Shaxsga yo’naltirilgan pedagogik texnologiyalarda mexanika fanini akademik litseylarda o’qitish uslubiyati

Yuklangan vaqt:

05.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1192.3056640625 KB

Ko'chirib olish

O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O„RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI HAYDAROV ERKIN KUBAYEVICH Shaxsga yo’naltirilgan pedagogik texnologiyalarda mexanika fanini akademik litseylarda o’qitish uslubiyati D I S S E R T A T S I Y A SAMARQAND – 2014 3

MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………..3 1-BOB. NAZARIY QISM ………………………………………………………..5 1.1 O’quv jarayonini pedagogik texnologiya asosida tashkil etishning zarurligi …5 1.2 Shaxsga yo’natirilgan pedagogik texnologiyalar nazariy asoslari ...…………11 1.3 Shaxsga yo’naltirilgan o’qitish texnologiyalarning amalda qo’llanilishi .........22 2-BOB. O’QITISH USLUBLARI ………………………………………..….....35 2.1 O’qitishning nazariy asoslari …………………………………………………35 2.2 Og’zaki bayon uslublari ...................................................................................39 2.3 Muammoli o’qitish ...........................................................................................41 2.4 Yangi pedagogik texnologiya (yo’nalishlari, yechimlari) asosida o’qitish ......48 2.5 O’quv tajribasining ahamiyati va unga qo’yiladigan uslubiy talablar ..............55 2.6 Respublikamizda milliy ta’lim tizimining isloh qilinishi hayotiy zarurat ekanligi ...................................................................................................................57 3-BOB. SHAXSGA YO’NALTIRILGAN TA’LIM TIZIMINING QO’LLANILISHI …..…………...…....................................................................59 3.1 Ta’lim texnologiyasida bola shaxsi ob’ekt va sub’ekt sifatida .........................59 3.2 Mexanika fanini shaxsga yo’naltirilgan holda o’qitish ....................................64 3.2.1 Moddiy nuqta kinematikasi…………………………………………………66 3.2.2 Moddiy nuqta dinamikasi…………………………………………………...77 3.2.3 Mex а nik ish, quvv а t v а energiya……………………………………………85 XULOSA …………………...…………………………………………......……...92 ADABIYOTLAR .......………………………………………………….………...93 KIRISH Keyingi yillarda o’qitishning yangi pedagogik texnologiyalari pedagog mutaxasislar orasida eng ko’p tarqalgan fikrlardan biriga aylanib bormoqda. Bunga sabab o’qitishning avtoritar usuli deb baholanadigan an’anaviy usulda 4

o’qituvchi faol bo’lib, o’quvchi esa tinglovchi passiv, faqatgina ob’ekt vazifasini bajaradi xolos. Boshqacha qilib aytganda avtoritar o’qitish texnologiyasida talabaning tashabbusi va mustaqilligi deyarli yo’qoladi, o’qitish majburiy yo’sinda amalga oshiriladi. Hanuzgacha jahonda eng ko’p tarqalgan o’qitishning sinf-dars tizimida mashg’ulotlari asosiy birligi dars bo’lib, u bitta fanining bitta mavzusiga bag’ishlanadi va o’qituvchi tomonidan boshqariladi. An’anaviy o’qitish texnologiyasining qusurlari ustida to’xtalib, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida (1997 yil 29 avgust) Prezident Islom Karimov bolalar qaysi sinfdan boshlab mustaqil fikr yurita boshlaydi? Umuman maktabda mustaqil fikr yuritishga o’rgatiladimi? degan savollarni qo’ydilar va ularga quyidagicha javob berdilar: «Aminmanki, o’rgatilmaydi. Mobodo biror o’quvchi o’qituvchiga e’tiroz bildirsa, ertaga u hyech kim havas qilmaydigan ahvolga tushib qoladi. Maktabdagi jarayonda o’qituvchi hukmron. U boladan faqat o’zi tushuntirayotgan narsani tushunib olishni talab qiladi. Prinsip ham tayyor: «Mening aytganim- aytgan, deganim-degan». Demak, an’anaviy ta’lim texnologiyasida o’qituvchi va o’quvchi munosabatida majburiy itoatkorlik, ya’ni zo’ravonlik pedagogikasi amal qiladi». An’anaviy o’qitish texnologiyasining boshqa qusurlarini ham namoyish qilish maqsadida 1-rasmning chap tomoniga diqqatingizni jalb qilamiz: ko’rinib turibdiki, Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, zo’ravonlikka asoslangan bu pedagogikada pedagog yagona su’bekt, talabalar pedagogik jarayon obyekti, o’qitish tushuntiruv-ko’rgazmali usulda olib boriladi. O’qitish ommaviy tarzda olib borilishi tufayli o’quvchilarning tashabbusi va mustaqilligi o’zidan-o’zi so’nib boraveradi. Shu bois texnologiya asosan talabalarda bilim, ko’nikmalarni shakllantiradi, ular shaxsini rivojlantirishni ko’zda tutmaydi. 5

O’z-o’zidan ko’rinadiki, an’anaviy o’qitish texnologiyasi o’z tabiatiga ko’ra ta’lim muassasalari oldiga jamiyatimiz tomonidan qo’yilgan talablarga butunlay javob bermaydi. Bundan farqli o’laroq shaxsga yo’naltirilgan texnologiyalarda o’quvchi ta’limning milliy modeli mohiyatiga ko’ra pedagogik jarayon markaziga qo’yiladi, uning rivojlanishiga va tabiiy imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishga qulay shart- sharoitlar yaratib beriladi. Ta’limning milliy modelini – shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan, ishlab chiqarishdan iborat 5 ta tarkibiy qismida «shaxs» asosiy tarkibiy qism – birinchi o’rinda turadi. Boshqacha aytganda, butun ta’lim tizimi, shu jumladan o’qitish o’quvchi shaxsiga yo’nartirilgan bo’lishi lozim. Shuning uchun zamonaviy texnologiyalarda pedagogik jarayon – o’qitishning shaxsga yo’naltirilgan texnologiyalari asosida amalga oshirilishi lozim. 6

IBOB. NAZARIY QISM 1.1 O’QUV JARAYONINI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA ASOSIDA TASHKIL ETISHNING ZARURLIGI Kadrlar tayyorlash milliy dasturida, ko’p marotaba ilg’or pedagogik texnologiyalarni o’rganib, ularni o’quv muassasalarimizga olib kirish zarurligi uqtirilgan. Keyingi o'n yillar ichida yaratilgan, pedagogikaga bag'ishlangan adabiyotlarda «Pedagogik texnologiya», «Yangi pedagogik texnologiya», «Ilg’or pedagogik texnologiya», «Progressiv pedagogik texnologiya» kabi tushunchalar ko’p uchrab turgani bilan ularning o’zbek tilidagi maromiga yetgan ta’rifi xali tuzilmagan. Respublikamizning pedagog olim va amaliyotchilari ilmiy asoslangan xamda O’zbekistonning ijtimoiy-pedagogik sharoitiga moslashgan ta’lim texnologiyalarini yaratish va ularni ta’lim-tarbiya amaliyotida qo’llashga intilmoqdalar. Buyerda, nima uchun bugungi kunda pedagogik texnologiyalarning milliy nazariy asosini yaratish va amaliyotga tadbiq etish zarurati tug’ildi, degan savol paydo bo’lishi mumkin. Jamiyatimizga qanchadan-qancha bilimli kadrlarni va yuqori malakali olimlarni yetishtirib kelgan pedagogika uslublari mavjud-ku, ularning eskirib, talabga javob bermay qolgan va mafkuralashtirilgan joylarini o’zgartirib, milliy to’y berib, foydalanaversa bo’lmaydimi? - degan mulohazalar ham yo’q emas. O’zbekistonning shu kundagi pedagogik jamoatchiligining aksariyati, aynan mana shu yo’ldan bormoqda. Bu yo’l ilojsizlikdan izlab topilgan bo’lib, qisqa muddat xizmat qilishi mumkin. Mustakillikni ko’lga kiritgan va buyuk kelajak sari intilayotgan jamiyatga bu yo’l uzoq xizmat qilolmaydi. Chunki: birinchidan, ma’lum sabablarga ko’ra jahon hamjamiyati taraqqiyotidan ortda qolib ketgan jamiyatimiz taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan o’rin olishi uchun aholi ta’limini jadallashtirish va samaradorligini oshirish maqsadida eng ilg’or pedagogik tadbirlardan foydalanishning zarurligi; ikkinchidan, an’anaviy o’qitish tizimi yozma va og’zaki so’zlarga tayanib ish ko’rishi tufayli «Axborotli 7

o’qitish» sifatida tavsiflanib, o’qituvchi faoliyati birgina o’quv jarayonining tashkilotchisi sifatida emas, balki nufuzli bilimlar manbaiga aylanib kolganligi; uchinchidan, fan-texnika taraqqiyotining o’ta rivojlanganligi natijasida axborotlarning keskin ko’payib borayotganligi va ularni yoshlarga bildirish uchun vaqtning chegaralanganligi; to’rtinchidan, kishilik jamiyati o’z taraqqiyotining shu kundagi bosqichida nazariy va empirik bilimlarga asoslangan tafakkurdan tobora foydali natijaga ega bo’lgan, aniq yakunga asoslangan texnik tafakkurga o’tib borayotganligi; beshinchidan, yoshlarni hayotga mukammal tayyorlash talabi ularga eng ilg’or bilim berish usuli hisoblangan obyektiv borliqqa majmu yondashuv tamoyilidan foydalanishni talab qilishidadir! Pedagogik texnologiya yuqorida sanab o’tilgan beshta sababiy shartlarning barcha talablariga javob beradigan ta’limiy tadbirdir. Ta’lim texnologiyalarini ishlab chiqish va amalga oshirish ilmiy muammo sifatida maxsus tadqiqotlar olib borishni ko’zda tutadi. Shuni aytish joizki, ta’lim texnologiyalari pedagogika ilmining tadqiqot obyekta sifatida, aniq fanlarni o’qitish uslubi bo’libgina qolmay, ijtimoiy fanlarni o’qitishga ham yangicha yondashuv sifatida qayd qilinishi lozim. Jamiyatimiz jadallik bilan taraqqiy etib, iqtisodiy va siyosiy mavqyei kundan- kunga ortib bormoqda. Ammo ijtimoiy soxada va ayniqsa, ta’lim-tarbiyada depsinish va umumiy taraqqiyotdan orqada qolish sezilmoqda. Bunday noxush vaziyatdan chiqib ketish yo’llaridan biri ta’lim- tarbiya jarayonini qabul qilingan davlat standartlari asosida texnologiyalashtirishdir. Ma’rifatli va rivojlangan mamlakatlarda muvaffaqiyat bilan qo’llanib kelayotgan pedagogik texnologiyalarni o’rganib, xalqimizning milliy pedagogika an’analaridan hamda ta’lim soxasining shu kundagi xolatidan kelib chiqqan xolda pedagogik texnologiyasini yaratish lozim. Texnologiya, deganda, subyekt tomonidan obyektga kursatilgan ta’sir natijasida subyektda sifat o’zgarishiga olib keluvchi jarayon tushuniladi. 8

Texnologiya har doim zaruriy vositalar va sharoitlardan foydalanib, obyektga yunaltirilgan maqsadli amallarni muayyan ketma-ketlikda bajarishni kuzda tutadi. Ushbu tushunchalarni o’quv jarayoniga ko’chiradigan bo’lsak, o’qituvchining o’qitish vositalari yordamida o’quvchilarga muayyan sharoitlarda ko’rsatgan tizimli ta’siri natijasida ularda jamiyat uchun zarur bo’lgan va oldindan belgilangan ijtimoiy sifatlarni intensiv tarzda shakllantiruvchi ijtimoiy hodisa, deb ta’riflash mumkin. Ta’riflar nazariyasi buyicha bunday ijtimoiy hodisani pedagogik texnologiya desa bo’ladi. U Pedagogik texnologiya ijtimoiy zaruriyat bo’lganligidan dastavval AKIT da 70-yillarda falsafaning bixiviorizm oqimi zaminida yuzaga kelib, boshqa rivojlangan mamlakatlarga tez tarqalib ketdi. XX asrning 90-yillari boshida sosializm no’rab, unga a’zo bo’lgan davlatlar birin-ketin mustaqil bo’lganidan keyin, har jixatdan taraqqiy etgan xorijiy mamlakatlar, shu jumladan O’zbekiston uchun ham keng yo’l ochildi. Mustaqillika erishgan O’zbekiston olimlari xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va ilmiy-ma’rifiy aloqalar o’rnata boshladilar. Natijada yurtimizga ilg’or va samarali texnologiyalar kirib kela boshladi. Shular qatori jahondagi progressiv pedagogik texnologiya degan tushunchalar ham kirib keldi. Pedagogik texnologiyani o’quv jarayoniga olib qirish zarurligini MDHga kiruvchi mamlakatlar ichida birinchilar qatorida ta’riflagan V.P.Bespalkoning fikricha, «PT-bu o’qituvchi maxoratiga bog’liq bo’lmagan holda pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan o’quvchi shaxsini shakllantirish jarayoni loyihasidir». Rossiya olimlaridan V.M.Monaxov: «PT-avvaldan rejalashtirilgan natijalarga olib boruvchi va bajarilishi shart bo’lgan tartibli amallar tizimidir»,- degan qisqacha ta’rifni bera turib, uning asosiy xususiyatlariga e’tiborni karatadi. «PT- o’quv jarayonini texnologiyalashtirib, uning qayta tiklanuvchanligini hamda pedagogik jarayon turgunligini oshirib, bu jarayon ijrochisining subyektiv xususiyatlaridan uni ozod qiladi»,-deydi. 9

M.V Klarin fikricha, PT-o’quv jarayoniga texnologik yondoshgan xolda, oldindan belgilab olingan maqsad kursatkichlaridan kelib chiqib o’quv jarayonini loyixalashdir. V.P.Bespalkoning O’zbekistonlik shogirtlaridan Nurali Saidaxmedov va Abduraxmon Ochilovlarning fikricha, PT-bu o’qituvchining o’qitish vositalari yordamida o’quvchilarga muayyan sharoitda ta’sir kursatishi va bu faoliyat maxsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarini intensiv shakllantirish jarayonidir. O’zbekistonlik pedagog olim B.L.Farberman pedagogik texnologiyaga quyidagicha ta’rif beradi: PT ta’lim jarayoniga yangicha yondashuv bo’lib, pedagogikada ijtimoiy-muxandislik ong ifodasidir. U pedagogik jarayonni texnika imkoniyatlari va insonning texnikaviy tafakkuri asosida standart xolga solib, uning optimal loyihasini tuzib chiqish bilan bog’liq ijtimoiy hodisadek Bu ta’riflarni uzoq xorijda berilgan ta’riflar bilan solishtirib ko’rish uchun Yapon pedagog olimi T.Sakomoto bergan ta’rifni keltiramiz. «PT,-deydi Sakomoto, -bu tizimli-majmuli fikr yuritish usulini pedagogikaga singdirish, boshqacha qilib aytganda, pedagogik jarayonni muayyan bir majmuga keltirishdir». Birlashgan Millatlar Tashkilotining nufuzli idoralaridan YUNESKO ning ta’rifi bo’yicha, «PT-bu bilim berish va uni egallashda texnika va inson resurslarini o’zaro uzviy bog’liq holda ko’rib, butun ta’lim jarayonini loyihalashda va amalda qo’llashda tizimli yondashuv usulidan foydalanishdir». Keltirilgan ta’riflarni ilmiy-falsafiy nuqtai nazardan taxlil qiladigan bo’lsak, uzoq xorijda berilgan ta’riflar bilan MDH mamlakatlari olimlarining bergan ta’riflari bir-biriga yaqin kelsa-da, farqi ham anchaligini kuramiz. Jumladan, Sakomoto va YUNESKO ta’riflarida majmu yondashuv tamoyiliga alohida urg’u berilgan. MDH olimlarining PT ga bergan ta’riflarida tizimli yondashuv eslatib o’tilgani bilan, o’quv jarayonining loyihasi tuzilayotganda uni mutlaq unutib, 10

tizimli yondashuv tamoyilining qonun va qoidalariga sira ham amal qilinmaganini ko’ramiz Haqiqatda esa, obyektiv borliqqa tizimli yondashuv tamoyilini yaxshi bilgan kishiga, Sakomoto aytganidek, «PT-o’quv jarayonini muayyan bir tizimga keltirishdir», degan tushuncha kifoya qiladi. Bu tushuncha orqali PT ning boshqa hamma xususiyatlarini, ya’ni maqsadga yunaltirilganini, bir necha o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan qismlardan tashkil topganligini va boshqalarni anglab olsa bo’ladi. Chunki bu xususiyatlarning xammasi, tizimlar nazariyasiga binoan, tizim deb nom olgan narsa va hodisalarning ajralmas sifatlaridir. Pedagogik texnologiyaning asosiy tushunchasi, so’zsiz, o’quv jarayoniga tizim sifatida yondashishdir. Bunda ta’lim-tarbiyada ishtirok etuvchi barcha narsa vahodisalar o’zaro funksional bog’liqlikda bo’lib, bir butunlikni, ya’ni pedagogik jarayon tizimini tashkil qiladi. Pedagogik jarayon tizimining muayyan bir vaqt mobaynida bosqichma-bosqich amalga oshirilishi pedagogik texnologiya deyiladi. Pedagogik texnologiyaning avvalgi uslublardan afzalligi. Birinchidan u ta’lim jarayonini bir butunlikda ko’rib, ta’lim maqsadi, uning mazmuni, bilim berish usullari va vositalari ta’lim bosqichlarini loyihalab, ta’lim jarayonini nazorat qilish va ta’lim natijalarini baxolash kabi qismlarini o’zaro uzviy bog’liq tizimga keltirib turib, uning loyixasini tuzishidadir. Ikkinchidan u talabalarning uzlariga berilgan bilimni yodlab olib aytib berishiga emas, balki ta’lim va tarbiya jarayonining yakunida amaliy ishlarni bajarilishiga yo’naltirilganligidadir. Ilmiy asoslanib, yaxshi loyihalashtirilgan pedagogik texnologiya bo’yicha har qanday o’qituvchi ham, a’lo bo’lmasa-da, yaxshi dars o’tadi. Chunki pedagogik texnologiyani pedagog olim, metodist yoki ilg’or tajribali o’qituvchilar tuzadi, shu bois ularning pedagogik mahorati pedagogik jarayon loyihasida o’z ifodasini topgan bo’ladi. PT-bu jamiyat extiyojidan kelib chiqib, oldindan belgilangan kishi ijtimoiy sifatlarini samarali shakllantiruvchi va aniq maqsadga yunaltirilgan o’quv 11

jarayonini tizim sifatida ko’rib, uni tashkil qiluvchi qismlari bulgan o’qituvchi (pedagog)ning o’qitish vositalari yordamida o’quvchi (talaba)larga ma’lum bir sharoitda muayyan ketma-ketlikda ko’rsatgan ta’sirini nazoratda tutuvchi va ta’lim natijasini baholab beruvchi texnologiyalashgan ta’limiy tadbirdir. Texnologik yondashuv ishlab chiqarishdan olingan bo’lib, unda minglab natijalarga erishish garovi hisoblanadi. Bu texnologiyalarni qo’llash vaqtida xudud va ularning ijrochisi o’zgarsa ham, kerakli maxsulot chiqaveradi. Ta’lim-tarbiya jarayonida ham shunga erishish uchun pedagogik texnologiya ishlab chiqildi. Pedagogik texnologiya, umuman olganda, reproduktiv (nusxa olish) dars berishga asoslangan bo’lib, undagi o’quv jarayoni o’quvchi (talaba)larga tipik xolatlardagi harakatlarni egallashga yo’naltirilgan. Pedagogik texnologiyaning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, unda o’quv maqsadlariga erishishni kafolatlaydigan o’quv jarayoni loyihalashtiriladi va amalga oshiriladi. Texnologik yondashuv, eng avvalo, tasvirlash emas, balki loyihalashtirilgan natijalarni amalga oshirish imkonini beruvchi amaliy ko’rsatmali tuzilmada uz ifodasini topadi. Pedagogik texnologiyani tushunish uchun asosiy yo’li aniq belgilangan maqsadlarga qaratilganlik, ta’lim oluvchi bilan muntazam o’zaro aloqani o’rnatish, pedagogik texnologiyaning falsafiy asosi hisoblangan ta’lim oluvchining xatti- harakati orqali o’qitishdir. O’zaro aloqa pedagogik texnologiya asosini tashkil qilib, o’quv jarayonini to’liq qamrab olishi kerak. Demak, an’anaviy o’quv jarayonida asosiy omil pedagog (va uning faoliyati) hisoblansa, pedagogik texnologiyada birinchi o’rinda o’qish jarayonidagi o’quvchilarning faolligi qo’yiladi. Pedagogik texnologiyadagi reproduktiv bilim berish jarayonida dars aniq bo’laklarga bo’linib, har bir bo’lagida o’quvchi (talaba)lar bilishi shart bo’lgan natijalar ko’rsatiladi. O’quv materiallar dars maqsadidan kelib chiqib, modullarga bo’lingan bo’ladi. Har qaysi modulga test savollari tuziladi. O’quv jarayoni aniq 12

savollarga konkret javoblar topishga ko’rilgan bo’lib, savollar va javoblar o’zaro uzviy bog’liqlikda bo’lishi natijasida bir butunlikni, ya’ni tizimini tashkil qiladi. Pedagogik texnologiyani yaratish tamoyillarining birinchisi-muayyan dars, mavzu, keyin, o’quv predmetidan kutilgan asosiy maqsadni shakllantirib olish; ikkinchisi-umumiy maqsaddan kelib chiqib, darsni yoki o’quv predmetinimodullarga ajratib, har bir moduldan kutilgan maqsadni va modullar ichida hal qilinishi lozim bo’lgan masalalar tizimini aniqlab olish; uchinchisi- modul ichida yechiladigan masalalarning har biri bo’yicha test savollarini tuzib chiqish; to’rtinchisi– maqsadlar aniq bo’lib, test savollari tuzilgandan keyin, maqsadlarga yetish usullari tanlanib, ularni ishlatadigan aniq joylarni belgilab olish. Ta’lim jarayoniga texnologik yondashuv paytida, avval aytib o’tganimizdek, tizimli yondashuv tamoyiliga binoan dars qismlari orasidagi zaruriy bog’liqliklarga va fanlar aro aloqalarga alohida e’tibor qaratiladi. Bu pedagogik texnologiyaning beshinchi tamoyili hisoblanadi. 1.2 SHAXSGA YO’NALTIRISH PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING NAZARIY ASOSLARI O’qitish texnologiyasi pedagogik strategiya sifatida talaba va o’qituvchilar faoliyatini faollashtirish va jadallashtirish vositalariga ega bo’ladi. Bunday texnologiyalarga quyidagilarni keltirish mumkin: 1. Hamkorlik pedagogikasi 2. Pedagogik jarayonda shaxsni kuzda tutishga asoslangan pedagogik texnologiya (Sh.A.Amonashvili texnologiyasi); 3. O‘quv materialini sxemalar va modellar ishorasi asosida o‘qitishni jadallashtirish texnologiyasi (V.F.Shatalov texnologiyasi); 4. O‘quv jarayonini samarali boshsarish va tashkil etish asosiga, qurilgan texnologiya (S.N.Lisenkova texnologiyasi, N.P.Guzikning o‘qitish tizimini rejalashtirish texnologiyasi); 5. O‘qitshini individuallashtirsh texnologiyasi (Inge Unt, A.S.Graniskaya, 13

V.D.Shadrikov texnologiyasi); 1. Hamkorlik pedagogikasi Hamkorlik pedagogikasi XX asrning 80-yillarida rivojlana boshladi va ta’limdagi ko’pgina innovasisn jarayonlarni hayotga chorladi. Bu texnologiya negizida taniqli rus va chet el pedagoglarining tajribasi yotadi. Ular K.D.Ushinskiy, N.P.Pirogov, L.N.Tolstoy, J.J.Russo, Ya.Korchak, K.Rodjers, E.Bern, S.T.Shaskiy, V.A.Suxomlinskiy va boshqalardir. 2. Sh.A.Amonashvilining inson-shaxs texnologiyasi. Shalva Aleksandrovich Amonashvili taniqli pedagog olim va amaliyotvhidir. U o’zining eksperimental maktabida hamkorlik pedagogikasini, shaxsiy yondashuvini, tili va matematika o’qitishning ajoyib pedagogikasini ishlab chiqdi va hayotga tadbiq etdi. Sh.A.Amonashvilining asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat: 1. bolaning shaxsiy xislatlarini namoyon qilish orqali unda oliyjanob insonning shakllanishi, rivojlanishi va tarbiyalanishiga imkon tug‘dirmos; 2. bolaning qalbi va yuragini ulug‘lomoq; 3. boladagi bilishga bo‘lgan kuchlarni rivojlantirish va shakllantirish; 4. keng va chuqur bilim hamda malaka olish uchun sharoit tug‘dirmoq; 5. ideal tarbiya –bu o‘z-o‘zini tarbiyalamoq. Sh.A.Amonashvili o’zining texnologiyasini amalga oshirish uchun quyidagi metodika va metodik usullardan foydalandi:  insonparvarlik;  shaxsiy yondashuv;  oila pedagogikasining qo‘shimcha imkoniyati;  o‘quv faoliyati.  muloqot maxorati; Sh.A.Amonashvili texnologiyasida bola faoliyatini baholash alohida ahamiyatga ega. Baholardan foydalanish o’ta cheklangan. Miqdoriy baholashdan 14

ko’ra sifatli baholashga urg’u beriladi, ya’ni tavsif, natijalar paketi, o’z-o’zini baholash. 3. O’quv materialini sxemalar va modellar ishorasi asosida o’qitishni jadallashtirish texnologiyasi (V.F.Shatalov texnologiyasi); Bu texnologiyani Viktor Fedorovich Shatalov ishlab chiqdi va hayotga joriy qildi. U o’qitishning an’anaviy sinf-dars usulining hali ochilmagan katta imkoniyatlarini ko’rsatib berdi. V.F. Shatalovning maqsad-mo’ljali:  bilim, malaka va ko‘nikmalarni shakllaitirish;  har qanday individual xususiyatlarga ega bo‘lgan barcha bolalarni o‘qitish;  o‘qitshni tezlashtirish. Tamoyillar:  ko‘p marta takrorlash, majburiy bosqichma-bosqich nazorat, qiyinchilikning yuqori darajasi, katta bloklarda o‘rganish, faoliyatning dinamik qolipi, xatti-harakatning tayanchi, muljaldagi asosini qo‘llash;  shaxsni ko‘zda tutish asosida yondashuv;  insonparvarlik;  zo‘rlab o‘qitmaslik;  o‘quv vaziyatlarining konfliktsizligi, har bir o‘quvchining muvaffaqiyatlaridan boxabarlik, tuzatish (yulga solish), o‘qsish, yutuqlarga istiqbolni ochish;  O‘qitish va tarbiyani bog‘lash. V.F. Shatalov metodining uziga xosligi:  materiallar katta hajmda kiritiladi;  materiallar bloklar bo‘yicha joylashtiriladi;  o‘quv materiail tayanch sxema — konspekt ko‘rinshida rasmishashtiriladi. Jadvaldan ko’rinib turibdiki, tayanch konspekt ko’rgazmali sxemani tashkil etmoqda. 15

V.F.Shatalov tayanch (tayanish) deganda bola harakatlarining taxminiy asosini, ichki fikrlash faoliyatining tashqi tashkil qilinish usulini tushunadi. Tayanch signal o’zaro uzviy bog’lovchi ramzlar (ishora, so’z, sxema, rasm va h.o) bo’lib, qandaydir ma’noli mohiyatni almashtiradi. Tayanch konspekt – o’quv materiallari o’zaro bog’langan usullarining butun qismlari sifatida faktlar, tushunchalar, g’oyalar tizimi o’rnida qullana oladigan qurgazmali konstruksiyalardan iborat qisqacha shartli konspekt ko’rinishidagi tayanch signallar sistemasidir. V.F.Shatalovning xizmatlari shundaki, u mashg’ulotlarda yetarli darajada va barchaning faolligini ta’minlovchi o’quv faoliyati tizimini ishlab chiqdi. V.F.Shatalovning o’quv jarayoni texnologik sxemasi tablisada ko’rsatilgan. V.F.Shatalov metodikasi 5 bosqichdan iborat bo’lib, ular bir qancha usul va metodik yechimlarni oz ichiga oladi: 1. Nazariyani sinfda o’rganish: taxtada oddiy tushuntirish (bo’r, kurgazmali qurol, TV bilan); buyalgan plakat - tayanch konspekt bo’yicha qayta tushuntirish; plakat bo’yicha qisqacha bayon qilish; o’quvchilarning o’zkonspektlari ustida individual ishlashlari, konspekt bloklari bo’yicha keng mustahkamlash. 2. Uydagi mustakil ishlar: tayanch konspektk darslik ota-onalar yordami. o’quvchilarga uqtirish: konspektdan foydalangan holda o’qituvchining tushuntirganlarini esla, berilgan materialni kitobdan o’qi; o’qiganlaringni konspekt bilan qiyosla; konspekt yordamida darslik materiallarini so’zlab ber (kodlashtirish-dekodlashtirish); konspektni so’zlab berish uchun tayanch sifatida yodda saqla; konspektni qayta ishlab chiqqish va namunaga qiyosla. 3. Birinchi takrorlash - konspektni uzlashtirishni xar tomonlama keng nazorat qilish: barcha o’quvchilar konspektni xotirasida kayta ishla b chiqadilar, o’qituvchi ularni peshma-pesh tekshirib boradi; bir vaqtning o’zida "asta" va magnitafon orqali so’rab boradi; yozma ishdan so’ng og’zaki so’rash boshlanadi. 16

4. Tayanch konspektni og’zaki so’zlab olish – o’zlashtirishdagi tashqi nutq (og’zaki) faoliyatining eng muhim bosqichi, u turli savol-javoblar jarayonida yuz beradi. 5. Ikkinchi takrorlash-umumlashtirish va bir tizimga keltirish (tartibga tushirish): o’zaro nazorat darslari; oldindan sinov savollari ruyxatini nashr qilish; tayyorlash; barcha turdagi nazoratlardan foydalanish (taxtada, astagina, yozma va b.); o’zaro so’rash va o’zaro yordam; o’yinli unsurlar (jamoalar bellashuvi, rebusni topishi va b.). Nazorat, baholash. V.F.Shatolov o’quvchilarning bilim, malaka va ko’nikmalarini bosqichma-bosqich nazorat qilishning bosh muammosini hal qildi. Doimiy tashki nazoratni o’zini-o’zi nazorat qilish va o’z-o’zini baholash bilan bog’lash, xar birini bosqichma-bosqich nazorat qilish, kuchi yetadigan darajada talab qilish, doimo tuzatishning imkoniyati mavjudligi, natijalar oshkorligi, ikki bahoning yo’qligi, past bahodan qo’rqishning yo’qligi. Nazorat shakllari: tayanch konspekt bo’yicha yozma ish, mustaqil ishlar, baland ovozda surash, magnitafonda, juftlikda o’zaro nazorat, guruhdagi o’zaro nazorat, uy nazorati, o’z-o’zini baholash. O’quvchi tomonidan olingan xar bir baho bilimlarni maxsus ochilgan kuzguga quyib boriladi. U go’yo o’quvchiga xizmat qiladigan ruyxat vazifasini bajaradi, baholar esa ijobiy shifrlangan tavsifnoma ahamiyatiga ega bo’ladi. Bunday tavsifnomani e’lon qilish katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’ladi. Bu tavsifnomaning eng muhim tomoni shundaki, o’quvchi hohlagan vaqtida xar qanday bahoni nisbatan yuqori bahoga uzgartirishi mumkin. Ochiq imkoniyat tamoyilining mohiyati ham shunda. Har bir baho, - deb ta’kidlaydi V.F. Shatalov, avvalambor, o’quvchida ijobiy e’tiborni kuzgatadigan vosita, turtki bo’lib xizmat qilishi lozim. Ikki baho salbiy hislarga sabab bo’ladi, o’qituvchi va fan bilan ziddiyatni keltirib chiqaradi. Shatalov bunday konfliktli vaziyatlarni bartaraf qiladi. 17

Metodik usullar (pedagogik mikrounsurlar) tirkamasiga: uchirma takrorlash, releli (almashma) nazorat ishlar, desant metodi, zanjir metodi, vazifalar ichida "chumilmoq", kitobdagi xatolarni topmoq, varaqchalarda misol-masala yechish, tanlov asosida misol-masala yechish, 4 qo’lda yechish, tajriba darslari, "miyaga" niktash, quyidan yuqoriga qarab yechish, aytib berganni rag’batlantirish, ochiq fikrlar darsi, oltinchi ball, ijodiy konspekt, tezaytish, keskinlikni yumshatish usullari (musiqa, yorug’lik, tanaffus va b.) va b. V. F.Shatalov tomonidan ishlab chiqilgan o’quv faoliyati tizimi maktab o’quvchilarida eksperiment qilingan, lekin uning metodikasi matematika o’qitish doirasidan chiqib, nafaqat tabiiy fanlar, balki gumanitar fanlar: til, tarix kabi fanlarni o’qitishda ham keng tarqaldi. V.F. Shatalov metodikasi oliy o’quv yurtlarida ham muvaffaqiyatliqo’llanmoqda. 4.O’quv jarayonini samarali boshqarish va tashkil etish asosiga, qurilgan texnologiya (S.N.Lisenkova texnologiyasi, N.P.Guzikning o’qitish tizimini rejalashtirish texnologiyasi) Bu texnologiya asosida quyidagilar yotadi: hamkorlik pedagogikasiga bo‘lgan shaxsiy yondashuv; o‘zlashtirish (muvaffaqiyat) – o‘qitish jarayoiida bolalar rivojlanishining eng muuim sharti; sinfdagi fayz: xayrixoslik, o‘zaro yordam; xatolaridan ogox, qilish, lekin xatolar ustida ishlash emas; o‘quv materialining ketma-ketligi, izchilligi; vazifaning har bir o‘quvchiga qulayligi va ularga alohida- alohida bo‘lib berilishi; asta-sekin to‘ liq mustaqillika o‘tish; bilag‘on o‘quvchi vositasida bilmaydigan o‘quvchilarni o‘qitish. S.N.Lisenkova metodikasining xususiyati shundaki, qiyen mavzular dasturda belgilangan soatlarda emas, balki undan oldin o’rganila boshlanadi. Bu istiqbolli tayyorgarlikdir. 18

Istiqbolli tayyorgarlik o’rganilishi yaqinlashib kelayotgan qiyin mavzularni yo’l-yo’lakay o’tishning boshlanishidir. Umumlashtirish bu muayyan bilimlar asosidagi mavzuni umumlashtirishdir. S.N.Lisenkova metodikasi asosida materialni o’zlashtirish uchbosqichda kechadi: 1. Kelgusida o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan bilimlarni oldindan kichik hajmlarda berib borish; 2. Yangi tushunchalarni aniqlashtirish, ularni umumlashtirish va qo‘llash; 3. Fikrlash usullari va o‘quv xatti-harakatlarining ravonligini rivojlantirish. G.K.Selevko tadqiqotlarida o’qitishni tabaqalashtirish o’quv jarayonini tashkil etish shakli sifatida izohlanadi, o’zida bilim darajasi bir xil bo’lgan, u yoki bu jihatdan o’quv jarayonida umumiy sifatlarga ega bo’lgan o’quvchilar guruhi bilan oluvchilarning turli guruhlarini ixtisoslashtirilishini ta’minlaydigan umumiy didaktikaning bir qismi o’qituvchi ishlaydi. O’qitishni tabaqalashtirish o’quv jarayonidagi ta’lim sifatida ham belgilanadi. 5. O’qitshini individuallashtirsh texnologiyasi (Inge Unt, A.S.Graniskaya, V.D.Shadrikov texnologiyasi) "O’qitish tizimining qurama texnologiyasi" saviyasiga va darslarda mavzu bo’yicha davriylikni rivojlantirishga ko’ra sinf ichidagi o’qitishning tabaqalashtirilishi deb qaraladi. Darslar har bir mavzu bo’yicha ketma-ket joylashgan besh tipdan iborat bo’ladi: 1) mavzuni umumiy tahlil qiluvchi darslar (ular leksiyalar deb yuritiladi); 2) ta’lim oluvchilarning mustaqil ishlari jarayonida o’quv materialining chuqurlashtirib ishlab chiqishini ko’zda tutgan, tuzilgan seminar mashg’ulotlari (bunday darslar uchtadan beshtagacha bo’lishi mumkin); 3) bilimlarni umumlashtirish va tartibga tushirish (guruhlash) darslari (mavzular bo’yicha sinovlar); 19

4) fanlararo materiallarni umumlashtirish (mavzular bo’yicha vazifalarni himoya qilish); 5) dars-praktikumlar. Keyingi bosqichda o’qituvchi o’quvchilarning saviyalariga ko’ra tabaqalashtirish ishlarini tashkil etadi. Bu ish yangi materialni berish , uni mustahkamlash va takrorlash , bilim , malaka va ko ’ nikmalarni nazorat qilishda amalga oshiriladi . Bu texnologiyada uchta tabaqalashtirishning turli darajadagi qiyinchilikda : "A","B","C" dasturlari ajralib turadi. Dasturlar quyidagi vazifalarni hal qiladi: muayyan darajadagi bilim, malaka va ko‘nikmalarni egallashni ta‘minlaydi; ta‘lim oluvchilarning ma‘lum darajadagi mustaqilligini ta‘minlaydi; "C" dasturi tayanch standart sifatida qayd qilinadi. Uni bajarish orqali ta’lim oluvchilar fan bo’yicha o’quv materialini, uni qayta tiklay olish darajasida o’zlashtiradilar. "C" dasturi vazifalarini nisbatan qiyin dasturga o’tmasdan oldin har bir o’quvchi bajara olishi lozim. "B" dasturi mavzuni qo’llash bilan bog’liq masalalarni yechish uchun zarur bo’lgan o’quv va aqliy faoliyatining umumiy va o’ziga xos usullari bilan birga egallashni ta’minlaydi. Ushbu dasturga kiritiladigan qo’shimcha ma’lumotlar birinchi bosqich materiallarini kengaytiradi, asosiy bilimlarni isbotlaydi, namoyish etadi va oydinlashtiradi, tushunchalarning amal qilish va qo’llanishini ko’rsatib turadi. "A" dasturi o’quvchilarning bilimlarini to’la anglash, ijodiy qo’llash darajasiga ko’taradi. Bu dasturda ijodiy qo’llash istiqbolli tobora takomillashib boruvchi ma’lumotlar, chuqurlashtiriladigan materiallar, uning mantiqiy asoslanganligi joylashtirilgan. Materiallarni takrorlashda turli darajadagi vazifalarni erkin tiklash metodikasi qo’llanadi. 20

Tabaqalashtirilgan vazifalarni nazorat qilishda individuallikka o’tiladi va u chuqurlashtiriladi. Inge Unt, A.S.Graniskaya, V.D.Shadrikov tadqiqotlarida individual o’qitish o’quv jarayonini tashkil etish shakli, modeli sifatida belgilanadi. Unda: pedagog faqat birgina talaba bilan o‘zaro munosabatda bo‘ladi; bir talaba faqat o‘qitish vositalari (kitoblar, kompyuter va b.) bilan o‘zaro aloqada bo‘ladi. Individual o’qitishda faoliyatning mazmuni, metodlari va sur’ati talabaning xususiyatlariga moslashtiriladi. Shaxsiy yondoshish deganda: u pedagogikaning tamoyili bo‘lib, unga ko‘ra pedagog o‘quv – tarbiya ishlar jarayonida talabalarning shaxsiy hislatlarini hisobga olgan holda ayrim talabalar bilan individual model bo‘yicha o‘zaro munosabatda bo‘lish, individual xususiyatlariga asoslanish; o‘quv jarayonida talabalarning individual xususiyatini hisobga olish; barcha talabalarning rivojlanishigina emas, balki har bir talabaga alohida rivojlanish uchun psixologik-pedagogik tadbirlar yaratish tushuniladi. O’qitishni individuallashtirish: o‘quv jarayonini tashkil etish bo‘lib, unda o‘qitish usullari, sur‘atini tanlash talabaning individual xususiyatlari bilan bog‘lanadi; individual yondashuvni ta‘minlovchi turli o‘quv-metodik, psixologik- pedagogik va tashkiliy-ma‘muriy tadbirlardir. Shunday qilib, didaktika bo’yicha amalga oshirilgan tadqiqotlarga ko’ra o’qitishni individuallashtirish o’quv jarayonining shunday tashkil qilinishiki, unda individual yondashuv va individual shakl ustuvor hisoblanadi. O’qitishni individuallashtirish quyidagi mualliflik texnologiyalarida asoslab berildi: Inge Untning o‘qitishni individuallashtirish texnologiyasi; A.S.Gransikayaning moslashuvchan o‘qitish texnologiyasi; 21

V.D.Shadrikovning individuallikka qaratilgan reja asosida o‘qitish texnologiyasi. Inge Untning o’qitishni individuallashtirish texnologiyasidagi asosiy konsepsiya hozirgi sharoitda o’qitishni individuallashtirishning muhim shakli o’quvchilarning maktabdagi va uydagi mustaqil ishlari deb qoidalashtirilgan. Inge Unt uning mazmuni va metodikasi deb mustaqil ishlar uchun individual o’quv vazifalari, joriy o’quv adabiyotiga moslashtirilgan, individuallashtirilgan mustaqil ishlar qo’llanmasi asosida nashr etilgan ish daftarlarini tushunadi. A.S.Graniskaya o’zining moslashuvchan o’qitish tizimini sinf-dars tizimida tashkil etish va unda o’qituvchi 60-80% vaqtini o’quvchilar bilan individual ishlashga ajratish mumkinligini qayd qiladi. A.S.Graniskaya metodikasining o’ziga xosligi uning darsni muayyan g’ayriodatiy qurilma asosida tashkil etishidir: Birinchi qism - barchani o‘qitish; Ikkinchi qism - ikki parallel jarayon: o‘quvchilarning mustaqil ishlari va o‘qsituvchining ayrim o‘quvchilar bilan individual ishlashi, ya‘ni umumlashtirilgan sxemalardan foydalanish, almashinib turuvchi juft o‘qituvchi bo‘lib ishlash, moslashuvchan ko‘p qirrali vazifalar va b. V.D.Shadrikov gipotezasiga ko’ra agar bolaga murakkablashib boruvchi vazifalarning tafsiloti berilsa, unga o’rganish jarayonini motivasiyalash taklif etilsa, lekin bolaga shu bugun uning uchun mumkin va qulay ishlash imkoniyati qoldirilsa, o’quvchilar qobiliyati samarali rivojlanadi deb hisoblanadi. V.D.Shadrikov metodikasi asosini har bir o’quvchining qobiliyatiga qarab o’qitishga imkon beradigan olti darajadagi o’quv rejasi, dastur va metodik qo’llanma tashkil etadi.Har bir fanning murakkablik darajasiga ko’ra kuchi yetgan variantni tanlab olib, o’quvchilar sinfda tez-tez almashib turadi va fanning hajmi va mazmunini qo’ldan chiqarmay birgalikda o’quv dasturini o’zlashtirishga harakat qiladilar. Murakkablik darajasini tanlash tezlikda amalga oshiriladi, "ba’zan" uni amalga oshirib bo’lmaydi, chunki u sinfdagi o’quvchilarning tenglashish, o’quvchilarning qobiliyati holatiga bog’liq bo’ladi. 22

Murakkablikning olti darajasi amalda barcha bolalarga e’tibor berishga, barchaning kuchi yetadigan, o’quvchining qobiliyatiga, uning rivojlanishiga moslangan, o’quv jarayonini tashkil etishga imkon beradi. Bu o’qitishni individuallashtirish mualliflik texnologiyasi negizida umumiy tamoyillar mavjud: individuallashtirish o‘qitish jarayoni strategiyasidir; individuallashtirish – individuallikni shakllantirishning zaruriy omili; barcha o‘rganiladigan fanlarda individuallaitirilgan o‘qitishdan foydalanishning mumkinligi; individual ishlarni o‘quv faoliyatining boshqa shakllari bilan integrasiyalash; individual sur‘atda, uslubda o‘rganish. Individuallashtirish texnologiyasining umumiy xususiyatlariga quyidagilar kiradi: o‘zlashtira olmaslikka olib keluvchi omillarni qayd qilish; fikrlash jarayonida bilim, malaka, ko‘nikmalarni egallash individual kamchiliklarni tuzata olish usullari; oila tarbiyasidagi motivasiyaning bo‘linmasligi, irodaning sustligi kamchiliklarini qayd qilish va yenga olish; qobiliyatli va iste‘dodli o‘quvchilarga nisbatan o‘quv jarayonini optimallashtirish (ijodiy faoliyat, sinf va sinfdan tashqari ishlarni hisobga olish); o‘qitish jarayonini tanlash erkinligini berish; umumiy o‘quv malakalari va ko‘nikmalarini shakllantirish; o‘quvchilarning o‘z-o‘ziga mos baho bera olishini shakllantirish; o‘qitishning texnik vositalaridan, shuningdek, EHMdan foydalanish. O’qitishni individuallashtirish texnologiyasiga quyidagilar kiradi: Batov tizimi. AQShda ishlab chiqilgan bu tizimda o’quv jarayoni ikki qismga bo’linadi: Birinchi qism – butunicha sinf ishi. Ikkinchi qism – individual mashg’ulotlar. 23

Bunday mashg’ulotlar unga zaruriyat sezgan o’quvchilar bilan yo umum tomonidan qabul qilingan me’yorlardan orqada qolmaslik yoki nisbatan rivojlangan qobiliyatlari bilan ajralib turganlar bilan bir qatorda bo’lishini ta’minlash maqsadida o’tkaziladi. Yuqori qobiliyatli kategoriya o’quvchilar bilan o’qituvchi, nisbatan kamroq qobiliyatli va qoloq o’quvchilar bilan o’qituvchi yordamchisi shug’ullanadi. Tramp rejasi –bu texnologiya AQShda juda mashxur. Bu o’qitish shakllarining shunday tizimiki, unda katta auditoriyadagi mashg’ulotlar kichik guruhlardagi individual mashg’ulotlar bilan qo’shib olib boriladi. Zamonaviy texnik vositalar yordamida 100-150 kishidan iborat katta guruhlarda yuksak malakali o’qituvchilar, professorlar leksiya o’qiydilar. 10-15 kishidan iborat kichik guruhlar esa leksiya materiallarini muhokama qiladilar, bahs yuritadilar. Individual ishlar esa maktab kabinetlarida, laboratoriyalarida o’tkaziladi. Leksiya mashg’ulotlariga 40%, kichik guruhlardagi mashg’ulot 20%, kabinet va laboratoriyalardagi individual ishlarga 40% ajratiladi. Odatdagi sinf tushunchasi yo’q, kichik guruhlar ham doimiy emas. 1.3 SHAXSGA YO’NALTIRILGAN O’QITISH TEXNOLOGIYALARNING AMALDA QO’LLANISHI O’qitishning zamonaviy texnologiyalarini qo’llash, o’qitish jarayonini yagona shaklga keltirish va yuqori samaradorlikka erishishga imkon yaratadi. Endi shaxsga yo’naltirilgan texnologiyalarning nima uchun bugungi kunda dolzarb bo’lib borayotganligi, nima uchun mazkur texnologiyalar ta’limning hozirgi kuni, kelajagi bo’lib qolganligi hamda ularning mohiyati haqida qisqacha to’xtalamiz. Oliy ta’limda va akademik litseylarda an’anaviy o’qitish texnologiyasi o’zining qator xususiyatlariga ko’ra zamonaviy ta’lim ehtiyojlariga tobora zid bo’lib bormoqda. Chunki, mazkur o’qitish texnologiyasida pedagogikaning talabaga 24

munosabati avtoritar xarakterga ega, ya’ni ta’lim jarayonida u yagona subyekt sifatida namoyon bo’ladi, talabalar esa faqatgina obyekt vazifasini bajaradi, xolos. Boshqacha qilib aytganda avtoritar o’qitish texnologiyasida talabaning tashabbusi va mustaqilligi deyarli yo’qoladi, o’qitish majburiy yo’sinda amalga oshiriladi. Hanuzgacha jahonda eng ko’p tarqalgan o’qitishning sinf-dars tizimida mashg’ulotlari asosiy birligi dars bo’lib, u bitta fanining bitta mavzusiga bag’ishlanadi va o’qituvchi tomonidan boshqariladi. An’anaviy o’qitish texnologiyasining qusurlari ustida to’xtalib, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida (1997 yil 29 avgust) Prezident Islom Karimov bolalar qaysi sinfdan boshlab mustaqil fikr yurita boshlaydi? Umuman maktabda mustaqil fikr yuritishga o’rgatiladimi? degan savollarni qo’ydilar va ularga quyidagicha javob berdilar: «Aminmanki, o’rgatilmaydi. Mobodo biror o’quvchi o’qituvchiga e’tiroz bildirsa, ertaga u hyech kim havas qilmaydigan ahvolga tushib qoladi. Maktabdagi jarayonda o’qituvchi hukmron. U boladan faqat o’zi tushuntirayotgan narsani tushunib olishni talab qiladi. Prinsip ham tayyor: «Mening aytganim- aytgan, deganim-degan». Demak, an’anaviy ta’lim texnologiyasida o’qituvchi va o’quvchi munosabatida majburiy itoatkorlik, ya’ni zo’ravonlik pedagogikasi amal qiladi». An’anaviy o’qitish texnologiyasining boshqa qusurlarini ham namoyish qilish maqsadida 1-rasmning chap tomoniga diqqatingizni jalb qilamiz: ko’rinib turibdiki, Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, zo’ravonlikka asoslangan bu pedagogikada pedagog yagona su’bekt, talabalar pedagogik jarayon obyekti, o’qitish tushuntiruv-ko’rgazmali usulda olib boriladi. O’qitish ommaviy tarzda olib borilishi tufayli o’quvchilarning tashabbusi va mustaqilligi o’zidan-o’zi so’nib boraveradi. Shu bois texnologiya asosan talabalarda bilim, ko’nikmalarni shakllantiradi, ular shaxsini rivojlantirishni ko’zda tutmaydi. O’z-o’zidan ko’rinadiki, an’anaviy o’qitish texnologiyasi o’z tabiatiga ko’ra ta’lim muassasalari oldiga jamiyatimiz tomonidan qo’yilgan talablarga butunlay javob bermaydi. 25

Bundan farqli o’laroq shaxsga yo’naltirilgan texnologiyalarda o’quvchi ta’limning milliy modeli mohiyatiga ko’ra pedagogik jarayon markaziga qo’yiladi, uning rivojlanishiga va tabiiy imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishga qulay shart- sharoitlar yaratib beriladi. Ta’limning milliy modelini – shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan, ishlab chiqarishdan iborat 5 ta tarkibiy qismida «shaxs» asosiy tarkibiy qism – birinchi o’rinda turadi. Boshqacha aytganda, butun ta’lim tizimi, shu jumladan o’qitish o’quvchi shaxsiga yo’nartirilgan bo’lishi lozim. 26

1-rasm. O’qitish texnologiyalari blok sxemasi. 27

Yuqorida ko’rsatilgan 1-rasmning o’ng tomonida shaxsga yo’naltirilgan o’qitish texnologiyalari keltirilgan. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, bu yerda ko’rsatilgan o’qitish texnologiyalaridan, jumladan ishbilarmon (amaliy pedagogik) o’yinlari, muammoli ta’lim, dasturlashtirilgan ta’lim va boshqalardan ilgarilari ham ta’lim jarayoniga qo’llaganmiz. Ammo, ta’limning milliy modelida shaxsga asosiy, hal qiluvchi o’rin berilgandan so’ng bu texnologiyalarning har birini shaxsning mavjud imkoniyatlarini to’la ro’yobga chiqarish bo’yicha ahamiyati yanada oshdi. Ayni paytda hozirgi kunda axborotning hajmi, xilma-xilligi, uni egalashga moyilligi va vositalarining yetarliligi, samarali indivudual va mustaqil o’qitishni tashkil etish uchun zaruriy shart-sharoitlar yaratilganligi munosabati bilan pedagogning talabaga bo’lgan munosabati jihatidan uning «Sardor»likdan, uning sherigiga, hamkoriga aylanmoqda. Shaxsga yo’naltirilgan o’qitish texnologiyalarining kommunikativ asosi – pedagogik jarayonda talabaga insoniy-shaxsiy yondashishdir. Buni bir-birini to’ldiradigan, shaxsiy-insoniy munosabatlarni rivojlantiradigan 1-2-3 slaydlarda ko’rish mumkin. 28

O’rnatilayotgan yangicha munosabatlarning asosiy mazmuni, hozirgi kunda natija bermaydigan va noinsoniy hisoblangan zo’ravonlik pedagogikasidan voz 29 1 - slayd An‟anaviy o‟qitish qu yidagi xususiyatlarga ega: - zo‟ravonlik pedagogikasi; - o‟qitishning tushuntiruv - ko‟rgazmali usuli; - ommaviy (o‟rtacha o‟quvchiga mo‟ljalangan) o‟qitish. Avtoritarlikni namoyon bo‟lish shakllari: - talaba – bu to‟la shakllanmagan shaxs; - o‟qituvchi barcha ko‟rsatmalarning b ajarilishini talab qiladi; - o‟qituvchi sardor, hakam, yagona tashabbuskor shaxs. 2 - slayd Ta‟lim tizimining milliy modelida «shaxs» birinchi o‟ringa q o‟yilganligi sababli o‟qitish shaxsga yo‟nartirilgan texnologiyalar asosida amalg a oshiriladi: - talaba shaxsi pedagogik jarayon markaziga qo‟yilgan; - talaba shaxsini rivojlantirishga va tabbiy imkoniyatlarini ro‟yobga chiqarishga qulay shart - sharoitlar yaratilgan. 3 - slayd Shaxsga yo‟ nartirilgan texnologiyalar tamoyillari: - insonparvarlik – o‟ q uvchi shaxsini x urmat q ilish, unga yordamlashish, uning ijodiy q obiliyatiga ishonch bilan q arash; - x amkorolik – pedagog va talabalar o‟rtasidagi munosabatda tenglik sheriklikning ustunligi; - erkin tarbiyalash – shaxsga o‟z faoliyatini tanlash erkinligini, mustaqilligini berish.

kechishdir, chunki tarbiya jarayonida zo’ravonlik aslo mumkin emas, jazolash insonni kamsitadi, ezadi, uning rivojlanishini susaytiradi. Isloh qilinayotgan ta’lim muassasalarida o’quvchi yoshlarni erkin, majburlashsiz o’qitish, ularning shaxsiga indivudual yondashishning mazmun-mohiyatini namoyon qilish juda muhimdir. Shu bois diqqatingizni 4-5 slaydlarga tortamiz. An’anaviy o’qitish texnologiyasining boshqa qusurlarini ham namoyish qilish maqsadida 1-rasmning chap tomoniga diqqatingizni jalb qilmoqchimiz. Ko’rinib turibdiki, Prezidentimiz ta’kidlaganidek, kadrlar tayyorlash milliy dasturining bosh maqsadini, ya’ni mamlakatimizda rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuqori malakali kadrlar tayyorlashni, oliy va o’rta maxsus, kasb-hunar kollejlarida kadrlar tayyorlash tizimini, ularda o’ziga xos va nostandart fikrlash qobiliyatini o’stirishni, o’z ustida doimiy ravishda chidam va matonat bilan ishlash ko’nikmalarini rivojlantirishni an’anaviy o’qitish texnologiyasi asosida amalga oshirish mumkin emas. 30 4 - slayd Shaxsga yangicha q arash q uyidagilardan iborat bo‟ladi: - pedagogik jarayonda shaxs obyekt emas, subyekt x isoblanadi; - x ar bir talaba q obiliyat egasi, k o‟ pchiligi esa iste‟dod egasidir; - yu q ori etik q adriyatlar (sa x iylik, mu x abbat, me x natsevarlik, vijdoniylik va x .k.) shaxsning ustuvor xislatlari hisoblanadi. 5 - slayd Munosabatlarda demokratlashtirish q uyidagilarni o‟z ichiga oladi: - talaba va pedagog x uqu q larini tenglashtirish; - talabaning erkin tanlab olish x u q u q i; - talabaning xatoga yo‟l q o‟yish x u q u q i; - talabaning o‟z nu q tai nazariga ega bo‟lish x uqu q i; - talabalar va pedagog munosabati zayli: bosh q arish emas, tashkil etish; chegaralash emas, erkin t anlab olishga imkon berish.

Endi talabalarni bilim olish faoliyatini faollashtirish, ularning tabiiy iste’dodini namoyon qilish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratib beraoladigan yuqorida ko’rsatilgan o’qitish texnologiyalaridan biri «Amaliy pedagogik o’yinlar» orqali umumiy, o’rta maxsus va kasb-hunar muassasalari ta’lim jarayonida tez-tez uchrab turadigan turli-tuman vaziyatlarni yechish yo’l- yo’riqlarini topish mumkin. Oliy maktabda talabalarni maktabda o’quv tarbiyaviy ishlarga tayyorlashda amaliy pedagogik o’yinlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Shu bois ulardan ayrim namunalar keltiramiz: - pedagogik nutq «texnikasi»ni rivojlantirishga doir amaliy o’yinlar; - psixologik holat va pedagogik faoliyat texnikasiga doir amaliy o’yinlar; - pedagogik jamoa rahbar «roli»ga doir amaliy pedagogik o’yinlar; - talabalarda amaliy pedagogik o’yinlar jarayonida turli xil tarbiyaviy ishlar shakllarini qo’llash malakalarini hosil qilish o’yinlari; - talabalarni «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakatiga rahbarlik qilishga tayyorlashga doir amaliy o’yinlar va h.k. Bu sohada SamDU pedagogika va psixologiya kafedrasida bajarilgan ishlar ko’lami to’g’risida tasavvur hosil qilish uchun yuqorida ko’rsatilgan amaliy o’yinlar turlari bo’yicha ayrim namunalar keltiramiz: Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi bo’yicha «Boshlang’ich sinflarda mehnat ta’limi darsi» o’quv-amaliy o’yini; «Kasbiy konkurs» pedagogik o’yini va h.k. O’rta maktab matematika ‘qituvchisi ta’lim yo’nalishi bo’yicha: «Mavzuli rejalashtirish» amaliy o’yini; «Masala yechish darsi» rolli o’yini va h.k. Tarbiyaviy ishlar bo’yicha: «Pedagogik dialog» amaliy o’yini, «Suyunchi» pedagogik o’yini; «Pedagogik kengash» amaliy o’yini; «Ma’naviyat soati» pedagogik o’yini; «Maktabda o’quvchilar hayoti» amaliy pedagogik o’yini va h.k. 31

8-slayd Shaxsiy yondashishda quyidagilar zarur bo’ladi: - xar bir talaba qiyofasida noyob shaxsni ko’rish, uni hurmat qilish, tushunish, qabul qilish, unga ishonish; - shaxsga, yutuqni ma’qullovchi, qo’llab-quvvatlovchi, xayrixoh vaziyatlar yaratish (o’ qish xursandchilikni olib kelishi kerak); - bevosita majburlashga yo’l qo’ymaslik, qoloqlikka va b.q. kamchiliklariga ur g’u bermaslik, talabaning nafsoniyatiga tegmaslik; - pedagogik jarayonda, talabalarni o’z qobiliyatlarini ro’yobga chiqarishga imkoniy at berish va ko’maklashish. Tahlilni pedagogik ko’nikma sifatida murakkabligi shundan iboratki, amaliy o’yinlarda talaba mustaqil ravishda ijodiy izlanish olib borishga va yangi mahsulot yaratishga majbur bo’ladi. Bunday ko’nikmalarni talaba odatdagi, an’anaviy ta’lim texnologiyasida egallay olmasligini bugungi kunda ko’rinib turibdi. 32 6 - slayd Majburlashsiz o‟qitish q uyidagilar bilan belgilanadi: - ishonchga asoslangan majburlashsiz talabchanlik; - o‟ q uv materiallariga q izi q ish o‟y g‟ otish, bilishga faol ijodiy fikrlashga ra g‟ barlantirish; - talabalarning musta q illigi va tashabbusiga tayanish; - jamoa orqali bilvosita talablarni amalga oshirish. 7 - slayd Individual yondashuvning yangi tal q ini q uyidagilardan iborat: - o‟rtacha o ‟ zlashtiruvchi talabaga yo‟naltirishdan voz kechish; - shaxsning yaxshi xislatlarini izlash; - shaxs rivojlanishining indivudual dasturlarini tuzish va unga tuzatishlar kiritish.

O’quvchi shaxsini rivojlantirishga qaratilgan texnologiyalar orasida 1-rasmda ko’rsatilganidek, imitasion amaliy pedagogik o’yinlar ham mavjud bo’lib, ular ta’lim-tarbiya jarayoniga osonroq joriy etish mumkinligi bilan ajralib turadi. Imitasion pedagogik o’yinlar yordamida o’qituvchi o’quv-tarbiya jarayonida vujudga keladigan turli-tuman pedagogik vaziyat (muammo)larni ta’lim oluvchining bevosita va faol ishtirokida hal qilish orqali ularni bilish faolligini jadallashtirishga, ijodiy safarbarligini oshirishga, mustaqil ravishda yechim va xulosalarga kelishga, o’z bilimlari orqali murakkab muloqotga kirishishiga erishadi. Hozirgi kunda imitasion o’yinlar bir qator pedagogik va metodik fanlar bo’yicha ishlab chiqilgan bo’lib, ular asosan seminar va amaliy mashg’ulotlarda qo’llanilmoqda. Masalan, pedagogika, kasbiy ta’lim, tarbiyaviy ishlar metodikasi kabi fanlar bo’yicha mashg’ulotlar (ish o’yinlari)da fan o’qituvchi, sinf rahbari, o’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari va hokazolarning funksional vazifalarini talabalar ularning roliga kirib, mustaqil ravishda o’zlashtiradilar. Amaliy (pedagogik) o’yinlarni o’tkazish texnologiyasi qo’yidagilarni o’z ichiga oladi: 1. O’yinga tayyorgarlik ko’rish bosqichida hayotda, ishlab chiqarishda, ta’lim jarayonida va h.k.da uchraydigan biror-bir muammo, vaziyatni ko’rsatish uchun ssenariy tayyorlanadi. Masalan, maktab yoki kollej pedagogik kengashida muhokama va h.k. O’yinda qatnashuvchilarga yo’l-yo’riqlar beriladi, o’yinni o’tkazish uchun ekspertlar tanlanadi. Qatnashuvchilar bu ekspertlardan o’yingacha kerakli ma’lumotlarni olishadi. O’quvchilar rollarini o’zlari tanlab olishi yoki o’qituvchi tomonidan bo’lib berilishi mumkin. Shundan so’ng o’yinda qatnashuvchilar rollar ustida mashq qiladilar, ishlaydilar, bu bosqich odatda 1,5-2 hafta davom etadi. 2. O’yinni o’tkazishning II bosqichida o’quvchilar o’zlariga bo’lib berilgan rollarni o’z mustaqil fikr-g’oyalaridan kelib chiqib, hayotda shunday vaziyatda o’sha inson qanday yo’l tutadi, shular haqida fikr-mulohaza yuritib o’ynaydi. 33

O’qituvchi o’yin davomida kuzatuvchi sifati qatnashadi. 2-rasm. Amaliy (pedagogik) o’yinlar sxemasi. Ayrim hollardagina o’yinga aralashishi mumkin. Bunda u qisqa, aniq, harakat qilishi kerak. Amaliy pedagogik o’yinlar turlariga qarab, o’yinda qatnashadiganlarning ishga nisbatan munosabati orqali g’oyalar generatori, ishlab chiquvchi, tahlil qiluvchi, bilimdon, tahlil qiluvchi (analitik) bo’lishi, yangilikka munosabati orqali faol, ehtiyotkor, tanqidchi, konservator (eskilik tarafdori) bo’lishi; tutgan o’rniga qarab tashkilotchi, muvofiqlashtiruvchi, umumlashtiruvchi, nazoratchi trener va h.k. bo’lishi mumkin. 3. Muhokama (tahlil) va baholash bosqichida ekspertlar, o’yin ishtirokchilari, tomoshabinlar o’yinni tahlil qilish, muhokama qilish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Hayot bilan o’xshashlikka, o’quv fani bilan bog’liqlikka e’tibor beradilar va o’qituvchi tomonidan yakunlanib baholanadi. 34

9-slayd Pedagogik o’yinlarning texnologik sxemasi 1. Tayyorlash bosqichi 1.1. O’yinni ishlab chiqish ssenariyani ishlab chiqish; yo’riqnoma mazmunini ishlab chiqish; moddiy ta’minotni tayyorlash; guruhni shakllantirish. 1.2. O’yinga kiritish rollar taqsimoti; muammo va maqsadlarni vujudga keltirish; shartlar, qoidalar, reglament o’rnatish; maslahatlar berish. 2. O’tkazish bosqichi 2.1. Topshiriq ustida guruh bilan ishlash manbalar bilan ishlash trening; aqliy hujum; o’yin texnikasi bilan ishlash. 2.2. Guruhlararo munozara guruhlarni chiqishi; natijalarni himoya qilish; munozara qoidasi; taqrizchilar (ekspert) ishi. 3. Tahlil bosqichi 3.1. O’yindan chiqish. 3.2. Tahlil. 3.3. Ishni baholash va o’ziga baho berish. 3.4. Xulosa va murojaatlar. 3.5. Tavsiyalar. 10-slayd 35

O’qituvchi faoliyatining tuzilishi Mashg’ulotning asosiy bosqichlari O’qituvchi faoliyati Talabaning faoliyati 1 2 3 Tashkiliy moment: Topshiriq; talabalarda bilish faoliyatiga psixologik tayyorgarlikni shakllantirish O’qituvchi maktabdagi hayotiy vaziyatga tayangan holda talabalarga psixologik mo’ljal ola bilish (sezgirlik) muhim kasbiy sifat ekanligi haqida axborot beradi Amaliy o’yinga kirishuv Sinf rahbari, sinfda sodir bo’ladigan vaziyatlar haqida boshlang’ich ma’lumot beradi Axborotni qabul qilishadi, vaziyatni aniqlashadi O’yin faoliyatiga tayyorgarlik Talabalar orasida rollarni taqsimlash: - sinf rahbari (ikki kishi navbatma-navbat o’ynaydi); - sinf o’qituvchilari (faollar, qiyin bolalar, nofaollar va h.k.); - psixologik-pedagogik tahlil etuvchi rasmiy opponentlar Barcha talabalar ijodiy guruhlarga taqsimlanadilar, har bir talabaning vazifasi aniq belgilanadi. Masalan, rasmiy opponentlarga tahlil sxemasi beriladi Repetisiya (10 daqiqa) O’qituvchi har bir ijodiy guruhga pozisiya tanlashga doir konsultativ yordam ko’rsatadi Amaliy o’yinning har bir ishtirokchisi bir- biridan alohida tarzda vaziyatga nisbatan o’z munosabatini aniqlaydi, o’z harakatini o’ylaydi 36

Amaliy o’yinning borishi O’qituvchi rasmiy opponentlarni ishga jalb etadi Barcha talabalar amaliy o’yinning ekspozisiyasi asosida harakat qilishadi. Sinf rahbari rolidagi talaba-lider o’yinni boshqaradi Talabalar faoliyatini tahlil etish O’qituvchi oldin opponentlarga so’z beradi, so’ngra xulosalaydi: - barcha o’yin ishtirokchilar faoliyatini tahlil qilib beradi; - opponentlar ishini baholaydi Opponentlar didaktik materialda ko’rsatilgan o’z vazifalariga muvofiq talabalar faoliyatini tahlil etishadi, opponentlar bergan savolga javob berishadi O’quv-tarbiya jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarni joriy etishni chuqurlashtirish maqsadida fanlarni o’qitishning yangi usullari asosida loyihalashtirish bo’yicha ham ma’lum darajada ishlarni olib borish juda asqotadi. Yangi pedagogik texnologiyalarni ta’limda to’laqonli tarzdagi texnologik jarayon sifatida joriy qilish, ya’ni ta’lim-tarbiya jarayonini texnologiyalashtirish kuchli moddiy-texnika bazasini, ko’p vaqt va mehnatni talab qiladigan murakkab jarayondir. Uni jadallashtirish uchun turli mutaxassislar, ijodkor o’qituvchilar hamkorlikda ishlashlari zaruriy talabdir. II BOB. O’QITISH USLUBLARI 2.1 O’qitishning nazariy asoslari 37

O„qituvchi va o„quvchilarning birgalikdagi va o„zaro bog„langan ishlarida foydalaniladigan o„qitish maqsadlariga erishish uchun yo„naltirilgan faoliyat usullariga o„qitish uslublari deyiladi. Fizika darslarida turli ko„rinishdagi o„qitish uslublari: hikoya, tushuntirish, leksiya, namoyish qilish, masala yechish, o„quvchilarni darslik bilan mustaqil ishlashi, kinofilm va teleko„rsatuvlardan foydalanish, o„quvchilardan so„rash, yozma sinov ishlari va boshqalardan foydalaniladi. M. N. Skatkin va I. Ya. Lerner hamma o„qitish uslublarini beshta guruhga bo„ladi (bilish faoliyatining xarakteriga ko„ra): tushuntirishni tasvirlash (illyustratsiya) uslubi, reproduktiv (esda qolganlarni tiklash) uslub, muammoli bayon etish uslubi, savol-javob (evristik) uslub va tadqiqot uslubi. Yu.K. Babanskiy hamma o„qitish uslublarini uch guruhga bo„ladi: 1) o„quv-bilish faoliyatini tashkil qilish va amalga oshirish uslublari; 2) o„quv-bilish faoliyatini rag„batlantirish va motivatsiyalash uslublari: 3) o„quv bilish faoliyatining samaradorligini nazorat qilish uslublari. Fizika o„qitish amaliyotida o„qitish uslublarini guruhlashda quyidagicha uchta belgiga asoslaniladi: 1) o„quvchilar bilim oladigan manba, 2) o„qituvchi faoliyatining xarakteri, 3) o„quvchi faoliyatining xarakteri. Bu belgilarga asoslangan holda hamma o„qitish uslublari uchta katta guruhga bo„linadi: og„zaki, ko„rgazmali va amaliy uslublarga. Og„zaki uslubda o„qituvchi asosan so„z orqali tajriba va ko„rgazma yordamida o„quvchilarga bilim beradi. Bu uslubga hikoya, ma'ruza, tushuntirish, suhbat, telehikoya, telema'ruza, kitob bilan ishlash kiradi. Og„zaki uslubda asosiy bilim manbai so„zdir. Ko„rgazmali uslubda asosiysi o„qituvchi hodisa va narsalarni ko„rsatadi. Bu yerda so„z boshqacharoq ahamiyatga ega bo„ladi. So„z yordamida o„qituvchi o„quvchilarning mantiqiy fikrlashlarini va kuzatishlarini to„g„ri yo„naltirib boradi, hodisalarning alohida tomonlarini sharxlab beradi. Ko„rgazmali uslubga tajribalar, sxema, diafilm, rasm, chizma, kinofilmlarni namoyish qilish kiradi. 38

Amaliy uslub – bu laboratoriya ishlari, fizik amaliyot, sinfdan tashqari kuzatish va tajribalar, tarqatma materiallar bilan ishlash, masala yechish va boshqalar. Bu uslubni qo„llash jarayonida o„quvchilar yangi bilim olish bilan birga tajriba qilish, o„lchash, qidirish, masala yechish va nazariy bilimlarni qo„llash malakalariga ega bo„ladilar. Hamma uslublar guruhi dars jarayonida o„quvchilarning faol ishtirok etishlarini nazarda tutadi. Bu uslublarni qo„llash o„quvchilarning fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga, ularda qiziqish, istak, diqqat, mehnatsevarlik kabi sifatlarni tarbiyalashga xizmat qiladi. Hamma o„quv masalalarini hal qilishda bironta uslub universal yoki maroqli emas. O„quv-tarbiyaviy ishlarning samarali bo„lish sharti fizika darslarining maqsadiga ko„ra, o„quvchilarning yosh xususiyatlarini e’tiborga olgan holda turli uslublarni qo„llashdir. Og„zaki bayon tajriba va ko„rgazmalar bilan bog„liq holda olib boriladi, masala yechish esa tushuntirish, rasm va chizmalar bilan bog„langan. Har bir uslub uslubiy usullar bilan amalga oshiriladi. Uslubiy usul o„qitish uslubining tarkibiy qismi bo„lib, o„quv jarayonida o„qituvchi va o„quvchilarning alohida-alohida bajaradigan amallaridir. Masalan, laboratoriya ishini: 1) oldin o„qituvchi tushuntiradi, keyin o„quvchilar bajarishadi; 2) bajarish yo„lini yo„riqnomasidan o„rganib, keyin bajarishadi; 3) o„qituvchi masala qo„yadi, o„quvchilar uni bajarish rejasini tuzadilar, asboblarni tanlaydilar, keyin ishni bajaradi-lar; o„quvchilar nazariy materialni takrorlaydilar, ishni bajarish rejasini tuzadilar va uni bajaradilar. Uslubiy usullar uchta umumiy guruhga bo„linadi: mantiqiy, tashkiliy va texnik. Hodisalar va jismlarning turli belgilarini aniqlash, ularning o„xshashligi va farqini solishtirish, xulosalarni ta'riflash, umumlashtirish, muammo qo„yish kabilar mantiqiy usullardan iboratdir. Tashkiliy usullar yordamida o„quvchilarning diqqati tushunishga va ishlashga yo„naltiriladi. Masalan: 1. Doskaga berilganlar yozilgandan keyin hamma 39

o„quvchilar bitta masalani yechadilar. 2. O„quvchilar kartochkalar bo„yicha turlicha masalalarni yechadilar. 3. O„quvchilar mashq qilib olgan natijalarini avtomatik qurilma yordamida nazorat qiladilar. Texnik usulda maxsus tarqatma materiallardan foydalaniladi. Masalan, didaktik kartochkalar yordamida masala yechish individual holatga keltiriladi; frontal tajribalar uchun asboblar tarqatiladi. Uslublar kabi usullar ham bir biri bilan bog„langan holda qo„llaniladi. O„qitish jarayonida mantiqiy fikrlash uslublari keng qo„llaniladi. Mantiqiy fikrlash uslublari induksiya va deduksiya, abstraksiya va umumlashtirish; tahlil va sintez, analogiya (o„xshatish), modellashtirishdan iboratdir. «Induktiv xulosa chiqarish - shunday xulosa chiqarishki, uning natijasida ma'lum bir sinfning ayrim predmetlari bilimlari asosida sinfning hamma predmetlarining bilimi to„g„risida umumiy xulosalar hosil bo„ladi». Tushuntirishning induktiv usulini qo„llashda o„qituvchi tajriba natijalarini ko„rsatish va tahlil qilish asosida o„quvchilarni yangi bilimlar olishga olib keladi. Masalan, richagning muvozanat shartini tushuntirishda o„qituvchi «kuch yelkasi» tushunchasini kiritadi, shundan keyin esa richagga turli kuchlar qo„yish bilan yuk ta'sirini muvozanatlash mumkin bo„lgan tajribani ko„rsatadi (bunda katta kuch kichik yelkaga, kichik kuch katta yelkaga ega bo„ladi). Tajriba natijalarini yozib olib (kuchlar va ularning yelkalarini), o„qituvchi tajriba ma'lumotlarini tahlil qilish asosida richagning muvozanat shartini (induktiv) keltirib chiqaradi. Kuch va yelkalarni o„zgartirish natijasida yana muvozanat holatini hosil qilib, yuqoridagi natijalarning to„g„riligini ko„rsatib o„tamiz. Nazariy izlanishlarda mantiqiy xulosa qilishning asosiy turi deduksiya hisoblanadi. «Deduksiya fikrlashning shunday shakliki, bunda yangi fikr sof mantiqiy yo„l bilan (ya'ni mantiq qoidasi bo„yicha) fikr hukmlarning ayrim ma'lumotlaridan kelib chiqadi» [Komiakob H. M: 1975, 185-bet]. O„qituvchi fizika darslarida deduksiyadan faqat umumiy holatlardan xususiy holni keltirib chiqarishdagina foydalanib qolmasdan (masalan, molekular-kinetik 40

nazariyaning asosiy holatlaridan uning asosiy tenglamasini chiqarish va hokazo), shu bilan birga yangi bilimlar nazariy darajada ochib beriladigan hamma hollarda ham foydalanadi. Hodisa yoki asbobning ishlash prinsipi u yoki. bu qonun nuqtayi- nazari-dan tushuntiriladimi, formulalarni almashtirish asosida yangi bog„lanishlar keltirib chiqariladimi, yangi hodisa va qonuniyatlarni nazariy aytib berish ishlari olib boriladimi - bu holatlarning hammasida deduktiv xulosa chiqarishdan foydalaniladi. O„quvchilarni tajriba va kuzatish natijalarini tahlil qilishga, umumiy va bosh narsalarni aniqlay olishga, bunga asosan induktiv umumlashtirishni hosil qilishga o„rgatish ularda fizik fikrlashlarni rivojlantirish uchun zaruriy shart hisoblanadi. Nazariy, abstrakt fikrlashni kengaytirish uchun fizikani o„rganish jarayonida abstraktlash, ideallashtirish, o„xshatish bilan o„quvchilarni tanishtirish muhim ahamiyatga ega. Hodisaning ikkinchi darajali, muhim bo„lmagan xossalarini e'tiborga olmay murakkab tabiat hodisalarini soddalashtirib o„rganish abstraksiyalashdir. Abstraksiyalash natijasida muhim bo„lmagan tomonlar va hodisalarning belgilari sod-dalashadi. «Toza» ko„rinishda qarab chiqiladi. Maktabda «tekis» va «tekis tezlanuvchan» harakat o„rganiladi. Tabiatda turli jismlar (mashina, samolyot, kema)ning harakati faqat ayrim yaqinlashish bilan abstrakt ko„rinishdagi harakatlarning biriga taalluqli bo„lishi mumkin. Barcha empirik o„rnatilgan qonunlar asbtrakt qonunlardir. Fizika darslarida materialni nazariy ochib berishda abstraksiyalashning boshqa turi - ideallashtirishdan, ya'ni real obyektning modelidan foydalaniladi. Aniq predmetlar emas hayoliy modellargina nazariy tekshirishlarning obyektlari hisoblanadi. Fizikada atom, molekula, atom yadrosi, gaz, absolut qattiq jism va h.k. modellar qo„llaniladi. Model xossasini real obyektga o„tkazishning asosi o„xshatish uslubidir. O„xshatish bo„yicha qandaydir obyekt (model) haqida olingan bilim boshqa, kamroq o„rganilgan obyektga ko„chiriladi. Bu ko„chirish o„rganiladigan obyektlar 41

o„zlarining muhim belgilarining o„xshashligi asosida amalga oshiriladi. Agar o„xshatish o„rganiladigan obyektlar o„zaro izomorfizm munosabatida bo„lsalar (masalan, hodisalar bir xil formulalar bilan ifodalansa), u holda o„xshatish bo„yicha xulosa chiqarish ehtimoliy bo„lmay, balki haqiqiy bo„ladi. Masalan, ayrim mexanik va elektr sistemalari izomorf bo„ladi. Siljish X va zaryad q; tezlik v va tok kuchi I; tezlanish a va tok kuchining o„zgarishi  I/  t; massa m va induktivlik L lar orasidagi o„xshashlikni o„rganish keyinchalik prujinali mayatnik tebranish davri formulasi ningo„xshashligi bo„yicha Tomson formulasi ni keltirib chiqarishga; kinetik energiya ( )ning o„xshashligi bo„yicha magnit maydon energiyasi (W) formulasini keltirib chiqarishga va boshqalarga imkon beradi. Yuqorida aytib o'tilgan uslublar bilan o„qitish orqali o„quvchilarning fikrlashlarini talab darajasiga ko„tarish mumkin. 2.2 Og„zaki bayon uslublari. Fizika darslarida og„zaki bayon tajriba, grafika, jadval va rasmlarni ko„rish va tahlil qilish, masala yechish bilan uzviy bog„langan holda olib boriladi. Suhbat - o„quvchilar bilimi va malakasiga asoslangan holda savol-javob bilan yangi materialni o„quvchilar ongiga yetkazishdir. Suhbat rejasida quyidagilar o„z aksini topishi lozim: 1) suhbatning har bir bosqichiga mos keluvchi mantiqiy ketma-ket savollar guruhi tuzilgan bo„lishi; 2) ko„rsatilgan tajriba va ko„rgazmalar ro„yxati va ularni namoyish qilish o„rni; 3) doskaga va o„quvchilarning daftarlariga yoziladiganlar ko„rsatilishi. Suhbat orqali quyidagi masalalar hal qilinishi mumkin: 42

- fizika qonunlarini frontal tajribalar asosida tushuntirish; - fizika hodisalarining tabiatini ochib berish; - tajriba va ko„rgazmalar asosida fizik tushunchalarning mohiyatini ochib berish; - bilimni takrorlash va to„ldirish; - qo„yilgan muammoni hal qilish yo„llarini aniqlash; - o„quvchilar bilimini sinash. Hikoya - materialni ketma-ket obrazli qilib bayon qilish. Hikoya uslubi quyidagi masalalarni hal qilishda samara beradi: 1) turli ixtirolarning va qonunlarnirig ochilish tarixi, olimlarning hayoti bilan tanishtirish; 2) fan va texnika yutuqlari bilan tanishtirish; 3) o„rganilganlarni fan va texnikada qo„llanilishi bilan tanishtirish; 4) tabiatda va texnika qurilmalarida kuzatiladigan hodisalarni tasvirlash. Hikoya aniq, mantiqan ketma-ket, obrazli bo„lishi, jadalligi (tempi) o„quvchilarni qabul qilishiga va materialning qiyinligiga qarab tanlanishi lozim. Hikoya tajriba va ko„rgazmalar bilan to„ldirib boriladi. Tushuntirish - tajriba va ko„rgazmalar yordamida og„ir mavzularni ketma-ket mantiqiy bayon qilishdan iborat. Bu uslub isbotlab tushuntirib, asoslab berishni talab etadigan ushbu mavzularni o„tishda qo„llaniladi: 1) fizik asbob va mashinalarning tuzilishi va ishlashini o„qitishda; 2) nazariyalar asosida hodisalarning mohiyatini (tabiatini) ochib berishda; 3) hodisalarning o„zaro bog„lanishlarini ochib berishda; 4) jismlarning xossalarini atom molekular va elektron nazariyalar asosida tushuntirishda; 5) fizik qonunlar asosida texnologik jarayonlarni tushuntirishda. Tushuntirish suhbat bilan birga olib borilsa, o„quvchilarning faolligi ortadi. 43

Ma'ruza - hikoya va tushuntirishga qaraganda ilmiy tomondan qat'iy, uzoq vaqt talab etadigan bayon qilish uslublaridandir. Ma'ruza o„quvchidan abstrakt tafakkur qilishni, uzoq vaqt diqqat bilan tinglay olishni, konspekt qilishni, qonun va xulosalarni ta'riflay olishni talab qiladi. Hamma og„zaki bayon uslublari tajriba va ko„rgazmalar bilan to„ldirib boriladi. O„qituvchi darsda ham ma'ruzachi, ham tajriba ko„rsatuvchi rolini bajaradi. Uning tili aniq va qat'iy bo„lmog„i, jadalligi o„quvchilarning qabul qilishlarini ta'minlamog„i lozim. 2.3 Muammoli o„qitish. Muammoli o„qitishda fizika o„qituvchisi murakkab tushunchalarni tushuntirishda muntazam ravishda muammoli vaziyatlar hosil qilib boradi va o„quvchilarning bilish faoliyatlarini shunday tashkil qiladiki, ular mustaqil ravishda faktlarni tahlil qilib, hodisalarni kuzatib xulosa chiqaradilar va umumlashtiradilar, tushuncha va qonunlarni ta'riflaydilar, bilimlarini yangi muammoli vaziyatlarga qo„llaydilar, masala yechadilar, labarotoriya ishlarini bajaradilar. Muammoli o„qitish o„quvchilarning fikrlash qobiliyatlarini faolashtiruvchi muammoli vaziyat hosil qilish bosqichidan boshlanadi. Keyingi bosqichlari: muammoni aniqlash, uni hal qilish usullarini aniqlash, muammoni hal qilish, xulosani ta'riflash va yakun yasashdan iborat. Muammoli vaziyat qiyinligi o„quvchilar tomonidan uni hal etishga kuchlari yetadigan bo„lsin va bu qiyinchilikni yengishga ularda qiziqish uyg„ota olsin. Masalan, kutilmagan muammoli vaziyatlarni quyidagicha hosil qilish mumkin: issiq xonada efirni bug„latib suvni muzlatamiz (bug„lanish hodisasi), kuchli bo„ronda uyning tomi ajrab yuqoriga ko„tarilib ketishi (Bernulli qonuni). Bularni fizika nuqtayi nazaridan qanday tushuntiriladi? Muammoli o„qitish bir necha xil bo„lishi mumkin. 1. O„qituvchi muammoni o„rtaga qo„yib, uni o„zi hal qiladi yoki u fanda qanday qilinganini ko„rsatadi (muammoli bayon qilish). 44

2. O„qituvchi muammoli vaziyatni hosil qilib, uni hal qilishga o„quvchilarni ham jalb qilib boradi (evristik suhbat). 3. O„qituvchi muammoni ta'riflab, uni hal etishni o„quvchilarning o„zlariga tavsiya etadi (eksperimental masala, uy vazifasi va kuzatish ko„rinishida). 4. O„qituvchi muammoni o„quvchilarning o„zlari qo„yishlariga va uni hal etish yo„llarini topishga undaydi. Endi muammoli vaziyatlarni hosil qilish yo„llarini ko„rib chiqaylik. 1. O„rganiladigan hodisaning fan, texnika va hayotdagi ahamiyatini ochish orqali muammoli vaziyat hosil qilish. O„rganiladigan materialning texnika va hayotda qo„llanilishini juda ko„p mavzularda aytib, o„quvchilarning fikrlashlarini faollashtirishga imkoniyat juda katta, chunki fizika texnikaning asosini tashkil qiladi. Shuni ham aytish kerakki, o„quvchilar teleko„rsatuvlardan, ommabop kino va adabiyotlardan, radiodan va h.k. dan ko„plab axborotlar oladilar. Shuning uchun o„quvchilarga ular eshitgan texnika va boshqa yutuqlarining mohiyatini o„rganiladigan hodisa orqali bilish va ochib berish mumkinligini aytib, unga o„quvchilar e'tiborini jalb qilish lozim. Buni misolda ko„raylik. 1) Mexanikaning asosiy masalasi harakatdagi jismning ixtiyoriy paytdagi holatini aniqlashdan iborat ekani, mexanika uni hal qilishini aytib, buning texnikadagi ahamiyatiga to„xtalamiz. Bu asosiy masala snaryadlarning, ballistik rake-talarning, uchuvchisiz samoryotlarning, sun'iy yo„ldoshlaming trayektoriyalarini hisoblashda zarurligini, bu usulda juda katta aniqlikda hisoblanayotgani, yer yo„ldoshlari aniq trayektoriyalarda uchayotgani (“Venera”, “Mars”), kosmik kemalar o„zaro va stansiyalarga aniq biriktirilayotganini aytib, uning ahamiyati qanchalik kattaligini uqtiramiz. 2) Suyuqliklarda elektr tokini o„rganishda muhim texnik masalaning hal qilinishi, ya'ni toza mis va boshqa metallarning olinishida, qoplash ishlarida ahamiyati kattaligi aytib o„tiladi. 45

3) Fotoeffektni o„tishda televideniye, tasmaga tovushni yozish va eshittirish, quyosh batareyallarida fotoeffektning ahamiyatini aytib, yer sun'iy yo„ldoshlarida quyosh batareyalari o„rnatilgani, yengil bo„lishi, apparatlarning elektr energiya bilan ta'minlanishi, lunaxod 1 yil davomida elektr energiya bilan ta'minlangani aytib o„tiladi. 4) Amper, Lorens kuchlarini o„tishda dvigatellarnirig, tezlatgichlarning ishlashidagi ahamiyatiga to„xtalamiz. Bu usullarning ahamiyati katta bo„lib, uni hikoya tarzida berish ma'quldir. M: ishqalanishning zararini o„quvchilar bilsalarda, foydasini bilmaydilar. Uning foydasi haqida hikoya qilib, agar ishqalanish bo„lmasa odam yerda yurolmasligi, transporterlarda paxtani yuqoriga chiqarib bo„lmasligi, skripka, gijjaklardan tovush chiqmasligi va h.k. haqida hikoya qilinadi. Bu usullar o„rganiladigan mavzularni hayot bilan bog„laydi, ahamiyatini ko„rsatib beradi. Mavzuni o„tib bo„lgandan keyin uni texnikadagi mohiyatini ochib berishga yana bir to„xtalib o„tish o„quvchilar diqqatini unga jalb qiladi. 2. O„quv muammosini qo„yishdafizik eksperimentdan foydalanish. Eksperiment bilim manbayi, fizik tadqiqotning uslubi, dunyo haqidagi bilimning mezonidir. O„quv muammosini qo„yishda eksperimentdan ham foydalaniladi, chunki u o„quvchilar diqqatini o„ziga tortadi. Yangi kutilmagan effektlarni kuzatish o„quvchilarni bilish faolligini uyg„otadi, hodisaning mohiyatini bilishga intilish hosil qiladi. Shuning uchun ba'zi hollarda bo„ladigan hodisani diqqat bilan kuzatish taklif etilsa, boshqa hollarda tajriba natijalarini oldindan aytib berish taklif etiladi. Shularga misollar ko„raylik: 1) Bolalar qattiq jismlarning suyuqliklar bilat o„zaro ta’sirini juda ko„p ko„rganlar va biladilar. Lekin uning mohiyati, ya'ni qanday ta’sirlashishi sababi ustida o„ylamaganlar. Bu hodisaning sababini bilishga qiziqish uyg„otishni quyidagi tajribani ko„rsatish orqali amalga oshirimiz (2-rasm). Prujinaga shisha plastinkani uning ostki yuzasini idishdagi suv sirtiga tegizib ilamiz va idishdagi 46

suvni pastga tushira borsak, nima bo„lishini kuzatishni o„quvchilarga taklif qilamiz. Ularning diqqatini plastinka suvdan birdan uzilmasligiga va prujinani cho„zilishiga qaratiladi. Buni qanday tushuntirish kerak? Boshlang„ich tajriba shu yerda to„xtatiladi. Muammoli vaziyat hosil qilindi. Bu vaziyat tahlil qilinadi: o„quvchilarga bu 2-rasmdagi vaziyatni tushuntirishga 2 – rasm. o„z farazlarini aytish taklif etiladi. Ular oldingi darsdan molekulalarning o„zaro ta'sirini bilganlariga asosan kuzatilgan hodisaning mohiyati haqida to„g„ri xulosaga keladilar. Shundan keyin mavzu beriladi va eksperiment davom ettiriladi. Suvli idishni shisha plastinka suv sirtidan uzilib chiqib ketguncha pastga tushiramiz. O„quvchilar uzilgan shisha plastinka ho„llanganini ko„radilar va unga ahamiyat beradilar. Shunga asosan ho„llash masalasi ko„rib chiqiladi. Suyuqlik turli shakldagi, lekin asoslarining yuzi bir xil bo„lgan idishlarga bir xil balandlikda quyilsa, uning beradigan bosimi qanday bo„lishini oldindan aytib berish so„ralsa ular adashadilar, ya'ni katta idishda suyuqlik ko„p bo„lgani uchun uning bosimi katta bo„ladi, degan fikrni beradilar. Tajriba qilinganda bosim hammasida bir xil (hatto kichik idishda ham) bo„ladi, bu ularga tushuntirib bo„lmaydiganday tuyuladi. Muammoli vaziyat hosil qilindi. Elektromagnit hodisalarni o„rganishda Ersted tajribasini ko„rsatib, magnit strelkasining o„zini tutishini tushuntirish mumkin, degan savolni qo„yib muammoli vaziyat hosil qilamiz. O„quvchilar tokning magnit ta'siri haqidagi bilimlarini faollashtiradilar. O„qituvchi magnit maydon tushunchasini kiritib, muammoni hal qiladi. 47

Oldin tajribani ko„rsatib, muammoni qo„yish ham katta ahamiyatga egadir. Masalan, kichkina solenoidning kattasini ichiga kiritib, ulardan bir xil yo„nalishda tok o„tkazamiz. Keyin biridagi tokning yo„nalishini o„zgartirsak, kichik solenoid kattasining ichidan otilib chiqib aylanib (180° ga) oladi va yana katta solenoid ichiga kira-di. Muammoli vaziyat hosil bo„ldi. Buni tushuntirishga o„quvchilarning quyi sinfda olgan tokning magnit maydoni haqidagi bilimlari yetarli bo„lmasada unga asosan vaziyatni tahlil qilib, magnitning o„zaro ta'sirini chuqurroq o„rganish lozimligini tushunadilar. O„quvchilar tebranish va majburiy tebranishlar bilan tanishganlaridan keyin avtotebranishni o„tishdan oldin quyidagicha muammoli vaziyat hosil qilamiz. Shtativga 1 kg massali toshni prujina yordamida ilamiz (3-rasm). Uning tagiga universal transformatorning bir g„altagini o„zagi bilan (220 V) qo„yamiz. U toshdan 1-2 sm pastda bo„ladi. Ikkinchi shtativga po„lat chizg„ich mahkamlab, uni toshga tegizib qo„yamiz. Qurilmani tok manbaiga ulasak, tosh avtotebranish hosiJ qiladi. Uning tebranish davri 1.2 s. Lampochka tebranuvchi sistemaga energiya berilayotganini ko„rsatib turadi (yonib-o„chib). Tebranish amplitudasi tok kuchiga bog„liq bo„lib, uni reostat yordamida o„zgartiriladi. O„quvchilardan bu qanday tebranma harakat qilayotgani so„ralganda, ular uni erkin tebranma harakatga ham majburiyga ham o„xshata olmaydilar. Muammoli vaziyat hosil bo„ldi. O„quvchilar avtotebranishning erkin va majburiy tebranishdan farqini aniqlaydilar. Muammoning bunday tahlili avtotebranish tushunchasini kiritishga va uning xususiyatlarini o„rganishga olib keladi. O„quvchilarga bir necha darsdan keyin hal qilinadigan o„quv muammosi tajriba orqali oldindan qo„yilishi ham mumkin. Masalan: elektr maydonini o„rganish vaqtida quyidagi tajribani ko„rsatib, muammo qo„yish mumkin. 48

Ikkita plastinkani vertikal joylashtirib oralarini 8-10 sm qilib qo„yamiz. Orasiga ipga osilgan stol tennisi sharchasini tushiramiz. Plastinkalar zaryadlansa, sharcha yaqinroqdagi plastinkaga tortiladi (4-rasm). Agar sharchani grafit (qalamniki) bilan bo„yasak, u plastinkalar orasida tebranadi. Uni o„tkazgich va dielektriklar elektr maydonida mavzularini o„tgandan keyin hal qiladilar. Eksperiment yordamida muammolar qo„yishga yana ko„plab misollar keltirish mumkin. O„quv muammosini qo„yishni eksperiment tanlashning psixojogik qonuniyatlariga amal qilgan holda amalga oshirish lozim. Agar yangi tajriba avvalgilari bilan bog„langan holda qo„yilsa, o„quvchilarda qiziqish uyg„onadi. O„quvchilarga yaxshi tanish bo„lgan yoki tushunib bo„lmaydigan tajribalar qiziqish uyg„otmaydi. Quyi kurslardagi tanlangan tajribalar o„quvchilarga kuchli ta'sir etadigan va ularni o„ta hayajonlantiradigan bo„lsa, o„quvchilar diqqatlarini ularga qarata olmasliklari mumkin. Bu vaqtda ularning diqqatini tajribani tahlil qilishga jalb etish ancha qiyin bo„lib qoladi. M: “Atmosfera bosimi” mavzusini o„tishda darsni Magdeburg yarim sharlari bilan o„tkaziladigan tajribadan boshlamaslik kerak. Uni dars oxirida ko„rsatib, tushuntirishni taklif etish maqsadga muvofiqdir. Ba'zi bir oldindan qo„yiladigan tajribalar o„quvchilarda faqat qisman qiziqish uyg„otadi xolos. M: kerosin lampa ustida pildiroqning aylanishi (konveksiyani o„tishdan oldin). Jismlarning elektrlanishi, Ersted tajribalari esa o„quvchilarda ularning mohiyatini bilishga qiziqish uyg„otadi. Qo„yilgan tajribani yangi materiaini o„rganish paytida yoki o„rgangandan keyin tushuntirib berishni taklif qilish ham o„quvchilarning faolligini oshirishda katta ahamiyatga egadir. 3. Fizikadan masalalar yechish o 'guv muammosini qo'yish vositasidir. Yangi muammoga va uni ta'riflashga o„quvchilarning diqqatini jalb etishni oldindan masala yechish orqali ham amalga oshirish mumkin. Misollar ko„raylik: 1) Tezlik tushunchasini kiritishda quyidagicha masalani ko„rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Velosipedchi 8 sekundda 200 metr yo„lni, avtomobil 1 49

minutda 120 m yo’lni bosib o„tsa, avtomobil velosepedchini quvib yeta oladimi? O„quvchilar javobni topishga qiziqadilar va qidirishga kirishadilar. Ular tezliklarni solishtirish orqali to„g„ri javob topish mumkinligini sezadilar, chunki tezlik haqidagi tushunchani hayotdan va matematikadan biladilar. Bu masalani yechish orqali muammo qo„yilibgina qolmay, uni o„rganishga ham kirishadilar. 2) Kondensator mavzusini o„tishdan oldin (sig„im o„tilganda) o„quvchilarga yer sharining (yakkalangan deb) sig„imini hisoblash topshiriladi. Ular osongina hisoblaydilar (sharsimon o„tkazgichning elektr sig„imi sm larda uning radiusiga tengdir: C = 6400 km = 6,4  10 9 sm  7,1  10 -4 F = 710 mkF. Shundan keyin o„qituvchi 1000 mkF li kondensatorni ko„rsatadi va «Qanday qilib kichik jism yordamida Yer shari sig„imiga teng sig„im hosil qilish mumkin?» - degan savolni qo„yadi. O„quvchilarning yakkalangan o„tkazgich sig„imiga atrof jismlarining ta'siri bo„lishini bilishlariga asoslanib o„quv muammosi qo„yiladi: atrof jismlarga bog„liq bo„lmagan katta sig„imli o„tkazgichlar sistemasini hosil qilish mumkinmi? 3) O„tkazgich qarshiligining temperaturaga bog„liqligini o„tishdan oldin namoyish stolidagi lampochkaning qarshiligini hisoblash taklif etiladi. Lampa 100 W li va 220 V ga mo„ljallangan (sokolida yozilgan). Shu berilganlar bo„yicha hisoblanganda = 484 Om. Uni yoqib Om qonuniga asosan (voltmetr, ampermetr bilan o„lchash orqali) hisoblanganda (220 V dan kamroq kuchlanishda) 300 Om, sovuq holida ommetr bilan o„lchanganda - 35 Om chiqishi ko„riladi. Bunday ziddiyatli javoblarni qanday tushuntirish mumkin? Muammoli vaziyat hosil bo„ldi, uning tahlili olchash sharoitlarini solishtirishdan iboratdir. O„quvchilar har bir holda lampa tolasining temperaturasi turlicha ekanini aniqlaydilar. Shunga ko„ra qarshilikning temperaturaga bog„liqligi harakteri va bu hodisaning tabiati aniqlash bo„yicha muammo qo„yiladi. 50

4) Elektr energiyasini uzatishda (katta masofaga uzatishda) isrofi kam bo„lishi uchun tayyorlanadigan mis simning kesimi yuzini hisoblashga oid masalani yechib, juda ko„p mis talab etilishini (kesimi 2 m li sim), unday simlarni umuman tayyorlab bo„lmasligini ko„rsatib, keyin muammo qo„yamiz: simlar orqali energiyani uzatish qanday amalga oshiriladi? Masala yechish orqali muammoni qo„yish o„quvchilarning qiziqishlarini orttiribgina qolmay ularning oldin olgan bilimlarini yangisi bilan bog„laydi. Faqat masala tanlash biroz vaqtni olishi mumkin. Muammoni qo„yishda savol masalalardan ham foydalanishimiz mumkin. Ular o„quvchilarga bilish faolligini oshirishga yordam beradi (undaydi). Misollar ko„raylik. a) Havoning namligini o„rganishdan oldin quyidagicha savol qo„yamiz: Nima uchun sovuqdan uyga kirganda ko„zoynakni artishga to„g„ri keladi? b) Suyuqlik va gazlarning bosimini o„rganishdan oldin: «Nima uchun suv osti kemalarida cho„kish chuqurligi chegaralangan?» Yangi mavzuni o„rganishda bu muammolar o„quvchilarda qiziqish uyg„otadi. Uni o„rgangandan keyin qo„yilgan savollarga o„quvchilar javob topishlari so„raladi. Bu o„quvchilarning faolligini oshiradi. Savol-masaladan muammo qo„yishda foydalanilganda ular o„quvchilar bilimi yetarli emasligini ko„rsatib bersin. O„quvchi oidingi bilimiga asosan hal qila oladigan savol berilmasligi lozim. Savol masalalar ko„proq o„quvchilarning hayot tajri-balariga mos kelishi va tushuntirish ma'lum darajada qiyin ham bo„lishi kerak. Juda qiyin savollar ham o„quvchining qiziqishini so„ndirishi mumkin. O„qituvchi ana shularga katta e'tibor berishi lozim. 2.4 Yangi pedagogik texnologiya asosida o’qitish Pedagogik texnologiya nima? Nega bu so„z birikmasiga «yangi» so„zini qo„shimcha qilib, “yangi pedagogik texnologiya” deb aytamiz? U nima uchun 51

bugungi ta'lim-tarbiya jarayonida zaruratga aylandi? Nega endi shuncha yillardan beri yarab kelgan ta'lim jarayonini eskicha tashkil etishdan voz kechishimiz kerak va o„quv jarayonini loyihalashga yangicha yondashish zarur? Bu kabi savollarga javob berish uchun, eng avvalo, mamlakatimizda «Ta'lim to„g„risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asosida ta'lim-tarbiya sohasida olib borilayotgan tub islohotlarning asosiy yo„nalishlarini anglab olmoq lozim. Bu yo„nalishlar: - ta'lim mazmunini, tizimini isloh qilish; - ta'lim-tarbiya boshqaruvini isloh qilish; - ta'limning bozor iqtisodiyotiga asoslangan mexanizmini yaratish; - ota-ona, o„qituvchi-o„quvchining ta'lim jarayoniga bo„lgan yangicha qarashlarini shakllantirish; - va nihoyat, bu tub islohotlarning bosh harakatlantiruvchi kuchi yangi pedagogik texnologiyani amaliyotga tatbiq etishdan iborat. Xulosa qilib aytsak, yangi ta'lim tizimi, mazmuni, o„quv reja, darsliklar asosida o„quv jarayonini loyihalashtirishga ham yangicha yondashishni tashkil etish zaruriyatini taqozo etmoqda. Mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov alohida ta'kidlaganlaridek, biz mamlakatimizning istiqboli yosh avlodimiz qanday tarbiya topishiga, qanday ma'naviy fazilatlar egasi bolib voyaga yetishiga, farzandlarimizning hayotga nechog„li faol munosabatda bo„lishiga, qanday oliy maqsadlarga xizmat qilishiga bog„liq ekanini hamisha yodda tutishimiz kerak. Shu sababli ham birinchi navbatda ta'lim mazmuni va uning tarkibini kengaytirish va chuqurlashtirish, xususan, bu mazmunga nafaqat bilim, ko„nikma va malaka, balki umuminsoniy madaniyatni tashkil qiluvchi ijodiy faoliyat tajribasi, tevarak atrofga munosabatlarni ham kiritish g„oyasi kun tartibiga ko„ndalang qilib qo„yildi. Bu g„oyani, bizningcha, ijtimoiy hayotning quyidagi komponentlari ro„yobga chiqarishi mumkin: - faoliyat turlari (moddiy-amaliy, ijtimoiy, ma'naviy); 52

- ijtimoiy ong shakllari (axloq, san'at, siyosat, falsafa, fan va boshqalar); - ijtimoiy munosabatlar tizimi (moddiy va mafkuraviy); - moddiy ijtimoiy va tabiiy borliq (keyingi avlodlarga meros qilib qoldiriladigan boyliklar). Ta'lim mazmuni, uning komponentlari, tarkibi, vazifalari haqida so„z ketganda dalillar bilan qonuniyatlar, yaqqollik bilan mavhumlik, bilimlar bilan haqiqatni mustaqil bilish uslublari o„rtasidagi maqbul keladigan munosabatlarni aniqlash zarur. Lekin bu ishlar o„z yechimini topgani yo„q. Ayniqsa, darslik va o„quv qo„llanmalarida atamalardagi qat'iylik, birqiymatlilikka erishish kerak. Buning sababi shuki: - birinchidan, darslik va o„quv qo„llanmalarida fan erishgan yakuniy natijalar yaxlit holda aks etadi, bu esa bizga uning amaliyotga ta'sirining xarakterini tashxis qilishimizga imkon beradi; - ikkinchidan, darslik va o„quv qo„llanmalari ona tilining yuksak darajadagi namunasini ko„rsata olish mahoratiga ega bo„lgan olimlar tomonidan yaratiladi. Darslik va o„quv qo„llanmalari tili ularni o„qiydigan kitobxonlar (o„quvchilardan tashqari talabalar, o„qituvchilar, metodistlar, olimlar, ota-onalar) savodxonligiga bevosita ta'sir etadi; - uchinchidan, darslik va o„quv-qo„llanmalarida ishlatilayotgan atamalardagi kamchiliklar ilmiy-tadqiqot ishlarini boshqa tadqiqotchilar tushunishlarini qiyinlashtiradi. Bir so„z bilan aytganda, darsliklarimiz tili ravon, sodda, ixcham matnlardan tashkil topgandagina, u bolalarning sevimli kitobi bo„ladi, o„quvchilar mustaqil holda o„rganish mumkin bo„lgan «ikkinchi o„qituvchi» vazifasini bajaradi, bilim manbaiga aylanadi. Kezi kelganda shuni aytish kerakki, hozirgi zamon ta'limida didaktikaning semantik jihatlarini aniqiash kam o„rganilgan sohalarga kiradi. Xanuzgacha tushunish muammosi (mohiyati) har xil olimlar tomonidan har xil talqin qilinadi, 53

didaktik olimlar semantik jihatdan murakkab matnlar va g„oyalarni bayon qilish usullari ustida kam bosh qotirmoqdalar. Ilmiy konsepsiyalar murakkablashib, chuqurlashib borayotgan hozirgi davrda semantik muammolar o„quv materialini bayon qilish, o„quvchilarni fan rivojining yangi davrini tashkil qiluvchi nazariyaga ertaroq olib kirish, ta'limda dalillar bilan nazariyalar munosabatlarini hal qilish muhim ahamiyatga ega. Bu masala ham tezroq o„z yechimini topishi kerak. Yana bir muammo ustida to„xtalishni lozim topdik. Gap shundaki, biz ko„pincha «ta'lim mazmuni» bilan «o„quv fani mazmuni» tushunchalarini bir xil deb qaraymiz. Aslida unday emas. Oldingi tushuncha kengroq, ya'ni o„quv fani mazmuni faqat shu fanga oid bilimlarni - tushuncha, hukm, xulosalarni o„z ichiga oladi. Ta'lim mazmuni esa bulardan tashqari, ilmiy bilish uslublari, usullari va amallari, ya'ni o„quvchilarda mustaqil bilish malakalarini hosil qiluvchi metodologik bilimlarni (ta'rif, isbot, tahlil, sintez, induksiya, deduksiya, tasniflash, sistemalashtirish, umumlashtirish va hokazo) ham o„z ichiga oladi, bu borada ham darsliklarimizda anchagina kamchiliklar mavjud. Lekin darsliklarimiz qanchalik pishiq bo„lmasin, ulardagi ilm durdonalarini o„quvchining ongiga quyuvchi o„tkazgich - o„qituvchi tayyor bo„lmasa, eski qolipdan chiqmay dars o„tsa, muvaffaqiyatga erishib bo„lmaydi. Nima uchun o„quvchi erta bilan turib maktabga, darsga borishga shoshilmaydi? Nima uchun u dars o„tilmasligini ma'qul ko„radi? Nima uchun aksariyat darsliklarimiz zerikarli? Darsda o„qituvchi bosh shaxs. U axborot berish, tezroq-tezroq o„qitish bilan ovora. Lekin o„quvchilarning yangiliklarni qabul qilish darajalari har xil, xohish- istaklari turlicha, ular passiv eshituvchi, quloq soluvchi, bu ularning o„quv jarayonidagi mas'uliyatini, javobgarlik hissini susaytiradi. Demak, ular mustaqil fikr yuritish, mushohada qilish, xulosa chiqarishdan yiroq. Har bir dars uchun ta'limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi, ya'ni bir-biri bilan uzviy aloqada boigan uchyoqlama maqsadlar qo„yiladi. Darsni tashkil qilish shakli uning qatnashchilarining o„zaro aloqalariga bog„liq bo„lib, u maqsadlarga, o„quv 54

materiali xususiyatlariga, ta'lim uslublariga va o„quv imkoniyatlariga bog„liq. Bunga erishish uchun o„qituvchi rahnamoligida o„qituvchi bilan o„quvchilar birgalikda harakat qiladilar. Xuddi mana shu jarayon didaktikada o„quv jarayoni deyiladi. O„quv jarayonida, ta'lim-tarbiyada o„quvchi asosiy harakatlantiruvchi kuch, ta'lim jarayoni subyekti bo„lishi kerak, ya'ni o„qish, o„rganish, mutolaa qilish o„quvchi zimmasiga o„tishi kerak. O„qituvchi esa o„qitishdan o„qishni o„rgatishga, bilim berishdan o„quvchilarning bilimlarni mustaqil egallashlariga ko„maklashishi zarur. U o„quvchini ehtiyoj tug„dirishdan muhit yaratishga va undan mas'uliyatni sezishga yo„llashi kerak. O„quv jarayoni uch komponentdan iborat deb qaraladi. O„quv jarayoniga bunday yangicha qarashning tub mohiyati shundan iboratki, o„qitishda ichki motivatsiyadan (diqqatni tortish, ichki tuyg„u, istak, zaruratni shakllantirish) kelib chiqish kerak. O„quv jarayonida asosiy harakatlantiruvchi kuch - o„quvchi uchun ham, o„qituvchi uchun ham ichki motivasiya bo„lishi kerak. Bunda o„quvchilar bilim olishga intilishlari (xuddi benzini bo„lmasa, avtomashina o„rnidan qo„zg„ala olmagani kabi, bilim olmasang, sening hayotda o„rning yo„q, jamiyatga qo„shila olmaysan …) va bilim olishga ehtiyoj bo„lishi kerak, o„qish maqsadlari ichki ehtiyojga aylanishi kerak. O„quvchi real hayotga kirib borish uchun, unda faol ishtirok etish uchun bilim, ko„nikma va malakalar bilan birga ilmiy bilish uslublariga ega bo„lishi kerakligini ongli ravishda tushunib yetishi lozim. Chunki ochiq jamiyatning asosiy belgisi - bu dunyoni anglab yetish va unda o„zining munosib o„rnini topish uchun erkin izlanishdir. 55

O„quvchilarda tashabbuskorlik va mustaqillikni, bilimlarni puxta va chuqur o„zlashtirishni, zarur malaka va ko„nikmalarni, ularda kuzatuvchanlikni, tafakkur va nutqni, xotira va ijodiy tasavvurni tarbiyalashga imkon beruvchi didaktik prinsip - ta'limdagi faollikdir. Faollik prinsipi onglilik prinsipi bilan bevosita aloqador. Chunki faollik bor joyda onglilik bor. Bunday tizimda o„quvchi ham, o„qituvchi ham ta'lim, tarbiya jarayoniga birgalikda mas'uldirlar. Ular birgalikda har bir o„quvchining bilim va qobiliyatini, individual ehtiyojlarini aniqlaydilar. Bunday holda o„qituvchi faqat «baholovchi» emas, balki yangi bilimlar yetkazuvchi manbaga aylanadi. Jahon pedagogik leksikoni qatoridan allaqachonlar «innovatsiya» atamasi keng o„rin olgan. Bu tushuncha «yangilik», «isloh» tushunchalari bilan ayniylashtiriladi. Keng ma'noda qaraganda ta'lim tizimidagi har qanday o„zgarish - pedagogik innovatsiyadir. Dastlab bu tushunchalarni ijtimoiy-iqtisodiy va texnologik jarayonlarga nisbatan qo„llashgan, so„ngra ta'lim tizimidagi har qanday yangiliklarga nisbatan qo„llandi. Pedagogik texnologiya deb atalishining boisi ham shunda. Hozirga kelib pedagogik innovatika fani shakllandi. Pedagogik innovatika - pedagogik yangiliklar, ularni baholash va pedagogik jamoa tomonidan o„zlashtirish, nihoyat, uni amaliyotda qoilash haqidagi ta'limot sifatida qaraladi. Bu ta'limot uch yo„nalishni o„z ichiga oladi: - birinchisi - pedagogik neologiya (yunoncha neo - yangi va logos ta'lim; yangilik haqidagi ta'limot) deyilib, bunda pedagogika sohasidagi har qanday yangiliklar o„rganiladi, umumlashtiriladi; - ikkinchisi - pedagogik aksiologiya (yunoncha aksioma - hurmat qilmoq; isbotlanmaydigan ta'limot) deyilib, bunda pedagogik yangiliklar ichida eng samaralilari tanlab olinadi; - uchinchisi - pedagogik praksologiya (yunoncha praks - harakat va logos - 56

ta'lim; amaliyotda qo„llash haqidagi ta'limot) deyilib, bunda tanlab olingan pedagogik yangiliklar amaliyotda qoilaniladi. Har qanday pedagogik yangilik zaminida biron bir g„oya yotadi. Masalan, yangi o„quv materialini ilgarilama o„rganish («izohli boshqarish») g„oyasi asosida o„qituvchining bolalar hilan o„zaro harakati yotadi: sinfda psixologik birlik vaziyati-ni yaratish; har bir o„quvchi o„z shaxsini o„zi namoyon etishini ta'minlash: har bir uslubiy yondashuv uchun o„ziga xos muloqot yo„lini tanlash; o„quvchilar tashabbusini zimdan boshqarib borish. U har bir o„quvchi qalbiga, ularni tushunib yetishga o„zining didaktik usullari, tashkiliy shakllari orqali yo„l topadi. Darsdagi o„quvchilar faoliyatiga nafaqat o„qituvchi, balki o„quvchilar ham rahbarlik qiladi. Avval a'lochi o„quvchi, so„ngra boshqa o„quvchilar ham o„qituvchi topshirig„iga binoan nima ish qilganini aytadi va qolgan o„quvchilarni orqalaridan ergashtiradilar. Bunday «izohli boshqaruv» o„quvchi maktab ostonasiga qadam qo„ygan kundan boshlanishi kerak. «Tayanch signallar» ijodkori deb tanilgan V. F. Shatalovning darslarida o„quvchi shaxsini ro„yobga chiqaruvchi, uning kimligini, nimaga qodirligini tasdiqlovchi didaktik o„yinlarga keng o„rin berilgan. Mamlakatimizda yuqoridagi kabi yangi-yangi uslublar bilan ish olib borayotgan ilg„or o„qituvchilarimiz kam emas. Tajribali o„qituvchilar «ta'limiy musobaqalar» o„tkazish, «mantiqiy testlar» orqali o„quvchilarni sinash, hodisalarni o„rganishda o„quvchilarni tanqidiy fikdashga o„rgatish kabi uslubiy g„oyalar bilan shug„ullanib yaxshi natijalarga erishmoqdalar. Bularning hammasi didaktik topilmalar, pedagogik kashfiyotlar, bir so„z bilan aytganda, yangi pedagogik texnologiyalardir. Pedagogik texnologiya qanday qilib, qanday usullar bilan o„qitilsa natija yaxshi bo„ladi, degan savolga javob beradi. U o„z tizimiga ega bolib, unda komponentlar ketma-ketligi, o„zaro bog„liqligi, bir butunligi saqlanadi. 57

Pedagogik texnologiyaning boshqaruvchanligi shundan iboratki, bunda ta'lim jarayonini rejalashtirish, tashxis qilish, natijalash, tuzatish kiritish imkoniyatlari mavjud. Bunda ta'limdan kutilgan natijaga erishiladi, vaqt tejaladi, bu esa pedagogik texnologiyaning samaradorligi demakdir. Pedagogik texnologiyaning tasdiqlanuvchanligi (validligi) - ishlagan model boshqa pedagoglar qo„llaganda ham xuddi o„shanday samara, natija berishi kerakligini bildiradi. Bir so„z bilan aytganda, ta'lim jarayoniga yangicha yondashib, ijodkorlik, bunyodkorlik tatbiq etilsagina, ta'lim samarasi yangi bosqichga ko„tariladi, ya'ni: - bolaning talabi, moyilligi, istak-xohishi uning imkoniyatlari darajasida qondiriladi; - o„quvchining o„quv mehnatiga mas'uliyati, javobgarligi va burchi oshadi; - bilimlarni mustaqil egallash malakalari shakllanadi; - u umr bo„yi o„z bilimini o„zigina boyitishiga ishonch paydo bo„ladi; - erkin fikrlash malakasi shakllanadi; - shaxs jamiyatda o„zining o„rnini tezroq topib olishiga muhit yaratadi. Buning uchun bugun biz o„quvchiga «sen buni bilishing kerak» degan majburlovchi da'vatdan «menga bu zarur va men buni bilishga, uni hayotda qo„llashga qodirman» degan ichki ishonch va intilishni uyg„otishga o„tishimiz kerak. Pedagogik texnologiya monitoringi (pirovard natijasi) I - bosqich o„rganish esda saqlash II - bosqich tushunib yetish o„zlashtirganini isbot eta bilish III - bosqich tahlil eta bilish qiyoslash, xulosa chiqarish, o„zaro bog„lash IV - bosqich tatbiq eta olish qoida, qonunni anglash va qo„llash 58

V - bosqich Sintez axborotni ijodiy qayta ishlay olish VI - bosqich baho olish yangi bilimga o„tish 2.5 O„quv tajribasining ahamiyati va unga qo„yiladigan uslubiy talablar. O„quv tajribasi maxsus asboblar yordamida dars vaqtida hodisalarning mohiyatini tajribalar asosida ko„rsatishdan iborat. Shuning uchun fizikadan o„quv tajribasi bir vaqtning o„zida bilimlar manbai, o„qitish uslubi va ko„rgazmalilik turi bo„lib hisoblanadi. Hodisalarni fizik tajriba asosida o„rganish ilmiy dunyoqarashni to„g„ri shakllantirib boradi, fizik tushuncha, nazariya va qonunlarni chuqur o„zlashtirish imkonini beradi, fizikaga qiziqishni orttiradi. Umuman fizika o„qitishda: - o„quvchilarning tushunchalar, qonunlar, nazariyalarni juda yaxshi o„zlashtirishini ta'minlaydi; bilimlarni amaliyotda qo„llay olish qobiliyatlarini shakllantiradi; - tabiatni tadqiq qilishning muhim uslublari bilan tanishtiradi; - axborotlarni sistemalashtirish, qayta ishlab chiqish va uzatishga o„rgatadi; - o„quvchilarda predmetga qiziqishni o„stiradi va ularni moddiy ishlab chiqarishning yangi texnikasini va texnologiyasini o„zlashtirishga tayy'orlaydi; - maktab o„quvchilarida ishga mustaqil va ijodiy munosabatda bo„lish qobiliyatlarini shakllantiradi; - amaliy qobiliyat va malakalarni shakllantiradi, moddiy ishlab chiqarish sohasida mehnatga tayyodaydi. Litsey fizika tajribalari to„rt turga bo„linadi: namoyish etiladigan tajribalar (o„qituvchi bajaradi), laboratoriya tajribalari (o„quvchilar bajaradi), fizik amaliyot, sinfdan tashqari tajribalar va kuzatishlar. Tajribalarga qo„yiladigan umumiy didaktik talablar quyidagilardir: 59

ko„rgazmali bo„lishi, shu jumladan kishi organlarining ajrata olish qobiliyatlariga mos kelishi; xavfsizligi ta'minlanishi, ishonchli bo„lishi, sodda bo„lishi, takrorlash va tushuntirilishi oson bo„lishi, vaqt jihatdan chegaralangan va zamonaviy bo„lishi lozim. Sinfda har bir o„quvchi asboblarning tuzilma elementlarini qurishga imkon beradigan ko„rgazmalilikni ta'minlash maqsadida quyidagilar zarur: - tajriba stoli yuqoriroq o„rnatilishi, o„quvchilar diqqatini jalb qiladigan hamma ortiqcha narsalar undan olib qo„yilishi; - yetarli o„lchamlarga ega bo„lgan maxsus o„quv asboblari qo„llanishi, alohida-alohida o„rnatilishi va asosiy qismlari yorqin rangda, shakllari dona- dona, strelka ko„rsatkichlari katta bo„lishi. Tajriba vaqtida asboblarni shunday joylashtirish kerakki, ular bir-birini to„sib qo„ymasin; - oq-qora yoki xira qoplamlari bo„lgan maxsus ekranlar qo„llanishi; - ko„tarib-tushuriladigan stolchalardan, shtativlardan, asboblarni vertikal tekislikda o„rnatish uchun turli xil balandlikdagi kursilardan foydalanish; - asbobning tuzilishi, shuningdek ko„rsatilayotgan hodisaning tushunilishini yaxshiroq ta'minlash maqsadida detallar, jarayonlarni ekranda tasviriashning qo„llanilishi; - elektr asboblarini ulovchi simlar rangli va ularning tartibli, ketma-ket joylashishini ta'minlash. Tajribani bajarish jadalligi o„quvchilarning tajriba materialini qabul qilish jadalliligiga mos kelishi kerak. Hodisa tez sodir bo„ladigan bo„lsa, tajriba qaytadan takrorlanadi. Eksperimentning eng muhim tomoni uning o„z vaqtida qo„yilishidir. Tajribani namoyish qilish tabiiy holda o„qituvchining hikoya yoki suhbati bilan birga olib borilishi kerak. 2.6 Respublikamizda milliy ta 'lim tizimining isloh qilishning hayotiy zarurat ekanligi. 60

O„zbekiston mustaqillikka erishgandan so„ng bozor iqtisodiga asosliingan demokratik jamiyat qurishga kirishdik. Har qanday jamiyatning kelajagi nafaqat yer usti va yer osti tabiiy boyliklari bilan balki o„zining yuksak ma'naviyati va madaniyati bilan ham belgilanadi. Yuksak ma'naviyat va madaniyatga esa mukammal ta'lim-tarbiya tizimining ma'lum bir muddat mobaynidagi faoliyati natijasida erishilishi o„z-o„zidan ayon. Xo„sh, shu nuqtai-nazardan olganda istiqloldan oldingi ta'lim-tarbiya tizimi to„g„risida nimalarni aytish mumkin? Birinchidan, bizga sho„rolar davridan meros bo„lib qolgan ta'lim-tarbiya tizimi zamona talabiga javob bera olmay qoldi. Ikkinchidan, mustaqillikdan oldin va undan keyingi dastlabki yillarda ta'lim-tarbiya va o„quv jarayonida olib borilgan o„zgarishlar va tadbirlar yuzaki bo„lib, uzluksiz ta'lim tizimining muammolarini yechishga qodir emas edi. Uchinchidan, ta'lim va tarbiya tizimi zamona talabiga, ya'ni iqtisodiy va ijtimoiy isiohotlar talabiga javob bera olmay qoldi. Ta'lim tizimidagi muammolar: maktablarning moddiy bazasining juda nochorligi, o„qituvchilar malakasining pastligi, o„quv jarayonining mukammal emasligi, eski qolipda yozilgan darsliklar, bitiruvchilar malakasining pastligi, o„quvchi bilan o„qituvchi orasidagi munosabat, o„quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatining pastligi, 11 yillik majburiy ta'limning ilmiy asoslanmaganligi, 9-sinfni bitirayotgan yoshlarning 55%- 10- 22%- , hunar-texnika yoki maxsus o„quv yurtlarda o„qishni davom ettirsa, qolganlari ko„chada qolayotganligi, ll-sinfni bitirayotgan yoshlaming ko„pchiligi hech qanday malaka va kasb-hunar egallamayotganligi kabilar edi. Ahvol juda achinarli bo„lib ayniqsa, viloyat va tumanlardagi hunar- texnika bilim yurtlarida o„quv texnika bazasining nochorligi, o„qitish sifatining pastligi va zamona talabiga javob bermasligi aniq bo„lib qolgandi. Ana shularni inobatga olib, O’zbekiston Respublikasining Prezidenti I. A. Karimov tashabbusi bilan 1997-yilda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va “Ta’lim to’g’risidagi qonun” qabul qilindi. Bu qonunga muvofiq umumiy o’rta maktab (9 yillik)ni tugatgandan keyin o’quvchilar biror kasbni egallashlari uchun 61

kasb-hunar kollejlari (KHK) yoki akadimik litsey (AL) larda (3 yil) tehsil oladigan bo’ldilar. III BOBSHAXSGA YO’NALTIRILGAN TA’LIM TIZIMINING QO’LLANILISHI 3.1 TA’LIM TEXNOLOGIYASIDA BOLA SHAXSI OB’EKT VA SUB’EKT SIFATIDA Kadrlar tayyorlash Milliy modelida shaxsning funksiyasi quyidagicha belgilanadi: “Shaxs – kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarning iste’molchosi va ularni amalga oshiruvchi”. Demak Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining bosh maqsadi bo„lgan ta’lim tizimini isloh qilishdan asosiy maqsad ham kadrlarni, ya’ni shaxsni tarbiyalash masalasidir. Shunday ekan ta’lim tizimida bola shaxsinining rivojlanishi masalasini o„rganish muhim muammolardan biridir. Ta„lim – tarbiyadagi mohirlik uning sub’ektini yaxshi bilish bilan bog„liq. Shaxs yoki ma„lumot sub„ekti biologik, ijtimoiy va ruhiy komillikni o„z ichiga olgan, o„zaro bog„liq, o„zaro ta„sir qiladigan butun bir tuzilma. Bu tuzilma avvalo individ – tabiatning bir bo„lagi sifatida shakllanadi va tashqi olam bilan aloqaga 62

kirishadi, natijada ijtimoiy mavjudod, ya„ni shaxsga aylanadi. U atrofdagilarni, tabiatni, olamni, insonlarni tushuna boshlaydi, keyin u rivojlanib, ta„lim – tarbiya natijasida insonga aylanadi. Shaxsning rivojlanishi – ob„ektiv tabiiy jarayon. Bu jarayon asosini inson tabiatining biopsixik(I) rivojlanishi tashkil etadi. Ijtimoiy(II) mihit inson tabiati rivojlanishini psixologik-pedagogik mexanizmini shakllantiradi. Psixologiya nuqtai –nazaridan inson shaxs sifatida quyidagicha tavsiflanadi: 1-faollik: o„z imkoniyatlaridan o„laroq yuqori ko„rsatgichlarga erishish, o„z faolyatini kengaytiradi. 2-xarakteri: ya„ni, insonning mustahkam individual xususiyatlari jamlanmasi. Ma„lum bir faoliyat turini muvaffaqiyatli bajarishni ta„minlovchi, qobiliyat, xususiyat va sifat. Ta’lim texnologiyasini ishlab chiqishda bu xususiyatlar e’tiborga olinsagina kutilgan natijaga erishish mumkin. Buning uchun shaxsni mukammal o„rganish, unung shakllanish jarayonini bilish zarur. Bola shaxsining shakllanishiga ta„sir etuvchi omillar. Ichki. Avloddan avlodga o„tuvchi qobiliyat, - makromuhit (keng ijtimoiy shaxsning ehtiyoji, qiziqishi ma„nodagi tarbiya) tufayli vujudga keladigan - mezomuhit, tabiiy va ijti- faolligi. moiy (keng pedagogik ma„no dagi tarbiya) - mikro muhit, tabiiy va ij timoiy (tor pedagogik ma„no dagi tarbiya) avloddan avlodga - organizmni avloddan avlodga o„tuvchi qobiliyat (meros) o„tuvchi o„xshash xususiyatlarini takrorlash. Makro omil (muhit) har xil mamlakatlarda yashovchi odamlarning hayot tarziga ta„sir etuvchi ob„ektlar, hodisalar, munosabatlar, vaziyatlar. 63

Mezi omil (muhit) insonning ma„lum ijtimoiy mu hitga mansub xayot tarzi, sharoit lari, shu jamiyatda qabul qilingan qadriyatlar ma„naviy-axloqiy mu- nosabatlari. Mikro omil (muhit) insonning moddiy –ma„naviy yashash sharoiti, uning atrofidagi muhit. Ta’lim jarayoni shaxsiy insonparvar yondashuv asosida tashkil etilsa o„quvchi faolligi yanada oshadi. Insonparvar g„oyalarga asoslangan ta„lim birinchi navbatda o„quvchilarning ma„naviy tuyg„ularining uyg„onish faolligiga e’tibor qaratadi.Shaxsiy insonparvar yondashuv, bu pedagogik texnologiyaning shaxsga yo„naltiruvchi kommunikativ asosi. U quyidagilarni o„z ichiga jamlaydi. - Ta„lim maqsadiga qarash kabi, shaxsga yangicha qarash. - Pedagogik munosabatlarning insonparvarligi va demokratligi. - Natija bermayotgan majburiy uslubdan voz kechish. Shaxsga yangicha qarash pozitsiyalari quyidagilar. - shaxs sifatida shakllanish erta yoshdan boshlanadi, maktabdan bolani to„la shakllangan shaxs sifatida yetishtirish lozim. - Pedagogik jarayonda shaxs ob„ekt emas sub„ekt sifatida e„tirof etiladi. - Shaxs – ta„lim tizimining maqsadi. - Har bir bolada o„ziga xos qobiliyat mavjud, ko„p bolalar iqtidorli bo„lishadi. Shaxsning sifatli fazilatlari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin. (mehribonlik, muhabbat, mehnatsevarlik, insof, g„urur, sodiq fuqarolik). Bolalarga insonparvar ezgu yondashish deyilganda quyidagilar tushuniladi. - pedagogik muhabbat; - bolaga kelajakka ishonch bilan qarash ruhini shakllantirish; - hamkorlik, mahoratli muloqot; - ijobiy omilarning ustuvorligi; - bola kamchiliklariga bardoshlilik. Munosabatlar demokratizatsiyasi: 64

- o„qituvchi va o„quvchi huquqi tenglik darajasi; - bolaning erkin tanlash huquqi; - xato qilish huquqi; - shaxsiy nuqtai nazar huquqi; - bolalar huquqi konventsiyasiga rioya qilish; - o„qituvchi va o„quvchi munosabatlari usuli; Shaxsga yo„naltirilgan ta„limning pedagogik texnologiyasi . Shaxsga yo„naltirilgan ta„limnda pedagogik jarayon shaxsda belgilangan sifatlarning shakllanishiga qaratiladi. Pedagogik jarayon bu belgilangan maqsadga erishish hamda shaxsning xususiyat va sifatlarini ijobiy tomonga o„zgartirishga qaratilgan tarbiyachi va tarbiyalanuvchi o„rtasidagi aniq bir muddat va ma„lum tarbiyaviy tizimda maxsus tashkil etilgan rivojlanuvchi o„zaro munosabat. Jarayon (lot. Prosessis– oldinga intilish) holat davomiyligi, insonning rivojlanishi, biror bir natijaga erishi yo„lidan uzviy davom etayotgan harakatlar jamlanmasi. Pedagogik jarayn – tarbiya jarayonining asosiy tizim birligi: uning xususiyati shundnn iboratki, u o„qituvchi va o„quvchining pedagogik munosabat tizimini belgilaydi. Agar tarbiya jarayoni tushunchasi maqsadga yo„naltirilgan, shaxsga ma’lum sifatlarni shakllanish ta„sirini amalga oshirishga qaratilgan harakat bo„lsa, pedagogik jarayon tushunchasi oldindan tashkil etilgan tarbiyaning o„zaro ta„sir tizimini bildiradi. Bunday ish turida ta„lim jarayoni vazifalari. - o„quvchilarni bilim olish faoliyatini kuchaytirish; - bilim olish faoliyatini takomillashtirish; - fikrlash, ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirish; - dialektik-materialistik dunyoqarash va insonparvar-estetik madaniyatini shakllantirish; - ta„lim (tarbiya) malakalarini takomillashtirish. 65

Pedagogik jarayonninng asosiy vazifalari. Ta„lim beruvchi - ilmiy bilim asoslarini o„zlashtirish, amaliy faoliyat va o„quv tarbiyaviy tajribaning motivatsion shakllanishi Tarbiyaviy - odamlar munosabatidagi ma„lum birsifat, xususiyatining shaklanishi Rivojlanuvchi - shaxsning psixik jarayonini, xususiyati va sifatini shakllanishi hamda rivojlanishi. - Pedagogik jarayonni shakllantirish va tashkillashtirishning asosiy prinsiplari. - tarbiyaga yaxlit yondashish prinsipi; - uzluksiz tarbiya prinsipi; - tarbiyani maqsadga yo„naltirish prinsipi; - pedagog va tarbiyalanuvchilarning birgalikdagi (qo„shma) faoliyati; differentsiatsiya va integratsiya prinsiplari; - Tabiiy muvofiqlik prinsipi; - Madaniy muvofiqlik prinsipi; - Faoliyat va jamoadagi tarbiya prinsipi; - Ta„lim va tarbiyada davomiylik, batartiblik prinsipi ; - pedagogik jarayonida o„z-o„zini boshqaruv va boshqaruv yaxlitligi prinsipi; - Qulaylashtirish prinsipi; Pedagogik jarayon tarkibi. Pedagogik jarayonning tarkibi olti komponentdan iborat : Maqsad – qonun qoidalar – mazmun – uslub – vositalar – shakl. O„quv jarayonining tarkibiy komponentlari. 1. Tahlil, sintez, taqqoslash, tizimlash. 2. Ilmiy qarashva qonunuyatlarni bilish, sababli aloqalarni tushunish, anglash. 3. Mahorat egallash va tizimlash. 4. Amaliyotda mavjud muammolarni mustaqil hal etish faoliyati. 5. O„z-o„zini nazorat qilish erishilgan bilimlarni tashxiz qilish. 66

6.Faoliyat natijasini ideal darajada bo„lishini oldindan bilish. Boshlang„ich ta’lim jarayoninida shaxs imkoniyatlarini ro„yobga chiqarish yo„lida tinimsiz izlanish zarur. Shaxsning ongiga ta„sir etish yo„llarini belgilashdan oldin uning ichki aloqa elementlarini aniqlash zarur. Bular uning layoqati, imkoniyatlari, ehtiyoji, mavjud bilimlari va qobiliyatidir. Insondagi qobiliyat, layoqat o„rganilib, undagi bor bilim yoki bilim o„zlashtirish uchun mavjud bo„lgan imkoniyatlar aniqlanib, uning ehtiyojiga e„tibor qaratiladi. Ma„lum maqsad asosida ta„sir choralarini belgilash bu elementlarda o„zgarish bo„lishiga olib keladi. Shunday ta„sir natijasida shaxsning rivojlanishida tub o„zgarishlar bo„lishi mumkin. Shuning uchun ham boshlang„ich sinflardan boshlaboq o„quvchilarning qobiliyati, imkoniyati va ehtiyojini aniqlab qilingan amaliy ta„sir zoe ketmaydi. Bolaning intellektual imkoniyatlari haqida birdan xulosa chiqarish yaxshi natija bermaydi. Chunki insondagi intellektual imkoniyatlar birdaniga ko„zga tashlanmaydi. U asta-sekinlik bilan ro„yobga chiqishi mumkin. Shuning uchun ham bolaga “sening kallang ishlamaydi”, “sen odam bo„lmaysan” qabilidagi so„zlarni aytmaslik lozim. Bunday so„zlar bolani o„zi haqida tez xulosa chiqarib qo„yishga, o„z kuchiga ishonmaslikka, o„qish motivlarini susayib ketishiga sabab bo„lishi mumkin. O„qituvchi o„quvchilardagi o„ziga xoslikni bilishi va shu asosda faoliyatni tashkil etishi shaxsda bor bo„lgan imkoniyatlarning ro„yobga chiqishiga sabab bo„ladi. O„qituvchi mahorati bu imkoniyatlarni ro„yobga chiqarish orqali shaxs faolligini oshirishga qaratiladi. Agar o„quvchilar o„quv-bilish faoliyatiga qiziqsalar bu ta„lim samaradorligini va o„quvchilarning intellektual rivojlanish darajasini ta„minlaydi, bilimga qiziqish va ehtiyojini shakllantiradi. Ayniqsa keyingi hayot yo„lini tanlashda bu qiziqishlar asos vazifasini o„tashi mumkin. Ana shu fikrlarni mexanika predmeyining moddiy nuqta knematikasi, dinamika qonunlari, mexanik ish, quvvat va energiya mavzularini o’qituvchi tomonidan yoritilishiga e’tiborni qarataylik. 67

3.2 MEXANIKA FANINI SHAXSGA YO’NALTIRILGAN HOLDA O’QITISH Umumtalim maktablari uchun fizika fanining DTSti va o„quv dasturlari «Ta'lim to„g„risida qonun» va «Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi» asosida 1999-yilda ishlab chiqilib O„zbekiston Respublikasi Xalq Ta'limi Vazirligi tomonidan tasdiqlandi. Ushbu o„quv dasturiga asosan fizika fani umumta'iim maktablarida ikki bosqichda o„qitiladi. Bjrjnchi bosqich VI – va VII – sinflarni o„z ichign oladi va jami 68 soatdan iborat boiib haftasiga 2 soatdan o„tiladi. Birinchi bosqichda fizika fani induktiv usulda o„tiladi, u quyidagi bolimlarni o„z ichiga oladi: Kirish. Harakat va jismlarning o„zaro ta'siri, jismlarning muvozanati va oddiy mexanizmlar. Modda tuzilishi. issiqlik hodisalari, issiqlik mashinalari. Tovush hodisalari. Yorug„lik hodisalari. Dasturda har bir bolim uchun laboratoriya ishlarining mavzusi va namoyish tajribalari ro„yxati berilgan. VII – sinfda 68 soatlik dars rejalashtirilgan boiib, haftasiga 2 soatdan o„tiladi. Dasturda quyidagi mavzularni o„tish rejalashtirilgan. Elekr zaryadlar. Elektr maydon. Elektr toki. Elektr zanjir. Magnit maydon. Elektromagnit hodisalar. Yarim o„tkazgichlar. Elektromagnit tebranishlar va to„lqinlar. Radioaloqaning fizik asoslari. Har bir boiimga doir laboratoriya ishlari va namoyish tajribalari ro„yxati berilgan. Ikkinchi bosqich. VIII – va IX – sinflarni o„z ichiga oladi va fizika fani deduktiv usulda o„qitiladi. VIII – sinfda 68 soatlik dars haftasiga 2 soatdan o„tiladi. VIII – sinfda quyidagi mavzular o„qitiladi: Kinematika asoslari. Dinamika asoslari. Saqlanish qonunlari. Suyuqlik va gazlar mexnikasi asoslari. Tebranish va tolqinlar. 68

IX – sinfda ham 68 soat mo„ljallangan boiib, haftasiga 2 soatdan o„tiladi. Molekuiyar fizika va termodinamika asoslari. Optika. Atom fizikasi. Koinot fizikasi. Olamning fizik manzarasi mavzulari o„rganiladi. Akademik litseylar uchun fizika fani dasturi 2000-yil 10-avgustda O„zbekiston Respublikasi Oliy va O„rta Maxsus Talim Vazirligi hamda o„rta maxsus kasb- hunar ta'limi markazi tomonidan ishlab chiqilib tasdiqlangan. Akademik litseylarda fizika fani chiziqli usulda mavzular faqat bir marta o„tiladi. Akademik litseylarning aniq fanlar va tabiiy fanlar yo„nalishlari uchun fizika faniga 240 soat ajratilgan. Akademik litseylarda fizika fanini o„qitish umumta'lim maktablaridagidan farq qiladi. Birinchidan, akademik litseylarda fizika fani deduktiv usulda chiziqli ravishda o„qitiladi. Ikinchidan, litseyda fizika fanining fundamental asoslari chuqurroq o„tiladi. Uchinchidan, fizika fanida keyingi yillarda erishilgan yutuqlarga keng e'tibor qaratilgan. Litseyning I – kursida mexanika va molekuiyar fizika, II – kursda elektrodinamika asoslari, III – kursida tebranish va tolqinlar, optika, atom, va yadro fizikasi o„rganiladi. Bir o„quv yiliga mo„ljallangan 240 soat fizika darsining 80 soati ma'ruzaga, 120 soati masala yechishga, 40 soati laboratoriya mashg„ulotlariga ajratiladi. Oliy o„quv yurtlarida fizika fani yo„nalishlar bo„yicha turlicha rejalashtirilgan. Masalan, bakalavriatning tibbiyot, biologiya yo„nalishlari, tabiiy fanlar yo„nalishlaridan farq qiladi. Bakalavriatning fizika mutaxassisligi uchun fizika fani induktiv usulda I – va II – kursda o„tilsa, yuqori kurslarda deduktiv usulda nazariy fizika, nazariy mexanika, termodinamika, elektrodinamika va kvant mexanikasi kurslari o„qitiladi. Umumta'iim maktablarida mexanika bo„limi ikki bosqichda bolib o„tiladi. O„quvchilarning mexanikadan olgan nazariy va amaliy bilimlari fizikaning keyingi bolimidagi hodisa va jarayonlarning muvaffaqiyatli o„zlashtirishlariga asos boladi. Mexanika bo’limi kinematika, dinamika, statika, energiya, ish va saqlanish qonunlarini o„z ichiga oladi. Tebranish va tolqiniar elektromagnit tebranishlar bilan birgalikda o„rganiladi. (chunki elektromagnit tebranishlar va rnexanik 69

tebranishlar bir xil qonuniyatlnr orqali ifodalanadi va bu uslubiy jihatdan to„g„ri hisoblanadi. Kinematika bo„limida moddiy nuqtaning harakati o„rganiladi. Mexanik harakatning nisbiylik va mustaqillik tamoyillari o„quvchilar tomonidan qiyin o„zlashtiriladigan mavzular bo„lib hisoblanadi. Ushbu mavzular mexanikaning uchta fundamental qonuni ya'ni Nyuton qonunlarini muvaffaqiyatli o„zlashtirish uchun asos boladi. 3.2.1 MODDIY NUQTA KINEMATIKASI Moddiy nuqta harakati. Tezlik. Tezlanish. Birliklari. Harakatlanayotgan jismning o„lchamini harakat davomida inobatga olmaslik mumkin bo„lsa bunday jismni moddiy nuqta deb qarash mumkin. Masalan: harakatdagi avtomobilni harakatlanayotgan yo„l uzunligiga nisbatan moddiy nuqta deb qarash mumkin. Moddiy nuqtaning eng sodda harakati to„g„ri chiziqli harakatdir. Bu vaqtda jism vaqt o„tishi bilan to„g„ri chiziq bo„ylab siljiydi. Harakatlanayotgan jismning koordinatasi vaqtning funksiyasi sifatida ifodalansa harakat qonuniyati ma’lum bo„ladi. Harakatlanuvchi jism x-koordinatasining t vaqt o„tishi bilan o„zgarishini qaraylik. Bu grafikdan ko„rinadiki, vaqt o„tishi bilan jism bosib o„tgan koordinatasi o„zgarib boradi (1.1-rasm). Nuqtaning tezligi koordinataning vaqt bo„yicha o„zgari-shini aniqlovchi fizik kattalikdir. Agar harakatlanayotgan moddiy nuqta t 2 -t 1 =  t vaqt davomida x 2 -x 1 =  x masofani bosib o„tsa u holda o„rtacha tezlik deb, 70 1.1 - R а sm.

x 2  x 1  x  yp  t 2  t 1  t (1.1) aniqlanadigan kattalikka aytiladi. Harakatlanayotgan moddiy nuqtaning juda qisqa vaqtdagi tezligiga yoki harakat traektoriyasining ma’lum nuqtadagi tezligiga oniy tezlik deyiladi.   lim  t  0  xt  dxdt (1.2)  dx   dt Harakat traektoriyasining ma’lum nuqtadagi tezligini shu nuqtadagi qiyalik burchagining tangensi orqali ifodalash mumkin. tg   lim  t  0  xt    Demak, tezlik qiyalik burchagi tangensini ifodalar ekan (1.2-rasm) Mashina - avtomobil spidomyetri oniy tezlikni ko„rsatadi. Biror t 2 -t 1 =  t vaqt oralig„ida bosib o„tilgan masofa X 2 -X 1 =  (t 2 -t 1 ) yoki dx=  dt ga teng bo„ladi. Bosib o„tilgan masofa, tezlik va vaqtni grafik ravishda tasvirlasak u holda quyidagi grafiklarni hosil qilamiz (1.3-1.4-rasmlar). 71 1.2 - r а sm.

1.4-rаsm. Agar modiy nuqta tekislikda (to„g„ri chiziqli) harakatlanmasdan fazoda harakatlansa u holda x,u,z koordinatalaridan iborat sanoq sistemasi tanlab olinadi (1.5-rasm). Harakatlanuvchi moddiy nuqtaning radius vektori  r ni quyidagicha ifodalash mumkin.     r  x i  y j  zk (1.3) bu yerda  i ,  j ,  k lar x, u, z o„qlari yo„nalishidan olingan birlik vektorlari.  r radius vektorining x,u,z o„qlaridagi proeksiyalari mos holda r x =rcos  =x, r y cos  =u, r z =rcos  =z ga teng. Moddiy nuqta fazoda harakatlanganda uning holati vaqtga bog„lik ravishda o„zgara boradi, ya’ni uning holatini belgilovchi radius vektor vaqtga bog„liq ravishda o„zgaradi. U holda moddiy nuqtaning tezligi   lim  t  0  r  dr ifoda orqali  t dt topiladi.  t vaqt oralig„i kichik bo„lganda  r ning qiymati  S ning qiymatiga, ya’ni shu vaqt oraliqda bosib o„tilgan masofa qiymatiga yaqinlashib boradi (1.6-rasm). 72 1.3 - rаsm.

1.5-rasm. 1.6-rasm.   lim  t  0  r  lim  t  0  S  ds (1.4)  t  t dt Shunday qilib, tezlik yo„ldan vaqt bo„yicha olingan diferyensial yoki hosilaga teng ekan. Tezlik m/s, km/soat, km/s kabi birliklarida o„lchanadi.  t - vaqt oralig„ining kamayishi bilan bu munosabat yanada aniqroq bajariladi. Umuman aytganda harakat davomida moddiy nuqtaning bosib o„tgan yo„lini S  S 1   S 2   S 3  ...  S n   S i deb olish mumkin. Unda har bir  S i lar uchun  S i   i  t i deb olish mumkin yoki S    i  t i  lim  1  0   x i  t i Differensial va integral kursiga binoan t 2 S    ( t ) dt (1.5) t 1 Bundan ko„rinadiki, bosib o„tilgan yo„l son jihatdan    ( t ) grafikdagi t 1 va t 2 vaqt chiziqlari oralig„idagi yuzaga son jihatdan teng bo„lar ekan. (1.7-rasm) 1.7-rаsm. 73

Harakat davomida tezlikning qiymati o„zgarmasa (doimiy qolsa) bunday harakatga tekis harakat deyiladi. Bu holda:  1   2   3   4 N S  lim  t  0    t   lim   t   t , S   t i  1 Agar moddiy nuqta fazoda harakatlanayotgan bo„lsa, u holda tezlikning x, y, z o„qlaridagi proeksiyalarini topish mumkin.   (  r ) x  x dx (  r ) x   x  x  lim t 0    t  t dt (  r ) y  y dy (  r ) y   y  y  lim  t  0   (1.6)  t  t dt (  r ) z   z  z  lim  t  0 (  r ) z   z  dz  t  t dt Ko„p hollarda  x  dx  x  ,  y  dy  y  ,  z  dz  z  dt dt dt       dyeb belgilab olinadi. U holda   i  x  j  y  k  z  i х   j y   k z  deb yozish mumkin. Ko„pincha harakatlanuvchi moddiy nuqtaning harakat tezligi vaqtga bog„liq ravishda o„zgaruvchan bo„ladi. Agar moddiy nuqta tezligi vaqt o„tishi bilan o„zgaruvchan bo„lsa, u holda bunday harakatni tezlanish kabi maxsus kattalik bilan xaraktyerlash qabul qilingan.   lim  t  0    d  (1.7)  t dt Demak, tezlanish tezlikdan vaqt bo„yicha olingan hosilaga teng va m/s 2 larda o„lchanadi. 74

Tezlanish ham tezlik kabi vektor kattalikdir. Harakatlanayotgan moddiy nuqtaning tezligi teng vaqt oralig„ida teng miqdorga ortib (kamayib) borsa bunday harakatga tekis tezlanuvchan (sekinlanuvchan) harakat deyiladi. Tekis tezlanuvchan (sekinlanuvchan) harakatda tezlanishning qiymati doimiy bo„ladi, ya’ni   const Agar vaqt ortishi bilan tezlikning qiymati ortib borsa tezlanish musbat, kamayib borsa manfiy bo„ladi. Tezlik vaqt bo„yicha o„zgaruvchan bo„lsa, tezlanish ham vaqtning funksiyasidan iborat bo„ladi a = a(t). Agar t=0 vaqtda tezlik  0 bo„lib vaqt t-o„tishi bilan uning tezligi  o„zgarsa 1 (ortsa)  =  0 +  a ( t ) dt ; bo„ladi. 0 Agar vaqt o„tishi bilan a(t) =a o„zgarmasa yuqoridagi ifoda  =  0 + at (1.8) bo„ladi. Moddiy nuqta fazoda harakatlanayotgan bo„lsa, tezlanish ham x,u,z koordinata sistemasida ifodalanishi lozim.    Bu holda   i  x  j  y  k  z bo„lganligi uchun   d   dx  dy  dz   d 2 x  d 2 y  d 2 z    a  t  dt  i dt  j dt  k dt    i dt 2  j dt 2  k dt 2  i  x   j  y   k  z  (1.9)  a x =  x  ,a y =  y  ,a z =  z  kabi ifodalanishi mumkin. To„g„ri chiziqli tekis tezlanuvchan harakatda  a va   vektorlarning yo„nalishi mos tushadi. Agar harakat tekis sekinlanuvchan bo„lsa  a va   vektorlarning yo„nalishi qarama-qarshi bo„ladi. To„g„ri chiziqli tekis tezlanuvchan harakatda    0  at , tekis sekinlanuvchan harakatda    0  at bo„ladi. Umumiy holda.    0  at (1.10), bosib o„tilgan yo„l 75

S   10   0  at  dt   0 t  at 2 2 (1.11) ifoda orqali topiladi. Moddiy nuqtaning fazodagi harakati. Eng oddiy egri chiziqli harakatga misol qilib, biror radiusli aylana bo„ylab harakatlanayotgan moddiy nuqtaning harakatini keltirish mumkin. Agar moddiy nuqta biror markaz atrofida aylana bo„ylab harakatda bo„lsa, u nuqtaning radius vektori  t vaqt oralig„ida   burchakka buriladi. U holda quyidagicha aniqlanadigan kattalikka   lim  t  0    d  (2.1)ga burchak tyezlik dyeyiladi.  t  t Moddiy nuqta aylana bo„ylab tekis harakat qilganda tezlik vektorining qiymati o„zgarmasa ham yo„nalishi uzluksiz o„zgara boradi, ya’ni tezlik vektori doimiy bo„lmay, balki orttirma ola boradi. t=t 1 vaqtda tezlik  1 , t=t 2 vaqtda tezlik  2 bo„lsin (uning son qiymati doimiy, lekin yo„nalishi o„zgarmoqda)  1 va  2 vektorlari orasidagi    farqni  t ga bo„lsak va  t ni 0 ga intiltirsak, u holda a n kattalik  vektorga tik ravishda markaz tomon yo„nalgan va shuning uchun ham markazga intilma tezlanish deyiladi (2.1-rasm). 2.1-rаsm. a n  lim  t  0   t  dat  (2.2)  Juda kichik   burchak uchun: 76

[   ]         (2.3) Shu nuqtaning  t vaqt ichida o„tgan yo„li:   t  R   (2.4) bo„ladi. Bu ikki tenglamadan:  2  t    2 a n  yoki  (2.5)  tR  t R 2 a n   (2.6) kelib chiqadi. R Demak, aylanma harakatda markazga intilma tezlanish doimo mavjud bo„lib, son jihatdan aylana bo„ylab tekis harakatlanayotganda tezlik kvadratining radius kattaligiga bo„linganiga teng. Agar harakatlanuvchi moddiy nuqtaning egrilik radiusi ham vaqt o„tishi bilan o„zgara borsa, u holda harakat yanada murakkablashadi. Bu holda tezlanish harakat egrilik radiusi bo„yicha bo„lmasdan unga biror burchak ostida og„gan bo„ladi. Shu sababli bunday holda tezlanishni ikkita tashkil etuvchiga ajratib o„rganiladi. 1) tezlik bo„yicha yo„nalgan bo„lib, u tezlanishning urinma tashkil etuvchisini (tangensial), 2) tezlikka tik yo„nalgan u tezla-nishning normal tashkil etuvchisini ifodalaydi (2.2-rasm). Tangensial tezlanish a   lim  t  0 (   ) bilan aniqlanadi. Bu yerda   -tezlik  t 77

vektori son qiymatinining o„zgarishi. Bu tezlanish trayektoriyaga o„tkazilgan urinma bo„yicha yo„nalgan. a r  a p bo„lganligi uchun to„la tezlanish: a  a n 2  a  2 (2.7) Bunda to„la tezlanish yo„nalishi (  burchak) a n tg   (2.8) a  shartdan aniqlanadi. Egri chiziqli tekis harakatda a r = 0 va a = a p ya’ni egri chiziqli tekis harakatda tangensial tezlanish bo„lgan holga va to„la tezlanish uning har bir nuqtasida unga o„tkazilgan normal bo„yicha egrilik markaziga qarab yo„nalgan bo„ladi.Bu vaqtda tezlik son jihatdan emas yo„nalish jihatdan o„zgara boradi. Qattiq jism kinematikasi Odatda tashqi kuch ta’sirida deformatsiyalanmaydigan jismlarga mutloq qattiq jismlar deyiladi. Ammo tabiatda mutloq qattiq jismlar deyarli yo„q. Har qanday qattiq jism ham har qanday kuch ta’sirida ozmi-ko„pmi deformatsiyalanadi. Ularning ayrim qismlari (ozmi-ko„pmi) tashqi kuch ta’sirida bir-biriga nisbatan siljiydi. Mutloq qattiq jismlar ilgarilanma va aylanma harakatda bo„lishi mumkin. Ilgarilanma harakatda qattiq jismda olingan har bir chiziq o„z-o„ziga parallyel ko„chadi va bunday harakatda uning barcha nuqtalari bir xil tezlik bilan harakat qiladi. Tezlanish ham bir xil bo„ladi. Aylanma harakatda uning barcha nuqtalari markazlari bir to„g„ri chiziqda yotadigan aylanalar chizadi. Bu to„g„ri chiziqqa aylanish o„qi deyiladi. Umumiy holda qattiq jism bir vaqtning o„zida ham ilgarilanma, ham aylanma harakatda bo„lishi mumkin. Ta’kidlash kerakki, ayrim hollarda aylanish o„qining o„zi ham jismga nisbatan o„z vaziyatini o„zgartirib turishi mumkin. Qattiq jismning ilgarilanma harakati kinematikasi xuddi moddiy nuqtaning harakat qonuniyatlariga bo„ysunadi. Shuning uchun qattiq jismning ilgarilanma 78

harakat qonunlariga to„xtalib o„tirmaymiz. Shu tufayli qattiq jismning aylanma harakati qonuniyatlarini ko„raylik. Qattiq jism biror O 1 O 11 o„q atrofida aylanayotgan bo„lsin. Aylanish o„qidan biror R radiusli masofada yotgan A nuqtaning aylanma harakatini qaraylik (3.1-rasm). Jism aylanma harakat qilganda A nuqtaning holati uzluksiz o„zgarib turadi. Aylanma harakat davomida OA=R radius  t vaqt oralig„ida   burchakka burilib, A nuqta V holatga erishsa   lim  t  0      (3.1) ga  t at burchak tezlik deyiladi. Amalda burilish burchagini radianlarda, vaqtni sekundlarda o„lchansa, burchak tezlik rad/s larda o„lchanadi. Aylana bo„ylab harakatlanayotgan qattiq jismning A nuqtasining chiziqli tezligi bilan burchak tezlik  orasidagi bog„lanishni aniqlaylik.  t vaqt ichida A nuqta aylana bo„ylab harakatlanib V nuqtaga yetguncha  S yoyni chizadi. Ta’rifga ko„ra chiziqli tezlik    S (3.2) ikkinchi tomondan,     S bo„lganligi uchun  t R   R     R (3.3)  t bo„ladi. 79

Demak,    R ifodadan ko„rinadiki, chiziqli tezlik burchak tezlik bilan aylana radiusining ko„paytmasiga teng ekan. Bir xil burchak tezlik bilan aylanayotgan qattiq jismning aylanish o„qidan turli masofada yotuvchi nuqtalari turlicha chiziqli tezlikga ega bo„ladi. Qattiq jismning O 1 O 11 o„qi atrofida bir marotaba to„la aylanish uchun ketgan vaqtga aylanish davri (T) dyeyiladi. Bir to„la aylanganda    2  burchakka burilganligi uchun 2    (3.4) Т Vaqt birligi ichida aylanishlar soniga aylanish chastotasi (  ) deyiladi. Bir to„la aylanish uchun ketgan vaqt T-aylanishlar chastotasiga teskari proporsional. Т  1 (3.5) yoki   1 (3.6)  Т (3.4) bilan (3.6) ni taqqoslasak   2  (3.7) kelib chiqadi. Agar aylanish tekis bo„lmasdan tezlanuvchan (sekinlanuvchan) bo„lsa, u holda bunday harakatni burchak tezlanishi bilan xarakterlash mumkin.   d 2    lim  t  0 t  dt 2 (3.8)  Aylana bo„ylab harakatlanayotgan qattiq jism tekis tezlanuvchan aylanma harakat qilayotgan bo„lsa, uning aylanish boshlangandan istalgan t vaqtdagi burchak tezligi    0   t (3.9) bilan aniqlanadi. Bu formulada  0 t  0 vaqtdagi burchakli tezlik. Aylana bo„ylab tekis tezlanuvchan harakatlanayotgan qattiq jismning  t 2 aylanish burchagini    0 t  (3.10) ifoda orqali topish mumkin. 2 Aylana bo„ylab harakatlanayotgan qattiq jismning normal tezlanishi haqida so„z yuritish mumkin. 2 80

T formulalar ham o„rinlidir. Ta’kidlash kerakki, burchak tezlik va burchak tezlanishlar ham vektor kattaliklardir. Burchak tezlik yo„nalishi parma qoidasi asosida topiladi. Agar aylanish soat strelkasi yo„nalishda bo„lsa, unga tik ravishda harakatlanayotgan parma uchining ilgarilanma harakati burchak tezlik yo„nalishi bilan mos tushadi. (3.2-rasm) Aylana bo„ylab tezlanuvchan harakatda burchak tez-lanishning yo„nalishi burchak tezlik bilan mos tushadi. Sekinlanuvchan harakatda esa teskari yo„nalishda bo„ladi. Ilgarilanma va aylanma harakat kinematikasida quyidagi formulalarni taqqoslash foydadan holi bo„lmaydi. Ilgarilanma harakat Aylanma harakat Tezlik   dS Burchakli tezlik   d  dt dt Tezlanish Burchakli tezlanish d  d 2 S d  d 2  a  dt  dt 2   dt  dt 2 Oxirgi tezlik Oxirgi burchakli tezlik    0  at    0   t Tekis tezlanuvchan Tekis tezlanuvchan (sekinlanuvchan) harakatda yo„l (sekinlanuvchan) harakatda burilish at 2 burchagi S   o t  2 2 81 a n   R    R ekanligini inobatga olsak (3.11) 4 a n   2 R   22 R  4  2  2 R (3.12)

 t    o t  2 3.2.2 MODDIY NUQTA DINAMIKASI Dinamika qonunlari Nyuton tomonidan aniqlangan bo„lib, uning nomi bilan yuritiladi. Fizikaning boshqa qonunlari kabi ular ham tajriba faktlarining umumlashmalari hisoblanadi. Nyuton qonunlari mexanikada alohida ahamiyatga ega bo„lganligi uchun bu qonunlarni uning o„zi qanday ta’riflagan bo„lsa, shunday holda keltirish maqsadga muvofiq. Bu qonunlarni keltirishdan oldin u bayon etgan ta’riflarga e’tibor bering. 1) Ta’rif: modda miqdori (massa) shunday o„lchovki, u moddaning zichligiga va hajmiga proporsional. 2) Ta’rif: harakat miqdori shunday o„lchovki, u tezlik va massaga proporsional. 3) Ta’rif: moddaning o„zidan tabiiy kuch uning qarshilik koeffitsiyenti hisoblanadi. Shu qobiliyatga qarab har qanday o„z holiga qo„yib qo„yilgan, alohida olingan jism o„zining tinch yoki to„g„ri chiziqli tekis harakatini saqlab qoladi. 4) Ta’rif: jismga qo„yilgan kuch uning tinch yoki to„g„ri chiziqli tekis harakat holatini o„zgartirish uchun ko„rsatiladigan ta’sirdan iborat. 1) Qonun: tinch turgan yoki tekis to„g„ri chiziqli harakat qilayotgan jismga hech qanday kuch ta’sir etmasa, u o„zining tinch yoki to„g„ri chiziqli tekis harakat holatini saqlaydi. 2) Qonun: harakat miqdorining o„zgarishi jismga qo„yilgan harakatlantiruvchi kuchga to„g„ri proporsional bo„lib, u kuch ta’sir etayotgan to„g„ri chiziq yo„nalishi bo„yicha sodir bo„ladi. 82

3) Qonun: ta’sirga doim teng va qarama-qarshi yo„nalgan aks ta’sir mavjud, boshqacha aytganda, ikkita jismning bir-biriga o„zaro ta’siri teng va qarama-qarshi tomonga yo„nalgan bo„ladi. Endi shu qonunlar mazmuni va ular bilan bog„liq tushunchalar bilan tanishaylik. Nyutonning birinchi qonuni Galileyga qadar Aristotel fizikasi hukumron edi. Uning fikriga ko„ra kuchni harakat sababi dyeb bilgan. Kuch ta’siri to„xtashi bilan harakat ham to„xtaydi, deb hisoblaganlar. Nyuton harakatning birinchi qonuni sifatida Galilyey kashf etgan qonunni taklif etdi. Bu qonunga asosan: jism (moddiy nuqta) tashqi ta’sir bo„lmaganda yo tinch holatda bo„ladi, yo to„g„ri chiziqli tekis harakatlanadi. Bunday jism erkin jism, uning harakati esa erkin harakat yoki inyersiya bo„yicha harakat deb ataladi. Jismning tashqi ta’sirga uchramasligiga qanday ishonch hosil qilish mumkin. Biz jismni tortib harakatlantiruvchi prujina yoki arqon ularga, bosim ko„rsatuvchi jismlar yo„qligaga qarab tashqi ta’sir yo„q degan fikrga kelamiz. Lekin jismga faqatgina tegib turgan jismlargina ta’sir ko„rsatmaydi. Balki, gravitatsiya kuchlari, elektromagnit kuchlar va atom yadrolari hamda elemyentar zarralar orasida ta’sir qiluvchi boshqa kuchlar (yadro kuchlari, kuchsiz o„zaro ta’sirlar) ham mavjudligini inobatga olish kerak. Yadro kuchlari qisqa masofalarda ta’sir etadi. Gravitatsiya, elektromagnit kuchlari esa uzoq masofalarda ham ta’sir qiladi. Bu kuchlarning ta’siri har doim mavjud. Boshqacha aytganda tashqi kuchlar ta’siri har doim mavjud. Bu kuchlar ta’siridan qutilib bo„lmaydi. Shuning uchun tashqi ta’sir bo„lmaganda so„zini qo„llaganda qaysi sanoq sistemasining tanlab olinishi ahamiyatga ega. Agar biror sanoq sistemasida jism to„g„ri chiziqli tekis harakat qilayotgan bo„lsa, shu sanoq sistemasida Nyutonning birinchi qonuni bajariladi, dyeb aytish mumkin. Dyemak, Nyutonning birinchi qonuni faqat ayrim sanoq sistemalarida bajariladi. Nyutonning birinchi qonuni 83

bajariladigan sistemaga inersial sanoq sistema deb aytiladi. Qanday sanoq sitemasi noinersial ekanligini tajribada aniqlash mumkin. Masalan: yerdan kuzatilayotgan koinot yulduzlarining harakat qonunlarini o„rganishda yer bilan bog„liq sistemani inersial deb bo„lmaydi. Chunki yer bilan bog„liq sistemada yer o„z o„qi atrofida bir sutkada bir marotaba aylanganligi uchun yulduzlar yer atrofida aylanma harakat qilgandek tuyuladi. Agar Quyoshni sanoq sistema markazi qilib, uchta o„qni uchta yulduzlar tomon yo„naltirganda, ular orasidagi burchakli masofalar deyarli sezilarli o„zgarmaydi. Shuning uchun bunday sistemani inersial sistema, deb hisoblash mumkin. Shunday qilib, yer bilan bog„liq sistemaning noinersialligi uning sutkalik o„z o„qi atrofida aylanishi va Quyosh atrofida yillik aylana bo„ylab aylanishlari tufaylidir. Yerning aylanma harakatini nazarga tutmay Yer sirtidagi jismlar harakati qaralganda, uni taxminan inersial sanoq sistema deb qarash mumkin. Aytilgan mulohazalardan ko„rinadiki, inersial sanoq sistemaning tanlab olinishi qanday jismlar harakati qonuniyatining o„rganayotganligiga bog„liq. Yana bir karra ta’kidlaymiz, Nyutonning birinchi qonuni inersial sanoq sistemalari uchun o„rinlidir. Nyutonning ikkinchi qonuni Nyutonning birinchi qonunidan ko„rinadiki, jismga kuchlar ta’sir qilsa harakat tekis bo„lmaydi. Kuch ta’siridagi jism harakatini Nyutonning 2-qonuni tushintiradi va unga Nyutonning o„zi quyidagicha ta’rif bergan: harakat miqdorining o„zgarishi harakatlantiruvchi kuchga proporsional bo„lib, yo„nalishi esa shu kuch yo„nalishida bo„ladi. Shunday qilib Nyutonning ikkinchi qonuni yangi fizik kattalik - kuch tushunchasini kiritadi. Jismlarning harakat holatining o„zgarishi jismlar tezligining o„zgargani demakdir. Boshqacha aytganda tashqi kuch ta’sirida jism tezlanish oladi. Binobarin, jismlar bir-biriga ma’lum kuch bilan ta’sir qilsa ular tezlanish oladi. 84

Nyutonning 2-qonunini misollarda ko„rib o„taylik. Ma’lum jism olib, unga boshqa jism bilan ta’sir qilaylik. Ta’sir qancha katta bo„lsa, jismning olgan tezlanishi shuncha katta bo„ladi. Bundan ayon bo„ladiki, tekshirilayotgan jismga boshqa jism tomonidan ta’sir qilayotgan kuchning ortishi bilan tekshirilayotgan jismning olgan tezlanishi ortadi. f=ka (5.1) Bu ifoda jismga ta’sir etuvchi kuchlarni ularning olgan tezlanishlari orqali taqqoslash imkonini beradi. Tyezlanish yo„nalishi bilan ham xarakterlangani uchun kuch ham yo„nalishi bilan xarakterlanadigan ya’ni vektor kattalikdir. Boshqacha aytganda (5.1) ifodani  f  ka  (5.2) yozish o„rinlidir. Jismlarning bir-biriga ta’siri faqat birining ikkinchisiga tezlanish berishdangina iborat bo„lib qolmaydi. Ular o„zaro ta’sirlashib bir-birining shaklini o„zgartirishi ya’ni deformatsiyalanishi mumkin. Kuchlarni o„zaro taqqoslashda bu deformatsiyadan ham foydalanish mumkin. Agar ta’sirlashuvchi jismlar oralig„iga biror prujina quysak A jism V jismni turtganda prujina siqiladi. A jism V jismga qancha katta kuch bilan ta’sir qilsa prujinaning siqilishi shuncha katta bo„ladi va prujinaning siqilishini darajalasa u kuchni o„lchaydigan asbobga aylanadi va bu asbobga dinomometr deyiladi (5.1-rasm). Har xil jismlarga ma’lum kattalikdagi bitta kuch bilan ta’sir qilib, shu jismlarning olgan tezlanishlarini taqqoslasak har xil jismlarning olgan tezlanishlari har xil ekanligani ko„ramiz. Jismlarning bu xossasi massa deb ataladigan maxsus, fizik kattalik bilan xarakterlanadi. 85

$Tajriba ko„rsatadiki, berilgan kuch ta’sirida jismning olgan tezlanishi uning massasiga teskari proporsional ekan. m 1 a 2  (5.3) m 2 a 1 Jismning massasi jismlarning eng asosiy xarakteristikalaridan biridir. Nyuton jism massasini materiya miqdorining o„lchovi deb hisoblagan. Ammo bu ta’rif metafizik xarakterga ega. Nyutonning 2-qonuni massa mohiyatini to„liqroq ochib beradi. Massa-jism inertligining o„lchovi deb ta’riflash mumkin. Massa birliga sifatida 1 kg qabul qilingan. Massaning xossalari to„g„risidagi ham alohida to„xtalish mumkin. Yakkalashgan sistemalarda modda miqdori saqlanadi. Massa moddalarning o„zaro gravitatsion tortishuvida ham namoyon bo„ladi. Nisbiylik nazariyasi jism energiyasi bevosita uning massasi bilan bog„liqligini ham ko„rsatadi. Bu esa energiya almashinuvchi sistemalarning massalari ham o„zgaradi degan xulosaga olib keladi. Xullas, (5.2) va (5.3) ifodalarni umumlashtirsak   f a  k (5.4) m natijaga kelamiz. k -proporsionallik koeffitsienti. Tezlanishni m\s 2 larda, massani 1 kg larda olinsa k=1 ga tyeng bo„ladi, bu vaqtdaga kuch birligiga 1 Nyuton (N) deb aytiladi. 1N = 1 kg.1 m\s 2 Bundan tashqari kuchning SGS (sm, g, sek.) sistemasida dina birligi ham ishlatiladi. 1 dina =1 g. 1sm\s 2 =10 -3 kg.10 -2 m\s 2 =10 -5 N yoki 1N=10 5 dina. Texnik sistemada kuch birligi qilib 1kg massa etalon qadoq toshining 45° kenglikda va dengiz sathi balandligida yer shariga tortilish kuchi olingan. Bunday kuch 1kg kuch=9,81kg  m\s 2 =9,81 N 86$