 8

Bu O‘zbekiston janubida (Surxon vohasi) va chegaradosh Tojikiston, Shimoliy Afg‘oniston yerlarida joylashgan tarixiy-madaniy viloyat aholisining tili .hamda yozuvidir. Baqtriya yozuvi ikki xil — oromiy va qadigi yunon alifbesiga asoslanib rivojlangan 1 Baqtriya tili va yozuvlari uncha yaxshi o‘rganilmagan. Bizgacha yuzdan ortiq baqtriylar so‘zlari yetib kelgan. Baqtriya yozuvi topilmalari asosan milodning birinchi asarlariga taalluqlidir. So‘g‘d, So‘g‘diyona — tarixiy-madaniy viloyat bo‘lib, Zarafshon Qashqadaryo vohalarini o‘z ichiga olgan. Milodiy I ― IV asrlardan boshlab, So‘g‘d yozuvlari keng hududda tarqalgan. Bu jarayon so‘g‘dlarning yangi yerlarni o‘zlashtirish faoliyati va savdogarlarning “Buyuk Ipak yo‘li”dagi xarakatlari bilan bog‘langan. Shuning uchun ham so‘g‘d tilidagi yozma yodgorliklar Markaziy Osiyo, Qozog‘iston, Sharqiy Turkiston, Pokiston va Mo‘g‘uliston tuprog‘ida topib tekshirilgan. So‘g‘d yozuvi ish yuritishda, savdo va madaniy aloqalarda katta ahamiyatga ega bo‘lib, qadimgi uyg‘ur, mo‘g‘ul va manjurlar yozuvlari paydo bo‘lishiga asos bo‘ldi. Miloddan avvalgi I ming yillikka oid so‘g‘d yozuvlari topilmagan. Saklar―Markaziy Osiyo va Qozog‘istonning dashtlarida, cho‘llarida va tog‘larida joylashgan ko‘chmanchi qabilalardir. Olimlar fikriga ko‘ra, sak tilida yoritilgan eng qadimgi manba ― bu Olmaota atrofida Issiq qo‘rg‘onida topilgan kumush idishdagi yozuvdir. U miloddan avvalgi V asr bilan sanaladi. Tilshunoslik fanlarida Issiq yozuviga o‘xshagan belgi yozuvlari “noma’lum xat” deb ataladi. Sak tillarida yoritilgan hujjatlarning asosiy qismi Sharqiy Turkistonning Xotan vohasidan topilgan. Ular G, V, Beyli, M, J. Drezden, L. G. Gersenberg, I. M. Orannskiylar katta hissa qo‘shganlar. 1 www.archaelogy.ru 9

“Avesto”, so‘g‘diylar, parfiylar va nomlar zamonaviy tillarda saqlanib ishlatilmoqda. Jumladan, avesto so‘zlari “bratar”―”birodar”, “aka” (rus tilida ham “brat”); “xapta”―”hafta”, “yetti”; “band”―”bog‘lab qo‘yish”; “zar”―”oltin”; “nau” (nav)―”yangi”, “ap”―”ob”, “framana”―”farmon” va hokazo. 1 Ayniqsa ko‘p nomlar so‘g‘d so‘zi―”kand” (kent)―”shahar” bilan bog‘langan (Toshkent, Chimkent, Vobkent, Yangikent). Samarqand, Panjikent nomlari VII asr oxiri ― VIII asrga oid so‘g‘d hujjatlarida uchraydi. “Shahar” tushunchasi parfiylar so‘zi “shahr” dan kelib chiqqan. Ayrim tushunchalar so‘g‘d so‘zlari―”tak” (qurilish, gumbaz) va “kat”(uy-joy, makon) bilan bog‘langan (chor-tak, peshtoq, Katob―Kitob, Navqat, Kurkat). Avesto so‘zi―”raoshana” (yorug‘, ravshan, oydin), Zarafshon nomida saqlangan. Juda ham ko‘p atamalar yurtimizning qadimgi hamda hozirgi o‘zbek va tojik so‘zlarning qo‘shilishi asosida paydo bo‘lgan (Zar―o‘t-soy, Zar-bog‘, Dar-band, Dara-band, Sar-band, Ko‘xi-tog‘, Kat-ob, Shahri-sabz, Soy-sayyod, Xazar-bo‘qa, Xazar-asp, Band-i-xon, Nur-ota, Nau-bahor). Jumladan, “Katob”—hozirgi Kitob — bu “daryo bo‘yidagi makon, qo‘rg‘on”, “Shahrisabz”—“yashil, ko‘kalamzor shahar”, Xazarbo‘qa, Xazarasp — “ming buqa, ming ot” tushunchalarini bildiradi. Ba’zi qishloqlarning nomlari juda ham qadimgi so‘zlardan kelib chiqqan. Misol uchun Surxondaryodagi Vaxshivar — bu “dahshat qishloq, makon” deb tarjima qilinadi va avesto so‘zlari—“vaxsh” (dahshat), “vara” (makon) bilan bog‘lanadi. Qadimgi atamalarning kelib chiqishi va rivojlanishi—bu dolzarb muammo bo‘lib, maxsus tadqiqotlar olib borishni talab qiladi. Oxirgi 20—30 yil davomida (ayniqsa, yangi yerlarni, cho‘llarni o‘zlashtirish jarayoni natijasida aholining eski turar joylardan yangi nohiyalarga ko‘chirilishi munosabati bilan) qadimgi nomlar unutilib, ularning o‘rniga yangi (shu joyning tarixi bilan bog‘liq bo‘lmagan) nomlar ishlatilgan {Bahoriston, Guliston va hokazo). 1 www.archaelogy.com 10

O‘zbekiston hududida tillarning rivojlanishi bir necha ming yillar bilan bog‘lanadi. Yozma manbalarga ko‘ra yurtimizda eng qadimgi mahalliy tillar: turkiy, fors, arab va eski o‘zbek tillari rivoj topgan. Ular ish yuritish va ma’muriy, adabiy va xalqaro, mahalliy qishloq va shahar tillari vazifasini bajargan. Qadimgi qabilalar va xalqlar kelib ketdilar. Ularning turli zamonlarga oid yuksak darajali madaniyatlarn rivojlandi. Xalqlar va tillarning kelib chiqishi murakkab tarixiy jarayonlar bilan bog‘liqdir. O‘sha davrlardan bizning zamonamizgacha turli xil arxeologik va yozma manbalar saqlanib keldi. Ajdodlarimizning moddiy va ma’naviy merosi xalqimizning ma’naviy boyligi bo‘lib, yangi ilmiy izlanishlarga asos soladi 1755—1761 yillarda fransuz olimi Anketil Dyuperron Hindistonning Gujarat viloyatida eron zardushtiylarining avlodlari — parslarning urf-odatlari va diniy marosimlari bilan tanishib chiqqan. Eng muhimi shundan iboratki, Dyuperron parslarning diniy yozuvlarini o‘qishga muyassar bo‘lgan. “Apastak” yoki “Avesto”ning eng qadimgi, 1288 yilda ko‘chirilgan qo‘lyozma nusxasi bizgacha saqlangan. Dyuperron yurtiga qaytgandan so‘ng, 1771 yilda “Avesto”ni tarjima qilgan. XIX va XX asrning boshlarida esa “Avesto”ning yangi tarjimalari paydo bo‘ladi. Dastlabki “Avesto” 21 ta kitobdan iborat bo‘lgan. Hozirgi vaqtgacha uning ayrim qismlari saqlanib qol-gan: Yasna—“qurbonlik keltirish”, Visprat —-“hamma hukmronlar”, Yasht—“qadrlash”, “ulug‘lash”, Videvdat —“devlarga qarshi qonun”. Bularning hammasi sosoniylar davrida tahrir qilingan. Yasna kitobi 72 bobdan iborat bo‘lib, ulardan 17 tasi “Gotalar”, ya’ni payg‘ambar Zaratushtraning “Muqaddas qo‘shiqlari”, uning diniy nasihatlaridan iborat. Gotalarni payg‘ambar Zaratushtra sosoniylar davri (III—VII asrlar)dan bir necha asrlar oldin yaratgan. Ajablanarli tomoni shundaki, ilk o‘rta asrlarda Avesto ko‘pchilikka tushunarsiz “o‘lik” tilga aylangan bo‘lsa ham Zaratushtraning 11

noma’lum so‘zlari va tushunchalari Yasna kitobiga so‘zma-so‘z kiritilgai. Albatta, “Avesto” tahrirchilari payg‘ambarning nasihat so‘zlari ma’nosini ayrim joylarda buzib, noto‘g‘ri ko‘rsatganlar. Shuning uchun ham tadqiqotchilar Gotalar so‘zlarini aniq o‘rganish juda ham qiyin jarayon, deb hisoblaydilar. Visprat 24 bobdan iborat bo‘lib, zardushtiylarning ayrim xudolariga bag‘ishlangan madhiyalardir. Ular bayram va diniy marosimlarda ijro etilgan . Yashtning 21 bobida yozuvsiz zamonlarga oid eroniy qabilalarning tasavvurlari saqlangan. Yasht kitobida afsonaviy qahramonlarga va ulug‘ xudolarga: bag‘ishlangan madhiyalar to‘plangan. Qadimgi qabilalar og‘zaki ijodi asosida Yasht boblari paydo bo‘lgan. Videvdat to‘liq saqlangan kitobdir, uning tarixiy sanasi Yasna yoki Yasht qismlariga nisbatan birmuncha yosh hisoblanadi. Videvdat 22 ta bobdan iborat. “Avesto” ma’lumotlarini o‘rganishga oid turli xil ilmiy adabiyotlar mavjud. “Avesto”ning tarixiy to‘g‘riligi va tarixiy sanalari, payg‘ambar Zaratushtra faoliyati va zardushtiylik dinining vujudga kelishi muammosi bilan uzviy bog‘liqdir. Bu muammo ko‘p yillardan beri olimlar orasida ilmiy tortishuvlarga sabab bo‘lib kelmoqda. Zaratushtra (yunoncha — Zoroastr, o‘rta fors tilida — Zardusht) qadimgi dunyo mualliflari ma’lumotlariga ko‘ra afsonaviy shaxs hisoblangan. Ammo “Avesto”ning Gotalari va Yasht boblari Zaratushtrani tarixiy shaxs sifatida yoritadi. 1 Zaratushtraning nomi qadimgi eron “Zaraushtra” so‘zidan kelib chiqqan, “Zar”- bu oltin, “ushtra”— tuya yoki uch xil ma’noda—“Oltintuyali”, “Oltin tuya egasi”, “Tuyalar yetaklagan odam”deb tarjima qilinadi. “Avesto”da Zaratushtra urug‘ining nomi, ota va onasining ismlari, oilasi va farzandlari haqida aniq ma’lumotlar bor. Zaratushtra qohinlar oilasida tug‘ilgan va boy odam bo‘lmagan. U Spitama avlodidan kelib chiqqan. Zaratushtra otasi va onasining ismlari — Pourushasp va Dugdova bo‘lgan. Zaratushtra uylangan bo‘lib, ikkita qiz farzand ko‘rgan. 1 Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y B-45 12

Payg‘ambar Zaratushtraning tug‘ilgan joyi va vatani haqida “Avesto”da hech qanday ma’lumotlar yo‘q. Shu manbaga ko‘ra, Zaratushtraning diniy nasihatlari o‘z vatanida tarafdorlarini topmagan. Shuning uchun. ham yangi dinning asoschisi o‘z yurtidan kochishga majbur bo‘lgan. Gotalarda payrambar Zaratushtra bunday xabar qiladi: “Qay tomonga, qaysi yurtga qochib qutulsam, meni jangchilardan va qohinlardan ajratib qo‘ydilar, jamoa meni quvnatmaydi, mamlakatlariing yovuz sardorlari meni qabul qilmaydilar”. Zaratushtrani podsho Kavi Vishtasp o‘z yurtida qabul qilgan. Kavi Vishtasp, uning xotini -— malika Xutaosa va podsho oilasining boshqa vakillari — uzoq va yaqin qarindoshlari Zaratushtra ta’limotiga juda ham qiziqqanlar va uning e’tiqodini qabul qilgan birinchi tarafdorlari deb hisoblanadi. Sosoniylar davri an’analariga ko‘ra, Zaratushtraning tug‘ilgan yili makedoniyalik Iskandargacha bo‘lgan 268 yil. Bu sana haqida birinchi bo‘lib Beruniy e’lon qilgan. Uning ma’lumotlariga. ko‘ra. Zaratushtra Iskandarning Sharq hududiga yurishlaridan (boshlanish sanasi—miloddan avvalgi 334 yil) 258 yil avval tug‘ilgan. Demak, Zaratushtraning tug‘ilgan yili miloddan avvalgi 592 yil bo‘lib chiqadi. Ma’lumki, Zaratushtra 77 yoshda vafot etgan va uning hayot sanasi miloddan avvalgi 592—515 yillarga to‘g‘ri keladi, deb faraz qilinadi. Shu sanalarga asoslanib ba’zi olimlar Zaratushtra ahamoniylar podsholari Kir II (miloddan avvalgi 559—530 y.), Kumbiz (miloddan avvalgi 530—522 y. va Doro I (miloddan avvalgi 522—480 y.) davrlariga zamondosh bo‘lgan deb hisoblaydilar. Shu fikrni tasdiqlash uchun Doro I otasining ismi Vishtasp (Zaratushtraning birinchi homiysi va tarafdorining ismi bo‘lganligi) ham keltiriladi. Ammo ahamoniylar yozuvlarida, rasmiy davlat buyruqlarida, e’lonlarida Zaratushtra ismi tilta olinmagan. Bundan tashqari, “Avesto”ning Yashtlari yoki Gotalarida ahamoniylarning podsholari, harbiy yurishlari, yirik davlati va shaharlari haqida xech qanday ma’lumotlar saqlanmagan. Shuningdek, “Avesto”da G‘arbiy Eron viloyatlarining nomlari, Ikki daryo oralig‘i, Misr va Kichik Osiyo hududi umuman tilga olinmagan. 13

“Avesto” ma’lumotlariga asoslanib olimlar Zaratushtra yashab o‘tgan davrni keng tarixiy sanalar bilan bog‘laydilar. Shu jumladan, miloddan avvalgi II ming yillikning o‘rtalari va oxirlari (1500—1200, 1100— 1000-yillar), miloddan avvalgi I ming yillikning boshlari va birinchi yarmi (1000—900, 800—700—600-yillar) va boshqa turli xil sanalar keltiriladi. Olimlar orasidagi ilmiy tortishuvlar bu masalani aniq o‘rganish murakkab muammoga aylanganligidan dalolat beradi. “Avesto”da Zaratushtradanoldingi davr-larda keng hududda joylashgan, qadimgi zamonlarga oid jamiyatni tasvirlash vaziyatini hisobga olish lozim. Shuning uchun Zaratushtra miloddan avvalgi II ming yillikda yashagan deb faraz qilish mumkin. Ahamoniylarning Markaziy Osiyo xalqlariga qarshi dastlabki harbiy yurishlari miloddan avvalgi 545/540— 520 yillarda boshlangan. Demak. Zaratushtra ahamoniylar bosqini davridan oldin (77 yosh hayoti hisobidan) 630— 553 yillar yoki 618—641 yillar davomida umr ko‘rgan (yoki yashagan) bo‘lishi mumkin. 1 “Avesto”ga asos solingan yurtning geografik joylashuvini aniqlash ham qiziq muammodir. “Avesto”tili, “Avesto” viloyatlarining tarixiy geografiyasi bu manbaning vatani G‘arbiy Eron yoki Old Osiyo bo‘lmagan. Avesto o‘zbek, umuman O‘rta Osiyo, Eron, Ozarbayjon xalklarining qadimgi davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, diniy qarashlari, olam to‘g‘risidagi tasavvurlari, urfodatlari, ma’naviy madaniyatlarini o‘rganishda muhim va yagona manba «Bu nodir kitob bundan 30 asr muqaddam ikki daryo oralig‘ida, mana shu zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan ma’naviy, tarixiy merosidir» 2 O‘zbekistan hukumatining tashabbusi bilan YUNESKO Bosh konferensiyasi 30-sessiyasi «Avesto» yaratilganining 2700 yilligini dunyo miqyosida nishonlash haqida qaror qabul qildi (1999 yil noyabr.). «Avesto»ning jahon madaniyati va dinlar tarixida tutgan o‘rnini hisobga olgan holda hamda yuqoridagi qarordan kelib chiqib O‘zbekiston 1 Azizxo’jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997. B-86 2 I.A. Karimov, «Adolatli jamiyatsari». T., 1998, 39—40-betlar . 14

Respublikasi Vazirlar Mahkamasi maxsus qaror e’lon qilib (2000 yil 29 mart), «Avesto»ning 2700 yilligini nishonlash tadbirlarini belgiladi. Unga ko‘ra 2001 yilning oktiyabr oyida O‘zbekistonda xalqaro ilmiy konferensiya va tantanali bayram tadbirlari o‘tkaziladi. 1.2 Qavdimgi Eron va Xind manbalari. Miloddan avvalgi 545—540 yillarda ahamoniylar Markaziy Osiyoniig Parfiya, Marg‘iyona, Baqtriya va So‘g‘diyona viloyatlarini bo‘ysundirganlar. Sak- massagetlarga qarshi Kir II ning yurishlari miloddan avvalgi 530 yilda mumaffaqiyatsiz yakunlangan. Saklarni Doro I miloddan avvalgi 518 yilda istilo qilgan. Doro I davrida (miloddan avvalgi 522—486 yillar) ahamoniylar sulolasi Hind vodiysidan Urta yer dengiziga qadar bo‘lgan keng hududda o‘z hukmronligini o‘rnatgan. Ahamoniylar davlati tarixda birinchi yirik dunyo davlati deb hisoblanadi. Bu davlat ko‘p sonli viloyatlar, shaharlar va xalqlarni birlashtirgan. Markaziy Osiyoda ahamoniylar ikki yuz yil davomida hukmronlik qilganlar . (miloddan avvalgi 330 yilgacha). Ahamoniylar davri mixsimon yozuvlarida MarkaziyOsiyo xalqlari va viloyatlari to‘g‘risida turli xil ma’lumotlar bor. Bu yozuvlar miloddan avvalgi VI—IV asrlarga oid bo‘lib, Behistun va Nakdsh Rustam qoyatoshlarida, Suza, 15

Persepol va Hamadon shaharlarida topib tekshirilgan. Ular qadimgi fors tilida turli ijtimoiy, siyosiy va diniy masalalarga doir podsho buyruqlaridan va nutqlaridan iborat. Bitiruv malakaviy ishida keltirilgan yozuvlar xabarlari V. V. Struve, V. I. Abayev, M. A. Dandamayev va A. V. Edakovlar tomonidan amalga oshirilgan rus tilidagi tarjimalarga asoslangan. Shular jumlasidan eng muhimi Behistun yozuvlari bo‘lib, Doro I davrida Karmanshoh va Hamadon shahri o‘rtasidagi yo‘lda baland qoyatoshda yozilgan (Midiya o‘lkasi), Behistun yozuvlari qadimgi fors, elam va akkad tillarida bitilgan. Doro I bunday xabar qiladi: “Men — Doro, ulug‘ podsho, shahanshoh, mamlakatlar podshosi, Vishtasp o‘g‘li, Arshan iyevarasi, Ahamoniy. Shoh Doro ayturki: “Axuramazda irodasi bilan quyidagi davlatlarni qo‘limga kiritib, ularning podshosi bo‘ldim: Fors, Elam, Bobil, Ossuriya, Arabiston, Misr, Lidiya, Moniya, Midiya, Armaniston, Kappadokiya, Parfiya, Drang‘iyona, Aryo, Xorazm, Baqtriya, So‘g‘diyona, Gandxara, Saka, Sattagadiya, Araxoziya, Maka: hammasi bo‘lib 23 davlat” 1 . ...Men Bobilda bo‘lganimda, quyidagi davlatlar mendan ajralib chiqib ketganlar: Fors, Elam, Midiya, Ossuriya, Misr, Parfiya, Marg‘iyona, Sattagadiya, Saka. ... Shoh Doro ayturki: “Marg‘iyona nomli davlat mendan ajralib chiqib ketdi. Marg‘iyonalik Frada ismli bir odam o‘zini viloyatning hokimi deb e’lon qildi. Keyin men, Baqtriya satrapi, bo‘ysunuvchi odamim fors Dadarshishni chaqirib, unga gapirdim: “Menga bo‘ysunmaganlarni tor-mor qilish kerak”. Dadarshish qo‘shinlari bilan otlanib, marg‘iyonaliklar bilan jang qildi. Axuramazda menga yordam ko‘rsatdi. Axuramazda irodasi bilan mening qo‘shinlarim qo‘zg‘olonchilarni (butunlay mag‘lubiyatga uchratdi. Bu jang asiyadiy oyining 23 chi kunida sodir bo‘ldi. Shundan so‘ng davlat mening qo‘limga kirdi. Mana men Baqtriyada nimalarni qildim. ... Podsho Doro xabar qiladi: “Bundan so‘ng men saklarga qarshi sak yurtiga bostirib bordim, ularning o‘zlari cho‘qqi qalpoq kiyib yuradilar. Men 1 Sagdullayev A. Qadimgi O‘zbekiston ilk yozma manbalarda. T.: 1996 B-68-69 16

daryoga yetib keldim, daryoda kemalardan ko‘prik qilib, saklarni tor-mor qildim. Ularning sardori Skunxa ismli odamni tutib, menim huzurimga keltirdilar. Men o‘z xohishim bilan saklar yurtiga yangi boshliq tayin qildim. Shundan so‘ng mamlakat mening qo‘l ostimga o‘tdi”. Shoh Doro ayturki: “Bu saklar Axuramazdani qadrlaganlar, men Axuramazdani ulug‘layman. Axuramazda irodasn va o‘z xohishim bilan men ularni tinchitib qo‘ydim” 1 . Hamadon yozuvlarida Doro I bunday xabar qiladi: “Men — Doro, ulug‘ shoh, shahanshoh, davlatlar podshosi, Vishtasp o‘g‘li, Ahamoniy. Shoh Doro ayturki: “Mana huzurimda bo‘lgan podsholik; (So‘g‘diyonaning narigi yog‘idagi saklar yurtidan Efiopiyagacha, Hindistondan Midiyagacha — bu podsholikni menga Axuramazda — xudolar o‘rtasidagi ulug‘ xudo, tortiq qilgan”. Behistun yozuvlarida Doro I birinchi bo‘lib Ahamoniylar davlatining g‘arbiy viloyatlarini ko‘rsatib bergan bo‘lsa, Naqshi Rustam yozuvlarida mamlakatlar ro‘yxati Midiya va Elamdan so‘ng sharqiy viloyatlardan boshlanadi: “Men—Doro, ulug‘ podsho, shahanshoh, ko‘p qabilali mamlakatlarning podshosi, keng sayhon yerlarning podshosi, Vishtasp o‘g‘li, Ahamoniy, fors, forsning o‘g‘li, ariylar urug‘idan kelib chiqqan ariy. Shoh Doro ayturki: “Fors viloyatidai tashqari quyidagi mamlakatlarni men bo‘ysundirganman, menga xiroj to‘lovchi bo‘lgan, mening so‘zimni ijro etgan, mening qonunimta asoslanib rivojlanayotgan: Midiya, Elam, Parfiya, Aryo, Baqtriya, So‘g‘diyona Xorazm... Saka Xaumavarka, Saka Tigraxauda... dengizdan narigi yerdagi saklar”. 1972 yilda Suza shahrida tolilgai Doro I haykalidagi yozuvlarda Bakdriya, So‘g‘diyona va Xorazmdan tashqari “balchiq va tuproq o‘lkasi saklari” tilga olingan. Suza shahrida topilgan yana boshqa yozuvlarda Doro I bunday e’lon qiladi:”Suzadagi saroyni men bino qilganimda uning bezaklari uzoq yurtlardan olib kelingan. Uaka yog‘ochi — Gandxaradan, oltin — Sard va Baq-triyadan, 1 Azizxo’jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997. B-45 17

yaltiroq toshlar va lojuvard — So‘g‘diyonadan, firuza — Xorazmdan, kumush va bronza — Araxoziyadan, tosh ustunlari—-Elamdan yetkazib berilgan” 2 . Erondagi qadimgi Persepol shahridan baqtriyaliklar, xorazmliklar, so‘g‘dlar va saklarning o‘yib ishlangan rasmlari topilgan (Doro I va Kserks podsholar saroy devorla.ridagi (bo‘rtma rasmlarda turli xalqlarning xiroj keltirish manzarasi tasvirlangan). Persepol saroyidagi rasmlar Markaziy Osiyo xalqlarining eng qadimgi tasviridir (ularning qiyofasi, kiyim-bosh-lari, qurollari ma’nosida). Turli xalqlar qatorida so‘g‘diylar 8-guruhda ko‘rsatilgan. Ular yetti kishidan iborat bo‘lib, shohga idishlar, gazmol, noma’lum hayvon terisi va ikki qo‘yni yetaklab kelayotgani tasvirlangan. O‘n birinchi guruhda uzun cho‘qqili qalpoqlardagi saklar ko‘rsatilgan. Ular kiyim-kechaklarni ko‘tarib va otni yetaklab bormoqdalar. O‘n beshinchi guruhda baqtriyaliklarning besh vakili idishlarni va tuyani olib borayotganligi tasvirlangan. O‘n yettinchi guruh xorazmliklar bo‘lib, ularning dudama xanjar, harbiy - bolta, blaguzuk va otni olib kelayotgani ko‘rsatilgan. Bu rasmlarda So‘g‘diyona, Baqtriya, Xorazm va saklar viloyatidan bo‘lgan soliq to‘lovchilarining ahamoniylarga turli xil buyumlar (hunarmandchilik tikuvchilik, zargarlik, harbiy qurollar), Qadimgi Sharqda mashhur bo‘lgan otlar va tuyalarni olib kelayotgani tasvirlangan. Undan tashqari, Suza yozuvlariga ko‘ra, Markaziy Osiyo viloyatlaridan Eronga oltin, lojuvard, firuza va qimmatbaho toshlar olib kelingan. Ahamoniylar davri yozuvlarida yurtimiz xalqlarining o‘tmish tarixiga tegishli quyidagi ma’lumotlar bor: viloyatlar va xalqlarning nomlari, siyosiy jarayonlar — Baqtriyaning bir qismi’bo‘lgan Marg‘iyonada Frada boshchiligida qo‘zg‘olonni tor-mor qilish (“Mana nimalarni -men Baqtriyada qildim” — Doro I ning xulosasi shunday edi), saklar yurtiga qarshi yurishlar, iqtisodiy tuzum va moddiy madaniyat to‘g‘risida ma’lumotlar. 2 Azizxo’jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997. B-77 18

O‘rxun-Enasoy bitiglari, avvalo turkiylar tarixi uchun muhim manba, shuningdek yozma adabiyotining ilk namunalaridir. Shu bilan birga, u etnografiyaga oid muhim ma’lumotlar beradi. Topilgan ashyolar qadimgi turkiylarning urf-odatlari, turmush tarsi, ishonch sistemasiga oid ma’lumotlarni birmuncha to‘ldiradi. Turkiylar qabr toshlari, yani bitigtoshlar yoniga odamlarning tosh haykalchalarini qo‘yilgan. Ular balballar deyiladi. Balballar ma’lum hisob-kitob bilan o‘rnatiladi. Xoqon, lashkarboshi yoki amaldor jang paytida qancha dushman o‘ldirsa yoxud nechta yoki bola kasal bo‘lib o‘lsa, tosh haykalchalar shuncha o‘natilgan. Masalan, Bilga xoqon o‘zining sharafiga bitilgan yodnomada ta’kidlashicha, amakasi Qopag‘on xoqonning sharafiga atab o‘ldirilgan qirg‘iz xoqonning balbalini tikkan. Yana mazkur yodnomada to‘ng‘ich bolasi nobud bo‘lishiga atab Ku Sangunni balbal qilib qo‘yganini hikoya qiladi. Balbal tikish odati ma’lum. Ishonch, e’tiqodlar natijasidir. Turkiylar ruh ko‘chib yurishiga ishonganlar. Balballar ehtimol o‘lgan odamning ruhiga bag‘ishlangan qurbonlikdir. Shamanlik odatiga ko‘ra balballarning boshi kesib tashlangan. O‘sha davrda shaman dini Markaziy Osiyo va Sibirda asosiy din bo‘lib, ruhga topinishni anglatadi. Fin olimi Xeykel boshliq ekspedisiya a’zolari Kul Tegin bitigtoshini o‘rganayotganda undan 40 metr uzoqlikda qabr toshi topdilar. Bu yerda ulkan inshoat ham topildi. Inshoatda 7 tahaykal chiqdi. Haykallarning boshi yo‘q edi. Bitigtoshning atrofida 2 ta pachoqlangan hayvon haykalini ham topdilar. Shuningdek, atrofda boshi kesilmagan balballar ham bor edi. Har balbal sharq tomonga qaratib, qo‘yilgan edi. Boshi kesilgan balbal haykallar o‘ldirilgan dushmanlarni tasvirlaydi. Boshi kesilmagan balballar esa vafot etgan qabiladoshlarga atab o‘rnatilgan. Balballarning old tomoni sharqqa qaratilganining sababi bor. Sharq kun chiqishi bildiradi. Turkiylar quyoshni muqaddas deb bilishgan. Vafot etgan marhumlar ham xuddi turkiylarday quyoshga sajda qiladi deb tasavvur qilganlar. Qabr inshoatiga kirish joyidagi boshi pachoqlangan hayvon haykalining biri bo‘rini eslatadi. Bo‘ri totem sifatida turkiylarda katta yer tutgan. Turk xoqonligining asoschisi Ashina 19

xonadoni ham xonadon nomini bo‘ri deb atashgan. Bo‘ri kallasi tasviri turkiylarning kundalik turmushida ham muhim rol o‘ynagan. Ular qaerga kelib o‘rnashsalar darvozaga bo‘rining kallasi tasvirini osib qo‘yganlar, o‘zlarining bo‘ridan kelib chiqqanligini doimo eslatib turganlar. 1 Odam vafot etganda jasad chodirda saqlangan. Marhumning qarindosh urug‘lari ot va qo‘yni rosa yugurtirib, so‘ng chodir oldiga olib kelib, marhumga atab qurbonlik qilganlar. Bu marosimga ayollar ham erkaklar ham ishtirok etaverganlar. Qurbonlik keltirilgach, chodirning atrofini zotdor otlarda yeti marta aylanadilar. Marhumni dafn qilish uchun biror kun belgilangan. O‘sha kuni ular marhum xayrlashish uchun chodirga kiradilar. Chodirga kirishdan oldin yuzlarini o‘tkir narsa bilan tilib yig‘landilar. Bu haqda Bilga xoqon bitigtoshida shu tarzda ma’lumot bor: “Tung‘ich yili beshinchi oyning yigirma yettisida Li Sun Tay Sangun boshchiligida besh yuz odam keldi. Marosim shamlarini keltirib o‘rnatib berdi. Shuncha xalq sochini, qulog‘ini, yanog‘ini kesdi.” 2 Qadimgi turkiylarda ruhining mavjudligi va abadiyligiga ishonganlar. O‘rxun-Enasoy bitiglarida “o‘ldi”, “o‘lmoq” fe’li o‘rnida “ucha bordi”, “uchdi”, “kerak bo‘ldi” terminlarni mavjud bo‘lib, u ruhga ishoradir. Ajdodlar ruhiga yilning ma’lum vaqtlarida, asosan bahor oyining boshlarida qurbonlik qilinar edi. Qurbonlikka ot va qo‘y bag‘ishlanar edi. O‘rxun-Enasoy bitiglarida turkiylar dini, diniy urf-odatlari haqida ham birmuncha ma’lumotlar uchraydi. Turkiylar ishonch sistemasida Tangri eng borliq sifatida e’tiqodning asosini tashkil etar edi. Qadimgi turklarda Tangri yaratuvchi, haqiqiy iqtidor sohibi, inson taqdirini belgilovchi va inson hayotini hal qiluvchi sifatida tushunilardi. Shuningdek , Tangri samoviy mohiyatda bo‘lib, “Ko‘k Tangri ” deb yuritilar edi. Ko‘k Tangrining mug‘aviy ma’nosi “osmon xudosi” demakdir. Ko‘k Tangri dini tuyrkiylarda keng yoyilgan din bo‘lib, u monoteistik xarakterga ega edi. Bitiglarda Ko‘k Tangri so‘zi ko‘p uchraydi. Tangri qadimgi turklarda koinotning ilk sababi, yer va osmonni paydo 1 Zohir A’lam. Qadimgi tarixchilar O‘rta Osiyo haqida. Terma parchalar. T.: Yurist-media markazi, 2008 y B-4. 2 www.archaelogy.ru 20

qilgan yani borliqni yaratuvchisi sifatida e’tirof etilar edi. Kul Tegin bitigtoshida bu haqda quyidagicha ma’lumot uchraydi: “Yuqorida Ko‘k osmon, pastda qora yer yaratilganda ikkisining o‘rtasida inson bolalari paydo bo‘lgan.” Shuningdek, bitiglarda ma’lum bo‘lishicha, Tangri yaratuvchi qismatni belgilovchi, baxt(qut) beruvchi, irodasiga bo‘ysunmaganlarni jazolovchi, jon beruvchi va jon oluvchi, insonlarning hayotiga ta’sir etuvchi, mavjudodlarga va o‘simliklarga, hayot baxt etuvchi sifatida bilinear edi. O‘rxun-Enasoy bitiglarida Tangrining yuqorida sanab o‘tgan sifatlari bilan birga quyidagi terminlar ham faqat Tangriga oid sifatlarni aks ettirmoqdadir: “Urushlarda Tangrining irodasi tufayli g‘alabaga erishiladi. Tangri xoqonlikka o‘tkazadi. Ulug‘ Tangri shafaqni cho‘ktiradi, o‘simlikni jonlantiradi. Tangri yarlaqagani uchun muvaffaqiyat qozoniladi. Tangri singanlarni tiklaydi, uzilganlarni ulaydi. Tangriga yolvorsa: baxt istas beradi, otlar kupayadi, insonning umri uzun bo‘ladi. Zamonni Tangri tuzadi, belgilaydi. Inson bolalari o‘ladigan qilib yaratiladi. ” 1 Bitiglarda Tangri ba’zan: “Turk Tangrisi” shaklida ham kechadi. Bu esa Ko‘k Tangri dinining milliy din xarakteriga ham bo‘lganini ko‘rsatadi. Kul Tegin bitigtoshida kechgan ushbu satr bunga misol bo‘la oladi: “Yuqorida Turk Tangrisi, Turkning muqaddas yer-suvi (vatan )ni shu-shaklda tartibga solibdi. Turk xalqi yo‘q bo‘lmasin deya, xalq bo‘lsin deya, otam Eltarish xoqonni, onam El Bilga xotunni Tangri o‘z martabasida tutib, yuqori kutargan ekan.” O‘rxun-Enasoy bitiglarida Umay degan ilohaning ham nomi uchraydi. Umay ona-qadimgi turkiylarda onalik sifatiga ega bo‘lgan bolalarni himoya qiluvchi iloha hisoblangan. Tunyuquq bitigtoshida ham Kul Tegin bitigtoshida ham Umay nomi zikr etilgan bo‘lib, u onalik, mehribonlik timsolida gavdalanadi. Qadimgi turkiylarda vaqt va zamonning hisoblanishi ham dasht(step) madaniyatining izlarini tanilmoqda edi. Bitiglardan ma’lum bo‘lishicha qadimgi turk taqvimi (kalendari) zar biri, biror hayvon nomi bilan atalgan (o‘n ikki yillik 1 www.archaelogy.ru 21

) davrga) davra asosiga bo‘linar edi. Yillarning nomi shunday: atalardi: 1-chi yil sichqon, 2-nchi yil –ud (sigir), 3-nchi yil – bars(yulbars), 4 -nchi yil – tabishqan (quyon), 5- nchi yil –Lu (ajdarxo), 6- nchi yil –yilon (ilon ), 7- nchi yil –yunt (ot), 8- nchi yil –qo‘y, 9- nchi yil –bichin (maymun), 10- nchi yil – takigu (tovuq), 11- nchi yil –it, 12- nchi yil –tung‘ich. Turk taqvimida 1 yil 12 oydan tashkil topgan bo‘lib, birinchi oy, ikkinchi oy va xakazo yuritilardi. Kul Tegin bitigtoshida keltirilgan quyidagi satrlar Turk xoqonligi davridagi vaqt hisobi haqida atroflicha ma’lumot beradi: “Kul Tegin qo‘y yilida, o‘n yettinchi (oyning) kuni vafot etdi. To‘qqizinchi oyning oyning azasini o‘tkazdik. Binosini, naqshini, bitigtoshini bichin yilida yettinchi oyning yigirma yettinchisida butunlay tugatdik.” 1 O‘rzun-Enasay bitiglari qadimgi turk adabiyotining ilk yozuvli namunasi bo‘lib kelmoqda. Bitiglarning ichida Irq bitigi adabiy janrga yozilganligi bilan ajralib turadi.VIII-IX asrlarda yozilgan Irq bitigi qadimgi turkiy adabiyotning bir namunasi sifatida katta ahamiyatga ega. Irq bitigi qadimgi turk mifologiyasi urf-odatlari zaminida shakllangan adabiy asardir. XIX asrning oxirida ingliz olimi Arnoled Steyn tarafidan Xitoyning Dunxuan shahrida qulyozma shaklida topilgan. Irq bitigi ingliz, rus va o‘zbek tillariga tarjima qilingan. O‘zbekistonda ushbu asar yuzasidan. A. Qayumov. Amalga oshirgan ish diqqatga sazovordir. Irq bitigining lug‘aviy ma’nosi fol kitobi demakdir. Ammo asar diniy kitob yoki asar emas. Asarning maqsadi xalqni ezgulikka chorlash. Shuning uchun Irq bitigini pandnasihat tipidagi asar deb qarash mumkin. Asarda davlat manfaatlari bosh o‘rin tutmaydi. Shuningdek, asarda folklore motivlarini, kosmologik va calendar mifni, lirik kayfiyatni, tabiatning jonli tasvirini kuzatamiz. Irq bitigi tush ko‘rish va uni ta’birlash shaklida yozilgan. Irq bitigidagi yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi goyaning farqlanishi, va g‘oyalarni keng xalq ommasiga etkazish (uchun) uning negizini tashkil qiladi. 1 Azizxo’jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997. B-48 22

Irq bitigini ochishda xalqimizning etnografiyasi muhim rol o‘ynaydi. Masalan, ilonga bag‘ishlangan narsa jumbog‘li, bu narsani izohlashda o‘zbek xalqining tasavvurlariga tayanamiz, narsa shu tarzdadir: Men-oltin boshli ilonman, Oltin qarnimni qilich bilan kesganda Menga yo‘l indandir. Boshimga yo‘l uydandir”. Der. Shunday bilinglar: yomondir bu. (Irq bitigi ) Parchaning ostida shunday mazmun etadi: Agar uyda ilon paydo bo‘lsa, uni uch kungacha o‘ldirish kerak emas, to‘rtinchi kun o‘ldirish mumkin. Agar ilon uch kun ichida uydan ketsa, uy egasiga daromad, boylik keladi. Aks holda, baxtsizlik ro‘y berishi mumkin. Demak yuqoridagi epizodda ilon uch kun ichida o‘ldirilgani uchun yomonlik belgisi deb belgilanmoqda. O‘zbeklarda ham hozirga qadar agar odam ilonni o‘ldirsa, ilonning avlodlari o‘ch oladi” degan aqida saqlanib qolgan. Irq bitigi VII-IX asrlardagi turkiy xalqlarning totemezn haqida ham keng ma’lumot beradi. Totemizm turkiylarda faqat diniy qarashlarining mazmun emas, balki ularning dunyoqarashi, jamiyatning ijtimoiy tuzilishini gavdalantiradi. Asarda totemlarning 2 xil talqin qilinganligini ko‘ramiz. Odam o‘zini hayvonlarga qarindosh deb biladi. Bunda ma’lum hayvonlardan biror urug‘ kelib chiqqan degan ishonch bor. Bo‘ri, qush, yo‘lbars, burgut kabi. Hayvonga nisbatan hurmat munosabati ifodalanadi. Ot oqqush, ayiq-shu guruhga mansubdir. Turkiy xalqlar jumladan o‘zbek xalqi ertaklari va dostonlaridagi ayrim parchalar bilan Irq bitigidagi parchalarning umumiy xamohangligi ularning qadimiy aloqasi xususida ayrim xulosalar chiqarishga imkon beradi. Irq bitigida shunday parcha bor: 23

Bir odam urushga bordi, yo‘lda oti xastalanib qoldi. Odam oqqushga duch keldi, oqqush uni qanotiga mindirib osmonga ko‘tarildi va jo‘nadi. Ota- onasiga yetkazdi. Ota-onasi xursand bo‘lar deb, shunday bilinglar: yaxshidir bu.” (Irq bitigi 35) O‘zbek xalqi ertaklarida ham qahramonlarning taqdiri ko‘pincha uning otiga yoki qushlarga bog‘liq bo‘ladi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarga tayanib, biz to‘liq ravishda turk avlodlarining orzu-umidlari, yorug‘ kunga ishonchi bizgacha yetib kelganligini hozirgi turkiy xalqlarning ertaklarida, masallarida, va folklorida ko‘ramiz. Ko‘plab tadqiqotchilarning “qadimgi fors yozuvlariga bag‘ishlangan asarlari mavjud (I. Markvart, E. Xersfeld, R. Kent, A. A. Freyman, L. V. Struve, V. P. Abayev, M. A. Dadamayev va boshqalar.) II Bob. O‘rta Osiyoning antik davir tarixi yozma manbalarda 2.1 Geradotning “Tarix” asarida O‘rta Osiyoga tegishli ma’lumotlar. Yunon- fors urushlari boshlanishi bilan miloddan avvalgi VI−IV asrlar siyosiy voqealarida ishtirok etgan Markaziy Osiyo xalqlarining tarixi qadimgi yunon tarixshunoslarining asarlarida yoritilgan. Bu borada Markaziy Osiyo xalqlari to‘g‘risida qisqa bo‘lsada, juda aniq ma’lumotlar beruvchi Gerodotning “Tarix” kitobi qismlari ayniqsa qimmatlidir. Qadimgi davrlardan boshlab bu kitob dunyoda eng mashhur tarixiy asarlaridan biri bo‘lib hisoblangan. Uning muallifi Gerodot “tarixning otasi” deb nom olgan. Gerodot miloddan avvalgi 484 yilda Kichik Osiyodagi Galikarnass shahrida tug‘ilgan (miloddan avvalgi 431 − 425 yillar o‘rtasida vafot etgan). U 10 yil davomida (miloddan avvalgi 455 − 445 yillar) Liviya, Misr, Ossuriya, Bobil, Ekbatonga sayohat qilib, Qadimgi Sharq tarixi haqida ko‘pdan-ko‘p ma’lumotlar to‘plagan. Misr fir’avnlarining maqbaralari, Bobil mudofaa 24

devorlari va muqaddas minoralari, Qora dengiz shimoliy sohilidagi skif mozor- qo‘rg‘onlari Gerodotni zavqlantirib, uning Qadimgi Sharq tarixi va madaniyatiga ma’lum bo‘lgan qiziqishlarining g‘oyat kuchayishiga asos solgan. Gerodotni Old Osiyo, Bobil, Eron, va “dunyo chegaralarida” joylashgan xalqlar va davlatlar tarixi ham ancha qiziqtirgan. Qadimgi yunonlarning fikrlariga ko‘ra, Markaziy Osiyo va Hindiston o‘lkalari inson yashagan dunyoning sharqiy chegaralari bo‘lgan. Gerodot Markaziy Osiyoda hech qachon bo‘lmagan va hudud haqida o‘z eshitgan hikoyalari, surushtirib bilganlari asosida yozgan. Gerodot “Tarix” kitobini miloddan avvalgi 455 − 445 yillar davomida yozgan. Bu muhim asarida Gerodot Baqtriya, Baqtra, baqtriyaliklarni 13 marta, so‘g‘dlarni 2 marta, xorazmliklarni 3 marta, saklarni 11 marta, massagetlarni 19 marta tilga olib, ularning moddiy madaniyati, urf-odatlari, dini va tarixi haqida hikoya qilgan. 1 Gerodotning Markaziy Osiyo to‘g‘risidagi asosiy fikrlari forslarning sak- massagetlarga qarshi yurishlari, Kir II va To‘maris o‘rtasidagi siyosiy munosabatlar, ahmoniylar harbiy qo‘shinlari safida yurtimiz xalqlari jangchilarining ishtiroki, ularning yarog‘-aslahalari, yo‘lboshchilari, fors-yunon urushlarida ularning ko‘rsatgan jasorati, xalqlarning ahamoniylar davlatiga bo‘ysunishi va maxsus xiroj to‘lashi, sak-massagetlarning urf-odatlari, turmush tarzi va diniy e’tiqodi, Markaziy Osiyodagi Akes daryosining suvlaridan foydalanishi haqida va boshqa ayrim ma’lumotlardan iborat. Gerodot Markaziy Osiyoda xalqlar joylashuvidagi nafaqat aniq, balki umumiy chegaralardan ham bexabar bo‘lgan. Tarixchi massagetlarning hududiy joylashuvi haqida bunday yozadi: “Ular sharqda, quyosh chiqishi yo‘nalishida, Araks daryosining narigi yog‘ida joylashganlar... Araks daryosi Matiyona tog‘laridan boshlab oqadi”. Araks − bu Amudaryo, Matiyona tog‘lari, Gerodotning tushunchasi, Plmir yoki Hindikush tizmalaridir, chunki tarixchining aytishicha, Matiyona tog‘larida Hind daryosi ham boshlanadi. 1 www.natura.com 25

Ahamoniylar podsholari Markaziy Osiyoda birinchi bo‘lib Parfiya, Marg‘iyona, Baqtriya va saklarni bo‘ysundirish rejalashtirganlar. Gerodot xabarlariga ko‘ra, Kir II ning harbiy yurishlariga “Bobil, Baqtriya xalqi, saklar va misrliklar to‘siq bo‘lib turganlar” 1 . Gerodot ma’lumotlarida berilgan “Baqtriya xalqi” tushunchasi ma’lum bir etnik birlikni birlashtirgan bo‘lishi mumkin. “Xalq” ma’nosini beruvchi “etnos” so‘zi Gerodot “Tarix” ida juda ko‘p uchraydi (tadqiqotchilar hisobiga ko‘ra, tarixchi bu so‘zni 145 marta ishlatgan) va faqat ikki joydagina bu so‘z Baqtriyaga nisbatan ishlatiladi. Ushbu kitobda keltirilgan quyidagi ma’lumotlar G. A. Stratanovskiy tomonidan rus tiliga tarjima qilingan va 1972 yilda chop etilgan Gerodotning “Tarix” asaridan olingan. Gerodotning aytishicha, Doro I Ahamoniylar davlatini 20 ta o‘lkaga bo‘lgan. Tarixchi Markaziy Osiyo xalqlari haqida bunday xabar qiladi: Tarix, VII, 64. “Baqtriyaliklarning ust-boshi midiyaliklarning ust- boshiga o‘xshagan, ular o‘q-yoy va kalta nayzalar bilan qurollanganlar. Saklar (skif qabilasi) uzun cho‘qqili qalpoqlar kiyib, kamon va xanjarlar bilan qurollanganlar, yana ularda ikki qirrali harbiy boltalar − sagarislar bo‘lgan. Ushbu qabila (aynan skif qabilasi) amirgiy saklar deb nomlangan. Forslar skiflarning hammasini saklar deb ataganlar. Baqtriyaliklar va saklarning sardori Gistasp − Doro va Kirning qizi Atossaning o‘g‘li bo‘lgan” 2 . VII, 66. “Parfiyaliklar, xorazmliklar, so‘g‘dlar, gandariylar va dadiklar baqtriyaliklarning qurollariga o‘xshagan yarog‘-aslaxalari bilan harbiy yurishni boshlaganlar. Ularning yo‘lboshchilari: parfiyaliklar va xorazmliklarniki − Farnak o‘g‘li Artaboz; so‘g‘dlarniki − Artey o‘g‘li Azan bo‘lgan”. VII, 88. “Baqtriya chavandozlarining qurollari piyoda askarlari qurollariga o‘xshagan”. Gerodot hikoyalarining asosiy qismi massagetlarga bag‘ishlangan: Tarix I, 201. “Shu xalqlarga ega bo‘lgandan so‘ng, Kir massagetlarni istilo qilish maqsadini o‘z oldiga qo‘ygan. Bu massagetlar jasur va behisob 1 Zohir A’lam. Qadimgi tarixchilar O‘rta Osiyo haqida. Terma parchalar. T.: Yurist-media markazi, 2008 y. B-4 2 www.ziyo.net 26

qabiladir. Ular sharqda, quyosh chiqishi yo‘nalishida, Araks daryosining narigi yog‘ida issedonlarga ro‘para bo‘lib joylashganlar. Ba’zilar ularni skif qabilasi deb hisoblaganlar”. I, 202. “Hikoyachilarning xabarlariga ko‘ra, Araks Istr daryosidan yirikroq bo‘lgan, aksincha, boshqa birlari esa uni kichikroq daryo deb hisoblaydilar. Araks daryosida orollar ko‘p...Araksning bir o‘zani keng ochiq joyda oqib, Kaspiy dengiziga quyiladi. Kaspiy dengizi − bu boshqa dengizlar bilan bog‘lanmagan dengizdir”. I, 215. “Massagetlarning kiyim-kechaklari va turmush tarzi skiflarnikidan uncha farq qilmaydi. Ularning otliq va piyoda qo‘shinlari bo‘lib, odatda ular kamon, nayza va harbiy cho‘qmorlar bilan jang qiladilar. Ularning hamma narsalari oltin va misdan ishlangan. Cho‘qmor, o‘q va nayzalar uchlari misdan ishlangan, ularning ust-boshlari oltin bilan naqshlangan. Ular otlarining egar- jabduqlarini ham ust boshlari kabi oltin bilan bezatadilar. Temir va kumushdan yasalgan buyumlar ularning ro‘zg‘orida ishlatilmaydi, chunki bu metallar massagetlarning yerlarida umuman uchramaydi ammo oltin va mis ularda jo‘da ko‘p”. I, 216. “Bug‘doyni massagetlar ekmaydilar, chorvachilik va baliqchilik (Araks daryosida baliq serob) bilan shug‘ullanadilar hamda sut ichadilar. Massagetlar ichida ulug‘langan yagona xudo bu Quyoshdir, Quyoshga ular otlarni qurbon qiladilar, chunki xudoga dunyodagi eng chaqqon − tez chopar jonliq qurbon qilish lozim deb o‘ylaydilar”. Miloddan avvalgi 530 yilning iyul − avgust oylarida Kir II massagetlarga qarshi yurish qilgan. Bu voqealar “Tarix” ning birinchi kitobida tasvirlangan: To‘marisning yurtiga podsho Kir tomonidan sovchilarning yetib kelishi; podshoga turmushga chiqish taklifining To‘maris tomonidan rad qilinishi; forslarning Araks daryosidan kechib o‘tishi va massagetlar yerlarining ichkarisiga kirib borishi; To‘marisning o‘g‘li Sparganis boshchiligidagi massagetlarning bir qismi tasodifan forslardan mag‘lubiyatga uchrashi (massagetlarning ba’zilari joyda o‘ldiriladi, boshqa birlari asirlikka olinadi); 27

To‘maris boshchiligidagi massagetlarning harakatlari natijasida forslarning butunlay qirib tashlanishi; podsho Kirning jasadining urush maydonidan topilishi va uning kesilgan boshining qon bilan to‘lg‘izilgan meshga solinishi. Bu xabarlarning oxirida Gerodot bunday xulosa chiqaradi: “Kirning o‘limi haqidagi ko‘pdan-ko‘p hikoyalar orasida menimcha, bu hikoya eng ishonchlidir”. Gerodotning Akes daryosi suvlaridan foydalanish haqidagi ma’lumotlariga asoslanib, bir guruh olimlar (F.Al’txaym, V. B. Xenning, I. Gershevich) ahamoniylar davridan oldin Markaziy Osiyoda “Katta Xorazm” davlati rivojlangan, degan muammoni ilgari suradilar. Tarix, III, 117. “Osiyoda bir vodiy bor. Uning hamma tomoni tog‘ bilan o‘ralgan, tog‘ni esa beshta dara kesib o‘tadi. Bir vaqtlar bu vodiy xorazmliklarga qarashli bo‘lib, xorazmliklar, parfiyaliklar, saranglar va tamaneylarning chegaradosh yerlarida joylashgan. Forslarning hukumronligi boshlangach, vodiy fors podshosi hukumronligiga o‘tgan. Vodiyni o‘rab olgan tog‘dan Akes nomli yirik daryo boshlanadi. Beshta o‘zanlarga bo‘lingan bu daryo sanab o‘tilgan xalqlarning yerlarini daralar orqali suv bilan ta’minlagan. Ammo forslarning hukmronligi davrida ushbu xalqlar quyidagi holatni boshdan kechirdilar: Podsho daralarni to‘sib suv yo‘llarida to‘g‘on darvozalari qurishga buyruq bergan. Daralardan chiqayotgan suv oqimining yo‘li berkitilgani uchun tog‘ bilan o‘ralgan vodiy o‘rnida ko‘l paydo bo‘lgan. Ilgari shu suvdan foydalanib kelgan qabilalar bu imkoniyatdan mahrum bo‘lib, dahshatli holatga tushganlar... podsho to‘g‘on darvozalarini ochish uchun katta pul (soliqlardan tashqari) talab qilgan”. Muhim savdo yo‘llarida joylashgan Markaziy Osiyo viloyatlari Ahmoniylar davlatida katta iqtisodiy, harbiy ahamiyatga ega bo‘lgan. Baqtriya viloyatlarini idora qilgan hokimlar ahamoniylarning oilasi vakillari bo‘lgan (to‘rt marta Baqtriya hokimlari ulug‘ podsho o‘g‘illari yoki aka-ukalari bo‘lgan). Baqtriya hokimlari ahamoniylar taxtini qo‘llariga olishni doimo o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘yganlar. Baqtriya hokimi Masist ahamoniylar 28

podshosi Kserksga qarshi (Masistning akasi) Baqtriya viloyatida qo‘zg‘olon ko‘tarishga harakat qilgan. Tarix, IX, 113. “U o‘g‘illari bilan maslahatlashib, ular va o‘zining tarafdorlari bilan birga Baqtraga yo‘l oladi. Podshoni taxtdan ag‘darish uchun u Baqtriya viloyatida qo‘zg‘olon ko‘tarmoqchi bo‘lgan. Agar u baqtriyaliklar va saklar oldiga o‘z vaqtida yetib borganda, o‘z oldiga qo‘ygan maqsadini aniq bajarish mumkin edi. Haqiqatdan ham bu xalqlar Masistni hurmat qilardi, u Baqtriya satrapi bo‘lgan. Ammo Kserks Masist o‘g‘illari va tarafdorlari bilan birgalikda o‘ldiriladi”. Gerodotning “Tarix” asarida Markaziy Osiyo hududi bilan bog‘langan geografik tushunchalar kam uchraydi. Shular jumlasidan, daryolarning nomlari − Araks, Akes, Kaspiy dengizi hamda Matiyona tog‘lari. Gerodot Baqtriya markazi Baqtra shahrini va shu viloyatlardagi Barka nomli qishloqni ikki marta tilga olgan (Gerodot, IV, 204; VI, 9; IX, 113). Boshqa daryolar, tog‘lar, ko‘llar yoki shaharlar va joylar haqida tarixchi xabar qilmaydi. Ba’zan xalqlarning hududiy joylashuvi (saranglar, tamaneylar) bizga noma’lum bo‘lib qolgan. Gerodotning asarida Markaziy Osiyo xalqlarining Kserks qo‘shinlari ichida qadimgi dunyo tarixida mashhur bo‘lgan Marafon va Salamin janglarida (yunon-fors urushlari) qatnashganlari haqida ma’lumotlar bor. Marofon jangida saklarning otliq qo‘shinlari nihoyatda katta jasurlik ko‘rsatganlar (Tarix, IX, 71). Saklar va Baqtriya chavandozlari ahamoniylar qo‘shinlaridagi eng jasur qismlardan biri bo‘lib hisoblangan. Gerodot xabariga ko‘ra, Kserksning otliq qo‘shinlarida faqat ayrim xalqlargina maxsus xizmat qilganlar − forslar, midiyaliklar, saklar, baqtriyaliklar, sagartiylar, hindlar, liviyaliklar, kaspiylar, parikaniylar va arablar (Tarix, VII, 88). Gerodotning tarixiy an’analarini davom ettirgan boshqa bir yunon tarixshunosi Ktesiy Kichik Osiyodagi Knid shahridan bo‘lgan. U miloddan avvalgi 414 yildan boshlab ahamoniylar podshosi Artakserks II (miloddan avvalgi 404-359 y) saroyida tabib vazifasini bajargan. Podsho saroyida u Sharq chegaralarida joylashgan uzoq shaharlar, davlatlar va xalqlar haqida ko‘p 29

hikoyalar eshitgan. Qadimgi yunon afsonalari ta’limoti ta’sirida tarbiyalangan Ktesiy Sharq dostonlari va tarixiga ham juda qiziqqan. Shuning uchun ham u qadimgi davlatlar va shaharlar to‘g‘risida ancha ma’lumotlar to‘plangan. Ayniqsa tarixshunosni Hindiston va Baqtriya qiziqtirgan. Uning Hindistonga bo‘lgan katta e’tiborini tushunish mumkin, chunki qadimgi yunonlarning fikriga ko‘ra, bu o‘lka quyosh chiqishidan birinchi va dunyoning sharqiy chegaralarida oxirgi davlat bo‘lib hisoblangan. Hindistonga chegaradosh yurt bo‘lgan Baqtriyaning oltini, qimmatbaho yarqiroq toshlari, kamon va nayzalar bilan qurollangan chavandozlari Eronda mashhur edi. Shuning uchun ham Ktesiy “Persika” asarining katta bir qismini baqtriyaliklar tarixiga bag‘ishlangan. Erondan yurtiga qaytganidan so‘ng Ktesiy qadimgi forslar tarixini yoritishni rejalashtirgan. Ammo to‘plangan ma’lumotlar aynan forslar tarixi mundarijasidan tashqari keng tasavvurlarga asos solgan. “Persika” deb nomlangan asar miloddan avvalgi 398 yildan so‘ng yozilgan. Ktesiy Ossuriya podshosi Nin va Baqtriya podshosi Oksiart (boshqa manbalarda Zoroastr, Zardusht) urushlari haqida hamda Kir II ning baqtriyaliklar bilan urushi to‘g‘risida hikoya qiladi. Odatda bir guruh olimlar Ktesiyni Gerodotga nisbatan ishonchsizroq muallif deb hisoblaydilar. Ularning fikricha, Ossuriya podsholari hech qachon Sharqning uzoq chegaralariga yurishlar qilmaganlar, Baqtriyaning harbiy qismlari uncha qudratli bo‘lmagan va Ossuriyaga qarshi chiqolmagan deb faraz qilinadi. Ktesiy Baqtriyaning ko‘p sonli istehkomlari va shaharlari to‘g‘risida, uning mustahkamlangan poytaxti haqida, shu shaharni qamal qilgan Ossuriya podshosi Nin to‘g‘risida bunday yozadi: “...Nin baqtriyaliklarga qarshi yurishni boshlagan. U Baqtriyaning qal’alari, aholisining ko‘pligi va jasurligi haqida xabardor bo‘lib, o‘ziga bo‘ysundirgan xalqlardan ko‘p sonli qo‘shinlarni yig‘ib olgan. Shu qo‘shinlarga sardor bo‘lib, Nin Baqtriya yurtiga bostirib kirgan, ammo viloyatdagi xilma-xil tog‘ daralari va yo‘llari uni qo‘shinlarni bir necha qismlarga bo‘lishga majbur qilgan”. 30

Baqtriyadagi ko‘pdan-ko‘p yirik shaharlar orasida bir mashhur Baqtra nomli shahar bo‘lgan. Bu shahar mamlakatning markazi bo‘lib, ko‘p shaharlar o‘rtasida, baland va mustahkam mudofaa devorlari bilan o‘ralgan, unda podsho qal’a alohida joylashgan. Gerodot asarida kelib chiqqan “Katta Xorazm” davlati masalasi, shuningdek Ktesiyning Baqtriya podsholigi haqidagi ma’lumotlari yurtimizda ilk bor davlatlarning paydo bo‘lishi ilmiy muammosiga asos bo‘lib xizmat qildi. Qadimgi yunon tarixshunoslaridan yana biri − Gekatey haqida qisqa bo‘lsa ham aytib o‘tish lozim. Gekatey Milet shahridan bo‘lib (miloddan avvalgi VI−V asrlar), olimlar fikriga ko‘ra, birinchi bo‘lib ahamoniylar o‘lkalarining ro‘yxatini keltirgan va Qadimgi Sharq xalqlari haqida xabar qilgan (shu jumladan, yurtimiz xalqlari haqida ham). Uning ma’lumotlaridan Gerodot va Ktesiylar foydalanganlar (Ktesiy o‘z asarida ahamoniylarning podsho saroyi hujjatlaridan foydalanganligi haqida e’lon qiladi). Ammo Gerodotdan oldin Hindiston haqida Skilak xabar qilgan. U podsho Doro I ning buyrug‘ini bajarib, Hind daryosi orqali kemalarda suzib okeanga chiqqan va Eron qirg‘oqlariga eson-omon yetib borgan. Boshqa bir yunon muallifi Ksenofont “Kiropediya” nomli asarida, Ktesiy xabarlariga o‘xshash, Baqtra shahrining ossuriyaliklar tomonidan qamal qilinishi to‘g‘risida ma’lumot beradi. Shuningdek, Ksenofont Kir II va Baqtriya urushlari haqida ham yozadi. 31

2.2 Kvint Kursiy Ruf, Strobon va Arrian asarlarida O‘rta Osiyo Miloddan avvalgi, 329 yilda makedoniyalik Iskandarning Baqtriya va So‘g‘diyona yerlariga harbiy yurishlari boshlangan. Bu yurishlar Markaziy Osiyo tarixida eng yaxshi o‘rganilgan mavzulardan biri bo‘lib hisoblanadi. Iskandarning qo‘shinida askar-jangchilari bilan birga bo‘lajak tarixchilar Ptolemey, Aristovul, Onesikrit, Kallisfen va Xaresslar xizmat qilib, turli xil siyosiy va madaniy voqealarni yozib borganlar. Ularning ma’lumotlari bizgacha yetib kelmagan, lekin dastlabki manbalardan so‘nggi yunon tarixchilari va geograflari foydalanganlar. Jumladan, Diodor (miloddan avvalgi 90−21 yillar) “Tarixiy kutubxona”, Strabon (miloddan avvalgi 64−milodiy 24 yillar) “Geografiya”, Pompey Trog (miloddan avvalgi I−milodiy I asr) “Filipp tarixi” asarlarini, Plutarix (milodiy 46−127 yillar), Klavdiy Ptolemeylar (II asr) o‘z hikoyalarini, Pliniy (I asr) “Tabiiy tarix” nomli kitobini yaratdilar. Ammo Iskandarning yurishlari haqidagi keng va to‘liq ma’lumotlar rimlik Kvint Kursiy Ruf va yunon Arrian asarlarida saqlangan. 32

$Arrian (milodiy 90\95−175 yillar) “Iskandar anabasisi” degan asarning muallifidir. Anabasis − bu “davlat ichkarisiga dengizdan uzoqlashgan harbiy yurish” yoki “Iskandar yurishlari” 1 deb tarjima qilinadi. Kursiy Ruf (miloddan avvalgi I asrning oxiri − milodiy I asrning o‘rtalari) “Makedoniyalik Iskandar tarixi” nomli kitobni yaratgan. Ammo Arrianga nisbatan uning hikoyalarida badiiy to‘qimalar ko‘p uchraydi. Quyida Arrian va Kursiy Ruf asarlaridan olingan ayrim qiziqarli ma’lumotlarning tarjimasini keltiramiz (ular rus tiliga M. YE. Sergeyenko va V. S. Sokolovlar tomonidan tarjima qilingan): Arrian, III kitob, 27-bob, 9. “Iskandar yaqinlashib kelishi haqida eshitib, bess Oks daryosidan kechib o‘tadi va kemalarini yondirib, Nautaka − so‘g‘diylar yeriga yo‘l oladi”. 10. “Spitamen va Oksiart bilan birga so‘g‘diylar chavandozlari hamda Tanais daylari unga ergashadilar. Baqtriya chavandozlari Bessning qochishidan xabar topib, har tomonlarga qarab o‘z uylariga yo‘l oladilar. Iskandar Drapsakga yetib keladi, qo‘shinlariga dam berib, ularni Baqtriyadagi eng yirik shaharlar − Aorn va Baqra tomonga yurgizadi. Bu shaharlarni hujum qilib zabt etadi va Aorn qal’asida Androkolning o‘g‘li Arxelay boshchiligidagi qo‘riqchi qo‘shin qoldiradi. Himoyasiz taslim bo‘lgan boshqa baqtriylarga hokim bo‘lib fors Artaboz tayinlanadi”. 2. “U o‘zi Oks daryosiga qarab yo‘l oladi. Oks Kavkaz tog‘laridan boshlab oqadi; hind daryolaridan tashqari Iskandar Osiyoda ko‘rgan daryolar ichida bu eng yirik daryodir: umuman eng yirik daryolar Hindistonda joylashgan. Oks Girkaniyadagi katta bir dengizga qo‘shiladi” 2 . III, 30, 6. “Iskandar chavandoz qo‘shinlarini mahalliy otlar bilan ta’minlab So‘g‘diyona poytaxti Maroqandga yo‘l oladi”. 7. “Shu joydan Tanais daryosiga qarab yuradi. Tanais ham Kavkaz tog‘laridan boshlanadi, Aristovul so‘zlariga ko‘ra, varvarlar (mahalliy aholi − A. S.) uni Orksant daryosi deydilar; bu daryo ham Girkan dengiziga qo‘shiladi”. 1 Azizxo’jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997. B- 12 2 www.natura.com 33$