Ta’limiy lug‘atlar va ularni yaratish tamoyillari - Pedagogika - Diplom ishlar

Ta’limiy lug‘atlar va ularni yaratish tamoyillari

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

202 KB

Ko'chirib olish

Ta’limiy lug‘atlar va ularni yaratish tamoyillari MUNDARIJA Ishning umumiy tavsifi ................................................................................... KIRISH ............................................................................................................ ..... 1-BOB. O’quv lug‘atchiligi va uning tarixiy ildizlari............................................ 1-§. O‘zbek lug‘atchiligi tarixi va talqini....................................................... 2-§. Jahon tilshunosligida “o‘quv lug‘ati” terminining paydo bo‘lishi........... 3-§. Ideografik lug‘atlar va ularning ona tili ta’limida tutgan o‘rni............... 2-BOB. Ta’limiy lug‘atlar va ularni yaratish tamoyillari........................................ 1-§. Ona tilidan ta‘lim mazmunini yangilanishi va unda lug’atlarning o’rni. Ta’limiy lug‘atlarga ehtiyojning paydo bo‘lishi............................................. 2-§. Maktab lug‘atlarining tavsifiy belgilari................................................... 3-§. O’quv lug’atlarining ilmiy-uslubiy asoslari va asosiy turlari................. 4-§. O’quv lug’ati uchun material tanlash...................................................... 5-§. Maktab lug‘atini yaratish tamoyillari (o‘zbek tilida yaratilgan o‘quv lug‘atlari misolida)................................................................................................. 6-§. Maktabda grammatik lug’atlar bilan ishlash mashg’ulotlarini tashkil qilish ...................................................................................................................... Xulosa va takliflar……………………………………………………………….. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ...................................................................... ...

Ishning umumiy tavsifi Mavzuning dolzarbligi . «O‘quv lug‘atchiligi» tarmog‘i jahonning ilg‘or davlatlarida o‘rta asrlardayoq paydo bo‘lib, turli yoshdagi ta’lim oluvchilarga mo‘ljallangan sanoqsiz lug‘atlar yaratilganligiga qaramay, O‘zbekistonda bu masala hozirga qadar tilshunoslikda ham, ta’limda ham kun tartibiga qo‘yilmagan. Globallashuv davrida yosh avlodni ma’naviy barkamol, umummilliy qadriyatlarga sodiq qilib tarbiyalash talabi ta’limiy lug‘atlarga bo‘lgan ehtiyojni oshirmoqda. Yalpi axborotlashuv, texnika asrida bolalarni kitobga jalb qilish oson kechmaydi. O‘quvchi kerakli ma’lumotni tez va qulay topish yo‘llarini izlaydi, o‘quv lug‘atlari uning yoshi, qiziqishlari, dunyoqarashiga mos tuzilib, e’tiborini torta oladi. Malakaviy ish mavzusining ta’limiy lug‘atlar ва уларни яратиш тамойилларига bag‘ishlanganligi uning dolzarbligini belgilaydi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi . O‘quv lug‘ati tarixini o‘rganish harakatlari Yevropa tilshunosligida ham, rus tilshunosligida ham umumiy lug‘atchilik masalalarini o‘rganishdan ikki-uch asr keyin boshlangan. O‘quv lug‘atlarini ilmiy asosda o‘rganish XVII asrda birinchi ingliz leksikografi S.Jonson, XIX asr boshlarida fransuz tilshunoslari J.Dyubua, K.Dyubua, G.Matore, K.Bak, ispan tilshunosligida Y.Malkil ishlaridan boshlanadi. Keyinchalik rus tilshunosligida leksikografiyaning bu tarmog‘ini takomillashtirish davlat ahamiyatidagi masala sifatida kun tartibiga qo‘yiladi. Ana shu hatti-harakatlar samarasi o‘laroq rus o‘quv lug‘atchiligi yuqori pog‘onaga ko‘tariladi va ulkan yutuqlarni qo‘lga kiritadi. Bunda P.N.Denisov, L.A.Novikov, S.G.Barxudarov, V.V.Morkovkin, Y.N.Karaulov, M.A.Skopina, V.N.Sergeyev, V.A.Redkin, A.V.Tekuchev, Z.A. Potixa, D.E.Rozental kabilarning xizmatlari katta bo‘ladi. Yevropada o‘quv lug‘atchiligi o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga to‘la erishib, bugungi kunda o‘quv lug‘atlarini zamonaviy takomillashgan ko‘rinishlarini yaratish, ularni elektronlashtirish masalalari bilan shug‘ullanmoqda. Bu borada K.Petrova, I.V.Azarova, O.A. Mitrofanova, A.A. Sinopalnikova, I.G. Gelfenbeyn, 2

A.V. Goncharuk, V.P. Lexelt, A.A. Lipatov, V.V. Shilo, Y.N.Karaulov, Y.A. Sorokin, Y.F.Tarasov, N.V.Ufimseva, G.A.Cherkasova va boshqalarning xizmatlarini alohida ta’kidlash lozim. Boshqa tillarda bo‘lgani kabi umumiy lug‘atchilik masalalari o‘zbek tilshunosligida ham Z.M.Ma’rufov, A.P.Hojiyev, S.F.Akobirov, H.Yusufxo‘jayeva, N.Alhamova, E.Umarov, A.Madvaliyev, T.Aliqulovlarning ishlarida atroflicha o‘rganilgan. Biroq bevosita o‘quv lug‘atchiligi masalalari hozirga qadar maxsus tadqiq etilmagan. BMIning maqsad va vazifalari . Malakaviy ishda o‘quv lug‘atchiligining shakllanishi, rivojlanish tarixini o‘rganish, jahon o‘quv lug‘atchiligi an’analariga tayangan holda ta’limiy lug‘atlarni yaratish tamoyillarini ishlab chiqish. Bu maqsadni amalga oshirish uchun jahon tilshunosligida o‘quv lug‘atchiligi tarmog‘ining shakllanish tarixini yoritish, o‘zbek o‘quv lug‘atlarining lingvistik xususiyatlarini yoritish, o‘zbek o‘quv lug‘atchiligining ilmiy asoslarini yaratish vazifalari bajariladi. BMIning ilmiy yangiligi . Ishning ilmiy yangiligini quyidagilar tashkil etadi: 1. O‘quv lug‘atchiligining tarixiy ildizlari yoritiladi; 2. O‘zbek leksikografiyasida o‘quv lug‘ati tipida yaratilgan lug‘atlar tadqiqot nuqtai nazaridan tahlil qilinadi va bu boradagi tarqoq fikrlarni bir tizimga yig‘iladi; 3. O‘quv lug‘atlari yaratishning ilmiy asoslari ishlab chiqiladi; 4. O‘quv lug‘atlarining tavsifiy belgilari ajratiladi; 5. O‘quv lug‘atlari tasniflanadi; Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati . BMIdagi materiallardan o‘rta maktab, akdemik litsey, kasb-hunar kolleji va oliy o‘quv yurtlarining o’zbek filologiyasi yo’nalishida tahsil olayotgan talabalarga «Hozirgi o’zbek adabiy tili» fanining leksikografiya bo‘limining o‘quv lug‘atlari mavvzusini o’qitishda, ta’limiy lug‘atlarni yaratishda keng foydalanish mumkin; Shuningdek, o’zbek filologiyasi yo’nalishi bo’yicha ta‘lim olayotgan magistr va aspirantlar, 3

tadqiqotchilar, maktab, litsey, kollej o’qituvchilari ham ishdan unumli foydalanishlari mumkin. Tadqiqotning metodologik asoslari : BMIni bajarish uchun O‘zbekiston Prezidentining asarlari, «Ta’lim to‘g‘risidagi qonun», «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», milliy qadriyatlar, ma’naviyatni yuksaltirish va targ‘ib etishga doir dasturiy qarashlari, ta’lim bilan bog‘liq turli davlat dasturlari metodologik asos bo‘lib xizmat qiladi. Tadqiqotda qo‘llanilgan asosiy metod sistemaviy tahlil metodidir. Shuningdek, analitik, aktual bo‘linish, qoliplashtirish kabi usullardan foydalanildi. Shu yo‘nalishdagi tilshunos olimlarning ilmiy ishlari tadqiqot uchun nazariy asos sifatida xizmat qildi. Tadqiqotning tuzilishi va hajmi . Ishning umumiy hajmi ___bet bo’lib, u ishning umumiy tavsifi, kirish, 2 bob, xulosa, ilova va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 4

KIRISH Dunyo tarixiga yuksak texnologiyalar asri, tafakkur asri, yalpi axborotlashuv asri, globallashuv davri kabi turli nomlar bilan muhrlanayotgan XXI asr insoniyat hozirga qadar boshidan kechirgan davrlardan o‘ta shiddatli va hayot sur’atlarining beqiyos tezlashganligi bilan farqlanadi. Bunday vaziyatda har bir mamlakat fuqarosi milliy qadriyatlariga sodiq, dunyoqarashi keng, ongi yetuk, turli vaziyatlardan o‘z aql-idroki bilan omon chiqa oladigan, mustaqil fikrli, irodasi mustahkam, og‘zaki va yozma nutqi ravon qilib tarbiyalanmasa, turli mafkuraviy, ma’naviy tahdidlar ta’siriga bardosh berishiga kafolat berish qiyin. Ma’lumki, o‘zlikni anglashda tilning roli muhimdir. Prezidentimiz I.A.Karimov bu haqda to‘xtala turib «…ajdodlardan o‘tib kelayotgan ona tilimizni asrab-avaylashimiz, uni boyitish, nufuzini oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur. Ayniqsa, fundamental fanlar, zamonaviy kommunikatsiya va axborot texnologiyalari, bank-moliya tizimi kabi o‘ta muhim sohalarda ona tilimizning qo‘llanish doirasini kengaytirish, etimologik va qiyosiy lug‘atlar nashr ettirish, zarur atama va iboralar, tushuncha va kategoriyalarni ishlab chiqish, bir so‘z bilan aytganda, o‘zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish milliy o‘zlikni, Vatan tuyg‘usini anglashdek ezgu maqsadlarga xizmat qilishi shubhasiz» 1 deya ta’kidlagan edilar. Mustaqillikdan so‘ng davlat ahamiyatiga molik islohotlar birinchi o‘rinda ta’lim tizimidan boshlanib, butun mamlakat miqyosida ta’lim-tarbiya, ilm-fan, kasb-hunar o‘rgatish tizimlari jahonning ilg‘or davlatlari tajribasiga tayangan holda tubdan isloh qilindi; «Ta’lim to‘g‘risidagi qonun», «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ishlab chiqildi. Maktab va oliy ta’lim oldiga intellektual salohiyati keng, ongi yetuk, ijodiy tafakkur sohiblarini yetishtirib berish talabi qo‘yildi. Bu talabning to‘la bajarilishi, Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, «…tilimizning o‘ziga xos xususiyatlariga bag‘ishlangan ilmiy va ommabop kitoblar, o‘quv qo‘llanmalari, yangi-yangi lug‘atlarni ko‘plab chop ettirish…» 2 ni talab etmoqda. 1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: «Ma’naviyat», 2008.-176 b. B – 87. 2 Yuqoridagi asar. 86-bet 5

Jamiyat tafakkurini yuksaltirishda lug‘atlarning roli beqiyosligi jahon tajribasi va amalda o‘zini to‘la oqlagan haqiqatdir. Insonning mustaqil fikrlash, ong mahsulini to‘g‘ri va ravon bayon qilish qobiliyati, ijodiy tafakkurini o‘stirish harakatlari, odatda, yoshligidan boshlanadi. O‘zbekistonda kichik va o‘rta yoshdagi ta’lim oluvchilarga mo‘ljallangan maxsus lug‘atlar yaratilganmi, umuman lug‘atchilikning ahvoli qay darajada? Mustaqillikdan keyin lug‘atchilik birmuncha jonlandi; siyosiy, ma’naviy, ijtimoiy jihatdan eskirgan lug‘atlarni qayta nashr qilish, yangilash hisobidan kattagina ishlar amalga oshirildi; tilshunosligimizning lug‘at xazinasi boyidi. Biroq bu bilan uni rivojlangan davlatlar darajasiga yetdi deb ayta olmaymiz. Ingliz, fransuz, ispan, nemis, rus tilshunosligida lug‘atchilik ayni paytda juda yuqori pog‘onaga ko‘tarilgan, ayniqsa, turli yoshdagi bolalar uchun rangli, bezakli maxsus o‘quv lug‘atlari tuzish bilan shug‘ullanuvchi tarmoq ancha taraqqiy etgan. Malakaviy ishda ta’limiy lug‘atlar va ularni yaratish tamoyillari xususida so‘z boradi. 6

1-BOB. O’quv lug‘atchiligi va uning tarixiy ildizlari Lug‘atlar ilmiy lingvistik adabiyotlar ichida tillararo munosabatni ta’minlash, tilning grammatik qurilishini tadqiq qilish, til me’yorlarini belgilash, jamiyat a’zolarining milliy tafakkuri, nutq boyligini o‘stirish, ijtimoiy-siyosiy ongni shakllantirishdagi bebaho xizmati bilan alohida ajralib turadi. XX asr boshlariga kelib lug‘atlar ta’lim samaradorligini oshirishning muhim omili ekanligi e’tirof etila boshlanib, tilshunoslikda leksikografiyaning yangi lingvodidaktik yo‘nalishdagi o‘quv lug‘atchiligi tarmog‘i paydo bo‘ldi. Natijada jahonning ilg‘or davlatlarida maktab uchun maxsus lug‘atlar yaratilib, ta’lim kompleksining to‘laqonli a’zosiga aylantirildi. Mustaqillikdan so‘ng jahonning ilg‘or davlatlari tajribasidan kelib chiqib O‘zbekistonda ta’lim tizimi tubdan isloh qilindi, «Ta’lim to‘g‘risidagi qonun», «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ishlab chiqildi. Maktab va oliy ta’lim oldiga intellektual salohiyati keng, ongi yetuk, ijodiy tafakkur sohiblarini yetishtirib berish talabi, o‘quvchini mustaqil va ijodiy fikrlashga yo‘naltirish, milliy o‘zligini tanitish, ongida ma’naviy-ma’rifiy inqilob hosil qilish, tafakkur mahsulini yozma va og‘zaki usullarda savodli bayon qilish ko‘nikmalarini shakllantirish vazifasi qo‘yildi. Tenglar ichida teng, yalpi axborotlashuv asri, globallashuv davrida ma’naviy barkamol, umummilliy qadriyatlarga sodiq, tafakkur asrida milliy tafakkuri, ongi yetuk fuqaro bo‘lish talabi O‘zbekistonda ham «o‘quv lug‘atchiligi» tarmog‘ini rivojlantirish, o‘zbek leksikografiyasini yangi bosqichlarga ko‘tarish vaqti yetganidan dalolat bermoqda. Jahon xalqlari olimlarining filologik ilmiy tadqiqotlarida leksikologik va leksikografik ishlar ham ma’lum zaruriyliklar kasb etgan, etmoqda va keyin ham, albatta bu holat davom qiladi. Har bir xalq jonli so‘zlashuv tili so‘z boyligining doimo harakatda (ayrim so‘zlarning arxaiklashuvi va bir muncha neolagizmlarning kirib kelishlari) ligi va natijada mazkur xalqning adabiy tili asta-sekin fonetik, morfologik, leksik-semantik va sintaktik jihatlaridan doimo o‘zgarib bir butunlikka kelib turadi. 7

1-§. O‘zbek lug‘atchiligi tarixi va talqini Lug’at – bu ma‘lum bir til so’zlarining muayyan bir maqsad, mavzu ostida jamlangan yig’indisidir. So’zni to’g’ri yozishda, ma‘nosini, etimologiyasini aniqlashda, tarkibini tahlil qilishda, jumla tuzishda, biror tushuncha haqida qo’shimcha ma‘lumot olishda lug’atlar yordamga keladi. Lug’atlar o’quvchining fikrlash qobiliyatini kengaytiradi, fanning turli sohalari, texnika, san‘at, adabiyot, nutq madaniyatini egallashda, milliy madaniyatni o’zlashtirishda muhim rol o’ynaydi. Taniqli fransuz yozuvchisi A.Frans lug’atlar haqida to’xtala turib «…lug’at – alfavit tartibida joylashtirilgan xazina. Agar yaxshiroq o’ylab ko’radigan bo’lsak, lug’at – bu kitoblarning kitobi. U boshqa barcha kitoblarga yo’l ochadi…» degan edi. Lug’atlar sivilizatsiya yo’ldoshi, milliy til xazinasi hamdir. «Har qanday so’z, - yozgan edi XIX asr tilshunosi, akademik I.I.Sreznevskiy, - xalq o’tmishidan darak beradi. So’zda o’zgarish bo’lgan bo’lsa hayotda ham o’zgarish bo’lgan bo’ladi, jamiyatdagi o’zgarish so’zda aks etadi». O’zbek xalqining betakror durdonasi «Devonu lug’otit turk»ning tarix, til, adabiyot, jug’rofiya, tibbiyot, madaniyat, san‘at va boshqa o’nlab tarmoqlar haqidagi qimmatli ma‘lumotnoma ekanligi buning yaqqol dalilidir. Ma‘lum bir til yoki ikki va undan ortiq til so’zlarini muayyan maqsadga ko’ra yig’ib tizimlashtirgan holda lug’at tuzish va shu bilan bog’liq masalalarni ilmiy tadqiq qiladigan tilshunoslik sohasiga leksikografiya deyiladi. Maqsad va vazifalariga ko’ra lug’atchilik ikki tarmoqqa bo’linadi: 1. Ilmiy leksikografiya – lug’atchilikning nazariy masalalari bilan shug’ullanuvchi sohasi. 2. Amaliy leksikografiya – bevosita lug’at tuzish ishlari bilan shug’ullanuvchi soha. Leksikografiya quyidagi muhim ijtimoiy vazifalarni bajaradi:  Ona tilini va boshqa tillarni o’rgatishga xizmat qiladi. 8

 Ona tilini tasvirlash va me‘yorlashtirish vazifasini o’taydi.  Tillararo munosabatlarni ta‘minlaydi.  Til leksikasini ilmiy tekshiradi va talqin qiladi. Lug’atlar mavzusi, mo’ljallanishiga ko’ra, avvalo 2 guruhga bo’linadi: 1. Ensiklopedik lug’atlar 2. Lingvistik lug’atlar Kishilik bilimining barcha sohalari yoki biror sohasi bo’yicha tizimlashtirilgan ma‘lumotlarni beradigan lug’atga entsiklopedik lug’at deyiladi. Entsiklopedik lug’atlar o’z xususiyatlariga ko’ra umumiy entsiklopedik lug’atlar (UEL) va maxsus entsiklopedik lug’atlarga (MEL) bo’linadi. UELlar al‘favit tartibida bo’lib, ularda so’zlar emas, balki shu so’zlardan anglashilgan tushunchalar uchu nasos bo’lgan narsalar, tarixiy voqealar, tabiiy va ijtimoiy hodisalar, shaxslar, geografik nomlar haqida ma‘lumot beriladi. Lug’at maqolalari lug’at yozilgan tilni tushunuvchi keng o’quvchilar ommasiga mo’ljallangan bo’ladi. Insoniyat tsivilizatsiyasining muhim yutuqlari haqidagi bilimlar majmui UELda jamlanadi. O’zbek tilida yaratilgan UEL namunasi sifatida O’zbek sovet entsiklopediyasi (O’zSE) va O’zbekiston Milliy entsiklopediyasini ko’rsatish mumkin. MELlar fan-texnika, san‘at va madaniyatning ma‘lum bmr sohasiga oid tushunchalarni shu soha qiziquvchilari va mutaxassislari uchun mo’ljallab tavsiflaydi. Bunday lug’atlarda tor sohaga oid tushunchalar UELlardan farqlanib keng va batafsil sharhlanadi. O’zbek tilida MELning quyidagi namunalari yaratilgan: «Salomatlik entsiklopediyasi», «Uy-ro’zg’or entsiklopediyasi», «Bolalar entsiklopediyasi» va hk… Lingvistik lug’atlarning ob‘ekti so’zlardir. Bunday lug’atlarda so’zlarning semantikasi, grammatik xususiyatlari, imlosi, talaffuzi, etimologiyasi va hokazolar haqida ma‘lumot beriladi. Lingvistik lug’atlar ham o’z navbatida umumiy lingvistik lug’atlar (ULL) va maxsus lingvistik lug’atlarga (MLL) bo’linadi. ULLlar barcha soha kishilari, keng foydalanuvchilar ommasiga mo’ljallangan bo’lib, ularga izohli, imlo, orfoepik, tarjima lug’atlari kiradi. 9

MLLlar tor o’quvchilar ommasi – tilshunoslik bilan shug’ullanuvchilar va boshqa ilmiy tadqiqotlarga mo’ljallangan bo’ladi. MLLlarga morfem, chastotali, terminologik, ters, o’zlashma so’zlar, frazeologizmlar, dialektizmlar, sinonimlar, antonimlar lug’atlari kiradi. Lug’atlar uch belgisiga ko’ra tasnif qilinadi: 1. Hajmiga ko’ra 2. So’zlikning berilish usuliga ko’ra. 3. Maqsadiga ko’ra. I. Hajmiga ko’ra lug’atlar katta, o’rtacha va kichik lug’atlarga bo’linadi. Hajman keng qamrovli, muayyan soha bo’yicha barcha ma‘lumotlarni qamrab olgan mukammal lug’atlarga katta lug’at yoki akadem lug’at deyiladi. Bunday lug’atlar ko’pincha izohli, tarixiy, imlo bo’yicha tuziladi. O’zbek tilida bunday lug’at hali yaratilmagan. Uni tuzish masalasi 1928 yilda lug’at tadqiqotchisi R.Trench tomonidan ko’tarilib, 1933 yilda «Trench lug’at» nomi bilan 12 tomda nashr etilgan. O’rtacha lug’atlar tipiga me‘yoriy lug’atlar kiritiladi. «O’zbek tilining izohli lug’ati» (1981), «Ruscha-o’zbekcha lug’at» (1950-55), «O’zbekcha-ruscha lug’at» (1959), barcha imlo lug’atlari, mavjud mavzuviy lug’atlar, ters, dialektologik lug’atlar o’rtacha lug’atlarga kiradi. Hajman tor qamrovli bo’lib, shu soha ma‘lumotlarini to’la qamrab olganda ham bir-ikki kitobdan oshmaydigan lug’atlarga kichik lug’atlar deyiladi. Kichik lug’atlar maqsadi va chegaralanishiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Leksik qatlamlar lug’ati – ma‘nodoshlar, zid ma‘nolilar, iboralar, shakldoshlar, talaffuzdoshlar lug’ati… 2. Leksik tanlangan lug’atlar – biror muallif tomonidan tarixiy, badiiy yoki ilmiy asar asosida yaratiladigan lug’atlar. A.Borovkovning «O’rta Osiyo tafsiri leksikasi», E.Fozilovning «Starouzbekskiy yazk», A.Navoy asarlari uchun yaratilgan lug’atlar va hk. 10

3. Terminologik lug’atlar – biror fan yoki kasb-hunarga oid terminlar bilan bog’liq lug’atlar. «Paxtachilik terminlarining izohli lug’ati», «adabiyotshunoslik terminlari izohli lug’ati» va hk. 4. O’quv lug’atlari – maktab o’quvchilariga mo’ljallab yaratilgan lug’atlar. «O’zbek tilining so’z tarkibi o’quv lug’ati», «O’zbek tilining eskirgan so’zlar o’quv lug’ati» va hk. II. So’zlik lug’at uchun tanlangan so’zlar ro’yxati bo’lib, lug’atning mazmunini tashkil etadi. So’zlikning berilish nuqtai nazaridan lug’atlar quyidagi turlarga bo’linadi: Alfavit tartibli lug’atlar – so’zlikni tarkib toptirgan qismlar alfavit tarzida ichki va sirtqi tartib bo’yicha ro’yxatlashtiriladigan lug’atlar. Odatda, barcha entsiklopedik, imlo, izohli va boshqa lug’atlar so’zligi alfavit tartibida ro’yxatlanadi. Mavzuviy lug’atlar – so’zlikni tarkib toptirgan so’zlar ro’yxati ma‘lum mavzularga bo’lib beriladigan lug’atlar. Bunda so’zlar turkumlarga ajratilib, ichki mavzuviy guruhlarga bo’lib beriladi. Uyali lug’atlar – muayyan tilga mansub so’zlarni ma‘lum uya ostida birlaadigan guruhlari jamlanib izohlanadigan keng qamrovli lug’atlar. Bunday lug’at o’zbek tilida yaratilmagan. III. Leksikografiyada lug’atlar yaratilish maqsadiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: 1. O’zbek xalqining ijtimoiy, milliy, madaniy taraqqiyotiga hissa qo’shish maqsadida yaratilgan lug’atlar – barcha turdagi entsiklopedik, tarjima, imlo, izohli lug’atlar. 2. O’zbek tilining ilmiy taraqqiyotiga hissa qo’shish maqsadida yaratilgan lug’atlar – grammatik lug’atlar, leksik qatlamlar lug’ati, frazeologizmlar, dialektizimlar lug’atlari. 3. Maktab o’quvchilarining so’z zahirasini kengaytirish, nutqiy savodxonligini oshirish, fikrlash qobiliyatini o’stirish maqsadida yaratiladigan metodik lug’atlar – maktablar uchun yaratiladigan mavzuviy o’quv lug’atlari. 11

2-§. Jahon tilshunosligida “o‘quv lug‘ati” terminining paydo bo‘lishi Lug’atlar ilmiy lingvistik adabiyotlar ichida tillararo munosabatni ta’minlash, tilning grammatik qurilishini tadqiq qilish, til me’yorlarini belgilash, jamiyat a’zolarining milliy tafakkuri, nutq boyligini o’stirish, ijtimoiy-siyosiy ongni shakllantirishdagi bebaho xizmati bilan alohida ajralib turadi. XX asr boshlariga kelib lug’atlar ta’lim samaradorligini oshirishning muhim omili ekanligi e’tirof etila boshlanib, tilshunoslikda yangi lingvodidaktik yo’nalish – o’quv lug’atchiligi tarmog’i paydo bo’ldi. Natijada jahonning ilg’or davlatlarida maktab uchun maxsus lug’atlar yaratilib, ta’lim kompleksining to’laqonli a’zosiga aylantirildi. O’quv lug’ati qanday lug’at? Bu termin tilshunoslikda qachondan paydo bo’ldi? Ma’lumki, har qanday lug’atda nimanidir o’rgatish maqsadi yotadi. Ammo bevosita maktab uchun yaratilgan lug’atlargina o’quv lug’ati toifasiga kiritiladi va ular o’quv lug’ati parametrlariga muvofiq tuziladi. O’quv lug’ati tarixini o’rganish harakatlari YEvropa tilshunosligida ham, rus tilshunosligida ham umumiy lug’atchilik masalalarini o’rganishdan ikki-uch asr keyin boshlandi. Biroq lug’atchilik tarixi bo’yicha olib borilgan izlanishlar ilk lug’at namunalarining maktab uchun yaratilganligi, barcha umumiy lug’atlar maktab lug’atlarining takomillashgan ko’rinishi ekanligini tasdiqlaydi. «Leksikografiya» grekcha λεξικος – lug’at, γραφω – yozaman so’zlarining birikuvidan paydo bo’lgan bo’lib, bu terminining qo’llanilishi ingliz tilshunosligida 1680 yildan, rus tilshunosligida 1845 yildan, polyaklarda esa 1861 yildan kuzatiladi. «Lug’at» so’zining har bir tilda o’z tarixiy atamasi mavjud bo’lib, u inglizlarda «dictionaru», frantsuzlarda «dictionnaire», ruslarda «slovar», sanskrit tilida «kosha» (amarakosha – xazina) va «nigxantu» (vedalarga izohlar) va h.k. Lug’atchilikning tadrijiy taraqqiyoti haqida gap ketar ekan, ko’p o’rinlarda tarjima lug’atlari – lingvistik lug’atlar – qomusiy lug’atlar – ta’limiy o’quv lug’atlari – elektron lug’atlar ketma-ketligi keltiriladi. Jahon tilshunosligida 12

lug’atchilik tarixi yuzasidan olib borilgan tadqiqotlar lug’atlarning ilk ko’rinishlari ta’limiy maqsadlarda yaratilgan degan xulosaga olib kelmoqda . Eramizdan avvalgi IV-III asrlarda qadimgi Mesopotamiyada shumer va akkad millatlariga mansub ikki kishi tutqunlikda uzoq vaqt bir xonada yashashadi. Ular mutlaqo boshqa-boshqa tilda so’zlashsalar-da, doimo o’zaro muloqotda bo’la olganlar. Mahbuslar bunga qanday erishdilar? Uzoq davom etgan tutqunlik ularni olamshumul kashfiyot yaratishiga sabab bo’ldi. Іar ikki tutqun uzundan uzoq o’simliklar, mevalar, tog’, tosh, daraxt, charm, sopol, xudolar, ibodatxona, turli buyumlar rasmi tushirilgan ro’yxatlar tuzib, o’z tillarida qanday yozilishini belgilab chiqadilar va shu asosda har ikki tilni o’rganishda yordam beradigan bo’g’in belgilari tushirilgan sillabik yozuvli so’zlashgichni yaratadilar. Ushbu ilk so’zlashgich namunasi Nippur shahridagi qadimgi shumer ibodatxonasi kutubxonasida saqlanib, til o’rganuvchilar uchun dastlabki o’quv qo’llanmalarining yaratilishiga turtki bo’ldi. Hozirgi zamonaviy maktab o’quv lug’atlari tadrijiy taraqqiyotini shartli ravishda uch bosqichga ajratish mumkin: 1. Antik maktab lug’atlari. 2. Ko’p tilli o’quv lug’atlari. 3. Takomilashgan lingvometodik o’quv lug’atlari. Birinchi bosqich lug’atlariga jahon lug’atchiligining ilk namunalari kiritiladi. Frantsiya, Italiya, Angliya, Rossiya va boshqa YEvropa mamlakatlarida keng yoyilgan o’quv lug’atchiligi an’anasining shakllanishi va taraqqiy etish o’choqlari qadimgi Rimdan Vizantiyagacha bo’lgan hududlarga to’g’ri keladi. Aniqroq aytganda, bu ma’naviy yuksalishlar qadimgi sharq madaniyati bilan uyg’unlashgan yunon-lotin lingvistik an’analari qurshovida kechadi. Eng qadimiy lug’at namunalari Misr, Mesopotamiyadan topilgan bo’lib, Aristofan Vizantiyskiy (er.av. III-II) va Dionisiy Frakiyskiy (er.av. II asr) larga tegishlidir. A.Vizantiyskiyning lug’ati antik davr klassiklari asarlaridagi ma’nosi tushunarsiz so’zlar izohiga bag’ishlangan bo’lsa, D.Frakiyskiy lug’ati bevosita maktab o’quvchilariga mo’ljallanadi. Lug’at grammatik lug’at xarakterida bo’lib, 13

so’zlar turkumlarga ajratib chiqiladi. Qaysidir ma’noda bu lug’atni ideografik lug’atning antik ko’rinishi sifatida ham baholash mumkin. Eramizdan avvalgi IV-III asrlarda qadimgi Mesopotamiyadagi akkad va shumer qabilalari tamoman boshqa-boshqa tilda gaplashishsa-da, bir-biri bilan nihoyatda chatishib ketishgan edi. Ular uchun til o’rganish dolzarb muammoga aylanib, akkad va shumer tillarini o’rgatadigan turli maktab qo’llanmalari yaratish talabini o’rtaga tashlaydilar. Bu talabni amalga oshirish maqsadida davlatlar, tog’ va toshlar, o’simliklar, mevalar, daraxtlar, charm va sopol bumlar, xudolar, ibodatxona nomlarining qadimiy, sodda ro’yxatlari tuzilib, har ikki tilni o’rganishda yordam beradigan bo’g’in belgilari tushirilgan sillabik yozuvli so’zlashgichlar yuzaga keladi. Qadimgi shumer shahri Nippurdagi ibodatxona kutubxonasidan ilk ibtidoiy maktablarda til o’rganuvchilar uchun tuzilgan bir qancha dastlabki o’quv qo’llanmalari va turli grammatik mashqlar to’plamlari topilgan. Yunonlar rimliklarda ham lug’at qo’llanmalar tuzishga ishtiyoq uyg’otadilar va natijada rimliklar ham lug’atchilikdagi izlanishlarini maktablar uchun xizmat qiluvchi lug’atlar yaratishga qaratadilar. 12 dan 16 yoshgacha bo’lgan rimlik o’spirinlar maktablarda ellinistik ruhda tarbiyalanib, yunon-rim madaniyati, tili va adabiyoti birga o’qitilar edi. Qadimgi rimlik pedagog va notiqlik san’ati ustasi Kvintilian (I asr) 12 kitobdan iborat «Notiqning savodxonligi haqida» deb nomlangan asarida notiqlik san’ati tadqiqi davomida tarjima nazariyasi haqida ham to’xtaladi. Yunon tilidan lotinchaga tarjima qilish misolida o’z tavsiyalarini berar ekan, tarjimani «kundalik o’quv mashqlari» deb nomlaydi. Hind lug’atchiligi ham o’ziga xos o’ringa ega bo’lib, aksariyati antik lug’at namunalari kabi diniy adabiyotlardagi notanish so’zlar izohiga (glossariy) bag’ishlangan edi. Sanskritcha lug’atlar ichida eng mashhuri Amarasingxning (VI- VIII asrlar) «Amarakosha» o’quv-ideografik lug’ati hisoblanadi. Hind lug’atchiligi bilan birga arab, fors lug’atchiligi ham nihoyatda takomillashib, madaniy va ma’naviy yuksalishda katta rol o’ynadi. 14

Kuzatishlardan ilk yaratilgan lug’atlar asosida ta’limiy maqsadlar yotganligi ma’lum bo’ladi. Ularning ba’zilari matndagi ma’nosi notanish so’zlar izohiga bag’ishlangan (glossariy) bo’lsa, ayrimlari boshqa tilni o’rganish, ba’zilari nutq madaniyatini o’stirish, muayyan davlat so’zlashuv tilining o’ziga xos xususiyatlarini o’rgatish uchun xizmat qilgan. Dastlabki tuzilgan lug’atlar tahlili hatto ularning nomlanishi ham o’quv jarayoniga moslangan, ta’limga yo’naltirilganligini ko’rsatadi. Xususan, 1500 yilda yaratilgan birinchi lotincha- inglizcha lug’atning «Bolalar uchun xazina» («Promptulorium parvulorum»), 1487- 1507 yillarda yaratilgan frantsuz va lotin tillaridagi birinchi tarjima lug’atlarining «Yoshlar uchun izohnoma» («Seminarium et planetarium fructiferarum»), «Bolalar uchun ixcham lug’at» («Diktionariolum puerorum») deb nomlanishi buni isbotlaydi. Lug’atlar tillararo munosabatda muhim o’rin tutib, o’rta asrlarda YEvropada lotin, yunon, qadimgi slavyan tillari bo’yicha tarjima lug’atlarini yaratish leksikografiyaning asosiy vazifasiga aylangan edi. Evropa o’quv maskanlarida lotin tili bir necha asrlar mobaynida Y.A.Komenskiyning «Mir chuvstvennx veshey v kartinkax» (8 ming so’z, birinchi nashri 1658 yilda chiqarilgan) nomli lug’at qo’llanmasi asosida o’qitib kelingan. O’z davrida bu kitob slovar-minimum (kichik lug’at) deb yuritilib, zamonaviy ta’limotda yuksak baholangan. Ya.A.Komenskiyning tinimsiz mehnati samarasi o’laroq, mavzuviy rasmli o’quv lug’atlari seriyasini yaratishga keng yo’l ochiladi. O’quv lug’atlari takomillashuvining ikkinchi bosqichi tarixda «bosib ol va hukmronlik qil» siyosati bilan bevosita aloqador. Lug’atlarning ta’lim samaradorligini oshirishdagi muhim xizmatini birinchilardan bo’lib payqagan inglizlar undan o’zlari mustamlakaga aylantirgan hududlarda ingliz tilini tez va samarali o’qitish maqsadini amalga oshirishda keng foydalanadi. Shuningdek, rus tilshunosligida o’quv lug’atlarining paydo bo’lishiga ham sobiq imperiya tasarrufidagi millatlarga rus tilini samarali o’rgatish ehtiyoji sabab bo’ladi. Milliy maktablarda rus tilini o’qitish uchun xizmat qiluvchi ilmiy-uslubiy qo’llanmalarni yaratish va ularni tadqiq etish harakatlari XIX asrning oxirlaridan boshlanadi. 15

«O’quv lug’ati» termini rus leksikografiyasida ilk marta YE.D.Polivanovning «Qisqacha ruscha-o’zbekcha lug’at»iga yozgan kirish so’zida qo’llaniladi. Muallif lug’atni tavsiflar ekan «…lug’at hajmiga ko’ra o’quv lug’ati tipiga mansub…» deb o’quv lug’atlarining hajman kichik bo’lishiga ishora qilib o’tadi. Lug’atlarning til o’rgatish va o’rganish jarayonida yuqori samara berishi, natijalarning kutilganidan ortiq bo’lishi – o’quv lug’atchiligi qamrovining yanada kengayishiga sabab bo’ldi. Asosiy vazifasi begona tillarni o’qitish yoki ma’nosi tushunarsiz so’zlarni izohlash bo’lgan lug’atlar XX asr boshlaridan ona tili o’qitishning muhim vositasi sifatida e’tirof etila boshlandi. Bu esa o’quv lug’atchiligi taraqqiyotining uchinchi bosqichga ko’tarilanidan dalolat berardi. Zamonaviy maktab uchun maxsus lug’at yaratish harakatlarining paydo bo’lishi ta’limga ilg’or pedagogik texnologiyalarni kiritish, xususan, retroskopik ta’limdan verbal kognitiv ta’lim usuliga o’tish davriga to’g’ri keladi. Ma’lumki, kognitiv ta’lim retroskopik ta’limdan o’quv materialining darslik materialidan bir necha marotaba kattaligi, o’quvchining o’z ustida mustaqil ishlashi, zaruriy ma’lumotlar axborot banklari – lug’atlar – ona tili xazinalaridan izlanishi bilan farqlanadi. Darslikdan barcha zaruriy ma’lumotlarni olgan o’quvchida izlanish, mustaqil ishlashga ehtiyoj qolmaydi. O’quvchini izlab topishga, mustaqil xulosalar chiqarishga yo’naltiradigan bu texnologiya zamonaviy pedagogik amaliyotda eng samarali usul deb topilgan va jahonning qator ilg’or davlatlarida XX asr boshlaridayoq ta’lim tizimiga joriy etilgan. Xususan, rus maktablari uchun 20 dan ortiq mavzuviy o’quv lug’ati yaratilib, katta tirajda ommalashtirilgan va ta’lim jarayonining tarkibiy qismiga aylantirilgan. Shuningdek, rus tilini chet elliklarga o’rgatishda ham o’quv lug’atlaridan keng foydalanilgan. O’quv lug’atchiligining shakllanishi o’zbek tilshunosligida birmuncha keyingi davrlarga to’g’ri kelib, ancha sust kechgan. Maktab o’quvchilari uchun yaratilgan birgina «Imlo lug’ati»ni e’tiborga olmaganda, boshqa maxsus o’quv lug’atlarini uchratmaymiz. To’g’ri, o’quv lug’ati tipiga yaqin bir necha kichik lug’atlar ham yaratilgan, biroq ular o’quv lug’atlarining barcha talablariga javob bermaydi. Mazkur qo’llanmalarni ommabop cho’ntak lug’atlari sifatida baholash o’rinliroq. 16

Umumiy o’rta ta’limda o’quvchilarni mustaqil va ijodiy fikrlashga yo’naltirish, milliy o’zligini tanitish, ongida ma’naviy-ma’rifiy inqilob hosil qilish, tafakkur mahsulini yozma va og’zaki usullarda savodli bayon qilish ko’nikmalarini shakllantirish vazifasi ona tili ta’limi zimmasiga yuklatiladi. Shu bois mustaqillikdan keyin ona tili ta’limi mazmuni va tadrisi tubdan isloh qilinib, uning bosh maqsadi ijodiy tafakkur sohiblarini yetishtirish, har bir maktab bitiruvchisining o’z ona tilida fikrini yozma va og’zaki shakllarda savodli bayon qilish ko’nikmasini shakllantirish deb belgilandi. Kognitiv texnologiya asosida yaratilgan ona tili darsligi bilan ishlash lug’atlarga bo’lgan talabni yanada oshirdi. Umumiy ta’limning davlat ta’lim standartida ona tili o’qitishning zaruriy vositasiga darslik bilan bir qatorda lug’atlar ham kiritildi 1 . Ona tili ta’limidagi bu yuksalishlar o’zbek o’quv lug’atchiligining ham yangi bosqichga ko’tarilish davri yetganidan dalolat bermoqda. 1 Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi. Ona tili. Adabiyot… Ta’lim taraqqiyoti. 1-maxsus son. T.: 199. 59-b. 303 b.) 17

3-§. Ideografik lug‘atlar va ularning ona tili ta’limida tutgan o‘rni Ma’lumki, til lug‘atini ta’riflashda ikki xil yo‘ldan, ya’ni «shakldan ma’noga» va «ma’nodan shaklga» tomon borish mumkin. Birinchi yo‘ldan borishda ta’riflovchining vazifasi so‘z, unga xos qo‘llanish usullari va ma’nolarining imkon qadar aniq va to‘liq tavsifini berishdan iborat. Ikkinchi usulda esa, aksincha, tushunchaning tildagi mavjud mazmun va ma’nolarining yuzaga chiqish usullari birma-bir yoritib beriladi. Bu ikki yo‘nalish tilshunoslikda ham, ta’limda ham birdek zarur. O‘zbek tilida shu kunga vadar chop etilgan barcha lug‘atlarning yaratilishida leksikograflar birinchi usulni tanlashgan. Biz hamisha o‘zga tilni o‘rganishda, aksariyat hollarda o‘z tilimizda ham notanish so‘z yoki jumlaga ro‘para kelib qolsak, ana shu lug‘atlarga murojaat qilamiz. Ammo shunday holatlar ham bo‘ladiki, biz nima demoqchi ekanligimizni bila turib, fikrimizni ifoda qilish uchun kerakli so‘zni topa olmaymiz. Aynan shunday vaziyatlarda bizga ideografik lug‘at asqotgan bo‘lur edi. Chunki ideografik lug‘atning bosh maqsadi ma’lum bir fikrni ifoda etish uchun zarur bo‘lgan so‘zni tanlashda amaliy yordam berishdan iborat. Ehtimol, shu bois, bir yarim asrdan beri Yevropada bu turdagi lug‘atlarni yaratishga jiddiy ahamiyat berib kelinmoqda. Bunga Mark Piter Rojening dastlabki ideografik lug‘at sifatida tan olinadigan «Inglizcha so‘zlar va iboralar tezaurusi» (1852) va uning ketidan ispan, nemis, fransuz va boshqa tillarda dunyoga kelgan bir qator shu turdagi lug‘atlarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. Garchand Yevropa olimlari tomonidan Rojening «Tezaurus»i ilk ideografik lug‘at, deya e’tirof etilsa-da, tilshunoslik tarixida unga qadar ham bu turdagi lug‘atlar bo‘lganligi bizga ma’lum. Internet ning rambler.ru//.http: philologos narod.ru saytidan bu to‘g‘ridagi ma’lumotlarni qidirayotgan paytimizda ushbu informatsiya diqqatimizni tortdi. O‘tmishning eng ahamiyatga molik ideografik lug‘atlari sirasiga quyidagilar kiradi: - Y.Polluks. «Onomastikon» (mil.av.2 asr). - Amara Sina. «Amarakosha» (mil.av.2-3 asr). 18

-D.Uilkins. «Real ifoda tajribasi va falsafa tili» (1668). -M.Roje. «Inglizcha so‘z va iboralar tezaurusi» (1852) va h.k. Bundan tashqari, «Sharq leksikografiyasi, xususan, arab va turkiy xalqlar leksikografiyasi tarixiga e’tibor bersak, bunday lug‘atlar Sharqda ancha uzoq tarixga egaligi ma’lum bo‘ladi. Xususan, o‘zbek tilshunosligi tarixida Zahiriddin Muhammad Boburning «Vaqoyenoma»sida ideografik lug‘atning ayri belgisi uchrasa, Muhammad Chingiy «Kelurnoma»si bunday lug‘atning ajoyib namunasi sanaladi» (Nur.;104). (Bu mavzuga ishimizning 1.1.2. bo‘limida batafsil to‘xtalamiz). Xo‘sh, ideografik lug‘at o‘zi nima? «Ideografik lug‘at» va tilshunoslikda avvaldan ma’lum bo‘lgan «ideografik yozuv» atamalari o‘rtasida qandaydir aloqadorlik bormi yoki bu atamalardagi «ideografik» so‘zlari shunchaki tasodifiy omonimlarmi? Tilshunoslik tarixidan bizga ma’lumki, qadimda odamlar ba’zi hodisa va voqealarni uzoq masofalarga yetkazish yoki abadiylashtirish maqsadlarini tabiatdagi jonli va jonsiz narsalarning rasmini chizish orqali amalga oshirganlar. Ushbu rasmli yozuvlar yoki, shakllar tilshunoslikda piktografiyalar deb nomlanadi. (Piktus - lotinchada «chizilgan», «grafo» so‘zi esa yunon tilida «yozaman» ma’nolarini anglatadi). Jamiyat taraqqiyotida piktografik yozuv asta- sekin takomillashib, rasmlar ko‘rinishidan shakllar ko‘rinishiga o‘tib bordi, ammo piktogrammalar orqali tabiatda mavjud aniq narsalarnigina aks ettirish mumkin bo‘lgan, ko‘z bilan ilg‘ab, qo‘l bilan ushlab bo‘lmaydigan tushunchalar va ma’nolarni ifodalashga esa ushbu yozuv qodir emas edi. Kishilar ongi va tafakkurining rivojlanishi va takomillashishi natijasida, piktografik yozuvdan farqli o‘laroq «tushunchalar yozuvi», ya’ni ideografik yozuv vujudga keldi. Bunda jonli va jonsiz narsalarning ramzlarini bir-biriga qo‘shish oqali mavhum tushuncha va harakatlarning ifodalari hosil qilinardi. Masalan, «og‘iz» ma’nosini ifodalovchi shakl bilan «it» ma’nosidagi shakl yonma-yon qo‘yilib, «hurmoq» ma’nosi yuzaga keltirilgan, «og‘iz» va «qush» ramzlari «kuylamoq» ma’nosini, «ko‘z» va «daraxt» - «ko‘rmoq» ma’nosini, «oy» bilan «quyosh» ramzlari «yorug‘lik» ma’nosini, ikki 19

kaftning birlashtirilgan shakli «do‘stlik» ma’nosini ifodalagan. Ayrim ramzlar esa o‘zlarining aosiy ma’nosidan tashqari shartli ko‘chma ma’nolarda ham qo‘llanar edi. Masalan, «ko‘z» ramzi «ko‘zi o‘tkirlik» ma’nosida ham qo‘llangan. Bunda ramzning bosh yoki ko‘chma ma’noda qo‘llangani uning qurshovlari yordamida aniqlangan. Bu hodisa leksikadagi metonimiya yo‘li bilan ko‘chma ma’no hosil qilish jarayoniga o‘xshaydi, ya’ni predmetning nomi uning mahsuli nomiga o‘tadi: «til»- og‘iz bo‘shlig‘i organi, «til» – insonning so‘zlash qobiliyati; «ko‘z» - ko‘rish organi, «ko‘z» - o‘tkir ko‘zlilik. Demak, ideografik yozuv tushunchani ifodalashga bo‘lgan urinishlar asosida yuzaga kelgan va bu insonlarning o‘z g‘oyalari va fikrlarini yozuvda aks ettirishga intilishlari bilan belgilanadi. Shu o‘rinda ideografik so‘zining mazmuniga e’tiborni qaratishni lozim topdik: «Ideya – grek. Obyektiv borliqni, voqelikni kishi ongida aks ettiruvchi, ayni zamonda kishining obyektiv borliqqa, vaoqelikka munosabatini ifodalovchi, kishilarning dunyoqarashlari asosini tashkil etuvchi tushuncha, tasavvur» (O‘TIL; 314). «Grafo» so‘zi esa yuqorida aytib o‘tganimizdek, «yozish» ma’nosini bildiradi. Garchand M.Roje o‘zining ma’noviy tamoyillar asosida tuzgan lug‘atini «Tezaurus» deb nomlagan bo‘lsa-da, ushbu manba ham so‘zlarni emas aynan tushunchalarni izohlashga yo‘naltirilganligi bois, tilshunoslikda «ideografik lug‘at» nomini olgan. Demak, ideografik lug‘atda so‘zlar emas, balki ular anglatayotgan tushunchalar borliqdagi narsa va hodisalar bilan ma’noviy aloqalari asosida ongimizdagi, tasavvurimizdagi qurshovlari bilan birgalikda aks ettiriladi. Bunda so‘z ma’nosi unga ta’rif berish orqali emas, balki uni boshqa leksik guruhlar, tushunchalar bilan bog‘lash, qiyoslash, nisbatlash yordamida ochib beriladi. Shuning uchun ideografik lug‘atda so‘zlar alifbo tartibida emas, ma’noviy tamoyillari asosida, ya’ni mavzuiy to‘dalarga birlashgan holda joylashadi. Yevropada ideografik lug‘atni M.Rojedan so‘ng tezaurus deb ham atay boshladilar. «Tezaurus» so‘zi yunon tilida xazina ma’nosini anglatadi. Tilshunoslikda bu atama o‘zining bosh ma’nosidan tashqari yana ikki xil ma’noda qo‘llanadi: birinchisi – «eng mukammal lug‘at» ma’nosini bildirsa, ikkinchi 20

ma’nosi leksikografiya sohasidan yiroq bo‘lib, insonga xos bilish qobiliyatining tugal majmuini ifodalaydi. Tezauruslar haqiqatan ham tom ma’nodagi leksik xazina bo‘lib, u borliqdagi barcha narsalar, voqea va hodisalar haqidagi tushunchalarni qamrab oladi. Tezaurus yoki ideografik lug‘atda leksik birliklar orasidagi semantik (sinonimik, omonimik, partonimik, graduonimik va h.k.) munosabatlar ko‘rsatiladi. Shuning uchun mashhur rus tilshunosi Y.N.Karaulov «Barcha uni tashkil etuvchi birliklari orasidagi kuchli semantik munosabatni yaqqol namoyon etuvchi lug‘atlarni biz «Tezaurus» deb ataymiz», deya qayd etadi o‘zining «Obhaya i russkaya ideografiya» maqolasida (K.Y.) Tezauruslarning maqsad-muddaosi so‘zlarning cheksizlik va rang-baranglik tabiatiga ega bo‘lgan nutqiy bog‘lanishlarini ko‘rsatish emas, balki barqaror lisoniy birliklar, ya’ni leksemalarning asl mohiyatini ochib berishga qaratilgan. Binobarin, bunday lug‘atlarni tuzishda semasiologiya sohasida amalga oshirilgan izchil sistemaviy tadqiqotlar muhim tayanch omil vazifasini o‘taydi va «leksikografni beadad nutqiy ma’nolarni tartibga keltirish va lug‘atlarga kiritish hamda izohlash mushkulotlaridan xalos etadi» (B.M.; 159). Mashhur rus tilshunosi L.V.Shcherba o‘zining lug‘atchilik nazariyasiga bag‘ishlangan maqolasida turli lug‘atlar doirasida olti xil qiyoslashni ko‘rsatar ekan, tezauruslar va ideografik (olim ularni ideologik deb atagan – Y.H.) lug‘atlarni lug‘atlarning alohida-alohida ko‘rinishlari sifatida talqin qiladi. Olimning fikriga ko‘ra, tezauruslarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ularda ma’lum tildagi so‘zlarning barchasi, eng kam qo‘llanadiganlari ham, hatto nutqda bir bora bo‘lsa-da uchraganlari ham tilga olinadi va har bir so‘zning tagida uni talqin qilish uchun mazkur tilda mavjud bo‘lgan turli matnlardan sitatalar keltiriladi. Oddiy (ya’ni odatdagi) lug‘atlarni olim «fonetik so‘zlar ro‘yxati», deya baholagani holda ideologik (ya’ni ideografik) lug‘atlarga so‘z-tushunchalar va ularning ma’nodoshlarining ro‘yxati», deya baho beradi. (L.SH.;10, 16). O.S.Axmanovaning «Lingvistik terminlar lug‘ati»da «ideologik lug‘atlarda so‘zlar mavzu qatorlari asosida joylashishi» ta’kidlangan(Ax.;421). Ko‘plab olimlar (shu jumladan, zamonamiz tilshunoslari ham) lug‘atlarning har ikkala turini, ularda 21

ma’lum umumiyliklar mavjudligi sabab, bir siraga kiritadilar. Ularning bu boradagi nazariy ishlarini o‘rganib chiqar ekanmiz, tezauruslar bilan ideografik lug‘atlarning bir turdagi lug‘atlar sanalishiga quyidagi umumiy jihatlar sabab bo‘lgan, degan xulosalarga kelamiz: Ularda ma’lum til leksik boyligi butunlay qamrab olinadi. Ularning asosini onomasiologiya tashkil etadi. Ularda so‘zlar emas, tushunchalar izohlanadi. Ularda so‘z-tushunchalar mavzuiy tamoyillari asosida iyerarxik holatda joylashadi. Ularda so‘z-tushunchalar o‘rtasidagi leksik-semantik munosabatlar ko‘rsatiladi. Ularda leksik sath sistema sifatida oydinlashtiriladi. So‘z-tushunchalarni talqin qilishiga ko‘ra ular izohli lug‘atlarga yaqin turadi. Ularga so‘z-tushunchalargina emas, balki so‘z birikmalari va frazeologik birikmalar ham kiritiladi. Ko‘rib turganimizdek, ushbu umumiyliklarning o‘zi Rojening «Tezaurus»i «ideografik lug‘at» degan nomni olishi uchun yetarlicha asos bo‘lgan. Ideografik lug‘atlarning nazariy g‘oyalari nemis olimi Y. Trir nomi bilan bog‘liq. U tilshunoslikka semantik maydon tushunchasini olib kirib, uning nazariy va amaliy jihatlarini ishlab chiqdi. Trirning ta’rificha, ma’lum bir so‘z butun bir maydonni hosil qiluvchi qurshovlari yordamidagina tushunarli bo‘ladi. Agar tinglovchi mazkur so‘z bilan bog‘liq bo‘lgan maydon va shu maydon ichida ushbu so‘z bilan ziddiyat hosil qiluvchilar haqida yetarlicha tasavvurga ega bo‘lmasa yoki tinglovchining ongida so‘z atrofida butunlay boshqa tushunchalar paydo bo‘lsa, u holda aytilgan so‘z hech bir ma’noga ega bo‘lmaydi; chinakam maydonga yaqishlashilgani sayin esa qo‘llanilgan so‘zning sarhadlari oydinlashib, aniqlashib boraveradi. Trirning nazariyasidagi leksik-semantik maydonni tuzishda tadqiqotchining diqqat markazida bo‘la oladigan narsa – bu so‘zning ichki shakli, ya’ni so‘zlarning maydonga birlashish muammolaridir. Ushbu yo‘nalishdagi asosiy muammo esa 22

«til leksik tarkibining tadrijiylik asosida yuqoridan pastga qarab bo‘linish iyerarxik tizimini qurishdan iborat bo‘lib, ushbu tizim til sohiblari tomonidan shakllantirilgan tajribalar doirasini qoplay olishi lozim (K.Y.; 7). Mabodo biz Trir tasavvuridagi leksik maydonni tahlil qiladigan bo‘lsak, ko‘z oldimizda pog‘onali ravishda alohida elementlarga, ya’ni tarkibiy qismlarga ajralgan tasnifiy sistemaning surati namoyon bo‘ladi. Chunki Trirning ta’rifiga ko‘ra, leksik- semantik maydon – bu ma’nolari jihatidan o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan, birining ma’nosi ikkinchisidan kelib chiqadigan, bir-biriga tobe bo‘lgan so‘zlar guruhi hisoblanadi. Olimning farazi bo‘yicha, til sohiblarining ongidagi tasavvur nutqdagi ifodasi bilan aynan o‘xshash bo‘ladi (ya’ni bunda til va tafakkurning birligi isbotlanadi) va bu hech qanday muammoni keltirib chiqarmaydi. Trir bunda boshqa tomonlama muammoni ko‘radi: tildagi ifoda haqiqatga qanchalik muvofiq keladi va u qay darajada inson tajribalari doirasini qoplay oladi. Trirning e’tirof etishicha, tildagi «maydon»lar inson tajribalari doirasini uzluksizlik bilan qoplaydi. Uzilishlar esa ma’lum tilni boshqa bir til bilan solishtirish jarayonidagina yuzaga keladi, chunki dunyo har bir tilda o‘zgacha tasniflanadi(T.Y.;) Trirning «maydon»i talablariga quyidagi tamoyillar javob bera oladi: - yaxlitlik; - tartiblilik; - tadrijiylik; - keng qamrovlilik; - to‘liqlik; - elementlararo aloqadorlik; - sarhadlararo erkinlik; - uzluksizlik. Ushbu nazariya anchagina shov-shuvlarga sabab bo‘lgan. Buning boisi shundaki, bir tomondan bu farazlar qarama-qarshiliklarga to‘la bo‘lsa, ikkinchi tomondan maydon va maydonlar tizimi g‘oyasining o‘zi o‘sha paytlarda ko‘plab olimlarni qiziqtirib qo‘ygan edi. Biroq semantik maydon turli mualliflar tomonidan turlicha talqin qilingan, shunisi ham borki, ayrim ta’riflar bir-biriga 23

juda o‘xshash, hatto aynan o‘xshash bo‘lsa, ayrimlari bir-biriga zid, ba’zilari esa o‘ziga xosligi bilan boshqalaridan mutlaqo farq qilgan. Masalan, maydondagi elementlararo aloqadorlikni deyarli barcha ta’riflardan topish mumkin bo‘lgan. Ammo bunda «maydon»ga turlicha nuqtai nazardan yondashilgan. Masalan, F.Filin maydonni «ma’nolarning semantik yaqinligi va o‘xshashligi», deb nomlagan bo‘lsa, L.Vaysgerber uni «til mazmunining ma’lum bir qismi, ya’ni tarkibiy bo‘lagi» deb, V.Porsig esa «ma’nolarning mohiyatan bog‘liqligi» tarzida, talqin qiladi, G.Ipsen, A.Yolleslar «maydon»da «mazmuniy jihatdan bog‘langan so‘zlar semantik guruhi»ni ko‘rgan bo‘lsalar, Koseriu, Shchur, Apresyanlar «maydonning barcha so‘zlari uchun umumiy komponentlari borligi»ni, Koduxov esa «so‘zlarning ma’nolari ularni ma’lum qoidalar asosida leksik-semantik guruhlarga birlashtirishi»ni ta’kidlaydilar. Ammo ushbu tadqiqotchilarni tilning ichki qurilishini ilmiy tahlil qilishga, uni leksik-semantik tizim sifatida o‘rganishga bo‘lgan harakatlari birlashtirib turadi. «V.Gumboldtning «ichki shakl» ta’limotini L.Vaysgerber va Y.Trir tushunchaviy mohiyati jihatidan, G.Ipsen va V.Porsig so‘zlarning mazmuniy guruhi hamda sistemasi tomonidan, F.Dornzayf va Vartburg esa tilning lug‘at tarkibiga xos predmetlilik va tushunchalar guruhi nuqtai nazaridan rivojlantirdilar» (I. Sh.; 14). Leksik-semantik sistemaga maydon sifatida yondashishda kontekst ham muhim rol o‘ynaydi. Trir g‘oyalarining ayrim tarafdorlari ham kontekstni inobatga olish zaruratini e’tirof etishadi. Agar leksik-semantik sistema markazi so‘z bo‘lsa, demak sistemaning o‘zi so‘z ichidagi va so‘zlararo ma’noviy aloqalar tarmog‘i sifatida gavdalanadi. (K.Y.; 9). Trirning g‘oyalari uning ko‘plab davomchilari tomonidan izchil o‘rganildi va takomillashtirildi. Bir paytlar Shchur maydon nazariyasi bo‘yicha mingga yaqin maqola e’lon qilinganligini qayd etgandi. Chunki rus tilshunosligining o‘zida bu mavzu haqidagi fikrlarni ko‘plab olimlarning, xususan, F.Filin, E.Mednikova, V.Shcherba, A.Ufimseva, V.Zveginsev, M.Guxman, O.Axmanova, V.Vinogradov, Y.Apresyan, 24

V.Koduxov, A.Smirnitskiy, R.Budagov, B.Gorodetskiy, S.Berejan, V.Morkovkin, Y.Karaulov, N.Minina, va boshqalarning ishlaridan topish mumkin. Shunday bo‘lsa-da, Y.Karaulov Shchur biroz mubolag‘a qilib yuborganini ta’kidlaydi, chunki bu olim sanab o‘tgan mingta ishdan ayrimlari takroriy (ya’ni dissertatsiyalar va ularning kitob holidagi qayta nashrlari) bo‘lgan bo‘lsa, boshqalari semantik maydon muammolariga bevosita bag‘ishlanmagan bo‘lib, mazkur mavzudan ancha uzoq mazmunga ega (K.Y.; 15). Bundan ko‘rinib turibdiki, Y.Karaulov maydonga oid nazariy ma’lumotlarni atroflicha o‘rganib chiqqan va bu borada bir to‘xtamga kelib, «maydon»ning quyidagi asosiy belgilarini aniqlagan: «Mavjudlik (Präsenz). Maydonning elementi bo‘lgan bir so‘z so‘zlovchi tomonidan qo‘llanganida yoki tinglovchi tomonidan qabul qilinganida uning atrofida ushbu maydondagi boshqa so‘zlar ham mavjud bo‘ladi, o‘sha so‘z haqida to‘la-to‘kis tasavvur hosil qilishimiz uchun, maydondan bironta ham so‘z tushib qolmaydi. Alohida olingan har bir so‘z butun majmui bilangina tushunarli bo‘ladi va faqat mana shu majmuaviylik asosidagina so‘zning mazmuni anglashiladi. Uzluksizlik (Kontinuität). Til real dunyoni bo‘linishlarsiz va oraliqlarsiz qoplab oladi, maydon a’zolari bir-biri bilan uzluksiz birikadi. Ikki maydonning mazmuniy hududlari bir-birini qaytadan qoplashi mumkin emas. Yaxlitlik (Totalität). Til maydonlari real dunyoni, ya’ni mazkur til sohibi bo‘lgan jamiyatning tushunchalari kartinasini yaxlit holda ifodalaydi. Tarixiylik (Historizität). Maydon til strukturasininggina emas, til tarixining ham fakti bo‘ladi: tillar o‘zlarining bo‘linish chegaralarida rivojlanadi, ushbu bo‘linish esa tarixiy xarakterga egadir». Y.Karaulov O.Duxosekning «Fransuz tili semantikasi»dan olingan jumlalar bilan fikrini to‘ldiradi: «Tushunchalar maydoni markaz (tushunchani ifodalashda ko‘proq qo‘llanadigan so‘z va atamalar) hamda bir qancha hududlardan tarkib topadi: bu hududlarning ayrimlari markazga yaqinroq, boshqalari esa undan uzoqroq joylashadi. Bunda ba’zi bir hudud markaz bilan tutashib, u bilan 25

qandaydir umumiyliklarga ega bo‘lishi yoki maydon chegarasidan chiqib, boshqa maydonlarning sarhadlari bilan tutashib ketishi mumkin». «Bunday maydonlarning asosini uzvlararo va maydonlararo munosabatlar tashkil qiladi va ular leksik sathning sistemalar sistemasi ekanligini tushunib yetishda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Zero, har qanday sistema butun-bo‘lak va ular o‘rtasidagi munosabatlar asosiga quriladi» (S.A.;avt.;27). «Semantik maydonning yaxlitligi semantik birliklarni bog‘lab turuvchi maxsus korrelyatsiyalar (o‘zaro aloqadorlik)ga asoslanadi. Bunga sinonimik (chiroyli-go‘zal), giponimik (o‘simlik-daraxt), nomutanosib (qizil-yashil), antonimik (chiroyli-xunuk), ketma-ketlik (o‘rganmoq-bilmoq), konversiv (sotmoq- sotib olmoq), agentiv (sotmoq-sotuvchi) va boshqa korrelyatsiyalar kiradi. Bir korrelyatsiyaning o‘zi, masalan, antonimik korrelyatsiya turlicha semantik munosabatlarni ifodalay olish xususiyatiga ega (baland-past, tirik-o‘lik, oq-qora, qish-yoz, oldinga-orqaga) va hokazo» (Gor.;202). Leksik-semantik maydon haqidagi tushunchalarimizni mustahkamlash maqsadida, Axmanovaning «Lingvistik terminlar lug‘ati»ga murojaat qilamiz: «Semantik maydon – bu inson tajribalarining ma’lum qismini qoplaydigan mazmuniy birlik (tushuncha, so‘z)lar majmui.(A.O.;) Yuqoridagi qarashlar ma’lum darajada leksikografiya sohasida ham o‘z aksini topishi aniq edi, binobarin, aynan shu g‘oyalar yangicha turdagi, ya’ni leksik-semantik tizimni maydoniy idrok asosida aks ettiruvchi ideografik (ideologik) lug‘atlarning paydo bo‘lishiga asos soldi. Bunga M.P.Rojening yuqorida nomi tilga olingan asari, F.Dornzayfning «Ma’noviy guruhlar bo‘yicha nemis tili lug‘ati» (1859), Sh.Ballining «Fransuz tili stilistikasi» (1961), E.Blanning fransuz tilida yozilgan «Umumiy tafakkur lug‘ati» (1885), X.Kasaresning «Ispan tili ideografik lug‘ati» (1941), Shuningdek, Roudel, Robertson, Buassyer, Shlessing, Roym, Sanders kabi bir qator leksikograflarning lug‘atlari yaqqol misol bo‘la oladi. Bular ichida T.Robertson tomonidan fransuz tilida yaratilgan lug‘at Roje lug‘atining analogi bo‘lib, u 1859 yilda chop etilgan edi. Kitob bor-yo‘g‘i ikki-uch 26

marotaba nashr etildi (oxirgisi nusxasi – 1894 yilda). «Tezaurus»ning nemis tilidagi muqobili esa Shlessing tomonidan tuzildi va dastlab 1881 yilda, keyin esa 1927 yilda qayta ishlanib nashr etildi. Roje g‘oyalariga yo‘g‘rilgan shu turdagi lug‘atlarning yana biri nemis leksikografi Daniyel Sanders qalamiga mansub. Lug‘at ikki jilddan iborat bo‘lib, 1873-1877 yillarda chop etildi. Biroq ushbu kitoblar, Roje lug‘atining boshqa tillarda tiklangan aynan nusxalari bo‘lganligi sababli, el orasida unchalik obro‘ topmadi, Ammo F.Dornzayf, X.Kasares, Sh.Ballilarning lug‘atlari tanqidchi- tilshunoslar tomonidan anchayin mustaqil, qiziqarli va o‘ziga xos ishlar sifatida e’tirof etiladi (Shcher., Budag., Karaul.). Mazkur lug‘atlar bilan bir qatorda va ularning ta’siri natijasida Yevropa hamda rus leksikografiyasida ideografik lug‘atlarga bag‘ishlangan ilmiy nazariy ishlar ham yuzaga kela boshladi. X.Kasaresning «Hozirgi zamon leksikografiyasiga kirish» (1858), F.Xausholder va S.Saportalarning «Leksikografiya muammolari» (1967), V.Morkovkinning «Ideografik lug‘atlar» (1970), L.Zgustaning «Leksikografiyadan darslik-qo‘llanma» (1971), L.Shcherbaning «Lekikografiya umumiy nazariyasining tajribasi» (1974), Y.Karaulovning «Umumiy va rus ideografiyasi» (1976) hamda «Lingvistik konstruksiyalash va adabiy til tezaurusi» (1981) asarlari shular jumlasidandir. Mashhur rus tilshunosi V.V.Morkovkin o‘zining yuqorida nomi qayd etilgan maqolasida: «Bizda ayrim tilshunoslik muammolarini nazariy ishlab chiqishda, shuningdek, amaliy tilshunoslik muammolarini hal etishda ma’lum turdagi lug‘atlarning yetishmasligi alam-la his qilinadi. Bunga shu kunga qadar rus tilida birorta ham ideografik lug‘at yaratilmaganligini misol qilib ko‘rsatish mumkin», degan edi kuyunib (M.V.;6). Biroq, oradan hech qancha vaqt o‘tmasidanoq, rus tilshunosligi ham turli hajmdagi ideografik lug‘atlarga ega bo‘la boshladi. Masalan, dastlab 1976 yilda Y.Karaulovning «Minimal ideografik lug‘at»i nashrdan chiqqan bo‘lsa, keyingi 25-30 yillar ichida yana bir qancha shu turdagi lug‘atlar dunyo yuzini ko‘rdi. Bularga quyidagilarni misol qilib ko‘rsatish mumkin: Sayaxova L.G., Hasanova D.M. «Boshqird maktablari uchun rus tili 27

tematik lug‘ati»(1976), Sayaxova L.G., Hasanova D.M. «Rus tili o‘quv-tematik lug‘ati» (1977), Baranov O.S. «Rus tili ideografik lug‘ati» (190), Moskvin V.P. «Qisqacha ideografik lug‘at» (192), Sayaxova L.G., Xasanova D.M «Rus tilining illyustrativ-tematik lug‘ati» (198), Hozirgi zamon rus tilining assotsiativ tezaurusi», Kozlova T.V. «Rus tili ideografik lug‘ati (hayvon nomlari bilan)» (2002) va boshqalar. Shuningdek, T.Tarasovaning 1944 yilda chop etilgan «Inglizcha-ruscha lug‘at»i va L.Babenko boshchiligidagi bir guruh leksikograflar tomonidan tayyorlangan «Ruscha fe’llarning izohli lug‘at»i ham ideografik tamoyillar asosida tuzilgan. Xo‘sh, Trir va uning izdoshlari tomonidan davom ettirilgan g‘oyalar ular asosida yaratilgan u yoki bu lug‘atda qay tariqa o‘z ifodasini topdi? Bu savolga javob olish va yuqoridagi nazariyalarga oydinlik kiritish maqsadida, lug‘atlardan eng ahamiyatga moliklarining ichki qurilishini ko‘zdan kechiramiz. M. P. Rojening dastlab 1852 yilda Londonda nashr etilgan «Inglizcha so‘z va iboralar tezaurusi»da so‘zlar 6 ta sinf, 24 ta rukn, 1000 ta mavzu va har bir mavzu o‘z ichida tushunchalar ma’noviy yaqinlik, ma’noviy zidlik va boshqa tamoyillar asosida guruh hamda guruhchalarga ajratilgan. Dastlabki so‘zlar quyidagi oltita nom bo‘yicha tasniflangan: 1. Mavhum tushunchalar. 2. Borliq. 3. Materiyа. 4. Ong. 5. Iroda. 6. Hissiyotlar. Oxirgi pog‘onadagi so‘zlar mingta kategoriya bo‘yicha guruhchalarga ajratilgan. Tushunchalarning yangicha tasnifini shveytsariyalik tilshunos Sh.Balli fransuz tili misolida o‘zining «Fransuz tili stilistikasi» kitobida bergan: 1. Ibtidoiy tushunchalar. 2. Materiy. Sezgilar olami. 28

3. Tafakkur va uning ifodasi. 4. Iroda. 5. Harakat. 6. Mulkchilik. 7. Hissiyotlar. 8. Jamiyat. 9. Ma’naviyat. 10. Din. Ushbu kategoriyalar tasniflanib, guruhlanib borib, oxiri 297 ta kategoriyaga ajratilgan. Qizig‘i shundaki, Roje «turmush». «munosabatlar», «miqdor», «tartib», «son», «vaqt», «o‘zgarish», «sabab» kabi ruknlarni «mavhum tushunchalar» nomi ostidagi ilk sinfga kiritadi. ballida birinchi sinf «ibtidoiy tushunchalar» deb nomlanib, ularga yuqoridagi ruknlardan tashqari yana «borliq. borliqdagi holat» hamda «harakat» ruknlari ham kiritilgan. Nisbatan mustaqil va qiziqarli ideografik lug‘atlardan yana biri bu F.Dornzayfning «Ma’noviy guruhlar bo‘yicha nemis tili lug‘ati» bo‘lib, u 1859 yilda Berlinda kitobat qilingan. Lug‘atda nemis tili leksikasi dastlab «anorganik dunyo», «o‘simliklar va hayvonlar dunyosi», «borliq», «ehtiyojlar va faoliyatlar», «hissiyotlar», «sezgilar» kabi yigirmata yirik bo‘limga, so‘ng har bir bo‘lim sinflarga, sinflar esa guruhlarga taqsimlangan. Mashhur ispan filologi X.Kasaresning 1941 yilda nashr etilgan «g‘oyaviy lug‘ati» da esa so‘zlar dastlab «anorganik materiya», «organik materiya», «ibtidoiy tushunchalar», «kommunikatsiyalar», «hissiyotlar va /oyalar» kabi 38 ta katta sinfga ajraladi. Rus tilida yaratilgan ideografik lug‘atlar orasida hozircha eng kattasi – bu O.S.Baranovning «Ideografik lug‘at»i bo‘lib, u muallifning salkam yigirma yillik mehnati mahsulidir. Ayrim tilshunoslar uni Roje lug‘atining analogi, deb hisoblashsa-da, O.Baranovning o‘zi bu ta’rifni inkor etadi va bu lug‘atni «faqat rus tilining imkoniyatlaridan kelib chiqib yangidan yaratgani»ni e’tirof etadi. (B.O.) 29

Muallifning qanchalar haq ekanligini aniqlash uchun lug‘atning 190 yilda nashr etilgan dastlabki nusxasini o‘rganib chiqishimiz kifoya (ming afsuski, kitobning to‘ldirilgan va qayta ishlangan keyingi nashrlaridan nusxa topa olmadik). Qurilishi jihatidan ushbu lug‘at ham M.P.Rojening mumtoz lug‘atini eslatadi. Lug‘atda so‘zlar dastlab quyidagi mazmuniy uyalarga ajraladi: 1. Mohiyat va aloqalar. 2. Qiyosiy aloqalar. 3. Biriktiruv aloqalari. 4. Tarkib. 5. Sistema. 6. Mavjudlik. 7. Miqdor. 8. Miqdoriy o‘zgarishlar. 9. Geometrik borliq. 10. Jarayon. 11. Vaqt. 12. Tarkibiy tizimlar. 13. Rivojlanish. 14. Tarkibiy tizimlarning o‘zaro ta’siri, 15. Informatsiy. 16. Tizimning qurilishi, Uyalar o‘z navbatida bo‘limlar va guruhlarga ajratilgan. Oxirgi pog‘onada 5000 dan ortiq kategoriya mavjud (Rojeda ular mingta edi). Lug‘at haqida yaxshiroq tasavvurga ega bo‘lishimiz uchun, keling, uni izchilroq tekshirib ko‘raylik. Buning uchun dastlabki o‘n oltita sinfdan biriga, masalan, «biriktiruv aloqalari» uyasiga «kiramiz». Uyaning tarkibiga «Biriktiruvchi aloqalar», «Tadrijiylik», «Bo‘lak», «Yo‘nalish», «Struktura», «Tartib» ruknlari kiradi. Endi esa «Struktura» ruknini ochib ko‘ramiz, bunda «Struktura-tarkib», «Geometrik bo‘shliq», «O‘lcham», «Simmetriya», «Ko‘zgu simmetriyasi», «O‘ng-chap», «Grafik sxema», «Sistemadagi holat», «Ko‘rsatkich» kabi guruhlar berilgan. 30

Lug‘atlardan ko‘rinib turibdiki, har bir semantik qatlam alohida semantik maydonni tashkil qiladi, bu semantik maydonlar esa yana maydonchalarga va ular ham o‘z navbatida quyi qatlamlarda kichik maydonchalarga ajralib boraveradi. Lug‘atning bu turini ruslarning Matryoshka ismli suvenir qo‘g‘irchog‘iga tashbeh qilish mumkin. Eng katta qo‘g‘irchoqni ochsangiz, ichidan kichikroq qo‘g‘irchoq, keyingisidan yana ham kichikrog‘i, uning ichidan esa undan-da kichkinasi chiqib keladi. Bu holat oxirgi – eng mitti qo‘g‘irchoqchaga yetib borilguniga qadar davom etaveradi. 31

2-BOB. Ta’limiy lug‘atlar va ularni yaratish tamoyillari O‘quv lug‘ati (maktab lug‘ati, ta’limiy lug‘at) qanday lug‘at, u tilshunoslikda qachondan paydo bo‘ldi? Ma’lumki, har qanday lug‘atda nimanidir o‘rgatish maqsadi yotadi. Ammo bevosita maktab uchun yaratilgan lug‘atlargina o‘quv lug‘ati toifasiga kiritiladi va ular maxsus mezonlar asosida tuziladi. Lug‘atchilik tarixi bo‘yicha olib borilgan izlanishlar shuni ko‘rsatmoqdaki, ilk lug‘at namunalari aslida maktab uchun yaratilgan ibtidoiy o‘quv qo‘llanmalari bo‘lgan. Aniqrog‘i ibtidoiy maktablarda lug‘atlar darslik vazifasini o‘tagan. Dastlabki tuzilgan lug‘atlar tahlili hatto ularning nomlanishi ham o‘quv jarayoniga moslangan, ta’limga yo‘naltirilganligini ko‘rsatadi. Xususan, 1500 yilda yaratilgan birinchi lotincha-inglizcha lug‘atning «Bolalar uchun xazina» («Promptulorium parvulorum»), 1487-1507 yillarda yaratilgan fransuz va lotin tillaridagi birinchi tarjima lug‘atlarining «Yoshlar uchun izohnoma» («Seminarium et planetarium fructiferarum»), «Bolalar uchun ixcham lug‘at» («Diktionariolum puerorum») deb nomlanishi buni isbotlaydi. O‘quv lug‘atlarining antik ko‘rinishlari eramizdan avvalgi III-II asrlarda Qadimgi Rimdan Vizantiyagacha bo‘lgan hududlarda uchrasa, birmuncha taraqqiylashgan ko‘rinishlari XV-XVI asrlarda Fransiya, Italiya, Angliya, keyinchalik Rossiya va boshqa Yevropa mamlakatlarida keng yoyilgan. Dastlabki lug‘atlarning yuzaga kelishiga mustamlaka ostidagi millatlarni o‘z tilidan mahrum qilib hukmron mafkura tilini tez va samarali o‘rgatish ehtiyoji sabab bo‘lib, ularning aksariyati ko‘p tilli lug‘at bo‘lgan. Keyinchalik o‘quv lug‘atlarining yordamidan muayyan til egalariga shu tilning lug‘at boyligi, grammatik qurilishi, imlosini o‘rgatishda foydalanish ommalasha boshladi va shu tariqa o‘quv lug‘atlari ilg‘or pedagogik texnologiyalarga asoslangan zamonaviy ta’limda ijodiy tafakkurni o‘stirishning muhim vositasiga aylandi. Lug‘atlarning ta’lim samaradorligini oshirishdagi xizmati qator peshqadam davlatlarda o‘tgan asrning o‘rtalaridayoq tan olinib, tilshunoslikda «o‘quv lug‘atchiligi» tarmog‘i yuzaga kelgan. Xususan, rus tilshunosligida XX asr boshlarida leksikografiyaning bu 32

yangi tarmog‘ini ilmiy asosda rivojlantirish davlat ahamiyatiga molik masala darajasiga ko‘tarilgan va keskin hal etilgan. Rus o‘quv leksikografiyasining yuzaga kelishi va taraqqiy etishida bevosita Yevropa tilshunosligi asos bo‘lgan bo‘lsa, O‘zbekistonda ham rus tilshunosligi ta’sirida o‘quv lug‘atchiligining alohida tarmog‘i yuzaga kelgan. Buni «Maktab o‘quvchilari uchun» rubrikasi ostida nashr etilgan ayrim lug‘atlar isbotlaydi (o‘tgan asrning 70-yillarida nashr etilgan imlo lug‘atlari, YE.D. Polivanovning «Qisqacha ruscha-o‘zbekcha lug‘at»i va h.). 1966 yilda Moskva davlat universiteti rus tili ilmiy-uslubiy markazida O‘quv lug‘atchiligi sektori (keyinchalik bu sektor A.S.Pushkin nomidagi rus tili institutiga ko‘chirilgan) tashkil etilgan. 1969 yilda rus tili va adabiyoti o‘qituvchilarining Birinchi xalqaro anjumani o‘tkazilib, unda yaratilayotgan o‘quv lug‘atlarini moliyalashtirish, nashr ishlarini amalga oshirish masalalari ko‘rib chiqiladi. A.S.Pushkin nomidagi rus tili instituti «O‘quv lug‘atchiligi» sektori vakillarining Leningrad, Samarqand, Minsk, Toshkent, Odessa, Kembridj (AQSH), Amerst (AQSH) shaharlarida simpozium va an’anaviy anjumanlari o‘tkazilib, qator muammolar hal etiladi; mavzu doirasida 50 dan ortiq ilmiy tadqiqotlar olib boriladi, 30 dan ortiq maktab lug‘atlari yaratiladi. 1976 yil 23-30 yanvar kunlari Moskvada o‘quv lug‘atchiligi va leksikani o‘qitish metodikasi masalalariga bag‘ishlangan Birinchi umumittifoq anjumani bo‘lib o‘tadi. Varshavada alohida «O‘quv lug‘atlari» markazi faoliyat olib borib, 1976 yilning 23-28 avgust kunlari bo‘lib o‘tgan rus tili va adabiyoti o‘qituvchilarining xalqaro Uchinchi kongressi (MAPRYAL) ham o‘quv lug‘atchiligining dolzarb masalalariga bag‘ishlanadi. Nega O‘zbekistonda leksikologiyaning bu tarmog‘i o‘z davrida taraqqiy etmagan. Buning quyidagi sabablari mavjud bo‘lgan: Birinchidan, ma’lumki, o‘zbek tilshunosligi sobiq ittifoq davrida rus tilshunosligi yutuqlariga tayanib rivojlangan. Xususan, o‘zbek lug‘atchiligining keskin rivojlanish davri o‘tgan asr boshlariga to‘g‘ri kelib, bunda rus tilshunoslarining xizmati katta bo‘lgan. Bu davrda rus leksikografiyasida umumiy lug‘atchilik masalalari hal etib bo‘lingan va leksikografiyaning yangi tarmog‘i – 33

o‘quv lug‘atchiligini rivojlantirish kun tartibiga qo‘yilgan edi. Qolaversa, o‘z davrida bu tarixiy zarurat bo‘lib, ittifoq tasarrufidagi milliy maktablarda rus tilini samarali o‘rgatadigan qo‘llanmalarga ehtiyoj kuchli edi. O‘zbek tilshunosligida esa, jahon tilshunosligida bo‘lgani kabi ayni paytda umumiy leksikografiya masalalarini hal etish dolzarb vazifaga aylangan, o‘quv lug‘atchiligi tarmog‘ini ilmiy asosda shakllantirish, ularni tuzish tamoyillarini ishlab chiqish kunning dolzarb masalalari sirasiga kirmasdi. Ikkinchidan, yuqorida ta’kidlanganidek, maktab lug‘atlari, tarixan mustamlaka ostidagi millatlarni o‘z tilidan mahrum qilib hukmron mafkura tilini tez va samarali o‘rgatish maqsadida yuzaga kelgan. Bu vazifa bajarib bo‘lingach, lug‘atlar ta’lim samaradorligini oshirish vositasiga aylantirilgan. O‘zbek xalqi o‘z tarixi davomida bunaqa bosqichni bosib o‘tmagan va maktab lug‘atlarini yaratishga tarixan ehtiyoj bo‘lmagan. Uchinchidan, o‘quv lug‘atlarini yaratish, yaratilgan lug‘atlarni ommalashtirish, ulardan foydalanish uslublarini ishlab chiqish ta’lim bilan, qolaversa, katta sarf-xarajatlar bilan bog‘liq bo‘lib, bu ham masalaning keskin hal etilishini qiyinlashtirar edi. To‘rtinchidan, o‘quv lug‘atlari o‘zlikni anglash, tafakkur va ongni shakllantirishning muhim vositasi bo‘lib, milliy maktablarda bolalarni mustaqil fikrli, og‘zaki va yozma nutqi ravon, milliy qadriyatlariga sodiq qilib tarbiyalash hukmron mafkura manfaatlariga, sovet ta’lim siyosatiga zid bo‘lgan. Ijodiy tafakkur sohiblarini yetishtirish «yagona sovet madaniyati» degan sun’iy g‘oya ostida, asosan, rus maktablarida amalga oshirilgan va yaratilgan sanoqli maktab lug‘atlari ham rus tilini o‘rgatish uchun xizmat qilgan. 34

1-§. Ona tilidan ta‘lim mazmunini yangilanishi va unda lug’atlarning o’rni. Ta’limiy lug‘atlarga ehtiyojning paydo bo‘lishi Inson shaxsida ruh, tafakkur va til chambarchas bog’liq. Demak, ijodiy va mustaqil tafakkurli shaxs tarbiyasida ona tili darsi va uni tashkil etuvchi vositalarning roli beqiyos. Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq bu talabni bajarishda ta’limning xizmati muhimligi e’tirof etilib, davlat ahamiyatiga molik islohotlarni o’tkazish birinchi o’rinda ta’lim tizimdan boshlandi; qator davlat hujjatlari imzolandi. Ona tili ta’limi ham tubdan isloh qilinib, fanning maqsadi, mazmuni va o’qitish uslubi yangilandi. Keyingi yillarda har bir o’zbek millatiga mansub maktab bitiruvchisining ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotning rang-barang jabhalarida, muloqot va munosabatning barcha turida o’zbek tilidan bemalol, erkin, samarali, to’g’ri foydalana olishi, uning cheksiz imkoniyatidan bahramand bo’lishi, zaruriy ko’nikma va malakaga ega bo’lishi lozimligi talab etilib, maktab ona tili ta’limida o’quvchini mustaqil va ijodiy fikrlashga yo’naltirish, milliy o’zligini tanitish, ongida ma’naviy-ma’rifiy inqilob hosil qilishga ko’proq e’tibor qaratilmoqda. Negadir ona tili ta’limi istiqlolga qadar, milliy ruhni tarbiyalashning muhim vositasi bo’lishiga qaramay, «grammatika grammatika uchun» shiori asosida ish ko’rib keldi. Maktab o’qituvchici ona tili darsliklarini aniq, lo’nda, tushunarli, tayyor qoidalar majmui sifatida qabul qilib, darsda shu qoida va ta’riflarni yodlatish va so’rash bilan mashg’ul bo’lib qoldilar. Vaholanki, ona tili ta’limi o’quvchining o’zbekcha savodxonligi, mustaqil fikrlash qobiliyatini o’stirish, so’z boyligini oshirish, tafakkur mahsulini yozma va og’zaki shaklda savodli bayon qilish ko’nikmacini rivojlantirish uchun, grammatika murakkab grammatik qoidalarni ko’r-ko’rona yodlatish emas, fikrning aniq va lo’nda ifodasi uchun xizmat qilishga yo’naltirilmog’i kerak. Sobiq sho’ro davrida rusiyzabon maktablar, shuningdek, o’zbek maktablarida katta soatlarga mo’ljallangan «Russkiy yazk» darslari va uni tashkil etuvchi vositalar bilan o’zbek maktablarining «Ona tili» o’qitish vositalari 35

o’rtasida keskin tafovut mavjud bo’lgan. Rus maktabida tahsil olgan o’zbek millatiga mansub o’quvchi bilan o’zbek maktabida tahsil olgan o’quvchining tafakkur doirasi, fikr mahsulini og’zaki, yozma tarzda ifodalashi o’rtasida farq borligini tan olishimiz lozim. O’zbek tilida fikrni to’la, aniq, lo’nda ifodalash vositalari kammi? Nega o’zbek millatiga mansub kishi o’z tiliga qaraganda o’zga tilda fikrini ravonroq bayon qiladi? Rus yoki ingliz maktab o’quvchilarining o’z ona tilida burro-burro, dadil fikr ayta olishi ko’p ta’kidlanadi. Negaki ularda so’z zahiralarini kengaytirish, mustaqil fikrlashga o’rgatish harakatlari ancha ilgari boshlanadi: o’quvchining ish stoli ustidan faqat darslik emas, qator lug’atlar, qo’shimcha ma’lumotnomalar ham o’rin oladi. Bizda nafaqat maktab o’quvchilari, hatto oliy ta’lim muassasalari talabalari orasida ham fikrini dadil, lo’nda, tushunarli, muhimi savodli qilib bayon qila olmaydiganlari ko’plab topiladi. O’zbek tafakkur salohiyati no’noq millat emas, faqat uning ong mahsulini ifodalash ko’nikmalarini rivojlantirish, tilini charhlash, notiqlik mahoratini ro’yobga chiqarishga kengroq e’tibor qaratish kerak. Ta’limning zaruriy vositalari sirasini boyitish – darslikka yordamchi qo’llanmalar yaratish masalasi Yevropa pedagogik amaliyotida XIX asrdayoq o’rtaga tashlanib, XX asr boshlarida ingliz, nemis, frantsuz, italyan maktab partalaridan darslik bilan bir qatorda o’quv lug’atlari ham o’rin ola boshladi. Tilshunoslikda yangi lingvodidaktik yo’nalish – o’quv lug’atchiligi tarmog’i paydo bo’lib, umumiy leksikografiyadan ajralib chiqdi. XX asr o’rtalariga kelib ingliz, nemis, frantsuz, italyan lug’atchiligi ta’sirida rus leksikografiyasida ham maktab lug’atlari yaratish masalasi bilan shug’ullanuvchi yangi soha yuzaga keldi. O’tgan asrning 50-70-yillarida rus maktablari uchun qator mavzuviy o’quv lug’atlari yaratilib, hukumat ularni katta tirajda nashr qilinishi va o’quvchilar qo’liga yetib borishiga keng imkoniyatlar yaratib bergan. O’z davrida o’quv leksikografiyasini shakllantirish, rivojlantirish davlat ahamiyatidagi masala darajasiga ko’tarilib, 1966 yilda Moskva davlat universiteti rus tili ilmiy-uslubiy markazida O’quv lug’atchiligi sektori (keyinchalik bu sektor A.S.Pushkin nomidagi rus tili institutiga ko’chirilgan) tashkil etilgan. 1969 yilda rus tili va adabiyoti 36

o’qituvchilarining Birinchi xalqaro anjumani o’tkazilib, unda yaratilayotgan o’quv lug’atlarini moliyalashtirish, nashr ishlarini amalga oshirish masalalari ko’rib chiqiladi. A.S.Pushkin nomidagi rus tili instituti «O’quv lug’atchiligi» sektori vakillarining Leningrad, Samarqand, Minsk, Toshkent, Odessa, Kembridj (AQS’H), Amerst (AQS’H) shaharlarida simpozium va an’anaviy anjumanlar o’tkazilib, qator muammolar hal etiladi; mavzu doirasida 50 dan ortiq ilmiy tadqiqotlar olib boriladi. 1976 yil 23-30 yanvar kunlari Moskvada o’quv lug’atchiligi va leksikani o’qitish metodikasi masalalariga bag’ishlangan Birinchi umumittifoq anjumani bo’lib o’tadi. Varshavada alohida «O’quv lug’atlari» markazi faoliyat olib borib, 1976 yilning 23-28 avgust kunlari bo’lib o’tgan rus tili va adabiyoti o’qituvchilarining xalqaro Uchinchi kongressi (MAPRYaL) ham o’quv lug’atchiligining dolzarb masalalariga bag’ishlanadi. Ana shu hatti- harakatlar samarasi o’laroq rus o’quv lug’atchiligi yuqori pog’onaga ko’tariladi va ulkan yutuqlarni qo’lga kiritadi. Evropada o’quv lug’atchiligi o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga to’la erishib, bugungi kunda lug’atlarni elektronlashtirish, kompyuter lingvistikasini rivojlantirish masalalari bilan shug’ullanmoqda. Biz sovet ta’lim siyosati milliy tafakkur va ongni shakllantirishga tazyiq qilgan, o’zbek o’quv lug’atchiligining rivojlanishiga to’sqinlik qilgan degan fikrdan yiroqmiz. Milliy maktablarda o’qitiladigan rus tili darslari va o’quv lug’atlari masalalariga bag’ishlangan umumittifoq miqyosidagi anjumanlarning ikkitasi Samarqand va Toshkent shaharlarida o’tgan. Rus maktablari uchun qator o’quv lug’atlari yaratilib, davlat tomonidan nashr qilinib ommalashtirilayotgan bir paytda o’zbek maktablari uchun ham ayrim lug’atlar yaratilgan, ammo bu tashabbus negadir kuchaytirilmagan. Ijodiy tafakkur sohiblarini yetishtirish asosan, rus maktablarida amalga oshirilganligi bois, aksariyat ota-onalar bolalarini rus maktablarida o’qitishgan va bu hol hozirgacha saqlanib kelmoqda. Til ta’limi lisoniy mohiyat va nutqiy voqelanish bilan farqlanuvchi nihoyat marakkab qurilma bo’lib, u shu fan chuqurlashtirilgan, kasbiy ma’lumot olishga yo’naltirilgan ta’lim bo’g’inlari – oliy va o’rta maxsus ta’lim muassasalarida ichki 37

qonuniyatlari bilan, til va nutq aspektida olingan holda chuqur o’qitilishi lozim. Ona tili ta’limining o’ta ilmiylashtirib yuborilishi ta’lim samaradorligini belgilashda ham salbiy ko’rsatkichlarga olib kelmoqda. Ona tili ta’limi chet el zamonaviy maktab amaliyotida qo’llanayotgan ona tili darsliklari kabi «grammatikalashtirish» asoratidan xalos bo’lmas ekan, bu kamchiliklar barham topmaydi. Mustaqillikdan so’ng ona tili ta’limini isloh qilish harakatlari samarasi o’laroq, ta’lim mazmuni, maqsadi va tadrisi yangilandi: ona tili ta’limi oldidagi asosiy vazifa ijodiy tafakkur sohibini yetishtirish deb belgilandi. Shundan kelib chiqqan holda umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standartida ona tili o’qitishning asosiy vositalariga darsliklar bilan birga va lug’atlar ham kiritildi 1 . Jahoning ko’pgina ilg’or davlatlarida o’tgan asrning o’rtalaridan retroskopik ta’limdan ongli verbal kognitiv ta’lim usuliga o’tildi. Joriy ona tili darsliklari zamonaviy maktab amaliyotida keng targ’ib etilayotgan kognitiv texnologiyaga asoslangan bo’lib, unda o’quvchini mustaqil xulosalar chiqarishga undovchi induktsiya – tahlildan qonuniyatga borish usuli yetakchilik qiladi. Keyingi davr darsliklari ma’lum bir mavzudan zaruriy nazariy ma’lumot va ta’lim sub’ekti bo’lgan o’rganuvchi tomonidan uni o’zlashtirish algoritmini berishi, qo’shimcha ma’lumotni o’quvchi lug’atlardan izlashi, lug’atlar axborot banklari vazifasini o’tashi lozim. Tajribalardan ma’lumki, lug’atlarning umri darslik umriga qaraganda 4-5 marta uzun bo’ladi. Lug’at o’quvchini o’z ustiga ishlashga o’rgatada, uning doimiy hamrohi bo’lib, barcha savollariga javob bera oladigan beminnat yordamchisi bo’la oladi. O’quvchilar uchun zarur bo’lgan lug’atlar yaratilmas ekan, ijodiy tafakkurni rivojlantirish, og’zaki va yozma nutqni o’stirish vositasi bo’lgan joriy darsliklar o’z vazifasini to’la bajara olmaydi. Bu o’zbek tilshunosligi fani va ona tili ta’limi oldiga o’rta ta’lim bo’g’ini uchun mavzuviy o’quv lug’atlarini yaratish tamoyillarinini ishlab chiqish, qator mavzuviy o’quv lug’atlarini yaratish, yaratilgan lug’atlarni o’quv jarayonining to’laqonli a’zosiga aylantirish, 1 Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi. Ona tili. Adabiyot… Ta’lim taraqqiyoti. 1- maxsus son. T.: 199. 59-b. 303 b. 38

o’quvchilarning bu axborot banklaridan foydalanish madaniyatini shakllantirish, zamonaviy kompyuter lug’atlari – Uznet, Uznetz, Uzschats kabilarni yaratish va ta’lim tizimiga keng joriy etish vazifalarini qo’ymoqda. Har qanday lug’at biror mavzudagi tizimlashtirilgan ma‘lumotlar jamlangan didaktik asardir. O’quvchilar uchun maxsus lug’atlar yaratish fikri umumiy lug’atlar bilan ishlash, ularni yaratish jarayonida paydo bo’lgan. «O’quv lug’ati» termini birinchi marta rus tilshunosligida Ye.D.Polivanovning «Qisqacha ruscha- o’zbekcha lug’at»ga yozgan kirish so’zida ishlatiladi. Muallif lug’atni tavsiflar ekan «…o’z hajmiga ko’ra lug’at ma‘lumotnoma lug’atlar sirasiga kirmaydi, u ko’proq o’quv lug’ati tizimiga tegishlidir…» deydi. 2-§. Maktab lug‘atlarining tavsifiy belgilari O’quv lug’ati bilan ishlash o’quvchining nafaqat mustaqil fikrlash va nutqiy savodxonligini o’stiradi, balki unda lug’atlarga bo’lgan qiziqishni orttiradi; umumiy va akademik lug’atlardan foydalanish ko’nikmasini shakllantiradi. Lug’at o’quvchining har doim yonida bo’la oladigan beminnat yordamchisi, so’z zahirasini boyitadigan manba, to’g’ri yozish, to’g’ri talaffuz, so’z tanlash imkonini beradigan bebaho xazinasidir. Lug’at beradigan yordamni o’quvchi o’qituvchisidan, ota-onasidan va boshqa kishilardan so’rab bilib olishi ham mumkin. Lekin ularning hech biri bolaning lug’atlarchalik ma‘lumotlarga boy doimiy va beminnat hamrohi bo’la olmaydi. Maktab amaliyotida lug’atlarning nechog’li muhimligini ingliz, rus maktablari uchun yaratilgan yuzlab mavzuviy o’quv lug’atlari isbotlaydi. Rivojlangan qator davlatlarda o’quv lug’atchiligi an‘anasi o’tgan asrning 40-50-yillaridayoq shakllanib, ta‘limning har bir bo’g’ini uchun (bog’chadan tortib, universitetgacha) yuzlab lug’atlarning maxsus turlari yaratilgan, lug’atlar maktab darsliklarining bir qismiga aylangan. Rus maktablari uchun 30 ga yaqin o’quv lug’atlari mavjud bo’lgani holda o’zbek maktablari uchun yaqingacha bitta «Imlo lug’ati» yaratilgan edi, xolos. 1960-70-yillar oralig’ida ishlab chiqilgan bu «Imlo lug’at»lari ham 39

1956 yilda tasdiqlangan kiril yozuviga asoslangan imlo qoidalari asosida yaratilgani bois bugungi kunda amalda bo’lgan imlo talablariga javob bera olmaydi. Ko’rib o’tilganidek, o’quvchilar uchun zarur lug’atlar yaratilmas ekan, ijodiy tafakkurni rivojlantirish, og’zaki va yozma nutqni o’stirish vositasi bo’lgan joriy darsliklar o’z vazifasini to’la bajara olmaydi. Bu o’zbek milliy o’quv lug’atchiligi oldiga o’rta ta‘lim bo’g’ini uchun mavzuviy o’quv lug’atlarini yaratish tamoyillarini ishlab chiqish va tuzish masalasini qo’ydi. O’zbek maktablari uchun mavzuviy o’quv lug’atlari yaratish uchun dastlabki harakatlar boshlanib, ularning samarasi o’laroq qator o’quv lug’atlari - izohli lug’at, ma‘nodosh so’zlar lug’ati, antonimlar lug’ati, darajalanish lug’ati, tarixiy so’zlar lug’ati, shevaga xos so’zlar lug’ati, iboralar lug’ati, so’zlarning birikuvchanlik lug’ati, uyadosh so’zlar lug’ati, shakldosh so’zlar lug’ati, so’z tarkibi lug’ati, talaffuzdosh so’zlar lug’ati, shuningdek, har bir fan bo’yicha alohida terminologik lug’atlar va qomuslar yuzaga keldi. O’quv leksikografiyasi oldida turgan endigi vazifa ona tili darslarida ulardan foydalanish ko’nikmalarini shakllantirish, o’quvchilarni lug’atlarning qimmatli ma‘lumotnoma ekanligiga o’rgatish, har bir lug’at uchun lug’atning ish uslubi bilan tanishtiradigan ilmiy- metodik asosnomalarni ishlab chiqishdan iboratdir . O’quvchilarning ijodiy tafakkuri, mustaqil fikrlash darajasi, ijodiy fikr mahsulini og’zaki va yozma shakllarda ravon bayon etishga olib keladigan qimmatli va boy so’z zahirasini vujudga keltiradigan kichik hajmli lug’atlarga o’quv lug’atlari deyiladi. O’quv lug’atlarining asosiy tavsifiy belgilari quyidagilar: 1. O’quv lug’atlari o’quv jarayoni bilan aloqador bo’lib, sekinlik bilan o’quv kompleksining to’laqonli a‘zosiga aylanib boradi, o’quv mashg’ulotlariga, darslikka moslashtiriladi. 2. Hajman kichik bo’ladi. Hali o’quv lug’atchiligi ommalashmagan davrlardayoq, lug’atlar xususida to’xtala turib L.V.SHerba «barcha qisqa lug’atlar foydalanuvchida oxir-oqibat bezovtalik keltirib chiqaradi. Kichik lug’atlar maxsus toifadagilar uchungina yaratilishi mumkin…» deya o’quv lug’atlarining hajman 40

kichik bo’lishiga ishora qilib ketgan edi. Chunki katta hajmli lug’atlar bilan ishlash maktab o’quvchilarida turli noqulayliklarni keltirib chiqaradi. 3. Lug’at maqolalarining tuzilishi, jumlalarning sodda, aniq va tushunarliligi, o’quvchilarning yosh xususiyatlariga mos so’zlarni, eng zarur ma‘lumotlarni qamrab olishi, izohlarning so’zning eng muhim qirrasini aniqlashga qaratilganligi, maqsadga aniq yo’naltirilganligi, fydalanish uchun qulayligi bilan ham boshqa turdagi lug’atlardan farqlanadi. O’quvchi lug’atni qo’lga olgandayoq nimaga mo’ljallangani, undan qanday ma‘lumotni izlash mumkinligi hamda foydalanish yo’llarini bila olishi lozim. 4. Maqsadli ravishda yetarli va zaruriy bezaklar – rasmlar, qo’shimcha materiallar bilan boyitilishi, leksikografik simvolikaga kam yo’l berilganligi bilan ham xarakterlanadi. 5. O’quv lug’atlarining o’quv uslubiy qurilmasi lug’atdagi ma‘lumotlarga munosabat bildirishga jalb qiluvchi qo’shimcha savollar tizimi, leksikografik belgilarning sodda izohi, diqqatni tortadigan noan‘anaviy usullarda tuzilgan lug’at bilan ishlash mashqlari bilan boyitilishi lozim. 3-§. O’quv lug’atlarining ilmiy-uslubiy asoslari va asosiy turlari Har qanday lug’atda kirish maqola tarzida lug’atning o’ziga xos tavsifiy belgilari beriladi. «Lug’atga kirish», «Lug’atdan qanday foydalanish kerak?», «Lug’atning tavsifiy belgilari» mavzulari ostida beriladigan bunday yo’riqnoma lug’atlarning boshi yoki oxirida ilova qilinadi. Lug’atning o’quv-uslubiy qurilmasi deganda har qanday lug’atning ilmiy asoslari, boshqa lug’atlardan farqlanadigan tavsifiy belgilari, lug’at bilan ishlash uslublari bayon etilgan yo’riqnoma tushuniladi. Mutaxassislarning fikricha, o’quv lug’atlarining uslubiy qurilmasini lug’at bilan ishlashga doir leksik-grammatik topshiriqlar bilan kengaytirish, takomillashtirish maqsadga muvofiqdir. Chunki lug’atdagi birgina kirish maqolasi bilan maktab o’quvchisiga lug’atning ish uslubini tushuntirib bo’lmaydi. O’quv uslubiy qurilmaning lug’atdagi ma‘lumotlarga munosabat bildirishga jalb qiluvchi 41

savollar tizimi, qo’shimcha leksikografik belgilar va ularning izohi, diqqatni tortadigan noan‘anaviy usullarda tuzilgan lug’at bilan ishlash mashqlari bilan boyitilishi lug’atlarning o’quvchi ish stoli ustidagi sevimli kitobga aylanishiga olib keladi. Demak, lug’atlar bilan ishlash samaradorligini oshirishda o’quv-uslubiy qurilmaning roli muhimdir. Nazariy leksikografiya o’quv lug’atlarini yaratishda amal qilinishi muhim bo’lgan quyidagi mezonlarni ajratadi: Psixologik o’lchov – o’quvchining yosh xususiyati bilan bog’liq ma‘lumotlarni qamrab olish, lug’atlarni kichik, o’rta, katta yoshdagi o’quvchilarga moslab tuzishga asoslanadi. Sotsiologik o’lchov – lug’atni aniq bir mamlakat, millat kishisiga, shu millatning milliy madaniyatiga xoslaydi. Chet ellik maktab o’quvchilariga mo’ljallab yoki chet tilini o’rganishga mo’ljallab tuzilgan lug’atlar lingvomamlakatshunoslik, lingvodidaktik xususiyatga ega bo’ladi. Har qanday lug’atda lug’at foydalanuvchilari mansub millatning urf-odatlari, tabiati, iqlimi, milliy ruhi aks etmog’i lozim. Lingvistik o’lchov – lug’at so’zligi bilan bog’liq bo’lib, lug’at maqolalarining berilishi, so’z ma‘nolarini sharhlash, turdosh lug’atlarda (ma‘nodosh so’zlar, zid ma‘noli so’zlar, darajalanuvchi so’zlar, talaffuzdosh so’zlar, uyadosh so’zlar lug’atlari) fikrlar uzviyligini ta‘minlash, ortiqcha takrorlar, bir so’zni ikki o’rinda baholash kabi muammolarni tartibga soladi. Semiotik (ishoraviy) o’lchov – lug’atdagi leksikografik simvolika, shartli belgilar, qisqartmalardan foydalanish bilan bog’liq muammolarni nazorat qiladi. Qaysi o’rinda qora harflar, ostiga chizilgan yoki yotiq harflar qo’llanilishi, arab rim raqamlari, qavs, yarim qavs, to’rtburchakli qavs, tirening ishlatilishi va hk.lar bilan shug’ullanadi. 42

4-§. O’quv lug’ati uchun material tanlash Lug’at uchun material tanlash har qanday lug’atni tuzishda ham asosiy muammolardan biridir. O’quv lug’atidagi so’zlikning o’ziga xos belgisi eng zarur, eng muhim ma‘lumotlarni qamrab olishi, aniq, qisqa, lo’nda bo’lishidir. Lug’at uchun material tanlashning ommaviy uslubi nutqda eng ko’p qo’llanadigan so’zlarni qamrab olish mezonidir. Ammo keyingi tadqiqotlar material tanlashda, nafaqat eng ko’p qo’llanadigan so’zlarni kamrab olish, balki kam iste‘molli, doimiy zahirada turuvchi so’zlarni ham chetda qoldirmaslik lozimligini ko’rsatmoqda. Tahlil biror badiiy asar ustida ketganda so’zlarning qo’llanish darajasiga tayanish yaxshi natija beradi. Biroq biror tilga mansub so’zlarni qo’llanish darajasiga ko’ra ro’yxatlashtirish unaqa samarador usul emas. Chunki tildagi so’zlar turli uslubiy qurshovlarda turlicha qo’llanish darajasiga ega bo’ladi. O’quv lug’atiga material tanlashda so’zlarning qo’llanish darajasiga tayanish mezoni takomillashtirilishi, boshqa mezonlar bilan qoplanishi umumiy va mukammal mezon bo’lishi uchun kamida quyidagi uch jihatni hisobga olishi lozim: 1.So’zlarning qo’llanish miqdori, darajasiga tayanish. 2. So’zlarning mavzuviy guruhlarini tanlash. 3. Lug’at turi bilan bog’liq maxsuslashgan so’zlarni tanlash. SHuni aytib o’tish kerakki lug’atda so’z yig’ish mezonlarining hech biri barcha o’quv lug’atlari uchun birdek qolip bo’la olmaydi, lug’at mavzusi va maqsadidan kelib chiqqan holda mayyanlashtiriladi. O’quv lug’atlarining turlari. O’quv lug’atchiligining oldiga quyilgan asosiy talablardan biri leksikamizning barcha bo’g’inlarini kerakli shakllarda tasvirlashdan iboratdir. Bunda asosiy e‘tibor so’zlarning turli xil ma‘noviy, sintagmatik va boshqa jihatlariga qaratiladi. So’zlarni o’rganish va yozishning turli aspektlariga bog’liq ravishda o’quv lug’atlarining quyidagi turlari yaratilishi mumkin: 1. So’zlarni to’g’ri yozish qoidalarini belgilaydigan lug’atlar – O’zbek tilining to’g’ri yozish o’quv lug’ati. 43

2. So’zlarning tuzilishi, yasalish tizimini o’rganadigan lug’atlar - O’zbek tilining so’z yasalishi o’quv lug’ati. 3. So’zlarning ishlatilish darajasini aniqlaydigan lug’atlar - O’zbek tilining chastotali o’quv lug’ati. 4. So’zlarning izohi, bosh va ko’chma ma‘nosi, ma‘nodoshlari, shakldoshlarini o’rganadigan lug’atlar - O’zbek tilining o’quv izohli lug’ati. 5. So’zlarning ma‘noli qismlarini o’rganadigan grammatik lug’atlar - O’zbek tilining so’z tarkibi o’quv lug’ati. 6. So’zlarning tarixiy shakllarini o’rganadigan lug’atlar - O’zbek tilining eskirgan so’zlar o’quv lug’ati. 7. So’zlarning leksik-semantik guruhlarini o’rganish bilan bog’liq lug’atlar – O’zbek tilining ma‘nodosh so’zlar o’quv lug’ati, O’zbek tilining zid ma‘noli so’zlar o’quv lug’ati, O’zbek tilining shakldosh so’zlar o’quv lug’ati, O’zbek tilining talaffuzdosh so’zlar o’quv lug’ati, O’zbek tilining so’zlar darajalanishi o’quv lug’ati, O’zbek tilining uyadosh so’zlar o’quv lug’ati, O’zbek tilining tur-jins munosabatidagi so’zlar o’quv lug’ati, O’zbek tilining butun-bo’lak munosabatidagi so’zlar o’quv lug’ati. 8. Iboralar, tasviriy ifodalarning izohiga bag’ishlangan lug’atlar - O’zbek tili barqaror birliklarining o’quv izohli lug’ati. 9. So’zlarning valentlik imkoniyatlarini aniqlashga qaratilgan grammatik lug’atlar - O’zbek tilining so’zlar birikuvchanligi o’quv lug’ati. 10. Maktab fanlari terminlarini izohlashga qaratilgan mavzuviy terminologik lug’atlar – Matematika, fizika, geometriya terminlarining o’quv izohli lug’ati, Biologiya, botanika, zoologiya, kimyo terminlarining o’quv izohli lug’ati, Adabiyot, ona tili terminlarining o’quv izohli lug’ati, Tarix, jug’rofiya, jamiyatshunoslik, huquq terminlarining o’quv izohli lug’ati Aytib o’tish kerakki, bu lug’atlarning ko’pchiligi tilshunosligimizda yaratilmoqda, yaratildi; aksariyati o’z tadqiqotchilarini kutib turibdi. 44

5 -§. Maktab lug‘atini yaratish tamoyillari (o‘zbek tilida yaratilgan o‘quv lug‘at lar i misolida) Jamiyat tafakkurini yuksaltirishda lug‘atlarning roli beqiyosligi jahon tajribasi va amalda o‘zini to‘la oqlagan haqiqatdir. Insonning mustaqil fikrlash, ong mahsulini to‘g‘ri va ravon bayon qilish qobiliyati, ijodiy tafakkurini o‘stirish harakatlari, odatda, yoshligidan boshlanadi. O‘zbekistonda kichik va o‘rta yoshdagi ta’lim oluvchilarga mo‘ljallangan maxsus lug‘atlar yaratish harakatlari yaqindan boshlandi. Qarshi davlat universitetining bir guruh olimlari tomonidan hozirgi qadar 20 ga yaqin mavzuviy o‘quv lug‘atlarining ilk namunalari yaratildi. Yaqinda shu seriyadagi lug‘atlarning navbatdagisi – “Ona tili” qomusi nashardan chiqib o‘z muxlislari e’tiboriga havola qilindi. Lug‘atning nashr qilinishida O‘zbekiston milliy universiteti (prof.B.Mengliyev, dots.V.Karimjonova, I.Islomov va b.), Qarshi davlat universiteti (dotsentlar B.Bahriddinova, O.Shukurov, N.Musulmanova va b.), Toshkent shahar xalq ta’limi bo‘limi (Z.Azimboyeva), Termiz davlat universiteti(O‘.Xoliyorov, G.Himmatova va b.), Toshkent shahar Shayxontohur tuman xalq ta’limi bo‘limi (X.Suvonova, M.Niyozmetova), Toshkent shahar akademik litsey va kasb-hunar boshqarmasi (R.Mirzayeva), shuningdek, Qashqadaryo viloyat xalq ta’limi bo‘limining jonkuyar olimlari, tajribali murabbiylari faol ishtirok etdilar. Qomus maktab o‘quvchisi va o‘qituvchisi, shuningdek, filologiya yo‘nalishi talabalari va ona tili faniga qiziquvchilarga mo‘ljallangan. U ona tiliga doir tushunchalar, tillar, shuningdek, maktab darsliklari mualliflari haqida ma’lumot beradi. Har bir maqola ixcham va sodda bo‘lib, amaldagi maktab dastur va darsliklariga mos. Qomusdan foydalanishda uning oxirida ilova qilingan asosiy tushunchalar ko‘rsatkichiga murojaat qilish qulaylik tug‘diradi. Ko‘rsatkichda bosh harflar bilan qomus maqolalari mavzusi, unga mas’ul shaxs, maqola sahifasi berilgan. Qomusning yana bir xarakterli belgisi shundaki, u tom ma’noda maktab va akademik litsey, kasb-hunar kolleji ona tili darsliklari materiallarini qamrab olib, 45

undan ta’lim tizimining barcha bosqichida ta’lim oluvchilar o‘zlariga kerakli ma’lumotni topishlari, o‘rni kelganda darslik sifatida foydalanishlari mumkin. Aytib o‘tish kerakki, hozirgacha o‘zbek tilida lug‘atchilik borasida qator ishlar amalga oshirilganligiga qaramay, bunday lug‘at tuzilmagan. U ona tili ta’limi vositalari sirasida birinchi manba. Qomusni tuzuvchi va tushunchalar tavsifi uchun mas’ullar uni mukammallashtirish ustida izlanishlarini davom ettirmoqdalar. Keyingi yillarda jahon tilshunosligida leksikografiyaning o‘quv lug‘atchiligi tarmog‘i eng rivojlangan sohaga aylandi. Birgina rus tilshunosligida 2005-2010 yillar oralig‘ida Vvedenskaya Lyudmila Alekseyevna muallifligida “Slovari russkogo yazika dlya shkolnikov” seriyasi ostida yigirmadan ortiq zamonaviy rangli, bezakli, mavzuviy o‘quv lug‘atlarining yaratilishi va qayta-qayta nashr qilinishi, ularning elektron variantlarining taqdim qilinishi fikrimizga dalil bo‘la oladi (Введенская Л.А. "Учебный словарь омонимов русского языка " 2005- 2010 .; " Школьный орфоэпический словарь русского языка " 2006 -2010.; «Учебный словарь синонимов русского языка» 2005- 2010 .; "Учебный словарь паронимов русского языка" 2006- 2010 .; «Учебный словарь антонимов русского языка " 2005- 2010 .; ва ҳк. Qo‘shimcha ma’lumot uchun qarang: http:// www.labirint.ru/authors ) Bugungi kunda nafaqat ona tili ta’limi, balki ta’limning barcha tarmoqlarida lug‘atlarga bo‘lgan ehtiyoj oshib bormoqda. Maktab lug‘atlarini yaratish tamoyillarini ishlab chiqish va ularni yaratish ona tili ta’limining dolzarb masalalaridan biriga aylandi. 2006-2009 yillar oralig‘ida “Yangi asr avlodi” nashriyoti tomonidan yigirmaga yaqin mavzuviy o‘quv lug‘atlari sinov tariqasida nashr etildi. Ba’zilarining ehtiyoj tufayli qayta nashr qilinishi ham yuqoridagi fikrni isbotlaydi. (Mengliyev B.M. Bahriddinova B.M. “O‘zbek tilining so‘z tarkibi o‘quv lug‘ati” 2007-2009.; O.Shukurov, B.Boymatova “O‘zbek tilining ma’nodosh so‘zlar o‘quv lug‘ati” 2007-2009.; Mengliyev B.M. Bahriddinova B.M., Xoliyorov O‘. “O‘zbek tilining so‘z yasalishi o‘quv lug‘ati” 2008.; To‘rayeva U., Shodmonova D. “O‘zbek tilining zid ma’noli so‘zlar o‘quv lug‘ati” 46

2007-2009.; Islomov I. Bobojonov Sh. “O‘zbek tilining so‘zlar darajalanishi o‘quv lug‘ati” 2007-2009.; Xamrayeva Y. “O‘zbek tilining o‘zlashma so‘zlar o‘quv lug‘ati” 2007-2009.; Mengliyev B. Xudoyberdiyeva M. “O‘zbek tili iboralari o‘quv lug‘ati” 2007-2009.; Nafasov T. Nafasova V. “O‘zbek tilining o‘quv toponimik lug‘ati” 2007.; X.Suvonova G.Turdiyeva “O‘zbek tilining shakldosh so‘zlar o‘quv lug‘ati” 2007-2009.; X.Norxo‘jayeva “O‘zbek tilining eskirgan so‘zlar o‘quv lug‘ati” 2006.; Nafasov T. Nafasova V. “O‘zbek tilining talaffuzdosh so‘zlar o‘quv lug‘ati” 2008). Maktab ona tili darsliklarida o’quvchilarni tilimizning moddiy boyligi so’zlarning tarkibini tahlil etishga o’rgatish muhim masalalardan biridir. Har bir o’zbek maktabi o’quvchisi o’z ona tilisidagi so’zlarni ma‘noli bo’laklarga to’g’ri ajrata bilishi, o’zak va qo’shimchalarning birikish qonuniyatlari, tub, yasama, tublashgan, soddalashgan, tublashayotgan so’zlar haqida zaruriy ma‘lumotlarga ega bo’lishi lozim. So’z asosi o’zak lisoniy sathda leksemaga teng kelib, uning lug’aviy ma‘nosi, o’z yoki ko’chma ma‘noda ekanligi, shakldoshlari, ma‘nodoshlari, talaffuzdoshlari, o’z yoki o’zlashma qatlamga mansubligi, tarixiy yoki zamonaviyligini aniqlash o’quvchining so’z tarkibi tahlilida leksikologiyadan; o’zak va qo’shimcha qo’shiluvida yuz beradigan har xil fonetik jarayonlar fonetika, fonologiya, orfografiya, morfonologiyadan; qo’shimchalarning vazifasi, tuzilishi, shakldoshlari, ma‘nodoshlarini aniqlash so’z yasalishi, morfemika, morfologiyadan zaruriy bilimlarga ega bo’lishini talab etadi. Demak, o’zbek tilida so’z tarkibi, so’zning ma‘noli qismlari deganda o’zak va qo’shimcha tushuniladi. Ammo morfema terminini, aytilganidek, so’zning barcha ma‘noli qismlariga nisbatan qo’llashga o’zbek tilining milliy tabiati to’sqinlik qiladi, shuning uchun tilimizda faqat qo’shimchaga nisbatan morfema terminini qo’llash maqsadga muvofiqdir. Nutqimizda rus, arab, fors, shuningdek, yevropa tillaridan o’zlashgan so’zlar nihoyatda ko’p bo’lib, ularning ayrimlari o’zbek tilida ma‘noli qismlarga ajralish imkoniyatiga ega bo’lsa (shaxs-iy-at, ma‘mur-iyat, ma‘naviy-at, fikr-an, shakl-an), 47

aksariyati flektiv tabiatini to’la saqlagan (siyosat, falsafiy, artillerist, kooperativ, mifologiya, modifikatsiya, mexanizm, mexanik, mexanist, mexanizatsiya). O’zlashma so’zlarni tarkibini ajratish biroz munozarali. Chunki, aslida yasama holicha kirib kelgan o’zlashma so’zlar tub so’z sifatida qabul qilinishi, tarkibidan morfema ajratilmasligi lozim. Ammo ularning ayrimlari tilimizda shunchalik keng qo’llanadiki, maktab o’quvchilari ularni o’z yoki o’zlashma ekanligini ilg’ay olmaydilar. Shu bois o’zlashma so’zlarning o’zak va qo’shimchalarini ajratish imkoni borlari, o’zbekcha affiks olib yasalganlari lug’atda ma‘noli qismlarga ajratilib berilgan: medal-li, ma‘mur-iy-at-chi-lik, ma‘lum-ot, maskirovka-siz, ideal-lashtirish, aspirant-lik, adab-iy-ot, jism-an, moliya-viy, madaniy-at, mas‘ul-iyat. Tillarni kuzatishdan ma‘lumki, morfologik ko’rsatkichlar yo mustaqil ma‘noli leksemalardan, yoki har xil qo’shimchalarning o’zaro birikib yangi qo’shimcha hosil qilish usulidan shakllanadi. Ko’pgina so’zlar qo’shilib ketishi natijasida ikkinchi qism morfemaga aylanib ketishi mumkin: gapir (gap ur), tupir (tuf ur), supur (suv ur), berkit (berk et), to’lat (to’la et), bo’shat (bo’sh et), yo’qot (yo’q et), yo’qol (yo’q o’l), aytoladi (ayta oladi), ketaver (keta ber), ketvormoq (ketib yubormoq), boryapti (borib yotibdi). So’z tarkibi lug’ati o’rni bilan imlo lug’ati vazifasini ham o’tay oladi. Chunki so’zlarning tarkibiy tuzilishi haqida qat‘iy bilimga ega bo’lish, o’zakka turli vazifadagi morfemalar qo’shilishi natijasida yuz beradigan fonetik o’zgarishlarni anglab olish, shubhasiz, yozuvdagi har xilliklarni bir shaklga keltirishga yordam beradi. O’zakni ajrata bilish, so’z tarkibidagi tovush o’zgarishlarini fahmlash so’zni to’g’ri yozishga imkon beradi. Shu sababli so’z tarkibi o’quv lug’atida ayrim so’zlarning etimologiyasi, ya’ni kelib shiqishiga ishora qilib ketish lozim: anglashilmovchilik (ong-la-sh-il-ma-vchilik), sanoqsiz (son-a-q-siz), atoqli (ot-a-q- li) kabi. Bugungi kunda soddalashish, tublashish, yaxlitlashish kasb etgan va bu jarayonni boshidan kechirayotgan o’zbecha so’zlar tarkibi tahlil qilinmaydi, ular 48

bir o’zakka teng keladi: qizg’ish, qishloq, kungay, kunduzi, kurtak, yo’rg’a, yiring, qopqoq .. Tarkibida egalik, kelishik shakllari yaxlitlangan ayrim ravishlar, modal so’zlar ham ma‘noli qismlarga ajralmaganligi bois tarkibi tahlil etilmaydii: kunda, birga, birdan, yaqinda, kechasi, kunduzi,to’satdan, zimdan, qo’qqisdan, haqiqatdan, chamasi, aftidan, afsuski… Har bir so’zning ma‘noli bo’laklarga ajratilishi undagi qismlarning hozirgi o’zbek adabiy tilida o’zaro munosabatga kirisha olish xususiyatiga asoslanadi. So’zning tarkibini ajratishda, avvalo o’zak ajratilib, uning lug’aviy ma‘nosi aniqlanadi. O’zakka qaysi qo’shimcha turi qo’shilmasin, u har doim o’zakdagi ma‘no bilan aloqador bo’ladi va yangi so’z yasalganda ham o’zakning ma‘nosi saqlanib qoladi. Masalan, suvoqchilik so’zining tarkibi suva+q+chi+lik. Ushbu kasb-hunar bilan bog’liq soha otining o’zakdagi suvash harakati bilan aloqasi uzilmagan. Yuqorida aytilganidek, qo’shimchalar serqirra mohiyat bo’lib, turli belgilariga ko’ra turli guruhlarga mansub bo’ladi. So’z tarkibi tahlilida ular quyidagi shartli belgilar bilan ko’rsatiladi: - o’zak; - so’z yasovchi ko’shimcha; - lug’aviy shakl hosil qiluvchi (shakl yasovchi) qo’shimcha; ^- sintaktik shakl hosil qiluvchi (so’z o’zgartiruvchi) qo’shimcha; ◊- murakkab qo’shimcha; °- shakldosh (omonim) qo’shimcha; *- ma‘nodosh (sinonim) qo’shimcha; #- zid ma‘noli (antonim) qo’shimcha; ∩- talaffuzdosh (paronim) qo’shimcha; 49

6-§. Maktabda grammatik lug’atlar bilan ishlash mashg’ulotlarini tashkil qilish So’z tarkibi deganda o’zak va morfemalarning ma‘lum q onuniyatlar asosida birikuvi tushuniladi. Shuning uchun maktabda so’z tarkibi bilan bog’liq mavzular qo’shimchalar tasnifi bilan birga o’tiladi. Asosiy e‘tibor so’zni ma‘noli qismlarga ajratish, qo’shimchalarning vazifasi, tuzilishi, shakl va ma‘no munosabatiga ko’ra turlari, o’zakka qo’shimcha qo’shilishi natijasida yuz bergan turli tovush o’zgarishlarini aniqlash yuzasidan beriladigan topshiriqlarni yechishga qaratiladi. «O’zbek tilinig so’z tarkibi o’quv lug’ati» dan mavzu bilan bog’liq darslarda quyidagi mazmundagi mashq va topshiriqlarni bajarishda foydalanish mumkin. 1-mashq. So’z tarkibini ajratish bilan bog’liq topshiriqlar. 1-topshiriq. Berilgan so’zlarni ma‘noli qismlarga ajrating. Topshiriqni to’g’ri bajarganligingizni lug’atdan tekshirib ko’ring. 2-topshiriq. Ajratilgan qo’shimchalarni vazifasiga ko’ra turini aniqlab, namunadagidek shartli belgilar bilan ko’rsating. Kitobxonlarning, ta‘kidlamoq, ishchilarimiz, qizilroq, to’rttacha, o’qigan, yozdirtirmoq, kiyintirmoq, do’stlik, ko’kishroq, aybdor, kitobcha, do’stimizning, maktabniki, dehqonchilikdan, ko’pchilik, shaklan, xayolan, afsuslanmoq, asabiylashmoq, akalarim. Namuna: ish-chi-lar-imiz-ning 3-topshiriq. Lug’atdan o’zakdosh so’zlarni topib ko’chiring. Namuna: ish-chi, ish-la, ish-siz-lik, ish-li, ish-chan-lik, ishyoqmas-lik… 4-topshiriq. Tarkibida birdan ortiq so’z yasovchi morfema ishtirok etgan so’zlarni lug’atdan foydalanib aniqlang va numunadagidek tahlil qiling. Namuna: Tadqiqotchilik. Tadqiq-ot (ot yasovchi)-chi (ot ya.)-lik (ot ya.); shaxsiyatparastlik 2-mashq. Qo’shimchalarning tuzilishiga ko’ra turini aniqlash bilan bog’liq topshiriqlar. 1-topshiriq. Lug’atdan sodda morfemali so’zlardan topib ko’chiring va qo’shimchaning vazifasiga ko’ra turini aniqlang. 50

2-topshiriq. Lug’at yordamida daftaringizga 10-15 ta tarkibida murakkab morfema bo’lgan so’zlarni yozing. Murakkab qo’shimchaning vazifasiga ko’ra turini aniqlab, ostiga chizing. Namuna: faol-lash-moq, ulfat-chilik, ayb-dor-larcha…. 3-mashq. Qo’shimchalarning shakl va ma‘no munosabatiga ko’ra turini aniqlash yuzasidan topshiriqlar. 1-topshiriq. Lug’atdan tarkibida turli vazifalarda kelgan shakldosh -i, -a, -ma, -ch, -ik, qo’shimchalari ishtirok etgan so’zlarni topib ko’chiring va namunadagidek izohlang. Namuna: sharshar-a – ot yasovchi, bo’sh-a – fe‘l yasovchi, to’l-a – sifat yasovchi 2-topshiriq. Tarkibida –li, -siz, no-, ba-, -dor, be- qo’shimchalari ishtirok etgan so’zlarni lug’at yordamida aniqlab, daftaringizga ko’chiring. Ma‘nodoshlari bilan almashtiring. Namuna: ish-siz, be-ish; ma‘no-li, ser-ma‘no, ma‘no-dor, ba-ma‘no…. 4-mashq. Qo’shimcha qo’shilganda o’zakda yuz beradigan tovush o’zgarishlarini aniqlash yuzasidan topshiriqlar. 1-topshiriq. Lug’atdan tarkibida tovush tushishi yuz bergan so’zlarni topib ko’chiring va namunadagidek izohlang. Namuna: buyur-uq – buyruq –ot yasovchi qo’shilganda o’zakda unli tovush tushishi yuz bergan. 2-topshiriq. Lug’atdan tarkibida tovush orttirilishi yuz bergan so’zlarni topib ko’chiring va namunadagidek izohlang. Namuna: achi-q – achchiq – sifat yasovchi qo’shilganda o’zakda tovush ikkilanishi yuz bergan. 3-topshiriq. Lug’atdan tarkibida tovush almashinishi yuz bergan so’zlarni topib ko’chiring va namunadagidek izohlang. Namuna: ong-la-sh-il-ma-vchilik – anglashilmovchilik. –la fe‘l yasovchisi va –vchilik ot yasovchi murakkab qo’shimchasi ta‘sirida so’z tarkibida unlilar almashinuvi yuz bergan. 51

5-mashq. Yasalish asosining qaysi turkumga mansubligini aniqlash bilan bog’liq topshiriqlar. 1-topshiriq. Lug’at yordamida [taqlid so’z + yasovchi qo’shimcha] qolipi hosilalaridan 10-15 tasini topib, daftaringizga ko’chiring va namunadagidek izohlang. Taqlid so’zlar qaysi so’z turkumlarini yasalishiga asos bo’lishini aniqlang. Namuna: shilp-ildoq - taqlid so’zdan ot yasalgan; gurr-os – taqlid so’zdan sifat yasalgan; taq-illa – taqlid so’zdan fe‘l yasalgan. 2-topshiriq. Lug’atdan [ot + yasovchi qo’shimcha] qolipi hosilalari bo’lgan so’zlardan 10-15 tasini topib, daftaringizga ko’chiring va namunadagidek izohlang. Otlardan qaysi so’z turkumlari yasalishi aniqlang va fikrlaringizni bayon qiling. Namuna: ish-chi - otdan ot yasalgan; kuch-li – otdan sifat yasalgan; kuch-ay – otdan fe‘l yasalgan…. 3-topshiriq. Lug’atdan [sifat + yasovchi qo’shimcha] qolipi hosilalari bo’lgan so’zlardan 10-15 tasini topib, daftaringizga ko’chiring va namunadagidek izohlang. Sifatlarning qaysi so’z turkumlarini yasash uchun asos bo’lishini aniqlang va fikrlaringizni namunadagidek bayon eting. Namuna: yaxshi-lik - sifatdan ot yasalgan; yashirin-cha – sifatdan ravish yasalgan; no-muvofiq – sifatdan sifat yasalgan; sariq-ay (sarg’ay) – sifatdan fe‘l yasalgan…. 4-topshiriq. Lug’atdan [fe‘l + yasovchi qo’shimcha] qolipi hosilalari bo’lgan so’zlardan 10-15 tasini topib, daftaringizga ko’chiring va namunadagidek izohlang. Fe‘llarning qaysi so’z turkumlarini yasash uchun asos bo’lishini aniqlang va fikrlaringizni namunadagidek bayon eting. Namuna: qir-g’ich - fe‘ldan ot yasalgan; yugurgan-cha – fe‘ldan ravish yasalgan; maqtan-choq – fe‘ldan sifat yasalgan; 6-mashq. Yasalish asosining tuzilishiga ko’ra turini aniqlash bilan bog’liq topshiriqlar. 1-topshiriq. Lug’atdan yasalish asosi tuzilishiga ko’ra juft so’z bo’lgan yasalmalarni topib daftaringizga ko’chiring. Imlosiga e‘tibor qiling. 52

Namuna: sihat-salomat-lik (juft sifatdan ot yasalgan), baxt-saodat-li (juft otdan sifat yasalgan)… 2-topshiriq. Lug’atdan yasalish asosi tuzilishiga ko’ra takroriy so’z bo’lgan yasalmalarni topib daftaringizga ko’chiring. Yozilishiga diqqat qiling. Namuna: ko’zko’z-la-moq (takroriy otdan fe‘l yasalgan), sharshar-a (takroriy taqlid so’zdan ot yasalgan)… 3-topshiriq. Lug’atdan yasalish asosi qo’shma so’z bo’lgan yasalmalarni topib daftaringizga ko’chiring. Yozilishiga diqqat qiling. Namuna: asalari-chi-lik (qo’shma otdan ot yasalgan), nonko’r-lik (qo’shma sifatdan ot yasalgan)… 53

Xulosa va takliflar Malakaviy ishdan quyidagi umumiy xulosalarga kelindi: 1. Nafaqat o‘zbek tilshunosligi, balki jahon tilshunosligida lug‘atlar dastlab maktablar uchun yaratilgan o‘quv qo‘llanmalari hisoblangan, ya’ni ilk lug‘at namunalari aslida maktab uchun yaratilgan ibtidoiy o‘quv qo‘llanmalari bo‘lgan. Keyinchalik lug‘atchilik rivoji bilan ularning qamrovi kengaygan. 2. Bugungi zamonning murakkab manzarasi ta’lim oldida ham qator muammolarni keltirib chiqardi. Axborot manbalari shu qadar rang-barang va takomillashganki, ta’lim jarayonida o‘qituvchi eng qulay, eng zamonaviy, eng qiziqarli, eng oson usul bilan ma’lumotni yetkazmasa, ko‘zlangan natijaga erishishi qiyin. 3. Globallashuv davri, texnika asrida o‘quvchining diqqatini jalb qilish oson kechmaydi. Shu bois jahon tilshunosligida leksikografiyaning o‘quv lug‘atchiligi tarmog‘i eng rivojlangan sohaga aylandi. 4. Ta’limiy maktab lug‘atlari o‘quvchining yoshi, qiziqishi, dunyoqarashiga mos tuzilib, e’tiborini o‘ziga jalb qila oladi, u kerakli ma’lumotni tez va qulay topish vositasi hisoblanadi. 5. Shuningdek, u o‘quvchining doimo yonida bo‘la oladigan beminnat yordamchisi, so‘z zahirasini boyitadigan manba, to‘g‘ri yozish, to‘g‘ri talaffuz, so‘z tanlash mahoratini oshiradigan bebaho xazinadir. Lug‘at beradigan yordamni o‘quvchi ota-onasi, o‘qituvchisi va boshqa kishisidan ham olishi mumkin, biroq ularning hech qaysisi bolaning lug‘atchalik boy doimiy hamrohi bo‘la olmaydi. 6. Ona tili ta’limida o‘quvchining lug‘at boyligi, so‘z zahirasini tekshirish, imlo, badiiy asarlarda qo‘llangan tarixiy so‘zlar, dialektizmlar va shunga o‘xshash tilimizda mavjud leksemalardan xabardorlik darajasi, umuman, nafaqat yozma, balki og‘zaki savodxonligini aniqlash bosh mezonlardan hisoblanadi. O‘z va o‘zlashma qatlamga mansub shakldosh so‘zlarni ajratish (palata, palla, oqibat, rasta, banda, sandal, pilla va h.), ular orasidagi ko‘chma ma’nolarga ega bo‘lgan shakldosh-ko‘p ma’noli so‘zlarni farqlash (kech, palla, band, pand, oqlamoq, 54

bitmoq), talaffuzdosh so‘zlarni yozuvda va talaffuzda farqlash (nufuz-nufus, yod- yot, bod-bot), ma’nodosh so‘zlardagi ma’no nozikliklarini aniqlash, juftliklardagi imlosi buzilgan qismni topish (aksiz-aksis, xat-hat, Damas-Damaz) va boshqa shu kabi topshiriqlarni bajarish samaradorligi o‘quvchining o‘z ona tilisi lug‘at boyligini qay darajada o‘zlashtirgani, o‘z ustida mustaqil ishlashi bilan belgilanadi. Bunda esa unga axborot banklari – lug‘atlar yordamga keladi. 55

Foydalanilgan ilmiy va badiiy adabiyotlar ro’yxati 1. I.A.Karimov O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent, “O‘zbekiston”, 2011., B.-67 2. I.A.Karimov. «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» Toshkent.: 2008 3. I.A.Karimov Barkamol avlod orzusi. // Tuzuvchilar: Sh.Qurbonov, R.Axliddinov, H.Saidov. – T.: Sharq nashriyot-matbaa konserni. 199-yil. 182-bet. 4. I.A.Karimov. Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq nashriyot-matbaa konserni. 197-yil. 63-bet. 5. A.Ishayev. O’zbek dialektal leksikologiyasi. T.: Fan. 190.-140 b. 6. Islomov I. Bobojonov SH. “O‘zbek tilining so‘zlar darajalanishi o‘quv lug‘ati” 2007-2009 7. Mengliyev B. Xudoyberdiyeva M. “O‘zbek tili iboralari o‘quv lug‘ati” 2007-2009 8. Mengliyev B.M. Bahriddinova B.M. “O‘zbek tilining so‘z tarkibi o‘quv lug‘ati” 2007-2009 9. Mengliyev B.M. Bahriddinova B.M., Xoliyorov O‘. “O‘zbek tilining so‘z yasalishi o‘quv lug‘ati” 2008 10. Mengliyev B.R. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Fonetika-fonologiya. Grafika. Imlo. Leksikologiya-semasiologiya. Leksikografiya. I qism Qarshi. 2004. 11. Nafasov T. Nafasova V. “O‘zbek tilining talaffuzdosh so‘zlar o‘quv lug‘ati” 2008. 12. Nafasov T. Nafasova V. “O‘zbek tilining o‘quv toponimik lug‘ati” 2007 13. Ne‘matov H., Rasulov R. O’zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. -T.: O’qituvchi. 195.-127 b. 14. O.Shukurov, B.Boymatova “O‘zbek tilining ma’nodosh so‘zlar o‘quv lug‘ati” 2007-2009. 15. O’zbek tilining izoxli lugatini tuzish uchun ko’llanma. T.: Fan. 1964, 84 b. 16. S.G.Barxudarov, L.A.Novikov. Kakiye doljen bit uchebniy slovar? RYAZR. 1971, №3 57

17. To‘rayeva U., Shodmonova D. “O‘zbek tilining zid ma’noli so‘zlar o‘quv lug‘ati” 2007-2009 18. Umumiy o’rta ta‘limning Davlat ta‘lim standartlari va o’quv dasturi. Ona tili. Adabiyot. «Ta‘lim taraqqiyoti». 1-maxsus son. -T:. Sharq, 199. -B.55-145. - 304 19. V.N.Sergeyev. slovari nashi druzya i pomoshniki. M.: Prosvesheniye. 1984.- 143 s. 20. V.V.Morkovkin. Uchebnaya leksikografiya kak osobaya lingvometodologicheskaya dissiplina. M.: Russkiy yazik. 1977, S-28-45 21. Vvedenskaya L.A. "Uchebniy slovar omonimov russkogo yazika" 2005- 2010.; "Shkolniy orfoepicheskiy slovar russkogo yazika" 2006-2010.; «Uchebniy slovar sinonimov russkogo yazika» 2005-2010.; "Uchebniy slovar paronimov russkogo yazika"2006-2010.; «Uchebniy slovar antonimov russkogo yazika" 2005- 2010.; va hk. 22. X.Norxo‘jayeva “O‘zbek tilining eskirgan so‘zlar o‘quv lug‘ati” 2006 23. X.Suvonova G.Turdiyeva “O‘zbek tilining shakldosh so‘zlar o‘quv lug‘ati” 2007-2009 24. Xamrayeva Y. “O‘zbek tilining o‘zlashma so‘zlar o‘quv lug‘ati” 2007-2009 25. SH.Bobojonov. Milliy lug’atshunoslik masalalari. Elektron adabiyotlar va internet manbalari 1. http://www.labirint.ru/authors . Введенская Л.А 2. http//www.ege.edebiyat.org . Учебная лексикография . 3. http :// www . edunet . tn . Школн ы е словари . 4. www. Ziyonet.uz. 5. www. altinmiras.com 6. www. thinsan.com 58

O'xshashlar

Maktabgacha ta’lim muassasalarida kompyuterli rivojlantiruvchi o‘yinlardan foydalanish metodikasi

Talabalar malakaviy amaliyotini tashkil qilish, nazorat etish va baholash metodikasi

Kasb-hunar kollejlarida yuqori sifatli qotishmalar olish mavzusini o‘qitishda skarabey texnologiyasining qo‘llanilishi

O’quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda bolalar ijtimoiy tashkilotlarining o’rnini

Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash texnologiyasi