Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash texnologiyasi - Pedagogika - Diplom ishlar

Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash texnologiyasi

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

243 KB

Ko'chirib olish

Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash texnologiyasi 1

MUNDARIJA Kirish……………………………………………………………………… ........... 3 I BOB. Shaxsga yo’naltirilgan ta’limning nazariy asoslari ... ................... ...... . . . 8 1.1 . “Shaxs”, “shaxsni shakllantirish”, “shaxs ga yo’naltirilgan ta’lim ” tushunchalariga pedagogik tavsif .................... ..................... ..... ................ ... ........ 8 1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalashga texnologik yondashuv………………………………...………….17 II BOB. Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash texnologiyasining samaradorligi……….............................34 2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalashga texnologik yondashuvni amalga oshirish yo’llari. ....... ...............34 2.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash texnologiyasi…………………… ……………..…………................47 Umumiy xulosa va tavsiyalar............................................................. ........... .......51 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.................................................... .............. ...54 Ilovalar.................................................................................................... ....... .. . ...1- 6 2

KIRISH Bitiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasida eng birinchi dolzarb vazifa bu maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirish bo’lmog’i lozim deya ta’kidlab o’tdilar. Muxtaram birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan ta‘lim–tarbiya jarayonini rivojlantirishga qaratilgan barcha qarorlar, qonunlar va dasturlarning pirovard maqsadi barkamol yoshlarni tarbiyalashga qaratilgan. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov o’zlarining “Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch” nomli asarlarida “Ta‘lim-tarbiya masalasi davlat va jamiyat nazoratida bo’lishi asosiy qonunimizda belgilab qo’yilgan. Shu bilan birga, bu keng jamoatchilik, butun xalqimizning ishtiroki va qo’llab quvvatlashini talab qiladigan umummilliy masaladir. Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo’lishi farzandlarimizning bugun qanday ta‘lim-tarbiya olishiga bog’liq. Buning uchun har qaysi ota – ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida avvalo shaxsni ko’rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqib, farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo’lgan, ongli yashaydigan barkamol insonlar etib voyaga yetkazish ta‘lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo’lishi lozim...” deb ta‘kidlaydilar[5;7-9]. Milliy istiqlol g’oyasining asoslanishi esa jamiyat hayotining barcha sohalarida keng ko’lamli islohotlarni yanada jadal amalga oshirish orqali rivojlangan demokratik davlatlar darajasida taraqqiy etishning samarali yo’nalishlarini belgilab olish imkoniyatini yaratdi. 3

Bu davrda barcha sohalarda bo’lgani kabi ta‘lim sohasida ham yosh avlodga jahon ta‘limi andozalariga muvofiq ta‘lim berishning ijtimoiy-huquqiy asoslari ishlab chiqildi. O’zbekiston Respublikasining “Ta‘lim to’g’risida”gi Qonuni hamda Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida davlat ta‘lim siyosatining mohiyati to’liq ochib berilgan. Ijtimoiy-ta‘limiy qarashlarni o’zida mujassam ettira olgan mazkur hujjatlarda qayd etilishicha, umumiy pedagogik jarayonning asosiy maqsadi “ta‘lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o’tmishdan qolgan mafkuraviy qarash va sarqitlardan to’la xalos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida, yuksak ma‘naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash Milliy tizimini yaratishdan iboratdir” [6,7]. Kadrlar tayyorlash Milliy modeli tarkibiy qismlaridan biri bo’lgan shaxsni har tomonlama kamolga yetkazish, yuksak ma‘naviy va axloqiy sifatlarni tarbiyalash muhim ahamiyatga ega. Ta‘lim-tarbiya jarayonining samaradorligini ta‘minlash, tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar o’rtasidagi munosabatlarni qaror toptirishdagina emas, balki shaxsni shakllantirishga texnologik yondashuv borasida ham katta imkoniyatlarga ega. Bu imkoniyatlar quyidagilar bilan tavsiflanadi: - s haxsni shakllantiri sh ta‘lim-tarbiyaning asosiy maqsadi ekanligi; - ta‘lim-tarbiyaning asosiy mazmuni har tomonlama rivojlangan shahsni shakllantirishda uning aqliy, nafosat va jismoniy rivojlanishi, ijodiy qobiliyatlarining namoyon bo’lishi, unda insonparvarlik munosabatlarini tarkib toptirishga yordam beruvchi zarur shart-sharoitlar yarata olishi; - ta‘lim va tarbiya qonuniyatlari hamda tamoyillari birligi, o’zaro uyg’unligini ta‘minlash asosida shaxsga yo’naltirilgan ta’limni amalga oshirish mumkinligi. Muammoning o’rganilganlik darajasi: Sharq mutafakkirlari – Abu Nasr Forobiy , Abu Ali ibn Sino , Alisher Navoiy, Abdulla Avloniy va boshqalarning asarlarida shaxs ega bo’lishi zarur bo’lgan sifatlar majmui, ularning mohiyati haqidagi qarashlar yoritilgan. 4

U.Abduvahobov, A.Aliev, B.Ziyomuhammadov, S.Ziyomuhammadova, M.Imomnazarov, F.Ismoilov, V.Karimova, T.Mahmudov, J.Tulenov, S.Shermuxamedov, A.Erkaev, E.Yusupov, S.Qodirov, E.G’oziev, Z.G’ofurov, U.A.Qosimov va boshqalar tomonidan shaxs kamoloti negizida aks etuvchi ma‘naviy-axloqiy sifatlar, ularning milliy-etnik, ijtimoiy-psixologik jihatlari, “shaxs” tushunchasining falsafiy, tarixiy va psixologik talqini o’z ifodasini topgan. Shuningdek, A.A.Asmolov, L.G.Borisova, A.N.Leontev , R.S.Nemov, I.P.Podlasiy hamda V.A.Slasteninlar tomonidan shaxs tushunchasining mohiyati har tomonlama rivojlangan shaxs talqini asosida tahlil etilgan. V.I.Andriyanova, Q.Yo’ldoshev, Sh.N.Majitova, U.Mahkamov, O.Musurmonova, S.Nishonova, M.Ochilov, S.Ochil, M.Quronov va boshqalarning ishlarida barkamol shaxs tarbiyasi, uni samarali tashkil etish, shaxs shakllanishida oila, ta‘lim muassasalari hamda jamoatchilik o’rni va roli, shuningdek, shaxsga yo’naltirilgan ta’limga yo’naltirilgan pedagogik faoliyat samaradorligini ta‘minlash masalalari o’rganilgan. Biroq, muammoni nazariy jihatdan o’rganish ta‘lim muassasalari hususan maktabgacha ta’lim muassasalarida shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash davr talabi bo’lishiga qaramasdan yetarlicha tahlil qilinmaganligini, bu jarayonning mazmuni va muhim tamoyillari zamon talablari darajasida asoslanmaganligini ko’rsatdi. Shuning uchun biz bitiruv malakaviy ish mavzusini “ Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash texnologiyasi ” deb belgiladik. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi: Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash muammosining ilmiy-nazariy va texnologik asoslari hamda ularni amalga tatbiq etishga yo’naltirilgan ilmiy- metodik tavsiyalarni ishlab chiqishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishning predmeti: Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash texnologiyasining mazmuni, tamoyillari, shakl, metod va vositalari. 5

Bitiruv malakaviy ishning ob‘ekti: Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash jarayoni. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari: 1. Muammoga oid ijtimoiy-falsafiy, psixologik, pedagogik va metodik manbalarni o’rganish. 2. “Shaxs”, “shaxsni shakllantirish”, “ shaxsga yo’naltirilgan ta’lim ” tushunchalariga doir fikrlarni nazariy asoslash. 4. Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalashga doir pedagogik texnologiyalarni tanlash. 4. Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalashga texnologik yondashuvni qo’llashning samaradorligiga oid ilmiy- metodik tavsiyalarni ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ish metodlari: falsafiy, pedagogik, psixologik va metodik adabiyotlarni o’rganish; pedagogik kuzatish; , modellashtirish, kontent-tahlil, Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi: 1. Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash texnologiyasi ilmiy-pedagogik muammo sifatida o’rganildi. 2. “Shaxs”, “shaxsni shakllantirish”, “ shaxsga yo’naltirilgan ta’lim ” tushunchalariga doir falsafiy, pedagogik, psixologik adabiyotlar o’rganilib, tahlil qilindi. 3. Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash muammosining nazariy va texnologik asoslari ishlab chiqildi. 4. Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash texnologiyasi samaradorligiga oid ilmiy-metodik tavsiyalar berildi. Bitiruv malakaviy ishning nazariy-amaliy ahamiyati: Bitiruv malakaviy ishning mohiyatini yorituvchi “shaxs”, “shaxsni shakllantirish”, “ shaxsga yo’naltirilgan ta’lim ” kabi muhim tushunchalarga pedagogik ta‘riflar berilib, ular mohiyatining yoritilganligi; ta‘lim-tarbiya jarayonida shaxsga yo’naltirilgan ta’limning nazariy va texnologik asoslari, shaxsga yo’naltirilgan ta’limga oid ilmiy-metodik tavsiyalarning ishlab chiqilganligi bilan tavsiflanadi. 6

Bitiruv malakaviy ishning natijalaridan maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsini shakllantirish amaliyotini yangilash, o’quv-metodik majmualar tayyorlash, shuningdek metodik tavsiyalardan tarbiyachilar malakasini oshirish va qayta tayyorlash institutlarida ma‘ruzalar sifatida foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi: Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki bob, boblar yuzasidan xulosalar, umumiy xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda ilovalardan iborat bo’lib, umumiy hajmi 56 betni tashkil etadi. 7

I BOB. Shaxsga yo’naltirilgan ta’limning nazariy asoslari 1.1. “Shaxs”, “shaxsni shakllantirish”, “shaxs ga yo’naltirilgan ta’lim ” tushunchalariga pedagogik tavsif “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”da shaxs - kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub‘ekti va ob‘ekti, ta‘lim sohasidagi xizmatlarning iste‘molchisi va ularni amalga oshiruvchi, deb ko’rsatib o’tiladi [7;3-4]. Demak, davlat tomonidan uning ta‘lim xizmatlari iste‘molchisi sifatida bilim olishi va kasb-hunarga ega bo’lishi uchun zarur shart-sharoit yaratiladi. O’z navbatida shaxs ta‘lim xizmatlarining yaratuvchisi sifatida kasbiy malakaga ega bo’lgach, ta‘lim, moddiy ishlab chiqarish, fan, madaniyat va xizmat ko’rsatish sohasida faoliyat olib borib, bilimi va tajribasini namoyon etadi. Bu esa ta‘lim jarayonida aqlan rivojlangan, ma‘naviy-axloqiy shakllangan, jismoniy yetuk, muayyan kasb-hunar asoslarini puxta egallagan, har tomonlama rivojlangan barkamol shaxsni shakllantirishga jiddiy talablar qo’yadi. Shunga ko’ra, dastavval “shaxs”, “inson”, “barkamol shaxs” tushunchalarining mohiyatini aniqlashtirish taqozo etiladi. Shaxs qator ijtimoiy fanlar, xususan, falsafa, psixologiya va sotsiologiya fanlarining o’rganish ob‘ektidir. Falsafa shaxsni uning ijtimoiy ahvoli, faoliyati, bilish, ijod sub‘ekti sifatida qarab chiqadi. Psixologiya shaxsni psixik holatlar, psixologik xususiyatlar, ijtimoiy-psixologik munosabatlar, shaxsning temperamenti, fe‘l-atvori, qobiliyati, irodaviy fazilatlari va hokazolarning uyg’unligi asosida o’rganadi. Sotsial yondashuv esa shaxsning ijtimoiy o’ziga xosligini belgilab beradi. Faylasuflarning fikrlariga ko’ra shaxs keng ma‘noda – inson individ, kishi; tor ma‘noda ruhiy jihatdan taraqqiy etgan, o’z xususiyatlari bilan boshqalardan farq qiluvchi muayyan jamiyat a‘zosi. “Inson” tushunchasi barcha kishilarga xos bo’lgan sifat va qobiliyatlarni ifodalash uchun qo’llaniladi va hayot, faoliyat usuli 8

bilan farqlanadigan odam, inson sifatida sub‘ektlarning tarixiy birligini ifodalaydi. Inson tarixiy taraqqiyotning barcha bosqichlari va barcha zamonlarda o’ziga xos mavjudot sifatida muayyan antologik maqomni saqlab keladi. Insonning o’ziga xosligini ifodalaydigan xislatlar va fazilatlar uning individualligini belgilaydi. Individ esa insoniyat vakili bo’lib, ijtimoiy va psixologik belgilar (jumladan, aql- idrok, iroda, ehtiyojlar, qiziqish, mayllar va hokazolar)ni o’zida ifodalaydi. “Individ” tushunchasi “alohida inson” sifatida tushuniladi. Masala bunday qo’yilganda turli biologik omillar (yosh xususiyatlari, jinsi, temperamenti)ga muvofiq inson hayoti va faoliyatining ijtimoiy xususiyatlari belgilanadi. Insonning individual, shuningdek, tarixiy rivojlanishining turli bosqichlaridagi xususiyatlarini aks ettirish uchun “individ” tushunchasi bilan birga “shaxs” tushunchasi ham qo’llaniladi. Bu o’rinda “individ” shaxs sifatida shakllanishga yo’naltirilgan inson sifatida qaraladi. Shaxs – individ rivojlanishining yakuni, barcha insoniy fazilatlarning to’la namoyon bo’lishidir. Shaxsning rivojlanishi va shakllanishiga ta‘sir nuqtai nazaridan tarbiya doimo maqsadga yo’naltirilgan bo’lib, birinchi navbatda, aniq maqsadga qaratilgan jamiyatning faoliyatidir. Bunda jamiyat o’zida mavjud bo’lgan barcha imkoniyat hamda vositalardan foydalanadi. Tarbiya insonni muayyan ijtimoiy zaruriy bilimlar majmui, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish, uni hayotga va mehnatga, xulq-atvor me‘yorlari va qadriyatlariga rioya qilishga, kishilar bilan muomala qilishga, ijtimoiy munosabatlarga tayyorlashni nazarda tutadi. Mazkur holatlarning barchasi, tabiiy ravishda shaxsning individual belgi va fazilatlarini shakllantirishni istisno etmaydi. Tarbiya ijtimoiy muhitning insonga ta‘sirining tarkibiy qismi sifatida ham baholanadi. Tarbiya – inson shaxsining rivojlanishi va shakllanishiga kuchli ta‘sir etuvchi muhim omil bo’lsa-da, biroq bu jarayonda yana qator omillar, jumladan, muhit ta‘siri va irsiyat ham muhim ahamiyat kasb etadi. Inson, ijtimoiy mavjudod sifatida turli ijtimoiy guruhlar bilan o’zaro harakatda bo’ladi, jamiyat hayotida birga ishtirok etadi. 9

Biroq, amalda shaxs hech qachon muayyan guruhga to’la dahldor bo’lib qolmaydi. Ayni paytda ko’plab ijtimoiy guruhlarning ishtirokchisi sifatida ularning har birida guruhlarning boshqa a‘zolari bilan o’zaro turlicha munosabatda bo’ladi. Shaxsning o’z-o’zini rivojlantirishi tarbiyaning asosiy mohiyati bo’lib qoladi, - deydi psixolog olim A.V.Petrovskiy. Bunday munosabat sub‘ektning temperamenti, aqliy darajasi, qobiliyati, qiziqishlari va boshqalarda o’ziga xoslikni nazarda tutadi. Bu borada shaxsni ijtimoiylashtirish bilan bir qatorda uning o’ziga xosligini saqlab qolish kerakligini alohida ta‘kidlaydi. Chunki har qanday tarbiyani majburlovlarsiz, erkin holda shaxsning his-tuyg’ulariga tayanib amalga oshirish hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda ishbilarmon kishilarnigina emas, balki vijdonli, insofli, oliy himmat insonlarni shakllantirishni nazarda tutadi. B.T.Lixachev esa shaxs tarbiyasida uning ongli ravishda bilim olishga intilishi, bu borada o’ziga xos ko’nikma, malaka va mahoratga ega bo’lishi, mehnatga, kasb-hunar egallashga ijodkor mutaxassis sifatida yondasha olishiga erishish, fuqarolik mas‘uliyatini tarkib toptirish, va nihoyat, unga zararli odatlarning ta‘sir etishiga yo’l qo’ymaslik kabi muammolarni ilgari suradi. Ye.V.Bondarevskaya, A.V.Kirivchuk, L.Yu.Gordinlar esa shaxsni shakllantirishda bir xillikka yo’l qo’ymasdan unga individual yondashish, shaxsni faqat sotsiumda rivojlanishi mumkin, degan g’oyani qayta ko’rib chiqish taklifini ilgari suradi. R.G.Gurova shaxs tarbiyasida milliy va umuminsoniy qadriyatlarga tayanish, shaxsni har tomonlama rivojlantirishda mehnat tarbiyasi, fuqarolik, vatanparvarlik, axloq masalalarida an‘anaviy ta‘riflardan chetlanib, ularni inson hayotini o’zgartiruvchi, shaxsning o’z-o’zini rivojlantiruvchi vosita sifatida e‘tirof etishni taklif qiladi. T.G.Minchuk esa pedagogik g’oyalarning mazmun-mohiyati o’zgarayotgan sharoitda yoshlar tomonidan shaxs mohiyatining anglashiga erishish, ularning dunyoqarashlari, o’z nuqtai nazarlarini ifodalash huquqlarini hurmat qilishga o’rgatish, o’z shaxsini yuqori baholay olish, shaxsiy qobiliyat, bilim va ko’nikmalarini to’la namoyon etish asosida o’z “Men”ini qaror toptirish zarur deb hisoblaydi. Zero, o’z-o’zini anglash, o’z shaxsini hurmat qilish insonni 10

jamiyatga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo’lishga undaydi, degan xulosaga keladi. Faylasuf olim S.Shermuhamedov insonni jamiyatning mavhum a‘zosi sifatidagi yondashuvga, “totalitar tuzum mexanizmidagi vint” sifatidagi qarashlarga zid ravishda insonni tarix, madaniyat va o’z hayotining ob‘ekti sifatida shakllantirish va rivojlantirish uchun imkon yaratish zarurligini ta‘kidlar ekan, insonga nisbatan munosabatning ijobiy tomonga o’zgarganiga alohida urg’u beradi. Shuningdek, muallif O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “Har bir fuqaroning shaxs sifatida tiklanishi uchun barcha imkoniyatlar yaratib berishdan iborat” degan fikriga tayangan holda “insonga nisbatan bir zarracha sifatida emas, balki dunyoni o’zgartiruvchi qudratli kuch” sifatida qarash g’oyasini ilgari suradi . Inson shaxs darajasiga yetishi uchun uning ongi, faoliyati, o’z-o’zini anglashidan iborat ichki yo’naltiruvchi mexanizmi muhim ahamiyatga ega. Insonning shaxs sifatida rivojlanishi uning qiziqishi, xarakteri, qobiliyati, aqliy rivojlanganligi, ehtiyojlari, mehnat faoliyatiga munosabati bilan belgilanadi. Ana shu xususiyatlar rivojlanib, insonning ijtimoiy voqelikka, mehnatga, kishilarga, jamiyatga bo’lgan munosabati ma‘lum bosqichga yetgandagina u barkamol shaxs darajasiga ko’tariladi. “O’zbek tilining izohli lug’ati” (Moskva: Rus tili nashriyoti, 1-tom, 1981. 82-bet)da “barkamol” tushunchasi lug’aviy jihatdan “kamolga yetgan”, “bekamu ko’st”, “yetuk”, “to’kis”, “mukammal” degan ma‘nolarni anglatishi ta‘kidlanadi [27;25]. Garchi bugungi kunda ham tarbiyaning eng oliy maqsadi barkamol shaxsni shakllantirishdan iboratligi e‘tirof etilayotgan bo’lsa-da, biroq “barkamol shaxs”, “barkamol inson” tushunchalari hali hatto pedagogik lug’atlardan ham o’rin olmagan. Pedagogikada barkamol shaxs tarbiyasi tarixini birinchilardan bo’lib tadqiq etgan S.Nishonova mazkur tushunchaga ham tarixiy, ham zamon talablari nuqtai nazaridan yondashadi va quyidagicha ta‘riflaydi: “Barkamol inson – bu o’zida ma‘naviy-axloqiy xislatlar majmuini mujassamlashtirgan, jamiyatda o’zligini va 11

o’z qobiliyatini har tomonlama namoyon eta oladigan, ma‘rifatli, irfoniy va dunyoviy bilimlarni mukammal egallagan, aqlan yetuk, yuksak iste‘dod va salohiyatga ega bo’lgan, ma‘naviy jihatdan yuksak, axloqan pok, jismonan sog’lom, hayot go’zalliklarini his eta oladigan erkin, ijodkor shaxs”. Muallif “barkamol shaxs” tushunchasini pedagogik nuqtai nazardan ta‘riflash bilan birga uning yaxlit modelini ham yaratadi va bu model bugungi kunda oliy pedagogik ta‘limda asos bo’lib xizmat qilmoqda. S.Nishonova barkamol shaxs tarbiyasida tarbiyaning tarkibiy qismlarini aqliy tarbiya, ma‘naviy-axloqiy tarbiya, sog’lom avlod tarbiyasi, estetik tarbiya, ijodkorlik tarbiyasi, mehnat tarbiyasi va kasbga yo’llash, huquqiy tarbiya, ekologik tarbiya, iqtisodiy tarbiyani asos qilib olar ekan, o’z navbatida har birida shakllanishi zarur bo’lgan asosiy xislatlarni zamonaviy ta‘lim-tarbiya mazmuni, milliy va umuminsoniy qadriyatlar, shuningdek, ijtimoiy talablarga tayangan holda tartib beradi[27;31]. Masalan, aqliy tarbiyada tafakkurni rivojlantirish, zehnni tarbiyalash, xotirani mustahkamlash, zukkolik, idroklilik, zakovat, topqirlik, omilkorlik kabi sifatlarni tarbiyalash g’oyalari an‘anaviy pedagogikada umuman eslatilmagan. Yoki an‘anaviy pedagogikada axloqiy tarbiya o’rganilgan bo’lsa, S.Nishonova shaxsning ma‘naviy-axloqiy tarbiyasini uyg’unlikda olib borishni taklif etish bilan birga shaxsda quyidagi xislatlarni tarkib toptirish zarurligini qayd etadi: iymonlilik, e‘tiqodlilik, qanoat, donolik, mehr-oqibat, yaxshilik, nafs me‘yori, vijdonlilik, milliy g’urur, iltifotlilik, hilm, hayo, iffat va boshqalar. Sog’lom avlod tarbiyasida esa xalq tabobati namunalari bilan tanishtirish, dilovarlik (jangovarlik) tarbiyasi, sobitlik, faollik, tezkorlik, jo’shqinlik, dovyuraklik, vaqtdan to’g’ri foydalanish; ijodkorlik tarbiyasida ijodiy tafakkur, mustaqil fikrlash va tasavvurni rivojlantirish, fikrlar tafovuti va xilma-xilligi, kuzatuvchanlik va hokazolar nazarda tutiladi. Muallif, shuningdek, intellektual qobiliyatni shakllantirishda yetakchi asos bo’luvchi ijodkorlik sifatini tarbiyalash maqsadga muvofiqligiga alohida urg’u beradi. 12

Ko’rinib turibdiki, S.Nishonova barkamol shaxs tarbiyasida milliy qadriyatlar sifatida ulug’lanib kelinayotgan muhim insoniy xislatlarni shakllantirishga alohida e‘tibor berishni uqtiradi va bu g’oya pedagogikada yangi mazmun kasb etdi. Shu bilan birga shaxslik xislatlarini shakllantirishda muallif tavsiya etgan shakl, metod va vositalarda ham milliylik zamonaviylik bilan uyg’unlashib ketgan. Masalan, o’git-nasihat, muammolarni hal etish, rag’batlantirish, ishontirish, qiyoslash, munozara, bahs, debatlar kabi metodlar; milliy va umuminsoniy qadriyatlar, o’quv- tarbiya jarayoni, oila, mahalla, udumlar va an‘analar, ommaviy axborot vositalari, badiiy adabiyot kabi vositalar shular jumlasidandir. Lekin S.Nishonova hozirgi davr talablari asosida yoshlarni ijtimoiy-g’oyaviy jihatdan tarbiyalash masalasini nazardan chetda qoldirgan. Zero, jahon miqyosida mafkuraviy kurash va globallashuv jarayoni kechayotgan mavjud sharoitda mafkuraviy tarbiyaga e‘tibor qaratish o’ta dolzarb pedagogik vazifalardan sanaladi. Rus olimi I.P.Podlasiy shaxs tarbiyasi va uni shakllantirish haqida so’z yuritar ekan, avvalo shaxsni aqliy, axloqiy, emotsional estetik, va jismoniy rivojlantirish, uning ijodiy qobiliyatini har tomonlama namoyon etishi uchun imkoniyat yaratish, insonparvarlik munosabatlarini shakllantirish, yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda individual qobiliyatini yuzaga chiqarish uchun zarur shart-sharoitlar yaratishni pedagogikaning asosiy maqsadi sifatida belgilaydi. Muallifning qayd etishicha, shundagina shaxs ongli ravishda fuqarolik nuqtai nazariga ega bo’ladi, hayotga va mehnat qilishga, ijodiy faoliyat yuritishga, o’z-o’zini boshqarishga va vatani uchun xizmat qilishga, uning rivojlanishi uchun kurashishga tayyor turadi. I.P.Podlasyning fikricha, “Barkamol inson – tarbiyaning oliy maqsadi, unga intilib yashaydigan ideal. Bu ideal tarbiyaning buyukligi va insonning tabiatan nomukammalligini anglash hamda tarbiyaning buyukligiga ishonch asosida paydo bo’lgan. Jamiyatning maqsadi barcha insonlarni har tomonlama rivojlantirishdan iborat”[27 ; 26]. Bizning fikrimizcha, barkamol shaxs – bu aqlan va ruhan yetuk, yuksak iste‘dod va salohiyatga ega bo’lgan, ma‘naviy boy, axloqan pok, jismonan 13

sog’lom, nafosatli, jamiyatda o’zligini tanigan, mustaqil fikrlaydigan, erkin, ijodkor, tashabbuskor, ishbilarmon, fidoiy shaxs [27;27]. Demak, insonning barkamol shaxs sifatida shakllanishi uchun nasl-irsiyat (inson – biologik mavjudod sifatida), ijtimoiy muhit (ijtimoiy-iqtisodiy hayot) hamda maqsadga muvofiq tashkil etilgan tarbiya va uning faoliyati kabilar ta‘sir etadi. Shuning uchun ham pedagogik ta‘lim jarayonida shahs rivojlanishi, uning har tomonlama kamolga yetishi qonuniyatlari, shaxs kamolotiga ta‘sir etuvchi omillar o’rganiladi. Tarbiya qonuniyatiga ko’ra shaxsning kamolga yetishi jamiyat rivojlanishidan orqada qolsa, ijtimoiy maqsadni amalga oshirish uchun shart-sharoitlar yaratilmagan bo’lsa, uni amalga oshirish qiyin. Sh.Majitova bir butun, yaxlit shaxsni rivojlantirish muammosini tadqiq etar ekan, shaxsning ijtimoiy munosabatlar va ongli faoliyat sub‘ekti sifatida talqin etadi. Shuningdek, shaxsning yaxlitligi atrof-olamni anglash hamda ijtimoiy muhit sharoitida aniqlanadi. Yuqoridagi talablarni amalga oshirish uchun: - shaxsni aqliy, ma‘naviy-axloqiy, hissiy-estetik, jismoniy rivojlantirish; - ijodiy imkoniyatlarini namoyon etishga yo’llash; - insonparvarlik munosabatlarini shakllantirish; - yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda shaxsning individual o’ziga xosligini namoyon etishga sharoit yaratish; - fuqarolik nuqtai nazarining tarkib topishiga erishish; - hayotga, mehnatga, ijtimoiy ijodkorlikka tayyorlash; - o’z-o’zini boshqarish, demokratik tamoyillarni anglash, Vatani va xalq oldida o’z mas‘uliyati va burchini his etish kabi mezonlar asos bo’lib xizmat qiladi. Shaxsni axloqiy tarbiyalashda, avvalo, jamiyat talabiga mos holda axloqiy tushunchalar, qoidalar, his-tuyg’ular, e‘tiqod va xulqiga doir ko’nikmalar va malakalarni shakllantirish muhim vazifa sanaladi. 14

Ma‘naviyatli inson bilimli, kasb-hunar egasi, Vatanning sodiq fuqarosidir. U o’z davlati qonunlarini biladigan va ularga amal qiladigan, o’z yurtidan g’ururlana oladigan, o’z Vatani boyliklarini saqlash bilan birga uni yanada boyitadigan, go’zalliklaridan bahramand bo’ladigan shaxs. U har qanday zararli illatlarga qarshi kurashadi, xalq boyligini avaylab asraydi. Axloq esa shaxsning xatti-harakatlari, yurish turishi, turmush tarzi, hayot kechirish tamoyillari, qoidalari, ijtimoiy munosabatlar mazmunini ifodalaydi. Axloq ijtimoiy hodisa sifatida jamiyat ma‘naviy-ruhiy hayotida o’ziga xos o’rin tutadi. U jamiyat tomonidan tan olingan tartib-qoidalar bo’lib, kishilarning xatti- harakatlarini tartibga soladigan tamoyil sanaladi. Axloq – ma‘naviyatning tarkibiy qismi sifatida shaxs rivojlanishining yuqori bosqichi sanaladi. Zero, axloqsiz, axloqiy me‘yorlarsiz shaxsning ruhiy, jismoniy va ma‘naviy yetukligi shakllanmaydi. Shuning uchun ham ma‘naviy-axloqiy tarbiyada uzviylik, aloqadorlik dialektik xarakterga ega bo’lib, shaxsning ma‘naviy-axloqiy shakllanishida muhim sanaladi. Ma‘naviy-axloqiy tarbiyaning asosiy vazifalari: 1) ma‘naviy-axloqiy ongni shakllantirish; 2) ma‘naviy-axloqiy xulq-atvor, ko’nikma va odatlarni shakllantirishdan iboratdir. Ma‘naviy-axloqiy tarbiya mohiyatiga ko’ra insonning jamiyat oldida burchliligi, o’z xulq-atvorining jamiyat taraqqiyoti darajasi bilan uyg’unligi, shuningdek, ma‘naviy-axloqiy xulq-atvorning insonning kishilarga bo’lgan hurmat-e‘tiborini namoyon etuvchi mezonlardan ekanligini tushunishi, axloqiy ideallarining to’g’riligiga ishonch hosil qilishi, ma‘naviy-axloqiy bilimlarining e‘tiqodga aylanishi va e‘tiqodning tizimli bo’lishini ta‘minlash va ma‘naviy- axloqiy odatlarning shakllanishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi. Estetik (nafosat) tarbiya bolalar tomonidan estetik bilimlarning egallanishi, ularda estetik madaniyatni tarkib toptirish, voqelikka estetik munosabatlarni shakllantirish, estetik his-tuyg’uni rivojlantirish, hayot go’zalliklari, tabiat va mehnatga muhabbatni tarbiyalash; estetik idealni shakllantirish hamda hayotiy 15

faoliyatni tashkil etishda estetik qonuniyatlariga rioya etish ko’nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Shaxsda sog’lom turmush tarzi ko’nikmalarini shakllantirishda uning jismonan to’g’ri rivojlanishi, o’z salomatligini mustahkamlashi; aqliy va jismoniy faoliyatning yuqori darajada bo’lishiga erishish; gigienik malaka va ko’nikmaga ega bo’lishi; turmush tarzini mavjud axloqiy talablarga muvofiq tashkil etish. Bolalar o’rtasida mehnat tarbiyasini tashkil etishda milliy va umumbashariy an‘analariga tayanish, ustoz-shogird, oilaviy mehnat va hunarmandchilikning eng samarali metod va usullaridan foydalanish, zamonaviy kasb-hunarlar asoslarini o’zlashtirish, ular tomonidan mehnatning shaxs rivojlanishida asosiy omillaridan ekanligini anglanishiga erishish muhim sanaladi. Yuqoridagilarga tayangan holda s haxsni shakllantirishning asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat deb belgilandi: 16S H AXS A q liy rivojlantirish Ma‘naviy-axlo q iy shakllanish Badiiy-estetik rivojlantirish So g’ lom turmush tarzi K o’ nikmalarini shakllantirish Kasb- h unar k o’ nikmalarini shakllantirish Shaxsga yo’naltirilgan ta’limning asosiy yo’nalishlari Jismoniy rivojlantirish G’ oyaviy-ijtimoiy q arashlarni tarkib toptirish I q tisodiy ongni shakllantirish H u q u q iy madaniyatni tarbiyalash Ekologik madaniyatni tarbiyalash Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim

1.2 Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalashga texnologik yondashuv Jamiyatning hozirgi taraqqiyoti inson faoliyatining ma‘naviy va moddiy sohalarida katta o’zgarishlar qilishni taqozo etmoqda. Bu shaxs omili, uning ijtimoiy-siyosiy faoliyati rolining ahamiyati ortib borayotganligi bilan belgilanadi. Zero, shaxs intellektual qobiliyatini rivojlantirmay, uni ma‘naviy-axloqiy tarbiyalamay, shuningdek, imkoniyatlarining yangi qirralarini to’la ro’yobga chiqarmay turib ijtimoiy taraqqiyotga erishib bo’lmaydi. Jamiyat tomonidan shaxs imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish uchun zarur shart-sharoit yaratilar ekan, o’z navbatida shaxs qobiliyati, imkoniyatlari ana shu jamiyatning ham ijtimoiy, ham iqtisodiy, ham madaniy jihatdan rivojlanishiga o’z hissasini qo’shadi. Ayni vaqtda shaxs qobiliyati, imkoniyatlarini rivojlantirish va uni yagona ijtimoiy maqsadga yo’naltirish o’ziga xos dolzarblik kasb etmoqda. Mavjud sharoitda ta‘lim tizimida 1) shaxsga yo’naltirilgan maqsadli ta‘lim (ta‘limiy jarayon shaxsning sub‘ektiv tajribasiga tayangan holda olib boriladi); 2) amaliy-faoliyatli (shaxs ta‘limiy faoliyatning faol sub‘ekti hisoblanadi); 3) ta‘limga insonparvarlik-shaxsiy (pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish, ijobiy “Men” kontseptsiyasini shakllantirish) hamda shaxsga yo’naltirilgan ta’lim kabilar yetakchi o’rin tutmoqda. Bunday yondashuvlar asosida tashkil etilgan ta‘lim jarayonida ta‘lim oluvchi shaxs: - o’rganilayotgan muammo bo’yicha shaxsiy fikrlarini erkin bayon etish, ularni yangi muammolarni aniqlash va hal etishda qo’llay olish; - turli ijtimoiy guruhlarda muloqotga kirisha olish, turli soha va turli vaziyatlarda ziddiyatlarni mohirlik bilan hal qila bilish; - axloqi, intellekti, madaniy darajasini rivojlantirish yo’lida mustaqil izlanish kabi shaxslik xislatlariga ega bo’lishi talab qilinadi. Ushbu talablar O’zbekiston Respublikasining “Ta‘lim to’g’risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” g’oyalarida ham o’z ifodasini topgan bo’lib, ta‘lim jarayonining ularga muvofiq tashkil etilishi ijtimoiy buyurtmaning 17

muvaffaqiyatli bajarilishini ifodalaydi. Jumladan, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”da ta‘lim islohotlarining asosiy maqsadi yuksak ma‘naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash milliy tizimini yaratishdan iborat ekanligi alohida ta‘kidlab o’tilgan [6,7]. “Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” risolasida ham erkin fuqarolik jamiyatini ma‘naviy barkamol, mustahkam e‘tiqodga ega shaxslargina bunyod eta olishiga urg’u berilib, yangilanayotgan jamiyatda sog’lom avlodni tarbiyalash, erkin fuqaro ma‘naviyatini shakllantirish, ma‘naviy-ma‘rifiy ishlarni yuksak darajaga ko’tarish orqali barkamol insonlarni voyaga yetkazishga e‘tiborni qaratish alohida dolzarblik ahamiyatga ega ekanligi aytiladi . Pedagog olimlar Sh.Qurbonov, M.Quronov, E.Seytxalilovlar inson shaxsini shakllantirishda ta‘lim jarayonini takomillashtirishning asosiy shartlari uni insonparvarlashtirish, ijtimoiylashtirish, tabaqalashtirish, fuqarolik va sog’lom turmush tarzi asoslarini shakllantirishdan iborat ekanligini ko’rsatib o’tadilar: “Milliy model va dastur... o’z Vataniga fidokor, istiqlol va demokratiya g’oyalariga sadoqatli shaxsni shakllantirishga xizmat qiladi. Ijtimoiy-siyosiy hayotda ongli ravishda qatnashadigan, ijtimoiy jarayonlarga faol ta‘sir ko’rsatadigan, o’z mamlakati taqdiri uchun mas‘ul bo’lgan shaxsni tarbiyalash - Kadrlar tayyorlash milliy dasturining bosh maqsadlaridan biridir” [28; 45,47]. Pedagogik nazariya g’oyalariga ko’ra shaxs kamolotida tarbiya (ta‘lim) va ijtimoiy muhit muhim o’rin tutadi. Jamiyatning a‘zosi sifatida u ijtimoiy ahamiyatga ega muayyan vazifalarni bajaradi, yosh jihatidan ulg’aygani sari u tomonidan bajarilayotgan ijtimoiy rollar shakli va mazmuni o’zgarib boradi, qiziqishlari va qobiliyati darajasida atrofdagilar bilan munosabatga kirishadi. Mazkur jarayon o’z mohiyatiga ko’ra bevosita shaxsning ijtimoiylashuviga ta‘sir ko’rsatadi. Shaxsning ijtimoiylashuvida esa ta‘lim tizimi, unda ustuvor bo’lgan maqsad hamda ana shu maqsadni amalga oshirishga yo’naltirilgan pedagogik jarayonning sezilarli ta‘siri va rolini inobatga olgan holda ta‘limni shaxsga yo’naltirish talab etiladi. Bu esa o’z navbatida shaxsni shakllantirish jarayoniga texnologik yondashuvni talab qiladi. 18

Yuqorida ilgari surilgan g’oyalarga tayangan holda shaxsga yo’naltirilgan ta’lim mazmunida quyidagi holatlar o’z aksini topishi lozim degan xulosaga kelindi: 1. Kadrlar tayyorlash borasidagi davlat siyosati uzluksiz ta‘lim tizimi, intellektual va ma‘naviy-axloqiy tarbiyasi bilan bog’liq har tomonlama rivojlangan shaxsning kamol topishini nazarda tutadi. Bunda har bir yoshning ilm olish, ijodiy qobiliyatini namoyon etish, intellektual rivojlanish, kasbiy, mehnat huquqlari ro’yobga chiqadi. Respublika uzluksiz ta‘lim tizimida har bir shaxsning har tomonlama shakllanishi uchun zarur pedagogik shart-sharoitlarni yaratish taqozo etiladi. Bu o’rinda milliy-madaniy, tarixiy an‘analar, urf-odatlar, qadriyatlarga asoslangan ta‘lim tizimining tashkiliy-pedagogik tamoyillarining ishlab chiqilishi muhim ahamiyat kasb etadi. 2. Islohotlar jarayonida ta‘limni demokratlashtirish va insonparvarlashtirish erkin fuqaroni, o’z haq-huquqini taniydigan shaxsni shakllantirish uchun zarur shart-sharoitni yaratadi. Shaxs qobiliyati va iste‘dodini rivojlantirish, uni milliy va umuminsoniy ma‘naviy boyliklardan bahramand etish, shaxsga ta‘lim-tarbiya berishda tarixiy an‘analarga asoslanish, shaxs va jamiyat o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlarda o’zaro uyg’unlikni ta‘minlash, shuningdek, ta‘lim jarayonida shaxsning haq-huquqlarini inobatga olish, uning qadr-qimmati, sha‘nini hurmat qilish – ta‘limda insonparvarlik g’oyalarining ustuvorligi (ta‘limning insonparvarlashuvi)ni ifodalaydi. Mazkur jarayonda shaxsning ongli ravishda o’z qobiliyati va imkoniyatlarini hisobga ola bilish, intellektual va axloqiy imkoniyatlarini to’laqonli ro’yobga chiqarishga intilishi muhimdir. Ta‘limni demokratlashtirish – ta‘lim jarayonida shaxsning qiziqish va hayotiy ehtiyojlarini inobatga olish, ta‘lim tizimida shaxs istaklarini inobatga olish, unga moslashish bo’lib, yangilanayotgan jamiyatda fuqarolik haq-huquqini anglaydigan, mustaqil fikrlaydigan, ijtimoiy faol shaxsni shakllantirishga yo’naltirilgan ma‘naviy-ma‘rifiy tadbirlarni tashkil etishni taqozo etadi. 3. Ta‘limning ijtimoiylashuvi esa uzoq va murakkab jarayon sanaladi. Jamiyatda har bir fuqaro shu jamiyatning ma‘lum ijtimoiy va axloqiy qadriyatlar 19

tizimiga, me‘yor va qoidalariga rioya qilishga, shu jamiyatda yashash uchun uning teng huquqli a‘zosi bo’lishga intiladi. Jamiyat tuzilishi va faoliyat yo’nalishi turlicha bo’lgan ijtimoiy institutlarga ega. Ijtimoiy institutlar – shaxsning tarixan tarkib topgan va tartibga solingan, shuningdek, murakkab shakl, tarkibiy tuzilmaga ega faoliyati va ijtimoiy munosabatlarni o’rganadi. Ana shu institutlardan biri ta‘lim tizimidir. Ta‘lim jarayonida yosh avlod ijtimoiy qoidalar va axloq-odob me‘yorlarini o’zlashtiradi. Shu bois bilim olish jarayonida bola nafaqat shaxs sifatida rivojlanadi, balki jamiyat hayotiga moslashadi. Ta‘limni ijtimoiylashtirish insonparvarlashtirish bilan uzviy aloqada amalga oshadi va yosh avlodni o’z qobiliyati, ichki imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishga imkoniyat yaratadi. Natijada har bir yoshning shaxsiy qiziqishlari hamda hayotiy intilishlarining ko’lami kengayadi. 4. Ta‘limni differentsiatsiyalash shaxsning o’ziga xos xususiyatlari, qiziqishlari, qobiliyati, aqliy rivojlanishi va uning moslashuvchanligi darajasini hisobga olgan holda ta‘lim mazmuni va hajmini belgilash hamda o’qitishning turli shakllaridan foydalanishdir. Differentsiatsiyalashgan ta‘lim shaxsga yo’naltirilgan ta‘lim bo’lib, har bir shaxsning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda shaxsga yondashilgan ta‘limni tashkil etilishini ifodalaydi. Mazkur ta‘lim bolalarning bilimlari, malakalari, muayyan fanga qiziqishlari, qobiliyatlari, yoshlari, jinslari, fiziologik holatlari, xarakterlari, ular yashayotgan muhit mohiyati kabilarning hisobga olishini anglatadi. Hozirgi davrda tabaqalashtirilgan ta‘lim zamonaviy texnologiyalardan foydalanilgan holda bolalarning imkoniyat va layoqatlarini hisobga olib, o’qitishni tashkil etishda ta‘limning turli shakl va metodlarini qo’llashni taqozo etmoqda. Differentsiatsiyalashgan ta‘lim individual yoki guruh shaklida mashg’ulotlarni to’g’ri va maqsadga muvofiq tashkil etish orqali barcha ta‘lim oluvchilar bilim, ko’nikma va malakalarining dinamik rivojlanishiga yordam beradi. Mazkur ta‘lim bolalar shaxsining bosqichma-bosqich shakllanib borishini ta‘minlaydi. 20

5. Ta‘lim jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarni tatbiq etish “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”ning asosiy talablaridan biri sanaladi. Zero, pedagogik texnologiya uzluksiz ta‘lim tizimida barkamol shaxsni shakllantirishga yo’naltirilgan va nazariy g’oyalarni amaliyotda qo’llashning eng qulay vositasidir. Ilg’or pedagogik texnologiyalar mohiyatiga ko’ra shaxsni rivojlantirish qonuniyatlariga asoslangan bo’lib, ularni ta‘lim jarayoniga tatbiq etish shaxsni rivojlantirishning eng maqbul yo’llarini izlab topish imkonini yaratadi. 6. Ta‘lim jarayonida iqtidorli bolalarni aniqlash ularning intellektual salohiyatlarini yuzaga chiqarish uchun shart-sharoitlar yaratish muhimdir. Zero, har bir jamiyatning intellektual salohiyati shu davlatning texnologik qudrati va moddiy farovonligining asosidir. Jahon ta‘lim tajribasining ko’rsatishicha, ilm-fan va innovatsion texnologiyalar ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyot poydevori bo’lib, har bir jamiyatning barqaror rivojlanishini ta‘minlaydi. Shu bois yosh avlodni ijtimoiy hayotga tayyorlash, yangicha fikrlay oladigan, intellektual qobiliyati yuqori darajadagi shaxsni shakllantirish mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasi uzluksiz ta‘lim tizimi oldida turgan eng muhim vazifalardan biri sifatida e‘tirof etilmoqda. Demak, shaxsga yo’naltirilgan ta’lim mazmunida quyidagi jihatlar o’z aksini topishi lozim: 21 Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim mazmuniTa‘limning milliy, madaniy, tarixiy qadriyatlarga asoslanishi Ta‘limni demokratlashtirish va insonparvarlashtirish Ta‘limning ijtimoiylashuvi Ta‘limni differentsiatsiyalashtirish Ta‘limni texnologiyalashtirish Shaxsni shakllantirishga texnologik yondashuv mazmuni

Bugungi kunda jahon pedagogik amaliyotidagi ta‘limning an‘anaviy “tarbiyachi - ta‘lim vositalari va tarbiyalanuvchi” tizimi o’rnida tarbiyalanuvchini bilish faoliyatiga yo’naltiruvchi “tarbiyalanuvchi - mashg’ulot - tarbiyachi” ko’rinishidagi yangi tizim tarkib topmoqda. Ta‘limning an‘anaviy tizimida tarbiyachi markaziy o’rin egallagan bo’lsa, zamonaviy ta‘lim tizimida esa tarbiyalanuvchi asosiy sub‘ekt sifatida e‘tirof etiladi. Ya‘ni pedagogik faoliyat markazida an‘anaviy ta‘limda bo’lgani kabi o’qitish emas, balki ta‘lim oluvchining bilish faoliyati, uning intellektual qobiliyatini rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Shaxsning intellektual salohiyatini shakllantirish fan asoslarini o’rganish va o’zlashtirish bilan birga aqliy faoliyatning maqsadga muvofiq usullariga ega bo’lishni ham nazarda tutadi. Aqliy faoliyat nafaqat bilim asoslarini egallash, balki o’zlashtirilgan bilimlarni qiyoslash, tahlil qilish, sintezlash, abstraktlash, umumlashtirish va ularni turli vaziyatlarda amalda qo’llay olish tajribasiga ega bo’lishni ham anglatadi. Shu tarzda faoliyatning samarali usuli umumlashtiriladi hamda turli ko’rinishdagi faoliyatni xilma-xil usullar yordamida bajara olishning umumiy metodi shakllantiriladi. Shaxsni shakllantirishda uning mustaqil fikrlay olish qobiliyatiga ega bo’lishi muhim ahamiyatga ega. Shu bois ta‘lim tizimida ta’lim oluvchilarni fikrlashga, o’zlashtirilgan bilimlarni mushohada qilishga o’rgatish zarurdir. “Fikr tarbiyasi, - deya ta‘kidlagan edi ulkan ma‘rifatparvar Abdulla Avloniy, - ko’p zamonlardan beri tadqiq qilinib kelgan, muallimlarning diqqatlariga suyalgan, vijdonlariga yuklangan muqaddas bir sharofatlik, g’ayratlik bo’lishiga sabab bo’ladir” [11; 15]. Fikrlash qobiliyatiga egalik, birinchidan, ma‘lumotlarni, axborotlarni o’zlashtirish, ularni o’zaro qiyoslash va umumlashtirishni, ikkinchidan, o’zlashtirilgan bilimlarni turli vaziyatlarda faoliyatni tashkil etishda qo’llay olish tajribasini nazarda tutadi. Bunday ko’nikmani shakllantirish uchun bolalarni turli masalalarni mustaqil yechishga o’rgatish, ularni harakatlar tizimi, tarkibiga ko’ra dastlab oddiy, keyin esa murakkab mashqlarni yechishga o’rgatish muhim. Bunda 22

topshiriqlarni bajarishni rejalashtirish (tahlil qilish, usullarni tanlash va bajarish tartibini belgilash), jarayoniga alohida e‘tibor qaratish, tanqidiy fikrlashga o’rgatish maqsadga muvofiq. Tanqidiy fikrlash g’oya va axborotlar bilan faoliyatni o’zaro uyg’unlashtirishning tabiiy usuli bo’lib, bu jarayonda, shuningdek, ish natijalarini baholash, ya‘ni o’z-o’zini nazorat qilish muhimdir. Respublika va rivojlangan xorijiy davlatlar ta‘lim tajribalari shuni ko’rsatadiki, tanqidiy fikrlash turli g’oya va fikrlarni muhokama qilish, bolalarning shaxsiy fikrlariga hurmat bildirish, ularga fikrlash uchun sharoit yaratish va ularning intellektual qobiliyatlarini shakllantirishga yordam beruvchi ta‘lim sharoitlarini aniqlash imkoniyatini beradi. Savollar va javoblarni tashkil etish ham fikrlash jarayonlarini takomillashtirish va rivojlantirishning muhim vositalaridan biri sanaladi. Shuni ta‘kidlash muhimki, samarali (produktiv) fikrlashni reproduktiv fikrlashdan farqlovchi muhim belgi mustaqil ravishda yangi bilimlarni kashf qilishdir. Samarali fikrlashning eng oliy darajasi ijodiy fikrlash bo’lib, uning vazifasi – ijod qilish, o’ylash, tayyorlash, yangilik yaratish, ixtiro qilish va hokazolardan iborat. Yoshlar, shu jumladan, maktabgacha yoshdagi bolalarning intellektual qobiliyatini rivojlantirishda B.Blum, V.P.Bespalko, M.A.Choshanov, G.I.Shukina, V.V.Davidov, E.G’oziev, B.Qodirov va boshqalar tomonidan taklif etilayotgan modellardan foydalanish shaxsga yo’naltirilgan ta’limda ijobiy yutuqlarni qo’lga kiritishga imkon beradi. Bugungi kun talabi ham ta‘lim mazmuni va hajmini cheksiz kengaytirishga yo’l bermay, balki shaxsni mavjud muammolarni noan‘anaviy tarzda yechishga tayyorlashni taqozo etadi. Shaxs ongida o’zlashtirilgan yoki shakllashtirilgan nazariy tushunchalar tizimi o’quv faoliyatining asosi bo’lib qoladi. Bolaning o’quv faoliyatini takomillashtirish, ya‘ni uning intellektual, fikrlash qobiliyatini shakllantirish zamonaviy ta‘limning asosiy natijasi bo’lishi lozim. Shuni ham ta‘kidlash joizki, aqliy rivojlanishning asosini bilish jarayonlarini tabaqalashtirish 23

tashkil etadi. Zero, tabaqalashtirish bevosita hissiy bilishdan abstrakt yechimlarga o’tishning muhim jarayoni hisoblanadi. Zamonaviy ta‘lim ta‘lim oluvchilar oldiga quyidagi vazifalarni qo’yadi: - tezkor o’zgarishlarga ko’nikish, hayotiy faoliyat, shuningdek, mavjud muammolarni hal qilishda o’zlashtirgan bilimlarini mohirlik bilan qo’llay olish; - mustaqil va tanqidiy fikrlash qobiliyatiga ega bo’lish, real borliq va yuzaga keluvchi muammolar mohiyatini anglay olish, zamonaviy texnologiyalardan foydalangan holda ularni bartaraf etish yo’llarini izlab topish; - egallagan bilimlarni amaliyotda qo’llashning samarali usullarini topish, yangi g’oyalarni ilg’ab olish va ijodiy fikrlash; - axborot texnologiyalaridan o’z vaqtida samarali foydalana olish va ularni qo’llay bilish. Respublika ta‘lim muassasalari amaliyotida shaxsni intellektual rivojlantirish, tarbiyalashda ta‘limni individuallashtirish muhim ahamiyatga ega. Individuallashtirish o’quv faoliyatining barcha shakllarida: ommaviy, guruhli va yakka (individual) tartibda amalga oshirilishi mumkin. Bularning barchasi shaxsning kamolga yetishida katta ahamiyat kasb etadi. Lekin shaxsda ijodkorlikni shakllantirish hozirgi davrda yangicha munosabat, yangicha yondashuvni talab etmoqda. Ijodkorlikni shakllantirish – XXI asrning jamiyat taraqqiyotida barcha davlatlar siyosatining ma‘naviy omili bo’lib qolmoqda. An‘anaviy ta‘lim bolalarning ijodiy qobiliyatini rivojlantirishda u qadar katta imkoniyatlarga ega emas edi. Ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirishning muhim sharti – bolalarning bilishga yo’naltirilgan faoliyatlarining ijodiy xususiyat kasb etishiga erishish, mazkur jarayonni faollashtirish sanaladi. Bunda bolaga tayyor bilimlarni yetkazish emas, balki: - tarbiyachilarni bolalar bilan o’zaro hamkorlikka yo’naltirish; - ta‘lim jarayonida bolalarni tarbiyachilarning buyruqlarini bajartirishdan cheklab, ularning faoliyatlarini faollashtirishga tayyorlash. 24

Demak, bilim olishdagi faollik bolalarda ijodiy qobiliyatni rivojlantirishning muhim shartidir. Bilim olishdagi faollik – shaxsning bilim olishiga bo’lgan intilishi, aqliy bilishga diqqatini kuchaytirishi va iroda kuchini namoyon etishga doir shaxs faoliyati holati bo’lib, u faoliyatning quyidagi holatlarida namoyon bo’ladi: - bolaning ijodiy faoliyatida bilim olish jarayonida idrok, diqqat, xotira, tafakkurni intensiv rivojlantirish; - ma‘naviy-axloqiy me‘yorlarni bilish va ularga amal qilish (yaxshilik va yomonlik, hamdardlik va ko’rolmaslik, jasurlik va qo’rqoqlik)ning farqiga yetish; - o’zining shaxsiy xususiyatlari hamda hayotiy muammolarning mohiyatini tushunish; - shaxsiy imkoniyat va layoqatlarini namoyon eta olish; - o’z ustida ishlash, shaxsiy kamchiliklarini tushunib, ularning oldini olish qobiliyatiga ega bo’lish; - o’z qadr-qimmatini aniqlash va o’zini hurmat qilish; - bilish faolligini oshirish, tasavvurlarini boyitish, bilimlarini, tajriba va qiziqishlarini kengaytirish. bolalarning ijodiy qobiliyatini rivojlantirish shart-sharoitlari quyidagilardan iborat: - har bir mashg’ulotda bolalarning his-tuyg’ularini uyg’otish, o’z faoliyatidan qanoat hosil qilishga erishish; - bolalarning o’z salohiyati va qobiliyati darajasini bilishga erishish; - qobiliyatli bolalar bilan individual ishlash dasturlarini tuzish; - turli ijtimoiy guruhlar bilan muloqotga kirisha olish; - o’z axloqi, ilmiy salohiyati, madaniy darajasini o’stirish ustida mustaqil shug’ullana olish; - atrof-olamni o’rab turgan narsalar va voqea-hodisalarning o’zaro aloqadorlik qonuniyatlariga ijodiy yondashib, o’zgarishlarga ijodiy munosabatda bo’lish; - bilim olishga rag’bat, axloqiy talablarga rioya etish. 25

Mustaqil izlanish, ijodiy topshiriqlarni yechish, olingan natijalarni umumlashtirish hissiy kechinmalar bilan bevosita bog’liq bo’lib, u tabiiy holda bola nutqida aks etadi. Shu sababli maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalashda til madaniyatini tarbiyalash talab etiladi. Tilni bilish uning asosiy vazifalari – aloqa, xabar, bilish, faoliyatni rejalashtirish va muloqotni tashkil etish, hissiy-estetik va ma‘naviy-axloqiy ta‘sir etish, tarbiyalash vositasi sifatida inson ehtiyojlarini qondiradi. Psixologik- pedagogik tadqiqotlarning natijalariga ko’ra (A.V.Petrovskiy, B.M.Nemenskiy va boshqalar) inson shaxsi mantiqqa nisbatan fikr va hissiyot birligiga e‘tibor qaratadi. Boshqacha qilib aytganda, hissiyotlar insonni insonga aylantiradi. Bu holat turli fikrlarni qiyoslash muhim ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatadi. Zero, qiyoslash, chog’ishtirish asosida shaxsning mantiqiy va kognitiv tasavvurlari til vositasida ifodalanadi. Qiyoslashning fikrlash va bilish jarayonidagi muhim ahamiyati taniqli olimlar – Muhammad Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sinolar tomonidan alohida e‘tirof etilgan bo’lib, ularning fikrlaricha, axborot, ma‘lumotni tushunish fikrlashning asosi sanaladi. Borliqda kechayotgan har qanday voqea-hodisalarning mohiyati qiyoslash asosida anglanadi. Shu bois bolalarni ta‘lim jarayonida qiyoslashga o’rgatish maqsadga muvofiqdir. Qiyoslash (chog’ishtirish) umumiy va o’ziga xoslikni ifodalaydi. Umumiylik barcha o’quv fanlari doirasi (tahlil, sintez, qiyoslash va h.o.)da, o’ziga xoslik esa muayyan predmet bo’yicha o’quv materiallarini o’zlashtirish jarayonida aks etadi. Mavjud adabiyotlarning tahlili qiyoslashning quyidagi to’rt bosqichdan iborat ekanligini tasdiqladi: dastlabki belgilarni ajratish; umumiy va muhim belgilarni aniqlash; qiyoslash uchun asosiylarini ajratish; berilgan asosiy belgilar bo’yicha qiyoslash. S h axsning intellektual qobiliyatini rivojlantirish davr talabi bo’lib, uni kamolga yetkazishning muhim asosi sanaladi. Yuqori darajada intellektual qobiliyatga ega shaxs: 26

- tez o’zgaruvchan hayotiy vaziyatlarga moslashgan holda o’zini boshqara oladi; - hayotiy muammolarni hal etishda mavjud bilim, ko’nikma va malakalarini faol qo’llay oladi; - voqea-hodisalarga tanqidiy munosabatda bo’lib, mavjud muammolarni tahlil etish, vaziyatdan chiqish yo’llarini izlab topa oladi; - yangi g’oyalarni, ijodiy fikrlarni boshqalarga tushuntira oladi; - axborotlarni savodxonlik bilan o’zlashtira oladi. Bugungi kunda shaxsning dunyoqarashi, uning jamiyatda tutgan o’rni, shaxs va shaxslararo munosabatlarning qaror topishi, shaxs va davlat, shaxs va jamiyat munosabatlari, uning burch va mas‘uliyati, ijodiy qobiliyati va intellektual salohiyatini tarkib toptirish muhim sanaladi. Mualliflar guruhi (R.X.Jo’raev, R.Safarova, X.I.Ibragimov, U.Q.Musaev) tomonidan tuzilgan “Pedagogika fani kontseptsiyasi”da shaxsga yo’naltirilgan ta’lim mazmunida quyidagilarning aks etishi maqsadga muvofiqligiga alohida urg’u berilgan: 1. Ta‘lim jarayonida o’zlashtirilishi majburiy bo’lgan bilim davlat va jamiyat taraqqiyoti, shaxs, fan, ishlab chiqarish hamda ijtimoiy soha ehtiyojlari va manfaatlariga mos kelishi. 2. Davlat ta‘lim standartlari doirasida belgilab beriladigan yo’nalishlarning muayyan o’quv fani yoki ta‘lim sohasi bo’yicha taqdim etiladigan o’quv materiallarining maksimum hamda minimum darajalarini aniq belgilab bera olishi. 3. Bolalarning egallangan bilim, ko’nikma, malakalarini nazorat qilish mexanizmini yaratish [19; 25]. Zamonaviy pedagogika ta‘lim jarayonini texnologik yondashuv asosida tashkil etish va uni shaxsga yo’naltirish g’oyalarining ustuvorligi bilan an‘anaviy ta‘limdan farqlanadi. Tub ta‘limiy islohotlar amalga oshirilayotgan mavjud sharoitda ta‘lim jarayoni o’zaro hamkorlikka asoslanadi va o’ziga xos xususiyat kasb etadi. Zero, tarbiyaning samarali bo’lishiga bir qator omillar sezilarli ta‘sir etadi, shu sababli 27

sub‘ektiv va ob‘ektiv omillardan maqsadga muvofiq foydalanish, tarbiyachi va tarbiyalanuvchi o’rtasida o’zaro hamkorlikni qaror toptirish talab etiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash quyidagilarda namoyon bo’ladi: 1. Maktabgacha ta‘lim jarayonida muomala mazmuni, muhit, o’zaro munosabatlar uslubi tarbiyalanuvchiga barcha insoniy xislatlarni o’zlashtirish, o’zini inson sifatida anglash, hurmat qilish tuyg’usini tarbiyalashga yordam berishi kerak. 2. Pedagogik jarayon o’zgalarning his-tuyg’ulariini his etish, axloqiy me‘yorlarga amal qilish, shuningdek, ta‘limning ijtimoiy ahamiyatini tushunishga yordam berishi zarur. 3. Pedagogik jarayon tarbiyalanuvchilarda ijodkorlik, ziyraklik, mustaqillik va ijtimoiy faollik kabi sifatlarni tarbiyalashi lozim. Shu jihatdan pedagogik jarayonni tarbiyalanuvchilarning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda modellashtirish muhim ahamiyatga ega. Bu o’rinda tarbiyalanuvchilarning yetuk balog’at yoshida ekanliklari hamda ularning “Men”ini hisobga olgan holda o’qitish texnologiyalarini tanlash maqsadga muvofiq. Shuningdek, quyidagi shartlarga amal qilish ham talab etiladi: 1. Maktabgacha ta’limda tarbiyalanuvchilarning erkin tanlash hissiga ega bo’lishlari muhim. Bu ular nimani xohlasalar, shuni qilishlari mumkin degani emas, aksincha, ta‘lim jarayonida o’quv-bilish faoliyatini demokratik tamoyillar asosida tashkil etish, o’quv materiallarining ular uchun shaxsiy ahamiyat kasb etishiga erishish, bilimlarni ongli o’rganishga nisbatan xohish-istakni uyg’otish zarur. Bilimlar ta‘lim oluvchilarga tayyor holda yetkazilmay, turli faoliyatga jalb etgan holda ularni o’ylashga, xulosalar chiqarishga, shaxsiy qarashlarini erkin bayon etishga yo’llash muhim ahamiyatga ega bo’lib, bu jarayonda tarbiyachi va tarbiyalanuvchi o’rtasida o’zaro hamkorlik yuzaga keladi. 3. Pedagogik jarayon tarbiyalanuvchida muayyan his-tuyg’ularning uyg’onishiga olib kelishi zarur. Zero, ta‘limni tashkil etishdan ko’zlangan maqsad 28

tarbiyalanuvchiga ilmiy bilimlarni berish, ularda amaliy ko’nikma va malakalarni shakllantirish bilan cheklanmay, har bir tarbiyalanuvchining his-tuyg’ularini rivojlantirish, o’z ichki kechinmalarini anglash, xohish-istak va ehtiyojlarini baholay olish qobiliyatlarini rivojlantiradi. Bunday jarayon tarbiyalanuvchining shaxs sifatida shakllanishlarida o’ziga xos ahamiyat kasb etadi. Bu g’oyani L.V.Zan‘kov, V.V.Davidov, A.N.Leontevlar ham tasdiqlaydilar. Ta‘limga nisbatan tarbiyaning natijasi birdan ko’zga tashlanmaydi. Ayrim holatlarda salbiy ta‘sirlar tarbiyalanuvchining ijobiy sifatlariga teskari ta‘sir etadi. Demak, tarbiya jarayoni o’zgaruvchan xususiyatga ega va u uzoq muddatli sanaladi. Tarbiyaviy ta‘sirlar vaqti-vaqti bilan ko’rsatilmay, balki uzluksiz, izchil, uzviy, tizimli va maqsadga muvofiq bo’lishi zarur. Tarbiya jarayoni, shuningdek, variativ bo’lib, u bir xil shakl yoki metod yordamida emas, turli shakl va metodlar yodamida amalga oshiriladi hamda goho natijaga erishishda noaniqliklar ham paydo bo’lishi mumkin. Bunday holat tarbiyalanuvchining ham, tarbiyalovchining ham individual farqi, ijtimoiy tajribasi, tarbiyaga munosabati bilan belgilanadi. Tarbiya, ikki tomonlama xususiyatga ega bo’lib, u tarbiyalanuvchidan ↔ tarbiyachiga; tarbiyachidan ↔ tarbiyalanuvchiga yo’naltiriladi. Tarbiyaga texnologik yondashuv mazkur talabning to’la qondirilishiga yordam beradi. Zamonaviy sharoitda pedagogika nazariyasi va amaliyotida “texnologiya” tushunchasi yangi mazmun kasb etmoqda. U.N.Nishonaliev, B.L.Farberman, V.P.Bespalko, M.Ochilov, N.N.Azizxodjaeva, N.Saidahmedov, M.V.Klarin, V.A.Slastenin, S.K.Ismagulova, O’.Tolipov, va boshqalarning ta‘riflarini umumlashtirgan holda pedagogik texnologiya “Pedagogik faoliyat muvaffaqiyatini kafodatlay oluvchi hamda tarbiyalanuvchi shaxsini shakllantirishga yo’naltirilgan jarayon loyihasi” degan ta‘rifga muammo nuqtai nazaridan qo’shilamiz. Mazkur jarayon o’zaro ketma-ketlikka asoslanuvchi bosqichlarda amalga oshiriladi: - ta‘lim jarayonining umumiy, asosiy maqsadini belgilab olish; 29

- ta‘lim jarayonini real, muayyan bosqichlarga bo’lish va har bir bosqich uchun xususiy maqsadlarni belgilash; - asosiy maqsadga erishish uchun juz‘iy maqsadlarni hal etish. Texnologik yondashuvga asoslanuvchi pedagogik faoliyatning o’ziga xos murakkabligi shundaki, birinchidan, ta‘lim bir butun, yaxlit jarayon bo’lib, pedagogik ta‘sir shaxsda alohida sifatlarni tarkib toptirishga emas, balki tarbiyani yaxlit olib borishni nazarda tutadi; ikkinchidan, shaxsda muayyan sifatlarni shakllantirishga xizmat qiluvchi texnologiyalar ma‘lum qismlarga ajratilmasdan, balki tarbiyachining o’ziga xos mahoratiga tayangan holda umumiy texnologik jarayonni tashkil etishga e‘tibor beriladi; uchinchidan esa, yaxlit shaxsni shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik jarayon tarbiyachining ijodkorligi, ta‘lim qonuniyatlaridan kelib chiquvchi asosiy bosqichlarni o’z ichiga oladi. Zamonaviy ta‘lim texnologiyalari asosida shaxsga yo’naltirilgan ta’limda quyidagi holatlarga e‘tibor qaratiladi: - tarbiyalanuvchining ongi, his-tuyg’usi, xulqiga ta‘sir etish; - tarbiyalanuvchining tashqi ta‘sir asosida o’z-o’zini tarbiyalashi; - shaxs tarbiyasi bilan bog’liq barcha sohalarning o’zaro aloqasi; - shaxsni shakllantirishda aqliy, axloqiy, estetik va boshqa tarbiyaning tarkibiy qismlarining uyg’unligiga erishish; - shaxsni shakllantirish jarayonining tizimliligi; - tarbiyalanuvchining bilim darajasini aniqlash. Tarbiyalanuvchi shaxsini axloqiy tarbiyalash jarayoniga texnologik yondashuvda tarbiyachi va tarbiyalanuvchi o’rtasida hamkorlik, ularning bir-biriga ta‘siri hamda ta‘lim-tarbiya jarayonini tashkil etish va boshqarish, shaxsni shakllantirishga yo’naltiruvchi uslublar, tarbiyalanuvchi faoliyatini to’g’ri tashkil etish, pedagogik jarayonda paydo bo’lgan muammolarni bartaraf etish, ijodiy ishchanlik muhitini yaratish, tarbiyalanuvchi faoliyatini baholash kabi o’quv-biluv ishlari amalga oshiriladi. Ammo ta‘lim jarayoniga texnologik yondashuv – bu hali shaxsni shakllantirishni to’liq hal etadi, degan so’z emas. 30

Bosh maqsad tarbiyalanuvchilarni axloqiy shakllantirishga yo’naltirilar ekan, ta‘lim jarayonini muayyan bosqichlarga bo’lib olish va har bir bosqich uchun xususiy maqsadlarni ham belgilash, shuningdek, bosh va xususiy maqsadlarni amalga oshirishga yordam beruvchi metod hamda usullarni tanlash, bu yo’lda uchraydigan katta-kichik muammolarni hal etish asosida ular o’rtasida o’zaro uyg’unlikni hosil qilishga qaratiladi. Bu jarayonda bosh maqsad bilish jarayonini tashkil etish, tarbiyalanuvchida pedagogik bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilishdan iborat bo’lsa, uni amalga oshirish chog’ida quyidagi xususiy maqsadlar ham hal etiladi: - shaxs rivojlanishiga ta‘sir etuvchi omillar; - irsiyatning shaxs kamolotidagi o’rni; - naslning ma‘naviy-axloqiy sifatlarning shakllanishiga ta‘siri; - muhitning shaxs rivojlanishiga ta‘siri; - tarbiyaning shaxs shakllanishidagi o’rni; - faoliyatning inson hayotidagi ahamiyati; -shaxsni shakllantirishda individual xususiyatlar (shu jumladan, tarbiyalanuvchining yosh xususiyatlari)ni hisobga olish; - akseleratsiya va bu jarayonda yuzaga keluvchi pedagogik muammolar; - shaxsning ma‘naviy-axloqiy rivojlanishining o’ziga xos jihatlari; - jismoniy rivojlanish qonuniyatlari; - shaxsning ijtimoiylashuvi. Ushbu xususiy maqsadlar tarbiyalanuvchilarni axloqiy shakllantirish jarayonida: - ta‘limni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish; - kasb-hunarga yo’llash; - ma‘naviy- axloqiy tarbiya; - aqliy tarbiya; - ijtimoiy-g’oyaviy tarbiya; - jismoniy tarbiya va sog’lom turmush tarzi ko’nikmalarini shakllantirish; - estetik tarbiya; 31

- fuqarolik tarbiyasi kabilarni uyg’un holda tashkil etishni taqozo etadi. Masalan, aqliy tarbiya jarayonida ilmiy bilimlar asosida tarbiyalanuvchi dunyoqarashi shakllanib, tabiat va jamiyatda kechayotgan voqea-hodisalar haqida tushunchalar paydo bo’ladi, mantiqiy tafakkur rivojlanadi, aqliy qobiliyat namoyon bo’ladi. Bu esa o’z navbatida hayotni to’g’ri yo’lga qo’yishga yo’llaydi. Tarbiyalanuvchining axloqiy kamolga yetishida: - muayyan ilmiy bilimlarga ega bo’lish; - ilmiy dunyoqarashga egalik; - aqliy qobiliyatni rivojlantirish va uni ro’yobga chiqarish; - bilishga doir qiziqishlarini uyg’otish va faollashtirish; - bilimlarni doimiy ravishda oshirib borishga nisbatan ehtiyojni hosil qilish va hokazolar muhim sanaladi. Zamonaviy pedagogika ta‘lim jarayonini texnologik yondashuv asosida tashkil etish va uni shaxsga yo’naltirish g’oyalarining ustuvorligi bilan an‘anaviy ta‘limdan farqlanadi. Tub ta‘limiy islohotlar amalga oshirilayotgan mavjud sharoitda ta‘lim jarayoni o’zaro hamkorlikka asoslanadi va o’ziga xos xususiyat kasb etadi. Zero, tarbiyaning samarali bo’lishiga bir qator omillar sezilarli ta‘sir etadi, shu sababli sub‘ektiv va ob‘ektiv omillardan maqsadga muvofiq foydalanish, tarbiyachi va tarbiyalanuvchi o’rtasida o’zaro hamkorlikni qaror toptirish talab etiladi. Pedagogik jarayon ijodiy xususiyat kasb etadi. Bu quyidagilarda ko’rinadi: 1. Ta‘lim jarayonida muomala mazmuni, muhit, o’zaro munosabatlar uslubi tarbiyalanuvchiga barcha insoniy xislatlarni o’zlashtirish, o’zini inson sifatida anglash, hurmat qilish tuyg’usini tarbiyalashga yordam berishi kerak. 2. Pedagogik jarayon o’zgalarning his-tuyg’ulariini his etish, axloqiy me‘yorlarga amal qilish, shuningdek, ta‘limning ijtimoiy ahamiyatini tushunishga yordam berishi zarur. 3. Pedagogik jarayon yoshlarda ijodkorlik, ziyraklik, mustaqillik va ijtimoiy faollik kabi sifatlarni tarbiyalashi lozim. Xulosa qilib aytganda, shaxs individ – shaxs – inson tizimida o’z dunyoqarashi, nuqtai nazariga ega bo’lish, o’z haq-huquqini hurmat qilishga 32

o’rganish, shaxslik xislatlarini tushunish, shuningdek, o’z bilim, qobiliyat va ko’nikmalarini namoyon etib, mehnat faoliyatiga munosabati bilan belgilanadi. Insonda yuqorida ko’rsatilgan xususiyatlar rivojlanib, uning ijtimoiy voqelikka, mehnatga, kishilarga, jamiyatga bo’lgan munosabati muayyan bosqichga yetgandagina u barkamol shaxs darajasiga ko’tariladi. Pedagogik ta‘limning asosiy maqsadi ham shaxsni aqliy, ma‘naviy-axloqiy, estetik, jismoiy rivojlanishini ta‘minlash, uning ijodiy imkoniyatlarini har tomonlama yuzaga chiqarish, unda insonparvarlik munosabatlarini shakllantirish uchun zarur shart-sharoit yaratishdan iboratdir. Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim jarayonini tashkil etishda ilg’or texnologiyalarni qo’llash, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga tayanish, uning mazmunini demokratlashtirish va insonparvarlashtirish, ta‘lim jarayonini ijtimoiylashtirish va differentsiatsiyalash shaxsga yo’naltirilgan ta’limni amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 33

II BOB. Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash texnologiyasining samaradorligi 2.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalashga texnologik yondashuvni amalga oshirish yo’llari Shaxs ga yo’naltirilgan ta’limni amalga oshirishda maktabgacha ta’ lim muassasalari ning maktabga tayyorlov guruhlari katta imkoniyatlarga ega. Bu imkoniyatlar quyidagilarda namoyon bo’ladi: -bolalarning intellektual rivojlanishi; -jismoniy rivojlanishi; -mehnatga ijobiy munosabatning tarkib topisi; -estetik did va estetik ongning shakllanishi; -ekologik madaniyat; -iqtisodiy tarbiya elementlari va xokazo. Inson tafakkuri mustaqilligining shakllanishi va rivojlanishi o’z-o’zidan, avtomatik ravishda amalga oshavermaydi. Buning sharti ta’lim tizimiga bilimlarni yangicha o’zlashtirish yo’llari va buning uchun zarur bo’lgan topshiriqlarni olib kirishdan iborat. Bulardan biri muammoli ta’limdir. Muammoli ta’lim xususidagi qator adabiyotlar bilan tanishish, uning tarbiyalanuvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatishdagi o’rnini aniqlash yuzasidan qilingan tadqiqotlar va о tkazilgan tajriba-sinov natijalariga tayanib, shuni aytish mumkinki: tarbiyalanuvchilar o'zlashtirishlari lozim bo'lgan bilimlarni o'zlarining ishtirokida, ularning mehnati bilan o'rgatish maqsadida tarbiyalanuvchi oldiga o'sha bilimlarni muammo shaklida qo'yish yo'li bilan amalga oshiriladigan о’qitish jarayoni muammoli ta'lim deb ataladi: 34

-muammo tarzida o'zlashtirilishi lozim deb topilgan, tarbiyalanuvchi oldiga muammo shaklida qo'ysa bo'ladigan masala yoki topshiriqni muammoli masala deyish mumkin; -an'anaviy metodlar bilan o'zlashtirilishi qiyin bo'lgan yoki mohiyatiga chuqurroq kirish lozim deb topilgan biror mavzu yuzasidan tarbiyachi tomonidan ataylab tashkil qilinadigan didaktik vaziyatni muammoli vaziyat deb atash mumkin. Bunday vaziyat har xil muammoli savollar va topshinqlar yordamida tashkil qilinadi; -muammoli ta'lim asosida o'rganiladigan, muammoli masala tarzida foydalansa bo'ladigan, muammoli vaziyat hosil qilishga, tortishuvlarga asos bo'ladigan, fikrlar xilma- xilligini keltirib chiqarishga arziydigan hodisa muammo sanaladi. Muammoli ta'limda tarbiyachining muhim vazifalaridan biri bolada intellektual aqliy zo'riqishga ehtiyoj va qiziqish uyg'otishdir. Buning uchun tarbiyalanuvchi duch kelishi mumkin bo'lgan qiyinchiliklarni to'g'ri hisobga olish kerak: bola uchun hamma muammoli masala ham qiziq bo'lavermaydi. Boladan aqliy zo'riqishni, bilim, zehn va ongli izlanishni talab qiladigan masalalargina uning uchun qiziq bo'ladi. Tarbiyachi qiyinchiliklarni chamalaganda bolaning intellektual imkoniyatini ham hisobga olishi kerak. Ayrim tarbiyalanuvchilar uchun masala qancha qiyin bo’lsa, shuncha qiziqarli bo'ladi, boshqalarning darrov "tarvuzi qo'ltig'idan tushadi". Shuning uchun masalaning ob'ektiv qiyinligidan tashqari yechilishining sub'ektiv imkoniyatlarini ham inobatga olish kerak. Gap faqat tarbiyalanuvchilar tayyorgarligi darajasining har xilligi haqida emas, ular aqliy faoliyatining individual xususiyatlari haqida ham ketyapti. Tarbiyalanuvchining oldiga muammo qo'yishdan maqsad shuki, u asta-sekin o'zi mustaqil ravishda muammo shakllantira oladigan darajaga yetishi kerak. Bu uning shunday ishlarni bajarishga bo'lgan ehtiyoji darajasiga bog'liq. Quyida maktabgacha ta’lim muassasalarining maktabga tayyorlov guruhlarida olib boriladigan mashg’ulotlar jarayonida shaxsga yo’naltirilgan ta’limni amalga oshirishning usul va vositalarini ko’rib chiqamiz: “Aqliy hujum” - o’quv muammolarini hal qilishda keng qo’llaniladigan metod. 35

Amerikalik mutaxassis A.F.Osborn tomonidan tavsiya etilgan bu metodda tarbiyalanuvchilar oldiga ulardan aqliy zo’riqishni talab qiladigan muayyan bir masala qo’yiladi. Shu masala bo’yicha ishlayotgan har bir tarbiyalanuvchi tomonidan aytilgan fikrni rag’batlantirish va qayd etib borish, ishtirokchilarning erkinligini ta’minlash, bildirilgan fikrlar asoslanishini talab etish, bahs davomida birorta fikrni e’tiborsiz qoldirmaslik talab qilinadi. Tarbiyalanuvchilar tomonidan aytilayotgan fikrlarga e‘tiborsiz qarash ularni tanqid qilish yoki fikrlaridan kulish ta‘qiqlanadi. Aqliy hujumdan foydalanilganda quyidagi qoidalarga amal qilinadi: O’ylash jarayonida hech qanday baholashlarga yo’l qo’yilmaydi. Agar bu jarayondagi g’oyalar baholanadigan bo’lsa, qatnashchilar moddiy manfaatdorlik yo’liga tushadilar va o’z fikr-g’oyalarini himoya qilishga urg’u beradilar. Yangi fikrlar, yangicha kashfiyotlar xususida o’ylamay qo’yadilar. Xar bir tarbiyalanuvchi bitta masala yuzasidan xilma-xil mulohazalar yuritishga yo’naltiriladi. Tarbiyalanuvchiilarda kutilmagan fikr, favqulodda g’oyalar tug’ilmasa, qatnashchilar o’z fikrlarini qayta qo’llashga, bir-birlarini takrorlashga majbur bo’ladilar. G’oya va fikrlar miqdori rag’batlantiriladi. Ma’lumki, miqdor odatda o’sib sifatga aylanadi. Tezkor izchillikda katta miqdordagi g’oyalar paydo bo’lganda ularni baholash mumkin. Qatnashchilarning o’z tasavvurlariga erk berishiga imkoniyat varatilishi kerak. Bu erkinlik natijasida yaxshi, betakror va kuchli g’oyalar tug’iladi. Xar bir tarbiyalanuvchi o’zgalar g’oyasiga asoslanishi va ularni o’zgartirishi mumkin. Chunki fikrdan fikr tug’iladi. Avval taklif etilgan g’oyalarni biriktirish yoki o’zgartirish ko’pincha asos bo’lgan fikrdan kuchliroq, yaxshiroq g’oyalarni keltirib chiqaradi. Aqliy hujumdan foydalanish shartlari quyidagilardan iborat: -tarbiyalanuvchilar erkin o’tiradigan qilib joylashtiriladi. arbiyalanuvchilarning g’oya va fikrlarini yozish yoki belgilash uchun varaqlar tayyorlab qo’yiladi; - h al etilishi lozim bo’lgan muammo aniqlanadi ; 36

-ish jarayoni belgilab olinib, tarbiyachi «Ilg’ab oling, g’oyalarga asoslaning, qo’shing, kengaytiring, o’zgartiring» kabi luqmalar orqali bahs-munozarani boshqarib turadi ; - q o’yilgan muammo yuzasidan barcha fikrlar tinglanadi va yozib boriladi. - o’ ’zgalarning fikrlaridan kulish, kinoyali sharhlarga aslo yo’l qo’yilmaydi. - v araqlar g’oya va fikrlar bilan to’lganda, ular ko’rinarli yerga osib qo’yiladi ; - g’ ’oyalar tugamaguncha ish davom ettirilaveriladi ; - b archa fikr va g’oyalar tinglangach yangi, kuchli, asosli va original g’oyalar tarbiyachi tomonidan rag’batlantiriladi, baholanadi. 1. “Faoliyat o’yini” deb ataladigan metod yangi sohani o’zlashtirish, masalan, topshiriq o’rganishda ijodiy tafakkur faoliyatini jadallashtirish maqsadida alohida ahamiyatga ega. Bu usulning qimmatli xislati shuki, faoliyat modelini ijro etish orqali bolalarga biror bir kasb-hunar haqida tushuncha berish, shunmgdek, mazkur sohada ijodiy mulohaza yurita olishni, voqea-hodisalarni jonli, dinamik ravishda tasavvur qila olishni o’rgatish mumkin. Natijada salohiyatli, yetuk mutaxassislarni tarbiyalash imkoni yaratiladi. Bu o’rinda shuni ta'kidlash joizki, yuqorida keltirilgan usullarni qo’llashda tarbiyachidan yuqori malaka va tarbiyalanuvchilar fikrlarining to’g’ri- noto’g’riligini baholash, sharhlab borish talab qilinadi. Biror ko’rinishda baholangan faoliyat yanada jonlanish, fikrlash jarayonini faollashtirish xususiyatiga ega bo’ladi. 1. “Suhbat metodi”. Tarbiyalanuvchi larni mustaqil mulohaza yuritishga undashda ta’limning suhbat metodi o’ziga xos ahamiyat kasb etadi, metodika llmida suhbat metodiga bagishlangan anchagina ishlar mavjud. Bugun ta’lim tizimida yangi bilim va ma’naviy sifatlarning qayta kashf etilishi tarbiyalanuvchilar ishtirokida tarbiyachi tomonidan emas, balki tarbiyalanuvchilarning o’zlari tomonidan tarbiyachi yordamida amalga oshirilishi talab qilinmoqda. Bunday qayta kashfiyotlar asar ustida ishlash davomida tarbiyachi va tarbiyalanuvchining jonli muloqotida, tom ma’noda izlanuvchi suhbatlarda amalga oshadi. 37

Tarbiyalanuvchi tafakkuri mustaqilligini ta‘minlashga qaratilgan suhbatning asosiy talablaridan biri - savollarning shakl tomonidan ham, mazmun jihatidan ham har xil bo’lishi. Tarbiyalanuvchini o’ylantiradigan, mustaqil ravishda mulohaza yuritishga undaydigan savollarni tayyorlayotganda tarbiyachi sinfdagi barcha tarbiyalanuvchilarning rivojlanganlik, ijodkorlik darajasini nazarda tutishi lozim. Ta‘lim-tarbiya jarayonining har bosqichida tashkil qilingan suhbatlarda tarbiyalanuvchilar hamisha ham asoslangan, jiddiy javoblarni beraverishmaydi. Savollarga tarbiyalanuvchilarning to’laqonli javoblar berishida tarbiyachining yordamchi savollari qo’l keladi. Bunday vaziyatlarda bitta fikrga aniqlik kirituvchi bir nechta yoki o’sha fikrni rivojlantiruvchi turkum qo’shimcha savollar beriladi. Oquvchilarni mustaqil mulohaza yuritishga undovchi suhbatlarni muvaffaqiyatli tashkil etishning shartlaridan biri - ularning javoblariga e’tibor, hurmat va chuqur mulohaza bilan yondashishdir. Javob berayotgan tarbiyalanuvchining fikrlari chalkashib ketishi yoki noaniq bo’lishi tabiiy. Tarbiyachining vazifasi uni butun guruhga tushunarli qilib sharhlab berish emas. Bu ta’lim metodikasida mutlaqo noto’g’ri hodisa. Tarbiyalanuvchi aytmoqchi bo’lgan fikrni qiynalib, izlanib, munosib so’zlarni topib, o’zi ifodalashi kerak. Tarbiyalanuvchining fikrini aytishga o’rinsiz ko’maklashish uni o’ylamaslikka o’rgatib qo’yadi. Agar yordam berish kerak bo’lsa, qo’shimcha savollar bilan tarbiyalanuvchining o’z fikrini aniqroq, tiniqroq lfodalashiga lmkon yaratish mumkin. Tarbiyalanuvchi nutqi haqida shuni aytish mumkinki, tarbiyachi javoblardagi silliqlikni birinchi o’ringa ko’tarmasligi kerak. Tarbiyalanuvchining javoblarini muntazam ravishda tuzatib, to’ldirib turish ham mutlaqo noto’g’ri. Albatta, maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchisining fikri olim yoki tarbiyachining fikridek to’kis bo’lmaydi. Tarbiyalanuvchining fikri - mana shu to’mtoqligi, jo’nligi, jaydariligi, tarqoqligi bilan olimnikidan qadrliroq, tarbiyachinikidan qimmatliroq. Tarbiyachining vazifasi fikr ifodalashda mantiq, mustaqillik, izchillik, madaniyat va bilimlilikni tarbiyalashdir. 2. “Evristik metod”. Ta’lim jarayonida qo’lIanilgan evristik metod tafakkur mustaqilligi nisbatan yuqori bo’lishini ta‘minlaydi, tarbiyalanuvchilarda mustaqil 38

mulohazalar uyg’otadi, muhokama qilishga, xulosa chiqarishga undaydi. Bu metodning asosiy shakli muhokama hisoblanadi. Suhbat metodida tabiyachi ко’p roq sukut saqlashi, eshitishi talab qilinsa, evristik metodda adabiy haqiqatlar tarbiyachi bilan fikr almashishlar, birgalikdagi tadqiqot va kuzatishlar orqali o’zlashtiriladi. Evristik metod tarbiyalanuvchilarda mustaqil fikrlash, o’z holicha ishlash va yaratish xususiyatlarini qo’zg’atadi. 3. “Tadqiqot metodi”. Ta’limning tadqiqot metodida tarbiyalanuvchilar oldiga ularning bilimini orttiradigan masalalar qo’yiladiki, bu masala tarbiyachi rahbarligida tarbiyalanuvchilar tomonidan yechilib, yangi bilimlar o’zlashtiriladi. Tadqiqot metodi o’quv jarayonida tarbiyachi tomonidan baland darajadagi muammoli nazariy va amaliy tadqiqiy masalalar ko’tarilishini nazarda tutadi. Bu bilim olishning har bir bosqichida ta’limning mahsuldor-amaliy va izlanish usullarini mustaqil ravishda qo’llash orqali amalga oshiriladi. Mazkur metodda tarbiyalanuvchilar amaliy ishni dalillar to’plash, ularni nazariy tahlil qilish, tizimga solish va umumlashtirish bilan birgalikda bajaradilar. Ta’limda tashkil etilgan tadqiqot metodining evristik metoddan farqi shundaki, unda “kashfiyot” mustaqil ravishda ajratilgan hodisa tahlilidan keyin, daliliy ashyolar, olingan natijalar solishtirilib, umumlashtiriladi, so’ng amaliy ish jarayonida sodir bo’ladi. Bunda tadqiqot topshirig’i sifatida tarbiyalanuvchilar mustaqil ravishdagi o’quv-biluv faoliyatining to’liq sikli – ma’lumot to’plashdan tortib uning tahliligacha, mustaqil ravishda muammo qo’yish va uni hal etish, masalaning yechimi va yangi bilimlarni amaliyotda qo’llashga qadar qamrab olinadi. 4. “Ijodkorlik metodi”. Mashg’ulotlarda tarbiyalanuvchilarni mustaqil mulohaza yuritishga o’rgatish uchun ularni ijodga undash maqsadga muvofiq. Masalan, barchaga yaxshi tanish bo’lgan “ Zumrad va qimmat” yoki “ Ur to’qmoq” ertaklarining nomini aytmasdan ularda ko’p qo’llaniladigan beshta tanish so’zni keltirish: “ mehnatkash”, “егка”, “o’gay ona”, “ o’rmon”, “sehrgar kampir” hamda oltinchi begona so’z – “ vertolyot” ko’magida ertak tuzish vazifasini topshirish mumkin. Yoki “ochil dasturxon”, “ laylak”, “ shum 39

bola”, “ qaynar xumcha”, “ chol” va begona so’z – “ uchar gilam” ko’magida yangi ertak to’qishga yo’naltirish mumkin. Yoxud tugagan ertakni davom ettirish, qahramonlarning keyingi hayotini tasavvur qilishni talab etish ham o’ta foydali ijodiy ish turi hisoblanadi. Muhimi, bu bilan tarbiyalanuvchida mustaqil ijodiy fikrlash ko’nikmasi paydo bo’ladi. Ertak qahramonlari xarakterini o’zgartirish bilan ham bolalarni ertak to’qishga o’rgatish mumkin. Bolalarning xayolot olami o’ta kuchli. Bundan mashg’ulotlarda unumli foydalana bilish kerak. Masalan, tanish ertak syujeti asosida yangi ertak yaratish, ya‘ni o’sha qahramonlar bilan boshqa ertak to’qish; sinfda hikoyachi rolini o’ynash - o’ylab topilgan voqeani sinfdoshlarga aytib berish singari topshiriqlar ham tarbiyalanuvchilarni mustaqil fikrlashga yo’naltiradi. 5. “Izlab top”. Bunda , doskaga birini ko’rsatib, birini ko’rsatmay magnitli suratlar yopishtiriladi, shu ikki surat yordamida hikoya tuzishni tashkil qilinadi. Masalan, qu y osh-(qalam), shkaf-(it). Suratlar ishtirokida hikoya tuzishda bolalar ikkinchi suratning nima ekanini bilmaydilar. Shu ikkinchi suratni qidirib dunyo- dunyo voqealarni aytib yuboradilar. Buni o’zlari ham sezmay qoladilar. Kimning ertagida mana shu ikkinchi so’z ishtirok etganini tarbiyachi belgilab borishi, o’yinning oxirida buni yuzaga chiqarishi, muvaffaqiyat qozonganlarni, albatta, rag’batlantirishi kerak bo’ladi. Mustaqil fikrlashga o’rgatishning bu turidan maqsad berkitilgan suratni topish emas, shu surat ko’magida tarbiyalanuvchilarni ijodga, mustaqil mulohaza yuritishga undashdir. 6. “Nima bo’lardi agar” metodi. Tarbiyalanuvchilarga “Nima bo’lardi agar” (davomi kutilmagan savollar) - siz dinozavr bilan to’qnashib qolsangiz; siz suv osti mamlakatiga tushib qolsangiz; siz parilar makoniga borib qolsangiz; siz sehrgar bo’lib qolsangiz; dunyoda pul bo’lmasa; dunyoni pul bosib ketsa; Toshkent o’zga sayyoraga uchib ketsa; va hokazo g’ayrioddiy, xayolparastlikka undaydigan savollarni berish bilan ularni ijodga yo’naltirish, shu asosda bolalarni mustaqil mulohaza yuritishga o’rgatish mumkin. 7. “Hikoya metodi”. Ushbu metodni qo’llashda tarbiyalanuvchilarga ularni o’ylantirgan, qiynagan yoki sevintirgan tuyg’ularga hamohang mavzularda xikoya 40

qilish topshirig’i berilishi kerak. Masalan, ma’lum shaxs haqidagi xikoya mavzulari: “O’rtog’imning kuchugi”, “Do’stim mening - faxrim mening”; o’rganilgan asarlar yuzasidan: “Mening sevimli ertagim”, “Xurishni eplolmagan kuchukchaga munosabatim”; tabiatni kuzatishga doir “Baxor faslidan olgan taassurotlarim», “Bizning bog’da”, “Sevimli Maktabim”; K asb tanlashga doir “Kim bo’lsam ekan?” “Mening otam - quruvchi” kabi mavzularda aytilgan hikoyalar istisnosiz ijod mahsuli sanaladi. Bunda tarbiyalanuvchilar qo’yilgan maqsad sari ongli ravishda harakat qiladilar, o’zlarining aqliy va jismoniy kuchlari, imkoniyatlarini u yoki bu shaklda ifodalashga urinadilar. Ishning mustaqil ravishda bajarilishi uchun tarbiyalanuvchining faoliyatiga hech kim aralashmasligi, uning o’zi o’z xatti- harakatlarmi to’g’ri yo’naltirib, imkoniyatlaridan oqilona foydalanib, oldida turgan masalani o’zi mustaqil hal qilishiga muvofiq sharoit yaratilishi lozim. Shu jarayonda bola mustaqil ravishda fikrlaydi. Chunki uning bunday faoliyati mustaqil fikrlagandagina amalga oshishi mumkin bo’ladi. Unga hech kim yo’l-yo’riq ham ko’rsatmaydi, yordam ham bermaydi. Yuqoridagi hikoya mavzularini tarbiyalanuvchilarga mustaqil ish tarzida topshirish mumkin. 8.“Uyga vazifa” Tarbiyalanuvchilarni mustaqil fikrlashga undaydigan ishlardan yana biri - uy vazifalarining berilishi va bajarilishidan iborat. Maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchilariga uyga beriladigan topshiriqlar shaklan o’tilgan mashg’ulotlarni takrorlamasligi kerak. Aks holda bu o’quv materialini mexanik tarzda eslab qolishga olib keladi. Uy vazifalari tarbiyalanuvchining guruhdagi faoliyatidan shunisi bilan farq qiladiki, uning barcha topshiriqlari tarbiyalanuvchining o’zi tomonidan mustaqil ravishda bajariladi. Ta’limning bu turidan tarbiyalanuvchilarda mashg’ulot jarayonida tarbiyalangan tafakkur faoliyatini yanada mustahkamlash va rivojlantirish uchun foydalanish lozim. Uy vazifasining ma’lum reja asosida tayyorlanishi ham tarbiyalanuvchilar aqliy mustaqilligi va faolligini oshiradi. Uy vazifasini tayyorlashni to’g’ri yo’lga qo’ya bilgan tarbiyalanuvchi undan mustaqil mulohaza talab qiladigan muhokamalarga o’ziga ishongan holda qatnashadi. 41

9. “Guruhlarda ishlash”. Mashg’ulot jarayonini tarbiyalanuvchilarni kichik- kichik guruhlarga umumlashtirib ham tashkil etish mumkin. Bu metod J.Donald tomonidan ishlab chiqilgan. Guruhdagi tarbiyalanuvchilardan kichik guruhlar tashkil etishda: - Tarbiyachi guruhlarni belgilab oladi; - Guruhga rahbarlik qila oladigan tarbiyalanuvchi va guruhning barcha a‘zolari haqida yaxshilab o’ylab olinadi; - Xar bir guruhda zehnli va qobiliyatli tarbiyalanuvchilar bo’lishiga harakat qilinadi.; - Bo’shroq o’zlashtiradigan tarbiyalanuvchilar ham guruhlarga irnkon qadar teng taqsimlanadi; - Guruhlar bir-biriga mutanosib a'zolar bilan to’ldiriladi. Guruh a‘zolarimng vazifalari belgilanadi; - Guruh rahbari va a'zolarining vazifalari tushuntiriladi; - Xar bir guruh doira shaklida o’tirishi, guruhmng har bir a'zosi bir-birini kutib turishi shart; - Ish jarayonida har bir guruhning faoliyatiga, g’oyalariga e‘tibor berib boriladi; -Yaxshi g’oya egalari ragbatlantiriladi. Bunday guruhlarni tashkil etishdan avval: tarbiyalanuvchilarning shu ishni bajarishga bilim va malakalari yetarliligiga ishonch hosil qilish; guruhlarga aniq yo’l-yo’riqlar ko’rsatish; vazifaning bajarilishi uchun yetarli vaqt ajratish; o’z vazifasini vaqtdan ilgari bajargan guruhmng bandligini tahminlashga tayyor bo’lish; qo’yiladigan masala murakkab bo’lganda guruh a‘zolari sonini kengaytirish; baholash va mukofotlash jarayonimng guruh a‘zolariga ta ’ siriga tayyorlanish; kuchli guruhlarni mukofotlash; bajarilgan ish natijasini qanday topshirish yo’llari haqida o’ylab ko’rish va ma’lum qilish; jamoaning erkinligiga imkoniyat yaratish kerak bo’ladi. 42

10. ”Klaster” metodi. Uning asoschisi - D. Klaster. Bu metoddan ham guruhlar tashkil etish yo’sinida foydalanish mumkin. Unda guruh a‘zolari tomonidan aytilayotgan fikrlarni uyg’unlashtirish va ular orasidagi umumiylikni topish inikoniyati paydo bo’ladi. «Klaster» metodidan foydalanish quyidagicha amalga oshiriladi: tarbiyalanuvchilar ma’lum mavzu xususida nimaniki o’ylagan bo’lsalar, shuni qog’ozga tushiradalar. Masalan “Bahor” mavzusi asosida bolalarga bahor faslida tabiatda ro’y beradigan o’zgarishlarni qog’ozga tasvirlash vazifasi topshiriladi. Bu yerda fikrning sifati va mantiqining ham, xatolarning ham ahamiyati yo’q. Tarbiyalanuvchilar belgilangan vaqt tugamaguncha fikrlarini tasvirlayveradilar. Bu harakat mavzu haqida yangi bir g’oya tug’ilgunga qadar davom ettirilaveradi. Muayyan mavzu doirasida imkon qadar ko’proq fikrlar ilgari surishga harakat qilinadi. Ular yig’indisining sifati va orasidagi aloqadorlik, uyg’unlikni ko’rsatish cheklanmaydi. 11. “Qarorlar shajarasi” (qarorlar qabul qilish texnologiyasi) deb nomlanadi. Uning asoschisi - D.Kolb. Bu metod ma’lum murakkab mavzuni o’zlashtirish, undagi g’oyalarni har tomonlama, puxta tahlil etish asosida muayyan xulosalarga kelish, bir muammo xususida bildirilgan bir nechta xulosalar orasidan eng maqbuli va to’g’risini ajratib olishga yo’naltirilgan. Qarorlar shajarasi metodi tarbiyalanuvchilarning bilimlari darajasini aniqlash, ularning fikrlarini bir joyga jamlash va baholash imkonini beradi. Har bir guruhning qarori ikkinchi guruh tomonidan baholanadi. Belgilangan vaqt tugagach har bir guruhdan bir a‘zo o’z guruhining qarori haqida axborot beradi. Zarur bo’lganda qarorlar tahlil qilinadi, savollar tug’ilganda javob beriladi, aniqliklar kiritiladi. 12. “6x6x6 ” metodi. Bu metod Ye.A.Aleksandrov tomonidan ishlab chiqilgan hamda G.Ya.Bush tomonidan takomillashtirilgan. Bunda guruhdagi tarbiyalanuvchilar oltita-oltitadan guruhlarga bo’linadi. Jami 36 tarbiyalanuvchi ishtirok etadi. Xar bir guruhga muayyan nom beriladi. Mavzu e‘lon qilinib, ma’lum vaqt belgilanadi. Tarbiyalanuvchilar mavzu atrofida bahslashadilar, o’z munosabatlarini bildiradilar. Vaqt yakunlangach, tarbiyachi 43

guruh a‘zolarini almashtiradi. Yangi guruhda avvalgi guruhdan bitta vakil qoladi va u o’z guruhining mavzu yuzasidan chiqargan xulosasmi yangi guruhga bayon qiladi. Yangi guruh a‘zolari avvalgi guruh fikrlarini o’rganadilar, unga munosabat bildiradilar. Qisqa vaqt ichida tarbiyalanuvchilar bir-birlarining fikrlarini o’rganib, tahlil qiladilar va baholaydilar. 1 3 . “Kubik-kubik” metodi. Ushbu metod maktabgacha ta’lim muassasasi o’qish mashg’ulotlarida o’tilgan mavzularni mustahkamlash yuzasidan qo’llanilishi mumkin. Quyida ushbu metod asosida tashkil etilgan mashg’ulotning texnologik xaritasi va mashg’ulot ishlanmasini keltiramiz: Mashg’ulot mavzusi: “Rasm asosida ertak to’qish” Mashg’ulot maqsadi: ta’limiy - bolalarga o’tilgan mavzuni mustahkamlashga doir bilim, tushunchalar berish, tarbiyaviy - bolalarda vatanparvarlik tarbiyasi ko’nikmalarini tarkib toptirish, rivojlantiruvchi - bolalarning o’qish va ijodkorlik malakalarini rivojlantirish. Mashg’ulotning jihozi: magnit doska, kubiklar, turli rasmlar tushirilgan kartochkalar, kompyuter, proyektor, televizor, DVD pleer. Mashg’ulot turi: O’tilgan mavzuni mustahkamlash Mashg’ulot metodi: kubik-kubik metodi Mashg’ulotning texnologik haritasi: Qism- lar Bos- qichlar Mashg’ulotning borishi Vaqti Kutilgan natijalar I a M a s h g ’ u l o t n i n g t a s h k i l i y q i s m i Salomiashish davomatni 3 b Hona va bolalarni mashg’ulotga tayyorlash 1 2 salomatlik tuman boylik mashg’ulotga tayyorlash II M a s h g ’ u l o t n i n g a s o s i y q i s m i 20 1 Bu nimaning rasmi 4 kubiklardagi rasmlarni nomini aytadilar 2 Rasmni tiklang 3 Kubiklar asosida rasmni tiklaydilar3 Rasmni tiklang Rasm asosida ertaklar to’qing 4 Kubiklar asosida rasmni tiklaydilar. Rasm asosida ertaklar to’qiydilar III M a s h g ’ u l o t n i n g y a k u n i y q i s m i 3 Mashg’ulot haqidagi fikrlarini bildiradilar, uyga vazifani belgilaydilar. 44

Mashg’ulotning borishi: Ma’lumki maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchilar hayotining asosini o’yinlar tashkil etadi. Shuni hisobga olgan holda tarbiyachilar mashg’ulotlarni о’yin asosida tashkil qihshga harakat qiladilar. Bu esa mashg’ulotdan ko’zlangan maqsadga erishish yo’lini qisqartiradi. О’yinning birinchi bosqichida oldindan tayyorlab qo’yilgan tomonlari 8 sm ga teng tomonli kubiklarga bola kundalik hayotida ко’rib turadigan narsalarning suratlari yelimlanadi va kubiklar aralashtirib tashlanadi. Bolalardan ma’lum turkumga kiruvchi predmetlarning masalan, mashinalarning rasmlarini yoki uy xayvonlarining rasmlarini kubiklar orasidan terib olish topshirig’i beriladi. Bunday mashqlarni bola tez uddalaydi. Bu o’yin bir necha marta takrorlansa bolaga o’yinga qiziqish uyg’onadi. O’yinning ikkinchi bosqichida kubiklarning bir tomoniga bir predmetning olti yoki sakkizga bo’lingan rasmi yelimlanadi. Kubiklar aralashtirib tashlanadi va boladan birorta rasmni tiklab berish talab qilinadi. Bunday o’yinlarda bolada rasmlarni yodda saqlab qolish qobiliyatlari tarkib toptirila boradi. O’yinning uchinchi bosqichida kubiklarning oltala tomoniga rasm bo’laklari yelimlanadi. Endi kubik o’yinidan ko’zda tutilgan asosiy maqsadga erishish vaqti yetib keladi. Kubiklar aralashtirib tashlanadi va bolalardan birorta rasmni tiklab berish talab qilinadi. Bolalar rasmni tiklashga erishganlaridan so’ng rasm asosida ertak to’qish vazifasi yuklanadi. Mashq bir necha marotaba takrorlanadi va bitta rasm asosida bir necha hil ertaklar yuzaga keladi. Mashg’ulotda yaxshi ishtirokchilar rag’batlantirib boriladi. Shunday qilib mashg’ulot osondan qiyinga, oddiydan marakkabga qarab rivojlantirib boriladi. Bunday mashg’ulotlarni tashkil qilish va o’tkazish, maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchilarining o’tilgan mavzu yuzasidan bilimlarining mustahkamlanishiga, ijodiy, mustaqil fikrlash malakasiga ega bo’lishlarida, ijodiy fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og’zaki, yozma shakllarda to’g’ri, ravon ifodalash ko’nikmalariga ega bo’lishlarida, o’zaro o’rtoqlik, do’stlik 45

munosabatlarining tarkib topishida, chaqqonlik va epchillik fazilatlarining rivojlanishida muhim omil bo’lib hizmat qiladi. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, ta’lim taraqqiyotida pedagogik innovatsiyalarni to’liq o’zlashtirish nazariyasi va amaliyoti ta’lim sohasida yangicha fikrlashga olib kelishi shubhasizdir. Bu o’rinda shuni ta’kidlash joizki, yuqorida keltirilgan usullarni qo’llashda tarbiyachidan yuqori malaka va bolalar fikrlarining to’g’ri- noto’g’riiligini baholash, sharhlab borish talab qilinadi. Biror ko’rinishda baholangan faoliyat yanada jonlanish, fikrlash jarayonini faollashtirish xususiyatiga ega bo’ladi. 46

2.2 . Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash texnologiyasi Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash texnologiyasiga yo’naltirilgan bitiruv malakaviy ishida ilgari surilgan nazariy masalalar hamda amalga oshirilgan amaliy tajribalar uning natijasini aniqlashni taqozo etdi. Ta’kidlovchi va yakuniy tajriba-sinov ishlari Qarshi shahridagi 17-sonli “Turnacha” maktabgacha ta’lim muassasasida olib borildi. Unda jami 8 nafar tarbiyachi hamda maktabga tayyorlov guruhining 68 nafar tarbiyalanuvchisi ishtirok etdi. Shakllantiruvchi tajriba bosqichida ham tajriba-sinov ishlari ta‘kidlovchi tajriba jarayonida foydalanilgan metodlar asosida olib borildi. Dastlab, maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachilariga pedagogik innovatsiyalar haqida nazariy ma’lumotlar berishdan avval ularning ushbu mavzu doirasidagi bilim va tasavvurlarini o’rganishga harakat qildik. Mashg’ulotlarda maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchilari shaxslik xislatlarini shakllantirishga doir qanday texnologiyalardan foydalanilayotganligi bilan qiziqdik. Ana shu maqsadda tajriba-sinov ishlariga jalb etilgan respondent tarbiyachilar o‘rtasida maxsus so‘rovnoma o‘tkazildi. Biz so‘rovnomani og‘zaki tarzda amalga oshirdik, negaki, tarbiyachilar og‘zaki so‘rovnomada o‘zlarini erkin tutishlari, bizning mavzuimiz doirasida ham fikrlarini ochiq bayon etishlari barchamizga ayon. So‘rov savolnomasi mazmunidan quyidagi savollar o‘rin oldi: 1. Pedagogik texnologiya tushunchasini qanday izohlaysiz? 2. Mashg’ulot o‘tayotgan vaqtda, shuningdek, mashg’ulotdan tashqari paytlarda ta’lim amaliyotiga kirib kelayotgan yangiliklarni tadbiq qilishga harakat qilasizmi? 3. Sizningcha tarbiyalanuvchilarni innovatsion faoliyatga tayyorlashda kimlar ko‘proq mas’ul deb hisoblaysiz? 4. Fikringizcha, maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalashda qanday pedagogik texnologiyalardan foydalangan ma’qul? 5. Mashg’ulotlarda qanday pedagogik texnologiyalardan foydalanasiz? 47

6. Maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchilarida shaxslik xislatlarini shakllantirish yuzasidan qanday takliflarni ilgari surgan bo‘lar edingiz? Tarbiyachilar bilan o‘tkazilgan savollar tahlili shundan dalolat beradiki, ular o‘z faoliyatlari jarayonida tarbiyalanuvchilarni pedagogik texnologiyaga tayyorlash borasida yetarlicha nazariy bilim va tasavvurga ega emaslliklari tufayli mashg’ulotlar jarayonida ko‘proq o‘quv adabiyotlarga suyanib qolishmoqda. Buning oqibatida 94 % respondent tarbiyachi maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchilarini pedagogik innovatsiyaga tayyorlash dolzarb muammo deb hisoblasalarda, 15,0 % respondent tarbiyachi bu o‘z-o‘zidan ro‘y beradigan tabiiy jarayon deb qarashlari ma’lum bo‘ldi. Mashg’ulotlarda qanday innovatsion texnologiyalardan foydalanasiz degan savolimizga deyarli aniq javob ololmadik. Olingan natijalardan qoniqmaganligimiz tufayli shakllantiruvchi tajriba- bosqichida huddi shu tarbiyachilar o’rtasida o’rganilayotgan mavzu doirasida testlar, seminar-treninglar tashkil etildi. O’tkazilgan seminar-treninglarda maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchilarini pedagogik innovatsiyaga tayyorlash yuzasidan nazariy ma’lumotlar berildi. Mashg’ulotlarda biz taklif etgan 15 nomdagi pedagogik texnologiyalar asosida mashg’ulotlar tashkil etildi. Taklif etilgan texnologiyalar asosida tashkil etilgan mashg’ulotlar orqali tarbiyalanuvchilarda shaxslik xislatlari bilan bir qatorda yangiliklarni tez ilg’ab olish, aniq muammo doirasida fikr yuritish, uni yechimini topish va hal qilishga doir ko’nikmalarning shakllanganligining guvohi bo’ldik. Tahlil natijasiga ko‘ra chiqarilgan umumiy xulosaga tayanib, shuni qayd etish zarurki, maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchilarini pedagogik innovatsiyaga tayyorlash nafaqat mashg’ulotlarning samaradorligini oshirishda, balki, tarbiyalanuvchilarni bir muammo doirasida faoliyat olib borishlari orqali ularda o’zaro hamkorlik, muammoni hal qilishga nisbatan qat’iyatlilik, chuqur mulohazalilik, iroda, do’stlik, tashabbuskorlik kabi qator shaxslik xislatlarining shakllanganligining guvohi bo’ldik. 48

Pedagogik texnologiyalarni qo’llash ijodiy jarayon bo’lib, unda munozaralar, ishchan o’yinlar, tashxisli metodika, pedagogik vaziyatlarni loyihalash, suhbat va uchrashuvlar, tajriba almashish, referatlar, taqrizlar, annotatsiyalar, ma‘ruzalar, tarbiyalanuvchilarga tavsiyanomalar yozishni tavsiya etish muhim sanaladi. Zero, shaxsning kamolot darajasini baholashda uning qiyofasida aks etuvchi barcha sifat (xislat)larini yaxlit holda o’rganishni taqozo etadi. Pedagogik innovatsiyalar nafaqat mashg’ulotlar jarayonida, balki tarbiyalanuvchilar bilan tashkil etiluvchi ma‘naviy-axloqiy tadbirlarni samarali tashkil etilishda ham muhim rol o’ynaydi. Tadbirlar mazmuni va shakliga ko’ra xilma-xil bo’lsa-da, ularning barchasi yagona ijtimoiy-ta‘limiy maqsad – barkamol shaxsni shakllantirishga yo’naltirilishi lozim. Ijtimoiy tarbiyaning turli yo’nalishlarida amalga oshirilgan ma‘naviy-axloqiy tadbirlar o’z yo’nalishlariga ko’ra muayyan pedagogik vazifalarni bajarishga xizmat qiladi. Tajriba-sinov ishlarining so’nggi bosqichida maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchilari faoliyatini bevosita kuzatish, ularning turli pedagogik topshiriqlarni qay darajada bajarganliklarini tahlil qilish va yakuniy natijalarni umumlashtirish asosida matematik-statistik tahlil amalga oshirildi. Matematik-statistik tahlilni amalga oshirishda qulaylik yaratish maqsadida hamda tenglik tamoyiliga muvofiq 68 nafar tarbiyalanuvchini o’z ichiga olgan 2 ta maktabga tayyorlov guruhi tanlab olindi. Natijalar nazorat va tajriba-sinov guruhlarining tajriba yakunidagi umumiy ko’rsatgichlari quyidagicha ekanligini ko’rsatdi: Yakuniy natijalar Guruhlar Talabalar soni (nafar) Жавоблар сони Yuqori O’rta Past Tajriba 34 28 4 2 Nazorat 34 14 6 14 Demak, maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash texnologiyasi yuzasidan o’tkazilgan tadqiqotchilik faoliyati samarali kechgan. 49

Tahlil natijalari shuni ko’rsatdiki, maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalashga tizimli, maqsadga muvofiq, texnologik yondashuv pedagogik ta‘lim samaradorligini ta‘minlaydi. Mazkur fikrning isbotini tajriba-sinov ishlari natijalari ko’rsatib turibdi. UMUMIY XULOSA VA TAVSIYALAR O’zbekiston innovatsion rivojlanish turining hozirgi zamon modeliga o’tish uchun hamma zarur sharoitlarga ega. 50

Biroq bugungi kunda mutaxassis kadrlarni tayyorlash, ta'lim va bilim berish tizimi hayotimizda, jamiyatimizda bo’layotgan islohot, yangilanish jarayonlari talablari bilan yaqindan boglanmaganligi har tomonlama sezilmoqda. Hususan tarbiyalanuvchilarning ko’pchilik qismida ijodiylik, mustaqil fikrlash, ijodiy fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og’zaki, yozma shakllarda to’g’ri, ravon ifodalash ko’nikmalari hamon past saviyada qolib kelmoqda. Bu holning asosiy sabablarini faqat tarbiyachiga to’nkash yoki ta’lim muassasalarini moddiy-texnikaviy qashshoqligidan izlash adolatsizlik bo’lardi. Mavjud holat ko’p jihatdan mashg’ulotning maqsadi, mazmuni va usuliga aloqador bo’lib, uni yangilash hayotiy zaruriyatga aylanib qoldi. Bu o’rinda tarbiyachilarning o’ziga zamonaviy bilim berish, ularning ma’lumotini, malakasini oshirish kabi paysalga solib bo’lmaydigan dolzarb masalaga duch kelmoqdamiz. Innovatsion ta'lim usullarini ishlab chiqish va amalda tatbiq etish bo’yicha mamlakatimiz o’quv muassasalarida birmuncha ijobiy tajriba vujudga keldi. Bunda «Internet» xizmatidan foydalanish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ammo o’qitishning bu tizimini joriy etishni ma'lum bir muammolar kechiktiryapti: - maktabgacha ta’lim muassasalari texnik bazasining nochorligi; - mukammal dasturiy ta‘minot tanqisligi; -tayyorgarlik muammolari - mutaxassislarning texnika va texnologiyalardan foydalanish malakasi shakllanmaganligi. Biz ushbu bitiruv malakaviy ish mohiyatini yoritishda pedagogik texnologiya tushunchasi va uni maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachilari tomonidan amalda qo’llashga doir 13 nomdagi texnologiyalarni tavsiya etdikki bu kelajakda maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchilarida zamon talablariga to’la javob beradigan barkamol yoshlarni tarbiyalashga hizmat qiladi: Tarbiyachining innovatsion faoliyatini samarali amalga oshirish bir qator shart-sharoitlarga bog’liq. Unga tarbiyachining tayinli muloqoti aks fikrlarga nisbatan beg’araz munosabat, turli holatlarda ratsional vaziyatning tan olinishini 51

uqtirishga tayyorligi kiradi. Buning natijasida tarbiyachi o’z bilim va ilmiy faoliyatini ta'minlaydigan keng qamrovli mavzu (motiv)ga ega bo’ladi. Tarbiyachi faoliyatida o’z-o’zini faollashtinsh, o’z ijodkorligi, o’z-o’zini bilishi va yaratuvchiligi mavzu (motiv)lar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa tarbiyachi shaxsining kreativligini shakllantirish imkoniyatini beradi. Maktabgacha ta’lim muassasasida pedagogik texnologiyalarni qo’llash tarbiyalanuvchilar bilimlarining mustahkamlanishiga, ijodiy, mustaqil fikrlash malakasiga ega bo’lishlarida, ijodiy fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og’zaki, yozma shakllarda to’g’ri, ravon ifodalash ko’nikmalariga ega bo’lishlarida, o’zaro o’rtoqlik, do’stlik munosabatlarining tarkib topishida, chaqqonlik va epchillik fazilatlarining rivojlanishida muhim omil bo’lib hizmat qiladi. Yuqoridagilardan kelib chiqib m aktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash texnologiyasiga doir quyidagi tavsiyalarni ishlab chiqdik. TAVSIYALAR: 1. “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” talablaridan kelib chiqqan holda ta’lim jarayonini avtoritar ta’limdan xalos etib pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish. 2.Pedagogik texnologiyalarni hamkorlik pedagogikasi shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tashkil etish. 3. Pedagogik texnologiyalardan milliy-ma‘naviy merosimiz materiallarida ilgari surilgan g’oyalar bilan moslab foydalanish. 4. M aktabgacha ta’limning metodik ta’mmotini pedagogik innovatsiyalar asosida tarbiyalashga imkon beruvchi o’quv manbalari majmuasi (o’quv va metodik qo’llanmalar, tavsiyanomalar) hamda o’quv materiallari bilan boyitish. Ta’lim-tarbiya jarayonida hamkorlikka asoslangan pedagogik texnologiyalar dan foydalanishga jiddiy e’tibor berish. 52

6. Ta’lim va ma‘naviy-ma‘rifiy ishlar jarayoni o’rtasida o’zaro izchillik va uzviylikni ta’minlash orqali bolalarda erkinlik, mustaqillik, ijtimoiy faollik sifatlarini tarbiyalash maqsadida tarbiyaviy tadbirlar rejasini ishlab chiqish. 7. Mashg’ulot va mashg’ulotdan tashqari tadbirlarni pedagogik innovatsiyalar asosida tashkil etish orqali barkamol shaxsni tarbiyalash yuzasidan uzluksiz ravishda monitoring tashkil etish va uning natijalarini tahlil etib borish. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI: 53

1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi //O’n ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining o’n birinchi sessiyasida 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan. – T.: O’zbekiston, 1992. – 48 b. 2.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. // “Halq so‘zi” gazetasi, 22 dekabr 2017 yil. 3.Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. –T.: “O‘zbekiston”. – 2017.– 102b. 4. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi // Tuzuvchilar: Sh. Qurbonov, H. Saidov, R.Ahliddinov. – T.: Sharq NMAK. 1999. – 148 b. 5. Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat-engilmas kuch. –T.: Ma‘naviyat, 2008, 171 b 6. O’zbekiston Respublikasining “Ta‘lim to’g’risida”gi Qonuni // Bola ma‘naviyatini tarbiyalash /Tuzuvchilar: J.Fozilov, R.Sultonov, H.Saidov. – T.: “Ma’rifat-Madadkor”, 2000. – 7-19-b. 7. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi //Bola ma‘naviyatini tarbiyalash /Tuzuvchilar: J.Fozilov, R.Sultonov, H.Saidov. – T.: “Ma’rifat-Madadkor”, 2000. – 20-55-b. 8. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. – T.: O’zbekiston, 2000. – 80 b. 9. Abduvahobov U. Shaxs (Komil inson haqida). – T.: Vatan, 1996. – 20 b. 10. Avesto. Tarixiy-adabiy yodgorlik /Asqar Mahkam tarjimasi. – T.: Sharq NMAK, 2001. – 400 b. 11. Avloniy Abdulla. Turkiy guliston yoxud axloq. – T.: Tarbiyachi, 1992. – 160 b. Azarov Yu.P. Tarbiyaviy ish metodikasi. – T.: Tarbiyachi, 1991. – 67b. 12. Azizxo’jaeva N.N. Tarbiyachi mutaxassisligiga tayyorlash texnologiyasi. – T.: TDPU, 2000. – 52 b. 13. A’zamova M. Maktabga tayyorlov guruhidagi bolalar orasida hamkorlik muhitini ta’minlashning pedagogi k imkoniyatlari. “Xalq ta’limi” jurnali, T.: 2012. 2 - son, 132-135b. 14. Asadov B “Yoshlar va qadriyatlar”. T. 2000 y. 27b 54

15. Akbarov X. ,v a boshqalar „Ma’naviy va ma’rifiy tarbiyaviy ishlarni tashkil etishga oid me’yoriy hujjatlar to’plami”. T. A.Navoiy nomidagi Ozb. Milliy kutubxonasi nashriyoti. 2007 y., 87b. 1 6 . Barotov Sh. Bola shaxsini o’rganish usullari /MTM tarbiyachilari va pedagogika institutlari bo’lajak tarbiyachisi uchun qo’llanma. – T.: Tarbiyachi, 1995. – 56 b. 17. “Bolajon” tayanch dasturi. Toshkent.: 20 08 yil.-1 67 b. 18. Buyuk siymolar, allomalar (O’rta Osiyolik mashhur mutafakkir va donishmandlar) / Nashrga tayyorlovchi M.M. Xayrullaev. – T.: Xalq merosi, 1-k. 1995. – 104 b. 19. To`xtaxodjayeva M.X va boshqalar „Pedagogika“ T. O`zbekiston faylasuflar milliy jamiyati nashriyoti. 2010 y., 356b. 20. Ziyodova T. Ta’limda tarbiyalanuvchi va tarbiyachi hamkorligi omili. “Xalq ta’limi” jurnali, T.: 2012. 4- son, 9-12 b. 21. Zunnunov A. Pedagogika tarixi /Oliy o’quv yurtlari uchun mashg’ulotlik. – T.: Fan, 2004. – 335 b. 22. Ibn Sino, Abu Ali. Tib qonunlari (Uch jildlik saylanma).– T.: Xalq merosi, 1- jild. 1993. – 3-182-b. 23. Ibragimov X., Abdullaeva Sh. Pedagogika / O’quv qo’llanma. – T.: Fan, 2004. – 182 b. 24. Yo’ldoshev J.G’., Usmonov S.A. Pedagogik texnologiya asoslari /Qo’llanma. – T.: Tarbiyachi, 2004. – 104 b. 25. Kaykovus, Qobusnoma /Nashrga tayyorlovchi: S.Dolimov. – T.: Tarbiyachi, 1986. – 168 b. 26. Komilov N. Tasavvuf yoki komil inson axloqi. – T.: Yozuvchi, K.1. 1996. – 272 b. 27. Kenjaeva.D. Barkamol shaxs tarbiyasi asoslari.-T: Fan, 2010.-67b 28. Qurbonov Sh.E., Seytxalilov E.A., Quronov M. va boshq. Milliy istiqlol g‘ oyasini shakllantirishda tashkiliy-uslubiy yondashuvlar (“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida). – T.: Akademiya, 2002.– 280 b. 55

29. Mavlonova R. To’raeva O, Holiqberdiev K. Pedagogika. - T.: Tarbiyachi, 2002. – 384 b. 30.“Maktabgacha ta’limga qo‘yiladigan davlat talablari” T.: 2017y, 31.“Oila, mahalla va ta’lim muassasalari hamkorligini boshqarish” A. Avloniy nomidagi xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish markaziy institutining metodik tavsiyasi. T. 2009 y. 32. Xolmatova M. “Oilaviy munosabatlar madaniyati”. T. 2000 y 7. M. 33. Sa’dullayev B. Tarbiyalanuvchilarni hamkorlikka undaydigan o’yinlar, ularning turlari va pedagogik – psixologik hususiyatlari. “Xalq ta’limi” jurnali, T.: 2012. 6- son, 35-38 b. 34. Yusupov E. Inson kamolotining ma‘naviy asoslari. – T.: Universitet, 1998. – 184 b. 35. Yo’ldoshev H.Q. „Barkamol avlodni tarbiyalashda oila, mahalla, MTM konsepsiyasi”. T. 2004 y. 36. www.edu.uz 37. www.ziyonet.uz 56

I L O V L A R 57

1- ilova Bolalarning intellektual rivojlanishi. Shaxsga yo’naltirilgan ta’limni amalga oshirishda bolalarning intellektual rivojlanishi muhim sanaladi. M aktabgacha ta’ lim muassasasi maktabga tayyorlov guruhi bolalarining intellectual rivojlanganlik darajasi quyidagilar bilan belgilanadi: - narsalarni 10 tagacha sanay olish; - sanoq va tartib sonlardan to’g’ri foydalanish; - 10 tagacha bo’lgan sonlarni yonma-yon turganlarini (ko’rgazma asosida) taqqoslay olish; - teng bo’lmagan 2 guruh narsalar sonini ikki usul bilan tenglashtira olish (1ta narsa qo’shish yoki ayirish usuli bilan); - 0 dan 9 gacha bo’lgan raqamlarni nomi va farqi; - turli miqdordagi 10 tagacha bo’lgan narsalarni eni, bo’yi, balandligi, qalinligi, o’lchami va ular orasidagi munosabatlarni xisobga olgan xolda ortib borishi yoki kamayib borishi tartibida joylashtirib taqqoslash; - narsalar shaklini doiraviy, uchrubchak, to’g’ri to’rtburchakli, kvadrat, to’rtburchakli, oval ko’rinishdagilarini farqlash; - qog’oz varag’ida yo’nalishlarini farqlash; - narsalarning o’ziga yoki boshqa narsalarga nisbatan joylashish vaziyati, yo’nalishini so’z bilan ifodalash; - xafta kunlari ketma-ketligi, sutka qismlari nomlari kabilar. 58

2- ilova Mehnatga ijobiy munosabatning tarkib topisi Mehnatga ijobiy munosabatning tarkib toptirish maktabgacha yoshdagi bolalarning har tomonlama yetuk shaxs bo’lib shakllanishlarida muhim ahamiyatga ega bolib, zamonaviy sharoitda ushbu masalani texnologik yondashuv asosida hal qilish talab qilinadi. 5-7 yoshli bolalar katta yoshlilar mehnatiga zo’r kizikishi biror mehnat jarayonin kattalar bilan birga qatnashish yoki biror narsani mustaqil bajarish ishtiyoqini namoyon qiladilar. Ularning faoliyatlari kichik maktab yoshidagilarga nisbatan anchagina maqsadga yo’naltirilgan, e‘tiborlari hamda maqsadga qaratilgandir. Bolalarda mehnat malakalari mehnat kilish odatini shakllantirish har bir ishni ohiriga yetkazish ko’nikmasini tarbiyalash pedagogik jarayonni texnologik yondashuv asosida to’g’ri tashkil etib quyidagi qoidalarga rioya qilinishini talab qiladi: Katta guruhlarga o’ziga o’zi xizmat ko’rsatish mehnati ho’jalik turmush mehnati tabiatdagi mehnat, shuningdek qo’l mehnatini tashkil etish. Kun tartibiga ko’ra «Bolalar bog’chasi ta‘lim tarbiya dasturi» asosida mehnat uchun nazarda tutilgan vaqtdan to’lik foydalanish. Bolalarni har xil sport turlariga muntazam jalb qilish. Mehnatning har xil turlari tashkil etilar ekan bolalar faoliyatining yakka va jamoa turlaridan foydalanish. Bolalar mehnatiga rahbarlik metod va usullarini ta‘lim tarbiya vazifalariga muvofik tanlash. Xilma xil mexnat turlarini tashkil etishda ularning bolalar faoliyatining boshqa turlari bilan oqilona biriktirish orqaligina amalga oshirish. 59

3 - ilova Ekologik madaniyatni tarkib toptirishga texnologik yondashuv Bolalarning tabiatdagi mehnati katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Mehnat jarayonida bolalarda tabiatga nisbatan extiyotkorlik, g’amxo’rlik munosabatlari shakllantiriladi. Tabiatdagi mexnat bolalarda burchlariga nisbatan ma‘suliyatni his etib yondashishini tarbiyalaydi. Bolalar o’simlik va hayvonlarni parvarish qilar ekanlar uning zarurligiga ishonch hosil kiladilar. Biroq tabiatdagi mexnatga nisbatan ma‘suliyatini tarbiyalash uchun bolalar mehnat malakalarini egallab olgan bo’lishlari o’z mehnatlarining ahamiyatini tushunishlari lozim. Tabiatdagi mehnat maktabgacha yoshdagi bolalarning sensor tarbiyasi uchun qulay sharoitlar yaratadi. Mehnat jarayonida bolalar o’simliklar xolati, ularni yorug’likka, namlikka, issiqlikka yahshi tuproqqa bo’lgan extiyojlarini qondirilishiga bog’lik ekanligini anglab oladilar. Tabiatdagi mehnat kuzatuvchanlikni o’stirilishining usullaridan biridir. Tabiatdagi mehnat jarayonida tarbiyaviy vazifalardan tashkari ta‘limiy vazifalar ham hal qilinadi. Tabiat burchagida bo’ladigan navbatchilik ertalab baliqchalarni boqadilar, gullarga suv quyadilar, yerlarni yumshatadilar, qushlar qafaslarini tozalashda yordam beradilar. Vaqti vaqtida ko’chat utkazishda ham yordam beradilar. Tarbiyachi va bolalar navbatchilar ishini nazorat qiladilar, xamda uni baholaydilar. 60

4-ilova Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida bolaning shaxsiy – psixologik va aqliy rivojlanganligini tashxislash Tashxislash su h bati savollari 1) Familyangni, ismingni, otangni ismini ayt. 2) Ota – onangning familiyasi, ismi, otasining ismini ayt. 3) Sen qizmi yoki o’gil ? Katta bo’lsang kim bo’lasan: xolami, tog’ami? 4) Sening akang (opang) bormi, kim katta ? 5) Yoshing nechada ? Bir yildan keyin nechaga kirasan, ikki yildan keyin- chi? 6) Xozir ertalabmi yoki kechqurun(kunduzimi yoki ertalabmi)? 7) Sen qachon nonushta qilasan-kechqurunmi, ertalabmi? Tushlikni ertalab qilasanmi, kunduzimi? Tushlik oldin b o’ ladimi yoki kechki ovqat? 8) Sen qaerda yashaysan? Uy manzilingni ayt( Qanday mamlakatda yashaysan? Prezident kim ? Vatanimizning bayrogini, gerbini k o’ rsat? va bosh q .) 9) Otang (onang) kim bo’lib ishlaydi? Rasm chizishni yaxshi ko’rasanmi? Bu qalamning (lentaning, ro’molning rangi qanaqa? Xozir yilning qaysi fasli- qishmi, bahormi, yozmi, kuzmi? Nega sen shunday deb h isoblaysan? 10) Nega qor qishda bo’ladi, yozda yemas? 11) Xaydovchi (shifokor, tarbiyachi ) nima ish qiladi? 12) Maktabda qo’ng’iroq, parta nima uchun kerak? 13) O’zingning o’ng ko’zingni, chap qulog’ingni ( o’ng yoki chap qo’l bilan ) ko’rsat. K o’ z va q ulo q nima uchun kerak? 14) Q anday xayvonlarni bilasan? 15) Sen q anday q ushlarni bilasan? 16) Nima katta: sigirmi, echkimi? Qushmi yoki asalari? Nimani panjasi katta: kuchuknikimi, xo’roznikimi? 17) Nima katta: 8mi, 5mi, 7mi, 3 ? 3dan 6 gacha, 9 dan 2 gacha sana. 61

18) Bilmasdan birovning narsasini sindirib qo’ ysang nima q ilish kerak? 19) Uy telefonlaringning, onangning, otangning, buvingning ish joylaridagi telefonlarning ra q amini eslab k o’ r… 20) Agar ota-onang ( kechqurun va dam olish kunlari) uyda yo’q bo’lsa – qaerda bo’lishi mumkin? 21) Sen ( katta do’konda, bozorda, xayvonot bog’ida, seni majburan olib ketganda, notanish ko’chada ko’p kishilik avtobusda, metroda va boshq.) adashib qolsang, bunday xolatlarda nima qilgan bo’larding? 62

O'xshashlar

Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning pedagogik-psixologik aspektlari

Maktabgacha yoshdagi bolalarni tartib - qoidalarga o’rgatishning pedagogik asoslari

Shaxsga yo’naltirilgan pedagogik texnologiyalarda mexanika fanini akademik litseylarda o’qitish uslubiyati

Kichik yoshdagi bolalarga estetik tarbiya berishda musiqaning o’ziga xos xususiyatlari

Maxsus maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga tashxis qo’yishning pedagogik-psixologik