Kasb-hunar kollejlarida yuqori sifatli qotishmalar olish mavzusini o‘qitishda skarabey texnologiyasining qo‘llanilishi - Pedagogika - Diplom ishlar

Kasb-hunar kollejlarida yuqori sifatli qotishmalar olish mavzusini o‘qitishda skarabey texnologiyasining qo‘llanilishi

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

975 KB

Ko'chirib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI KASBIY TA’LIM FAKULTETI MEHNAT TA’LIMI VA CHIZMACHILIK KAFEDRASI “Ximoyaga tavsiya etilsin” “ Ruxsat etildi” Kasbiy ta’lim Mehnat ta’limi va chizmachilik fakulteti dekani kafedrasi mudiri ______________ dots . Y. Bobojonov _______________dots.S.Yakubov “______” __________________ 2012 yil “______” _____________ 2012 yil Kasbiy ta’lim fakulteti kunduzgi bo‘limi 5142000- Mehnat ta’limi yo‘nalish bitiruvchisi QURBONOVA SHOHISTA TO`XTAYEVNA ning bakalavr darajasini olish uchun yozilgan “Kasb-hunar kollejlarida yuqori sifatli qotishmalar olish mavzusini o‘qitishda skarabey texnologiyasining qo‘llanilishi” MAVZUSIDAGI BITIRUV MALAKAVIY ISHI Talaba Qurbonova Shohista Ilmiy rahbar dotsent. G‘.G‘.Halimov Qarshi - 2012

MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………………3 I.BOB. YUQORI SIFATLI QUYMA QOTISHMALAR…………………….11 I.1. Plasti n kasimon grafitli yuqori sifatli va sharsimon grafitli juda puxta c ho’yan olish..........................................................................................................................11 I.2. Yuqori sifatli bolg’alanuvchan va legirlangan cho’yanlar olish ....................16 I.3. Yuqori sifatli po’lat quymalar olish……………………………………… .....20 I.4 Yuqori sifatli rangli qotishmalar olish………………………………………….22 II.BOB .“Yuqori sifatli qotishmalar olish” mavzusini kasb hunar kollejlarida o’qitishda ”Skarabey” texnologiyasining qo’llanilishi………………………... 30 2.1. O’quv jarayoniga ta’lim texnologiyalarini joriy etishning dolzarbligi………..30 2.2. Pedagogik texnologiyaning ta’lim amaliyotida qo’llanilish darajalari……....36 2.3. O’quvchilarning ijodiy fikrlashini shakllantirishda interfaol metodlarining imkoniyatlari……………………………………………………………………....41 2.4. Ta’lim jarayonida, ”Skarabey” texnologiyasidan foydalanishning afzalliklari....60 2.5. Ma’ruza mashg’ulotining ta’lim texnalogiyasi………………………….........65 2.6. Ma’ruzaning texnologik xaritasi……………………………………………...67 Xulosa……………………………………………………………………………...75 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………….76 3

Kirish Mustaqillikka erishgan har bir davlatning jadal rivojlanishi eng avvalo jamiyatda ishlab chiqarishni ta’minlaydigan kadrlarga uzviy bog’liqdir. Shu ma’noda kadrlarni tayorlash masalasi avvalom bor o’rta maxsus kasb-hunar kollejlarida yosh avlodga ta’lim va tarbiya berish qay darajada tashkil qilinganligiga bog’liqdir. Rivojlangan davlatlarni boy tajribalarni ilmiy tahlili ta’lim tizimi chuqur islohotlar asosida yaxshi yo’lga qo’ygandagina kadrlar tayorlash masalasini ijobiy hal qilingani va davlatning ravnaq topayotganini ko’rsatmoqda. Iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy qiyinchiliklarni engib o’tib, taraqiyot yo’liga kirgan mamlakatimizda ta’lim tizimini isloh qilish, o’ta rivojlangan mamlakatlarning, ilg’or texnalogiyalarini joriy qilish milliy qadriyatlarimizni singdirgan holda ta’limni tashkil etish, bu jarayonni puxta va samarali amalga oshirish ishlari bugungi kunda davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Bu borada Respublikamizda 1997-yil ”Ta’lim to’g’risida”gi qonun va “Kadlar tayorlash Milliy dasturi” qabul qilindi. Uning asosiy maqsadi mamlakatimizda uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilish, komil inson va etuk malakali, mutaxasislar tayorlashdir [1] Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov mamlakatimizning o‘z davlat mustaqilligini qo‘lga kiritish arafasida va undan keyingi dastlabki oylarida olib borgan jo‘shqin va serqirra siyosiy-ijtimoiy faoliyatini aks ettiradigan “O‘zbekiston mustaqillika erishish ostonasida” deb nomlangan asarida ham bu dolzarb masalaga e’tiborini qaratib “Bizga kadrlar tayyorlashning maxsus milliy dasturi kerak” deb takidlab o‘tgan edi [2]. Kadrlarimizni eng zamonaviy intellektual bilimlarga ega bo‘lgan holda uyg‘un rivojlanishiga o‘z e’tiborini qaratgan Prezidentimiz: 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamsining majlisidagi ma’ruzasida [3] “Biz farzandlarimizning nafaqat jismoniy va ma’naviy sog‘lom o‘sishi, balki ularning eng zamonaviy intellektual bilimlarga ega bo‘lgan, uyg‘un rivojlangan insonlar bo‘lib, XXI asr talablariga to‘liq javob beradigan barkamol avlod bo‘lib, voyaga yetishlari uchun 4

zarur barcha imkoniyat va sharoitlarni yaratishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘yganmiz”, deb aytdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Barkamol avlod yili” davlat dasturi to‘g‘risidagi qarorida [4] ham “Ta’lim jarayoniga yangi axborot kommunikatsiya va pedagogik texnologiyalarni, elektron darsliklar, multimedia vositalarini keng joriy etish orqali mamlakatimiz maktablari, kasb-hunar kollejlari, litseylari va oliy o‘quv yurtlarida o‘qitish sifatini tubdan yaxshilash, ta’lim muassasalarining o‘quv- laboratoriya bazasini zamonaviy turdagi o‘quv va laboratoriya uskunalari, kompyuter texikasi bilan mustahkamlash, shuningdek, o‘qituvchilar va murabbiylar mehnatini moddiy hamda ma’naviy rag‘batlantirish bo‘yicha samarali tizimni yanada rivojlantirish lozimligini ko‘rsatib o‘tdi. Respublika Prezidenti ta’lim-tarbiya sohasiga ham o‘z e’tiborini qaratib, unga milliy didaktik nuqtai-nazardan yondoshib, uni quyidagicha ta’riflaydi [5]: “Ta’lim O‘zbekiston xalqi ma’naviyatiga yaratuvchilik faoliyati baxsh etadi. O‘sib kelayotgan avloning barcha yaxshi imkoniyatlari unda namoyon bo‘ladi, kasb-kori, mahorati uzluksiz takomillashadi, katta avlodlarning dono tajribasi anglab olinadi va yosh avlodga o‘tadi”. Prezidentimizning ushbu ko‘rsatmalari ijtimoiy sohada faoliyat ko‘rsatayotganlarga, shu jumladan, ta’lim-tarbiya bilan shug‘ullanuvchilarga ham, umumiy metodologik asos vazifasini o‘taydi. Maorifchilar oldiga qo‘yilgan mas’uliyatli va murakkab vazifa kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish orqali bajariladi. Bu dasturning tarkibiy qismi sifatida ta’limning yangi modeli yaratildi. Prezident tomonidan ilmiy asoslab berilgan ta’lim-tarbiya modelini amaliyotga tadbiq etish o‘z navbatida o‘quv jarayonini texnlogiyalashtirish bilan uzviy bog‘liqdir. Jamiyatimiz jadallik bilan taraqqiy etib [6], iqtisodiy [7], ma’naviy-ma’rifiy [8] va siyosiy mavqei kundan-kunga ortib bormoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov 2012 yil 9 may kuni Poytaxtimiz Toshkent shaxrida xotira va qadirlash kuniga bag‘ishlab o‘tkazilgan marosimda ishtirok etib, ommaviy axborot vositalari vakillarining savollariga javob qaytarar ekan, mamlakatimiz taraqqiyoti, xalqimizning bugungi va ertangi xayoti, 5

yoshlarga bo‘lgan e’tibor, jaxonda va yon atrofimizdagi mavjud vaziyat xaqida o‘ta muxim va dolzarb fikrlarni bayon etib “Bugungi yoshlarimiz xal qiluvchi kuch bo‘lib xayotga kirayapti. Men bu yoshlarga o‘zimga ishongandek ishonaman ” deb ta’kidlab o’tdi [9]. Ma’lumki, dunyoga yangi ko‘z bilan qaraydigan, uddaburon, ishning ko‘zini biluvchi, buyuk kelajagimiz poydevorini quruvchi va yuksaltiruvchi ishchi mutaxassis kadrlar o‘rta maxsus kasb-hunar kollejlarida tayyorlanadi. Muhandislik, ishlov berish va qurilish tarmoqlari yo‘nalishidagi kasb-hunar kollejlarida mutaxassislik fanlaridan “Materialshunoslik” fani ham o‘tiladi. Ammo mutaxassislik fanlari qatori bu fan bo‘yicha ham ta’limning zamonaviy metodlariga asoslangan yangi pedagogik texnologiyalarni yaratish va o‘quv jarayoniga qo‘llash bo‘yicha tadqiqot ishlari yetarli darajada olib borilmagan. Bitiruv malkaviy ishning dolzarbligi “Materialshunoslik” fanini o‘rganishda yangi pedagogik texnologiyalarning tadbiqi – shaxsni jamiyatning talabiga ko‘ra yo‘naltirish, ta’limni ana shu talablar asosida tashkil etish ta’lim tamoyillari, metodlari aloqadorligi asosida shaxsni har tomonlama shakllantirish, uni qobiliyati va imkoniyatlarini to‘liq namoyon etish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratishdan iborat. Yangi pedagogik texnologiyalarning yana bir o‘ziga xos xususiyati o‘quvchi faoliyatining ustuvorligidadir. Ta’lim jarayonida bilish, “Materialshunoslik” fani tushunchalarini to‘g‘ri shakllantirish, nazorat qilish ko‘nikmasini to‘g‘ri tarkib toptirish yangi pedagogik texnologiyalarning tarkibiy qismidir. Bu o‘zaro bog‘liqlik pedagogik jarayonning o‘ziga xos qonuniyatidan kelib chiqadi. Yuqorida zikr qilinganlarga asosan yuqori sifatli cho‘yan va po‘lat qotishmalarni olishda ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish hamda yuqori sifatli rangli qotishmalarni olishda esa rioya qilinishi lozim bo‘lgan texnologik jarayon elementlarini ko‘rsatish, “Skarabey” texnologiyasi qo‘llanilgan ma’ruza mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi yaratish va ma’ruzaning texnologik xaritasini ishlab chiqish dolzarb masalalardan hisoblanib ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. 6

Tadqiqotning о‘rganilganlik darajasi “Materialshunoslik” fanini o‘qitish sifati va samaradorligini oshirish yo‘llaridan biri bu ta’limga yangi pedagogik texnologiyalarning tadbiqi, fan, ijtimoiy taraqqiyot rivoji bilan uzviy bog‘liq holda va mavjud talablarga muvofiq takomillashib boruvchi pedagogik faoliyat hisoblanadi. Shunga ko‘ra ta’limga yangi pedagogik texnologiyalarni tadbiq etish sohasida hamdo‘stlik mamlakatlari hamda respublikamizning taniqli olimlari tomonidan bir qator tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. O‘quv materiallarining mazmuni, o‘quv materiallariga loyihalashning o‘ziga xos xususiyatlari M.N.Skatin, V.V.Krayevskiy, K.Sosnitskiy va boshqalarning ishlarida, o‘quv materiallarini yangi pedagogik texnologiyalar asosida loyihalashning mohiyati, yo‘llari va o‘quv jarayoniga tadbiq etishning umumiy xususiyatlari V.P.Bespalko, G.B.Skok, B.Y.Farberman, N.S.Saidaxmedov, E.Turdiyev, Q.Mustafayev, B.X.Xidirova, T.G‘afforova, G.I.Ishmuradova kabi olimlarning tadqiqot ishlarida yoritilgan. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi “Yuqori sifatli qotishmalar olish” mavzusini kasb-hunar kollejlarida “Skarabey” texnologiyasi qo‘llanilgan ma’ruza mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasini ishlab chiqish va bu texnologiyani o‘quv jarayoniga qo‘llashga yo‘naltirilgan ilmiy metodik tavsiyalarni berish. Bitiruv malakaviy ishning obyekti Kasb-hunar kollejlarida “Materialshunoslik” fanini o‘qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni tadbiqiga asoslangan o‘qitish tamoyillari va metodlarning o‘zaro aloqadorligini ta’minlashga yo‘naltirilgan o‘quv jarayoni. Bitiruv malakaviy ishning predmeti “Materialshunoslik” fanini o‘qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni tadbiq qilish yo‘llariga bag‘ishlangan o‘quv materiallari mazmuni, shakli va tanlash tamoyillari. 7

Tadqiqot vazifalari  Bitiruv malakaviy ish mavzusiga doir ilmiy, ilmiy-metodik, pedagogik, didaktiv manbalarni o‘rganish va tahlil qilish;  Yuqori sifatli cho‘yan olishda shixta materiallarini, flyuslar, karbyurizatorlar, kimyoviy tarkibini, xaroratni, oqartirish miqdorini va qattiqligini ta’siri borligini asoslash;  Yuqori sifatli po‘lat quymalar olish jarayoni, suyuqlantirish, unga pechdan tashqarida ishlov berish va termik ishlash jarayonlaridan iborat bo‘lib, har bir jarayonda po‘lat sifatiga ijobiy ta’sir qiluvchi omillar borligini ko‘rsatish;  Yuqori sifatli rangli qotishmalar olishda, suyuqlantirish pechi va shixtani tayyorlash, suyuqlantirish texnologik rejimiga rioya qilish, qotishmani tozalash hamda modifikatorlar tanlash kabi texnologik jarayon elementlariga rioya qilish lozimligini qayd etish;  “Yuqori sifatli qotishmalar olish” mavzusini kasb-hunar kollejlarida o‘qitishda “Skarabey” texnologiyasiga asoslangan ta’lim texnologiyasini tadbiq etish hamda ta’lim tamoyillari va o‘qitish metodlarining o‘zaro aloqadorligini ta’minlash dolzarb pedagogik muammolardan biri ekanligini nazariy jihatdan asoslash;  Ma’ruza mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasini yaratish va ma’ruza mashg‘ulotining texnologik xaritasini ishlab chiqish;  “Skarabey” texnologiyasi qo‘llanilgan ma’ruza mashg‘ulotida bajariladigan topshiriqlar variantlari, guruhlarda ishlash va talabalar faoliyatini baholash mezonlarini yaratish hamda mavzu bo‘yicha test topshiriqlarini ishlab chiqish;  “Materialshunoslik” fanini o‘qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni tadbiq qilish yo‘llariga oid ilmiy-metodik tavsiyalar berish. Tadqiqot metodlari . Nazariy tahlil, pedagogik kuzatish, anketa, savol-javob, pedagogik loyihalash, test so‘rovlari, sistemalashtirish. Tadqiqotning metodologik asosi O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash Miliy dasturi”, O‘zbekiston Respublikasi 8

hukumatining o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limini rivojlantirishga qaratilgan qarorlari, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim Vazirligining buyruqlari, Prezident I.A.Karimovning ta’lim tizimini takomillashtirishga yo‘naltirilgan nutqlari, unda bayon etilgan yondashuvlari, tadqiqot muammosiga oid ilmiy va ilmiy-metodik adabiyotlarga tayanilgan. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi  Yuqori sifatli cho‘yan olishda shixta materiallarini, flyuslar, karbyurizatorlar, kimyoviy tarkibini, xaroratni, oqartirish miqdorini va qattiqligini ta’siri borligi asoslandi;  Yuqori sifatli po‘lat quymalar olish jarayoni, suyuqlantirish, unga pechdan tashqarida ishlov berish va termik ishlash jarayonlaridan iborat ekanligi qayd etilgani holda, har bir jarayonda po‘lat sifatiga ijobiy ta’sir qiluvchi omillar borligi ko‘rsatildi;  Yuqori sifatli rangli qotishmalar olishda suyuqlantirish pechi va shixtani tayyorlash, suyuqlantirish texnologik rejimiga rioya qilish, qotishmani tozalash hamda modifikatorlar tanlash kabi texnologik jarayon elementlariga rioya qilish lozimligini qayd etildi;  “Yuqori sifatli qotishmalar olish” mavzusini kasb-hunar kollejlarida o‘qitishda “Skarabey” texnologiyasiga asoslangan ta’lim texnologiyasini tadbiq etish hamda ta’lim tamoyillari va o‘qitish metodlarining o‘zaro aloqadorligini ta’minlash dolzarb pedagogik muammolardan biri ekanligini nazariy jihatdan asoslandi;  “Skarabey” texnologiyasi qo‘llanilgan ma’ruza mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasini yaratildi va ma’ruza mashg‘ulotining texnologik xaritasini ishlab chiqildi;  “Skarabey” texnologiyasi qo‘llanilgan ma’ruza mashg‘ulotida bajariladigan topshiriqlar variantlari, guruhlarda ishlash va talabalar faoliyatini baholash mezonlarini yaratildi hamda mavzu bo‘yicha test topshiriqlarini ishlab chiqildi; 9

 “Materialshunoslik” fanini o‘qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni tadbiq qilish yo‘llariga oid ilmiy-metodik tavsiyalar berildi. “ Bitiruv malakaviy ishi (BMI) ning mazmuni Ishning birinchi bobida, plastinkasimon grafitli yuqori sifatli va sharsimon grafitli juda puxta cho‘yan, yuqori sifatli bolg‘alanuvchan va legirlangan cho‘yanlar, yuqori sifatli po‘lat quymalar hamda yuqori sifatli rangli qotishmalarni olish usullari yoritilgan. BMIning ikkinchi bobida, “Yuqori sifatli qotishmalar olish” mavzusini kasb- hunar kollejlarida “Skarabey” texnologiyasidan foydalanib o‘qitish texnologiyasi yoritilgan. O‘qitish jaryonida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish yo‘llari, vositalari va afzalliklari ilmiy asoslangan. Ma’ruza mashg‘ulotining texnologik xaritasi va ta’lim texnologiyasi keltirilgan. Kasb-hunar kollejlarida o‘qitish bo‘yicha ilmiy- metodik tavsiyalar berilgan. BMIning ilmiy-amaliy ahamiyati shundan iboratki, tadqiqot natijasida olingan ilmiy xulosalar, ishlab chiqilgan uslubiy tavsiyalar kasb-hunar kollejlarida maxsus fan o‘qituvchilariga, o‘quv ustalari va amaliyotchi talabalarga uslubiy yordam beradi. Ishning tuzilishi va hajmi BMI kirish, 2 bob, 10 bo‘lim, xulosa, foydalailgan adabiyotlar ro‘yxati 24- ta, 6- ta jadval, 2- ta rasm, 6- ta ilovadan va 15082- so‘zdan iborat bo‘lib, uning umumiy hajmi 77 - sahifada. 10

I.BOB. YUQORI SIFATLI QUYMA QOTISHMALAR 1 .1. Plastinkasimon grafitli yuqori sifatli va sharsimon grafitli juda puxta cho’yan olis Yuqori sifatli cho’yan olish uchun yaxshilab tayyorlangan kimyoviy tarkibi jihatidan navlarga ajratilgan va toza shixta materiallardan foydalaniladi vagrankada cho’yan suyuqlantirishda bu juda muhimdir. Talab etilgan sifatli cho’yan olish uchun shixta materiallarini flyuslar karbyurezatorlar kimyoviy tarkibni, haroratni, oqartirish miqdorini, qattiqligini nazorat qilish katta ahamyatga egadir. Shixta materiallarng sifati GOSTlarga muvofiq namunalar olib hamda namunalarni ximyaviy analiz qilib nazorat qilinadi Qotishma olishning hal etuvchi bosqichida suyuq cho’yanni pechdan tashqarida ishlash,ya’ni cho’yanni kiriyiladigan qo’shimcha moddalar (modifikatorlar va boshqa qo’shilmalar ) bilan yoki cho’yanga tashqaridan ta’sir etib ishlash muhimdir. Cho’yanni modifikatorlar va boshqa qo’shilmalar bilan ishlash quymakorlikda keng tarqalgan chunki ular juda oddiy va samaradorligi yuqori. Hozirgi vaqtda juda ko’p modifikatorlar ishlab chiqilgan Odatdagi modifikatorlar tarnovga, metall oqimiga yoki kovushga kiritiladi. Modifikator sarfi uning tarkibiga shuningdek cho’yanning tarkibiga va markasiga shixta materiallarining tabiatiga, suyuqlanish sharoitlariga, quyush konstruktsiyasining kiritish texnologiyasiga bog’liq. Modifikatsiyalashda cho’yan markasi qanchalik yuqori bo’lsa uni shunchalik yuqori haroratgacha qizdirish kerak odatda bu harorat 1370-1430 0 C bo’ladi. Cho’yanni gazlar va chang-gaz aralashmalari bilan ishlash uchun kislorod, azot, argon, karbonot, angidrit gazi va uglevodorodlardan foydalaniladi. Desul’furatsiya pechdan tashqarida bajarilsa, cho’yanga sintetik toshqol bilan ishlov berish mumkin. Sintetik toshqol 5-10 % plavik shpat, 20-30% elektr korund, 60- 70 % ohak aralashmasidan iborat. Bunday ishlash oltingugurt miqdorini dastlabkisiga qaraganda 90 % gacha kamaytirish imkonini beradi. 11

Cho’yanga, shuninigdek fizikaviy usullar bilan ham ishlov beriladi. Bunday ishlanganda metall yuziga tarkibida ohak, plavik shpat, kaltsiy karbid bo’lgan rafinirlangan aralashma kiritiladi. Quymakorlikda cho’yanni modifikatorlar bilan pechdan tashqarida ishlash usuli eng keng tarqalgan. Yuqori sifatli kulrang cho’yan olishning sanoat texnologiyasida eng yaxshi varianti cho’yanni elektr pechlarida yoki dupleks-protsesda suyuqlantirishdir. Oqartirishga olingan namuna modifikatsilashgacha talab etilgandan yuqori bo’lsa, pechga F S 75 va grafit aralashmasi kiritiladi. Modifikatsiyalash bo’yicha eng yaxshi natijalarga FC75 (0,15-0,6%), silikokaltsiy (0,1-0,2%) va donador grafit (metall massasidan 0,2-0,25 %) aralashmasi kiritilganda erishiladi. Modifikatsiyalash grafitning cho’yanda vermikulyar shaklni olishga imkon beradi. Bunday holda suyuqlantirish uchun yoy va induktsion pechlardan va dupleks-protsesdan foydalaniladi. Grafitning vermikulyar shaklini suyuqlanmani tarkibida RZE bo’lgan (masalan, tarkibida 25-30 foiz RZE bo’lgan STSEMISH va SIITMISH) ligaturalar bilan modifikatsiyalab olish eng barqaror jarayon hisoblanadi. Sharoitga qarab ligaturani pechga bevosita 1350-1400 0 C da, shuningdek quyish kovshining tubiga yoki metall oqimiga 1430-1480 0 C da kiritish mumkin. K u l r a ng ch o’ ya n lar quymakorlik cho’yanidir. Kulrang cho’yan ishlab chiqarishga quymalar ko’rinishiga keltiriladi. Kulrang cho’yan arzon konstruktsion material hisoblanadi. Uning quyish xossalari yaxshi bo’lib, kesib yaxshi ishlanadi, eyilishga qarshilik ko’rsatadi, tebranma va o’zgaruvchan nagruzkalar ta’siridan tebranishni so’ndirish xususiyatiga ega. Tebranishni so’ndirish xossasi dempfirlovchi xususiyat deb ataladi. Cho’yanning dempfirlovchi xususiyati po’latnikiga qaraganda 2- 4 marta yuqori. Cho’yanning dempfirlovchi xususiyati va eyilishga chidamliligi yo’qori bo’lganligidan undan turli uskunalarning staninalarini, traktor va avtomobil dvigatellarining tirsaklari hamda taqsimlash vallarini tayyorlashda foydalaniladi. GOST 1412-80 ga muvofiq kul rang chuyanning quyidagi markalari ishlab chiqariladi (qavs ichida cho’yan qattiqligi (HB) ning son qiymatlari ko’rsatilgan): SCH10 (143- 12

229), SCH 15 (163-229), SCH 20 (170-241), SCH 25 (180-250), SCH 30 (181-255), SCH 35 (197-269), SCH 40 (207-285), SCH (229-289). Kulrang cho’yan suyultirilgan metalga sementitning parchalanishiga hamda grafit ko’rinishida uglerod ajralib chiqishiga yordam beruvchi moddalar qo’shish yo’li bilan olinadi. Kulrang cho’yan uchun kremniy grafitizator rolini o’ynaydi. Qotishmaga taxminan 5 % kremniy kiritilganida kul rang chuyanning tsementiti to’la parchlanadi va plastik ferritli asosga ega bo’lgan hamda grafit aralashmasi bo’lgan struktura hosil bo’ladi. Kremniy miqdorining kamayishi bilan perlit tarkibiga kiruvchi tsementit qisman parchalanadi va grafit aralashmalari bo’lgan ferrit-perlitli struktura hosil bo’ladi. Kremniy miqdori yanada kamayganda grafit aralashmalari bo’lgan perlitli asosga ega bo’lgan kulrang cho’yan strukturasiga shakllanadi. Kulrang cho’yanlarning mexanik xossalari metall asosga, shuningdek grafit aralashmalarining shakli va o’lchamlariga bog’liq. Perlit asosli kulrang cho’yanlar mahkamroq, ferrit asosli kulrang cho’yanlar esa plastikroq bo’ladi. Grafitning mustahkamligi juda kam bo’lganligidan va cho’yanning metall asosi bilan bog’langanligidan grafit egallab turgan joylarni bo’shliq, cho’yanning metall asosidagi keltirilgan yoki darz hosil bo’lgan joylar deb qarash mumkin. Ular esa cho’yanning mustahkamligi va plastikligini ancha kamaytiradi. Plastinkalar ko’rinishidagi(1.1.1- rasm,a) grafit aralashmalar cho’yanning mustahkamlik xossalarini ko’proq nuqta yoki shar ko’rinishidagi grafit aralashmalar ozroq kamaytiradi Kulrang cho’yanlarni fizik mexanik xarakteriskalariga ko’ra to’rt guruppaga: mustahkamligi kam, mustahkamligi katta, mustahkamligi yuqori, va maxsus xossalarga ega bo’lgan cho’yanlarga bo’lish mumkin M u s t a h k a m l i g i k a m k u l r a ng ch o’ y a n p lastinkasimon grafit aralashmalar bo’lgan ferrit yoki ferrit va perlit mikrostruturali asosga ega (1.1.1-rasm, a). Cho’zilishga mustahkamligi 300 Mpa bo’lgan bunday cho’yanning markasi SCH30. Cho’yan markasidagi harflar cho’yanning qisqartirilgan nomini, undan keyingi ikki xonali raqam esa cho’zilishga mustahkamlik chegarasini bildiradi C . M u s t a h k a m l i g i k a t t a k u l r a ng ch o’ ya n perlitli asosga va juda mayda uyurma tuzilishdagi grafitga ega. U mos ravishda SCH 35 SCH 40 gacha 13

bo’lgan cho’yan markalariga mos keladi. Bunday mustahkamlik cho’yanni legirlab va modifikatsiya qilib ta’minlanadi. L e g i r l a n g a n k u l r a ng ch o’ ya n mayda zarrali strukturaga ega bo’lib, oz miqdorda nikel va xrom, molibden, ba’zan titan yoki mis qo’shish hisobiga grafitning yaxshi tuzilishiga erishiladi. Modifikatsiya qilingan kulrang cho’yan quymaning ko’ndalang kesimi bo’yicha bir jinsli tuzilshga hamda juda mayda uyurma shaklidagi grafitga ega. Modifikatsiya qilingan cho’yan tayyorlash uchun shixtaning ximiyaviy tarkibi shundan tanlanadiki, bundaa modifikatsiya qilinmagan oddiy cho’yan quymasi qotganda oqarsin. Ferrosilittsin, silikoalyuminiy, tsilikokaltsiy kabi modifikatorlar cho’yan massasining 0,1-0,3 % miqdorida bevosita kovshga uni to’ldirish vaqtida solinadi. Modifikatsiya qilingan kulrang cho’yan quymasi strukturasida lidiburitli tsemintit bo’lmaydi. Cho’yanga qo’shiladigan ximiyaviy tarkibi amalda o’zgarmay qoladi. Modifikatsiya qilingan suyuq cho’yanni tezda qoliplarga quyish lozim, chunki modifikatsiya effekti 10-15 min ichida yuqoladi. Mustahkamligi yuqori yuqori bo’lgan cho’yan . U ferrit yoki perlitli strukturaga ega bo’lib (1.1.2-rasmga qarang), magniy bilan modifikatsiya qilingan. Kulrang cho’yanning boshqa xilidir Magniy bilan bir vaqtda yoki undan bir oz kiyinroq suyuq cho’yanga ferrosilisiy qo’shiladi. Natijada sharsimon ko’rinishdagi mayda grafit aralashmalari hosil qilinadi (1.1.1rasm b ga qarang)Bu cho’yanning mustahkamligi oddiy kulrang cho’yanlarnikiga qaraganda yuqori bo’ladi. Cho’zilishdagi mustahkamlik chegarasi (q)va nisbiy cho’zilishi (q)ga bog”liq holda yuqori mustahkamlikka ega bo’lgan cho’yanlar (GOST7293-79) quyidagi markalarga bo’linadi (qavslarda cho’yanning qattiqlik qiymatlari(HB)ko’rsatilgan): cho’yanning VCH38-17(140-170) VCH42-12(140-200), VCH45-5(160-220) VCH 50-2(180-260), VCH 60-2(200-280), VCH70-3(229-275), VCH80-3(220-300), VCH 100-4(392-369), VCH120-4(302-369), Mustahkamligi yuqori bo’lgan cho’yanning cho’yan mexanik xossalari ularni og’ir sharoitlarda ishlaydigan mashina detallarini tayyorlashda po’lat pakovka yoki 14

1 . 1 . 1 -rasm. Turli shakldagi grafitli cho’yan mikrostrukturasi a-kulrang cho’yandagi plastinkasimon grafit b-mustahkamligi yuqori bo’lgan cho’yadagi sharsimon grafit 15

d-bolg’alanuvchan cho’yandagi pag’a-pag’a ko’rinishdagi grafit quymalar o’rniga ishlatish imkonini beradi . Mustahkamligi yuqori bo’lgan cho’yandan prokat stanlarining, temirchilik-press jihozlarining ,bug’ turbunalarning detallari (yo’naltiruvchi apparatningkurakchalari),traktorlar, avtomabillarning tirsakli vallari,porshenlari va boshqa detallar tayyorlanadi Masalan, “Volga” yengil avtomashinasining tirsakli vali 3,4-3,6% 1 . 1 . 1 -rasm. Turli shakldagi grafitli cho’yan mikrostrukturasi a-kulrang cho’yandagi plastinkasimon grafit b-mustahkamligi yuqori bo’lgan cho’yadagi sharsimon grafit d-bolg’alanuvchan cho’yandagi pag’a-pag’a ko’rinishdagi grafit C; 1,8-2,2 % Si ; 0,96-1,2 Mn; 0,16-0,30 Gr;< 0,01%S; < 0,06%P va 0,01-o,03 Mg tarkibli mustahkamligi yuqori cho’yandan tayyorlanadi Oltingugurt va fosfor hamda boshqa ximiyaviy elimentlarining oz miqdorda bo’lishi cho’yanni vagrankada emas , eliktr pechda eritish yo’li bilan ta’minlanadi. Termik ishlov berilgandan so’ng cho’yanning mexanik xo s sa lari ancha yuqori bo’ladi : q b=620-650 MPa, q=8-12% va qattiqligi HB=192-240. Sharsimon grafitli juda puxta cho’yan olish Yo’qori darajada puxta cho’yan olishda cho’yan elektr pechlarida suyuqlantirilsa va ayniqsa dupleks-protsesslar qo’llanilsa maqsadga muvoviq bo’ladi. Sharsimon grafitli cho’yan olish texnalogiyasi suyuqlantirish va cho’yanga grafitni sharsimon shaklga kiritadigan qo’shimchalar bilan ishlov berishdan iborat VAZ da VCH olish uchun cho’yan dupleks-protsessda yoy pechi – induksion pech vositasida suyuqlantirilib olinadi. Suyuqlantirish jarayoni berilgan haroratli cho’yan olishni ta’minlashi kerak Juda puxta cho’yanda grafitni sferik shaklga kiritish uchun ligatura Ni-Cu-Mg, Ni-CuSi-Mg, Ni-Si-Ca-Mg ligaturalardan va tarkibida Mg, Ca, Si va PZE lar bo’lgan JKMK, KM va boshqa modifikatorlardan foydalaniladi Juda puxta cho’yan olish uchun seriyli modifikatorlar ishlatiladi. Grafitga sfera shaklini beruvchi modifikatorlarga nisbatan ba’zi elimentlar demodifikatorlar bo’ladi, shu boisdan ularning cho’yandagi miqdori quyidagidan ortiq bo’lmasligi kerak (%) : 0,009Pb ; 0,003Bi; 0,026sb 0,08As; 0,04Ti; 0,13Sn; 0,3Al Demodifikatorlarlarning ta’siri remodifikatorlar, masalan Ce qo’shib modifikatorlarqisman yoki to’la bartaraf qilinadi . 16

Sharsimon grafitli juda puxta cho’yan olishda shixta tarkibini cho’yanning talab etiladigan kimyoviy tarkibini ta’minlashi lozim . Odatda bu cho’yan cho’yanning uglerodli ekvivalentining qiymati juda yuqori bo’ladi. 1.2 Yuqori sifatli bolg’alanuvchan va legirlangan cho’yanlar olish Bolg’alanuvchan cho’yan olish texnalogiyasi ikki bosqichd: oq cho’yandan quyma olish va grafit qo’shib yumshatish . Bolg’alanuvchan cho’yan olish uchun shixta tarkibi shunday hisoblanadiki suyuq cho’yanda 2,3-3,0% 1 . 1 . 1 -rasm. Turli shakldagi grafitli cho’yan mikrostrukturasi a-kulrang cho’yandagi plastinkasimon grafit b-mustahkamligi yuqori bo’lgan cho’yadagi sharsimon grafit d-bolg’alanuvchan cho’yandagi pag’a-pag’a ko’rinishdagi grafit C va 0,9-1,6 % Si bo’lsin. C va Si ning aniq miqdori talab etiladigan xossalari, ya’ni bolg’alanuvchan cho’yan markasi va sovutish sharoitlarini hisobga olgan holda quymalar devorlarining qalinligiga qarab aniqlanadi. Bolg’alanuvchan cho’yan suyuqlantirishning birinchi bosqichi dupleks-protses bilan vagranka-yoy elektr ichida o’tkaziladi. Bunda vagrankada tarkibida quyidagi elementlar bo’lgan cho’yan suyuqlantirib olinadi: 2,6-2,85 % C ; 0,8 -1,0 % Sb ; 0,2- 0,25 % Mn ; 0,12-0,17 % Pb va 0,12 % gacha S. So’ngra bu cho’yan kislotali elektr yoy pechiga quyiladi va 1450-1500 gradus 0 C gacha o’ta qizdiriladi. Dupleks-protses elektr yoy pechi, induktsion pech VAZda qo’llaniladi. Shixtada qaytgan metallar va po’lat chiqindilari asosiy tashkil etuvchilar hisoblanadi. Tutib turish pechiga quyidagi kimyoviy tarkibga ega bo’lgan 1550-1570 gradus 0 C haroratli metall quyiladi (%) : 2,8-2,9 C ; 1,1-1,2 Si ; 0,3-0,35 Mn ; < 0,06 S va P ; 0,05 Cr ; 0,15 Ni va Cu. Bolg’alanuvchan cho’yan suyuqlantirishning ikkinchi bosqichi- grafit qo’shib yumshatish maxsus pechlarda amalga oshiriladi va bu jarayon 30-40 soat davom etadi. Bolg’alanuvchan cho’yan. Bolg’alanuvchan cho’yan-kulrang cho’yanga qaraganda ancha plastik bo’lgan cho’yanning shartli nomidir. Bolg’alanuvchan cho’yan hech qachon bolg’alanmaydi. Bolg’alanuvchan cho’yan quymalari perlit-tsementit strukturali oq cho’yan quymalarini uzoq muddat yumshatish yo’li bilan olinadi. Quyma devorlarining qalinligi 40-50 mm dan oshib ketmasligi kerak. Yumshatish vaqtida oq cho’yanning tsementiti pag’a-pag’a ko’rinishdagi grafitlar hosil bo’lib parchalanadi (1.1.1-rasm, b). Devorining qalinligi 50 mm dan katta bo’lgan quymalarni yumshatishda plastinka ko’rin ishidagi keraksiz grafitlar hosil bo’ladi. Metall asosining strukturasiga bog’liq holda ferritli bolg’alanuvchan cho’yan va 17

perlitli bolg’alanuvchan cho’yan bo’ladi. Ferritli bog’lanuvchan cho’yanlar tarkibida 2,4-2,8 % C ; 0,8-0,4 Si ; 0,3-0,4 % Mn ; 0,08-0,1 % S< 0,2% P bo’lgan oq cho’yanlarni dupleks-protses bilan suyultirib olinadi. Yumshatishda oksidlanishdan saqlash uchun oq cho’yan quymalari maxsus metall yashiklarga joylanib, qum, po’lat qirindi yoki shamot bilan to’ldiriladi. Oq cho’yanni yumshatish uchun 20-25 soat davomida 950- 1000 1 . 1 . 1 -rasm. Turli shakldagi grafitli cho’yan mikrostrukturasi a-kulrang cho’yandagi plastinkasimon grafit b-mustahkamligi yuqori bo’lgan cho’yadagi sharsimon grafit d-bolg’alanuvchan cho’yandagi pag’a-pag’a ko’rinishdagi grafit 0 C tempraturagacha sekin qizdirish yoki uni bu tempraturada 10-15 soat davomida uzoq muddat ushlab turishdan iborat. Ushlab turish protsesida grafitlanishning birinchi bosqichi sodir bo’ladi. Bunda evtektik va ortiqcha ikkilamchi tsementit parchalanadi. Ikkilamchi tsementit bu tempraturada oz miqdorda bo’ladi. Ushlab turishning oxiriga kelib grafitlanishning birinchi bosqichi tugaydi, cho’yan austenit hamda yumshatish uglerodidan tashkil topadi. Shundan so’ng tempratura 720-740 0 C gacha kamaytiriladi va 25-30 soat davomida ushlab turiladi (1.2.1-rasm, 1 rejim). Bu vaqtda grafitlanishning ikkinchi bosqichi sodir bo’ladi, bu protsesda perlitning tsementiti parchalanadi. Ferritli bog’lanuvchan cho’yan singan joyi ko’rinishiga qarab qora o’zakli cho’yan deb ham ataladi. Unda ferritli asosdagi grafitli aralashma ko’p bo’lganligidan qora xira rangda bo’ladi. Perlitli bog’lanuvchan cho’yanlar asosan vagrankalarda suyultirilgan oq cho’yandan olinadi. Buning uchun oq cho’yan quyidagi ximiyaviy tarkibga ega bo’lishi kerak:2,8-3,4%C; 0,5-0,8%Si; 0,4-0,5% Mn; 0,2% P va 0,2%. Uglerod miqdorini kamaytirish uchun yumshatish oksidlovchi muhitda amalgam oshiriladi Buning uchun quymalar ustiga metal zaki maydalangan temir rudasi sepiladi. Yumshatishrejimini taxminan 1000 0 C tempraturagacha qizdirish, bu tempraturada uzoq muddat ushlab turish (grafitlanishning birinchi bosqichi) va xona tempraturasigacha uzluksiz asta sekin sovitishdan iborat(1.2.1-rasm, 2-rejim) bunday yumshatishda uglerodning ko’p qismikuyadi 1,5-2,0 mm chuqurlikkacha bo’lgan yuza qatlam uglerodsizlanadi. Suning uchun cho’yanning singan joyi yorqin ko’rinishga ega va u yorqin o’zakli deb ataladi. Perlitli bog’lanuvchan cho’yanlar ferritli bog’lanuvchan cho’yanlarga nisbatan kam ishlatiladi 18

1.1.2-rasm. Cho’yan mikrostrukturasi I- oq choyan; II- perlitli kulrang cho’yan; III-ferritli kulrang cho’yan; IIa- yarim perlitli yarim oq oraliq cho’yan; IIb- ferrit+perlitli kulrang, IV- yuqori mustahkamlikka ega cho’yan. Cho’zilishdagi mustahkamlik chegarasi ( 1 ) va nisbiy uzayishi (  ) ga bo’liq holda bog’lanuvchan cho’yan cho’yanlar(GOST1215-79) cho’yanlar quyidagi markalarga bo’linadi (qavs ichida qattiqlik NV ning son qiymati ko’rsatilgan): KCH30-6 (163) KCH 33-8(163) KCH 35-10(163) KCH 37-12 ferritli qora o’zakli cho’yan va KCH 45- 6 (241), KCH KCH 50-4(241) TKCH 56-4 (269), KCH KCH 60-3(269) KCH 63-2 (269) perlitli yorqin o’zakli cho’yanlar bolg’lanuvchan cho’yan avtomabil qishloq xo’jalik va tekstel mashinasozligida keng ishlatiladi.Undan ketingi ko’prikning karterapi,tormoz kolodkalari,gupchaklar,qishloq xo’jalik mashinalarikesuvchi appa- ratlarining barmoqlari,ilmoqli zanjirlari kabi yuqori mustahkamlikka ega bo’lgan ,takror o’zgaruvchan va zarbiy nagruzkalarni qabul qiladigan hamda tez eyiladigan sharoitlarda ishlaydigan detallar tayyorlanadi. Mexanik xossalariga ko’ra kulrang cho’yan po’lat orasida turuvchi bolg’alanuvchan cho’yanning keng tarqalganligiga sabab po’latga nisbatan dastlabki material hisoblangan oqcho’yanning quyilish xossalari yaxshiligi bilan tushuntiriladi. Bu murakkab shakldagi quymalar olish imkonini beradi. Bolg’alanuvchan cho’yanning 19

korroziyaga qarshi xossalari yuqori bo’lib, nam havo, o’txona gazi va suv muhitida yaxshi ishlaydi. Maxsus xossali cho’yanlar . Bunday cho’yanlar mashinasozlikning turli sohalarida quyma mustahkam hamda u yoki bu maxsus xossalariga ega bo’lishi lozim bo’lganda (yiyelishga chidamli , ximiyaviy bardosh , issiqqa chidamli va hokoza) ishlatiladi. Maxsus xossalariga ega bo’lgan ko’pgina cho’yanlardan misol sifatida quyidagilarni ko’rib o’tamiz Magnitli cho’yan eliktr mashinalarining korpuslarini, ramalar va schitlarni tayyorlashda ishlatiladi. Bu maqsadda sharsimon grafitli ferritli cho’yanddan foydalanish maqsadga muvofiqdir Magnitsiz cho’yan turli eliktr mashinalarning va qobiq bandajalarini tayyorlashda ishlatiladi Buning uchun tarkibiga 7-10% Mn va7-9% Ni bo’lgan nekil marganesli cho’yan, shuningdek 9,8% Mn va 1,2 – 2,0 Cu li marganes-misli cho’yan ishlatiladi Austenitli cho’yanning kislotaga chidamliligi , ishqorga chidamliligi va issiqqa chidamliligi yuqori Tarkibida 14% Ni, 2%Cr 7% Cu bo’lgan nikrosilal bunday cho’yanlarga misol bo’la oladi issiqqa chidamli cho’yan – chugal tarkibida 20-25% Ai bo’ladi Maxsus xossali cho’yanlarga yuqorida qayd etigan ferroqotishmalar-ferromarganes, ferrosiitsiy va boshqalar ham kiradi. Ular po’latni eritishda uni oksidsizlantirish legerlash uchun xizmat qiladi Legerlangan cho’yan olish Legirlangan cho’yanni suyuqlantirishning asosiy xususiyati qo’llanadiggan suyuqlantirish usuli sharoitida oksidlanishga turlicha moyil bo’lgan legirlorlovchi elementlarni kiritishdan iborat. 1.2.1 -jadvalda legirlovchi elementlarni kiritish bo’yicha asosiy tavsiyalar kel- tirilgan. Kam legirlangan cho’yanlar varankalar va elektr pechlarda suyuqlantiriladi. Legirlovchi elementlarni ikki usulda: tabiiy legirlangan cho’yanlar bilan shixta- lash va ferroqotishma qo’shish. 20

1.2.1-jadval Legirlovchi cho’yanlarni suyuqlantirishda legirlovchi elimentlarni kiritish bo’yicha tavsiyalar Legirl ovchi eleme nt Legirlani sh darajasi Legirlovchi qo’shimchalar Kiritish usuli Suyuqlantirish O’zlashtiris h koeffisienti Kam O’rtacha va ko’p Kam O’rtacha va ko’p Kam O’rtacha va ko’p Kam Kam Tabiatda legirlangan cho’yan Ferroxrom Tabiatda legirlangan cho’yan LXN Ferro-nikel Ligaturalar, barcha markadagi metall nikel Tabiatda legirlangan cho’yan Barcha markadagi metal, mis Tabiatda legirlangan cho’yan Ferrotitan Shixtaga Shixtaga Suyuqlantiri sh oxirida pechga Shixtaga Shixtaga Shixtaga Shixtaga Shixtaga Suyuqlantiri sh oxirida pechga yoki Vagranka, eliktr pechi Vagranka Eliktr pechi Vagranka, eliktr pechi Vagranka Vagranka, eliktr pechi Eliktr pechi, vagranka Vagranka, eliktr pechi Eliktr pechi 0,8-0,9 0,8-0,85 0,9 -0,95 0,9 -0,95 0,88-0,92 0,9 -0,95 0,9 -0,95 0,6-0,7 0,45-0,55 21

1 2 3 4 5 6 Mo Kam vao’rtacha Kam Ko’p Kam O’rtacha Kam O’rtacha Ferromolibden Metall alyuminiy Metall alyuminiy Ferrovolfram Ferrovolfram Ferrovanadiy Ferrovanadiy Suyuqlantirish oxirida pechga yoki kovshga Kovshga Suyuqlantirish oxirida pechga yoki kovshga Kovshga Suyuqlantirish oxirida pechga yoki kovshga Kovshga Suyuqlantirish oxirida pechga Eliktr pechi Eliktr pechi vavagranka Eliktr pechi Eliktr pechiEliktr pechi, vagranka Eliktr pechi Eliktr pechi, vagranka Eliktr pechi 0,92-0,97 0,7-0,75 0,7-0,75 0,92-0,96 0,92-0,96 0,98-0,92 0,88-0,92 Kam legirlangan konustruksion cho’yanlar olishda (tarkinbida Cr va Ni bo’lgan) , LXHI LXHIO(1% gacha Ni va 2,3 -3,2% gacha Cr ) markali tabiiy legir- langan chushka holidagi cho’yanlardan foydalaniladi. Yuqori legirlangan cho’yanlar suyuqlantirishning o’ziga xos xususiyatlari bor , biroq hamma holda ham suyuqlantirishni eliktr pechlarida bajargan ma’qul Legerlavchi elimentlar cho’yan struturasi, ya’ni metal asos , grafit shakli va o’lchamlariga ta’sir ko’rsatadi. Natijada cho’yanlar maxsus xossalariga ega bo’lishi mumkin Legerlavchi elimentlarlarini qo’shish bilan ishqalanishga chidamli, 22

korreziyabardosh , olovbardosh kuyindi hosil qilishga bardoshli legirlangan cho’yanlar olinadi (7769-82GOST) Qumtuproq sharoitida ishlatiladigan ishqalanishga chidamli cho’yanlar nikel (3,5-5%) va xrom (0,8%), titan, mis, vanadiy, molibden kabi bir qancha qo’shimcha elimentlarlar bilan legirlanadi. Bunday meteriallar ishqalanish juftlarida moysiz ishlay oladi. Bulardan, avtomobillarning tormoz nog’orasi, harakatni ushlash vositalari, tsilindr gil’zasi kabi qismlar yasaladi. Xrom miqdori yuqori bo’lgan (ChX9H5, ChX16M2, ChX22, ChX28D2) cho’yanlardan qattiq materiallarni maydalaydigan uskuna vositalari, ChH4X2 cho’yandan abraziv muhit sharoitida katta kuchlanish ostida ishlaydigan tegirmon uskunalari va vositalari tayyorlanadi. Olovbardosh legirlangan cho’yanlardan (ChX2, CNX3) metallurgiya sanoatida aglomerat mashinalarining kolosniklari, kimyoviy muhitda ishlaydigan korroziyabardosh uskunalari, trubalari kabi qismlar tayyorlanadi. Bunday cho’yanlar 600 0 C (ChX2) va 700 0 C (ChX3) da ham xossalarini yuqotmay ishlay oladi. Bundan ham yuqori tempraturalarda ishlay oladigan ChYuXSh (650 0 C), ChYu7X2 (750 0 C), ChX16 (900 0 C), CHYuZO (1100 0 C) legirlangan cho’yanlar ham mavjud. Bunday cho’yanlar metallurgiya sanoatida pech armaturalari, metallni yupqa juvalaydigan uskunalarning vositalari, shisha ishlab shiqarish sanoati uskunalari kabi qismlar tayyorlanadi. Yuqori tempraturada mustahkamligi katta bo’lgan sharsimon grafitli ChNMSh, ChN11G7X2Sh, Ch19X3Sh cho’yanlar 500-600 0 C tempraturada ishlay oladi. Ulardan dizel, kompressor uskunalari, gaz turbinalari ham qismlari tayyorlanadi. Kam legirlangan Ch1, ChNXT, ChNXMD, ChN28 kabi cho’yanlardan ishqoriy ham korrozion gaz va havo muhitida ishlaydigan mashinalarning vositalari tayyorlanadi (porshen xalqasi, ichki yonuv dvigatellarining bloklari, dizel va kompressorlarning vositalari). Ayniqsa, kislotali va ishqoriy muhitda kremniy bilan legirlangan (ChS13, ChS15, ChS17) cho’yan yaxshi ishlaydi. Yuqori tempratura (1100-1150 0 C) dagi kislota, ishqor, tuz eritmalari yoki agressiv gaz muhitlarida og’r yuk kutara oladigan mashina vositalari ChX28, XhX34 cho’yanlardan tayyorlanadi. Ishqalanish juftlarining materiali sifatida kul rang, yuqori mustahkam va 23

bolg’alanuvchan, legirlangan cho’yanlar keng qo’llaniladi (AChS-1, AChS-2, AChB- 1, AChB-2, AChK-1, AChK-2) 1.3. Yuqori sifatli po’lat quymalar olish Yuqori sifatli po’lat quymalar olish uchta bosqichdan iborat: po’latni suyuqlantirish, unga pechdan tashqarida ishlov berish va termik ishlash . Quymadagi po’lat sifatida shixtaning sifatiga bo’liq. Suyuqlantirish jarayonida po’lat sifatiga oksidlanish sifativa tiklanish davri rejimlari ta’sir qiladi. Po’lat sifatini yaxshilashda modifikatsiyalash, zararli aralashmalar miqdorini kamaytirish va metallmas qo’shilmalarining miqdori, tarkibi , shakli hamda taqsimlanishiga jiddiy ta’sir ko’rsatishiga imkon beradigan pechdan tashqarida ishlov berish usullari katta imkoniyatlar beradi . Po’lat sifatiga maxsus eliktrometallurgiya usullari ancha chuqur ta’sir ko’rsatadi. Bu usullar yuqori sifatli cho’yan quymalar olishda keng qo’llaniladi . Po’latga pechdan tashqarida ishlov berishning eng oddiy usuli modifikatsiyalash hisoblanadi modifikatsiyalangan uglerodli po’lat xossalariga ko’ra ancha tejab – tergab legirlangan modifikatsiyalangan po’lat esa qimmatbaho va kamyob qo’shimchalar bilan (Ni, Mo va b ) legirlangan po’latga yaqinlashadi . Ishqoriy va ishqoriy-yer metallari bilan modifikatsiyalash po’latning sifatini ancha oshiradi. Po’latning sifatiga nitrad hosil qiluvchi modifikatorlar ham ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Sifatli po’latlar GOST1050-60 ga ko’ra sifatli po’latlarning ximiyaviy tarkibi va mexanikaviy xossalari garantiyalangan bo’ladi Bu po’latlar kislarod tepasidan haydaladigan asosiy (asos xarakteridagi) konvertorlarda tayyorlanadi. Sifatli po’latlar tarkibidagi marganesning miqdoriga qarab, ikki guruppaga bo’linadi 1guruppa po’latlarida marganes miqdori ko’pi bilan 0,8% bo’ladi, 2 guruppa po’latlarida esa 1,2% ga etadi 1guruppa po’latlari raqamlar va tegishli indekslar bilan 2 guruppa po’latlarida esa raqamlar va G harfi bilan markalanadi : Masalan 1guruppa po’latlari 05, 05 kp, 0,8, 08kp, 10, 10kp , 15, 20, 20 kp, 25, 30,…..,85; 2guruppa po’latlarida:15G, 20G,……,70G. Markadagi ikki xonali sonlar 100ga bo’linsa , shu marka po’lati tarkibidagi uglerodning o’rtacha miqdori chiqadi, G harf marganesning 24

miqdori oshirilganligini bildiradi . Masalan 0,8 kp marka po’lat tarkibidagi0,08uglerod borligini va po’latning qaynaydigan ekanligini, 0,15Gmarka esa po’lat tarkibida o’rta hisob bilan 0,15% uglerod borligini, marganes miqdorini 0,8 dan 1,2% gacha ekanligini ko’rsatadi Sifatli po’latlarda oltingugurt miqdori ham fasfor miqdori ham 0,04%dan oshmaydi Shuning uchun sifatli po’latlarlarning mexanikaviy xossalari (puxtaligi, plastikligi, zarbiy qovushqoqligi) tegishli oddiy sifat po’latlarnikiga qaraganda ancha yuqori bo’ladi 1.3.1- jadvalda sifatli po’latlarning mexanikaviy xossalari va ishlatilishi kiritilgan . 10,15, 20 markali po’latlardan tayyorlangan detallar, zarur bo’lgan taqdirda sementitlanadi, ya’ni ularning sirtqi qatlamiga uglerod singdiriladi; 25, 30, 35 markali po’latlardan tayyolangan buyumlar tegishli ravishda termik ishlanaladi; 40;45;50 markali, ya’ni o’rtacha uglerodli po’latlardan tayyorlangan detallar, zarur bo’lgan taqdirda toblanib, so’ngra bo’shatiladi Tarkibidagi marganes miqdori oshirilgan sifatli po’latlarning toblanish chuqur po’latligiva yeyilishga chidamliliga yuqori bo’ladi ularning po’latishlatilish sohalari , taxminan, tarkibida marganes miqdori normal bo’lgan sifatli po’latlarniki kabidir. 1.3.1-jadval Sifatli po’latlarning mexanikaviy xossalari va ishlatilishi 25

Po’latning m arkasi M ustahkam lik chegarasi (  ) kG /m m 2. O quvchanlik chegarasi (  )2 kG /m m 2. N isbiy uzayishi (  ),% Q attiqligi N V , ko’pi bilan Ishlatilishi 0,5 0,8 _ 34-42 _ 12 _ 35 _ _ Savuqlayin shtamplash yo’li bilan tayyorlanadigan detallar uchun 10 15 20 36-45 40-49 44-54 21 24 26 32 29 26 _ _ _ Qizdirib bolg’alash va shtamplash yo’li bilan tayyorlanadigan oddiy detallar: o’q, valik, shpelka, gayka, vtulka, truba va boshqalar uchun 25 30 35 58-58 52-62 56-66 28 30 32 24 22 21 _ _ _ Uncha katta nagruzka tushmaydigan detallar: valik, shayba, shtift, o’q, biriktirish muftasi, silindr, bolt, gayka va boshqalar 40 45 50 60-72 64-76 68-80 34 36 38 19 17 15 187 197 207 Puxtaligi yuqori detallar: shatun, tortqi, rechag, o’q val, metall kesish stanoklari detallari va boshqalar tayyorlash ucun 55 60 65 70 71-83 73-85 76-88 78-90 40 42 43 44 13 12 11 8 217 229 229 229 Prokatlash stanlarining jo’vasi, shtok, tros simi, ressora va boshqalar uchun 1 .4 . Yuqori sifatli rangli qotishmalar olish. Rangli qotishmalar sifati temir uglerodli qotishmalar singari kimyoviy tarkibi, suyuq- lantirilgan holatdagi harorati va tozaligi, ya’ni gaz hamda metallmas qo’shilmalar va zararli aralashmalarning bo’lmasligi bilan aniqlanadi. Qotishma sifatiga asosan 26

tozalash, shuningdek shixta tarkibi, suyuqlantirish jarayonining barcha texnalogik parametrlariga rioya qilish ta’sir qiladi. Texnalogik jarayonning har bir elementini sinchiklab bajarish orqali yuqori sifatli qotishmalar olinadi. Ulardan asosiylari quyidagilardir : 1. Suyuqlantirish pechi va shixtani tayyorlash . Pech toshqoldan metal qoldig’I va hokozodan tozalanadi. Shixtani nam tigelga yuklashga yo’l qo’yilmaydi. Shixta begona qo’shilmalardan tozalangan, quritilgan bo’lishi kerak; noma’lum temir tirsakdan foydalanishga, shuningdek shixta tarkibida moy axlat va shunga o’xshashlarina bo’lishiga yo’l qo’yilmaydi. Yuqori sifatli rangli qotishmalarni olish uchun talab etilgan tarkibli quyma ko’rinishdagi materiallar va qaytgan metalldan foydalanish maqsadga muvofiq, chunki temir tirsak va chiqindilar qotishma sifatini pasaytirib yuboradi 2. Suyuqlantirish texnalogik rejimiga rioya qilish (harorat va fazalar, tarkibi jarayonnihg davom etish). Rangli qotishmalar o’ta qizdirishga (qotishma “keragidan ortiqcha sarflanishi” mumkin, bu esa sifatning yomonlashishiga olib keladi). Yuqori harorat va uzoq vaqt saqlab turilganda qotishma tarkibidagi gaz miqdori ortadi. Ko’p qotishmalar ular suyuqlantiladigan atmosfera sezgir bo’ladilar. Su sababdan suyuqlantirish sharoitlarini to’g’ri tanlash juda muhim 3. Qotishmani tozalash . Tozalashning samaraliligi haqida gazlar va metallmaslar qo’shilmalarning qoldiq miqdoriga qarab fikr yurgazish mumkin. Suyuqlanma qotayotganida vodorotning pufakchalar ko’rinishida ajralib chiqadigan “aktiv” qismi quymalarda g’ovoklikning rivojlanishi aniqlaydi. Bu “aktiv” qismi sifat jihatdan baholash vakuum namuna yordamida bajariladi . Gaz ajralib chiqish darajasi haqida qotgan quymaning ustki yuzasining holati bo’yicha fikr yuritishi mumkin .Gaz ajralib chiqishi yuqori darajada jadal bo’lganda yuza sal ko’tarilgan bo’ladi va yoriq joylar hosil bo’ladi Agar “qaynash” jarayoning borishi va ustki gaz holatini kuzatish bilan cheklanilsa , unda bu namunani ishlab chiqarish sharoitlarida qo’llash mumkin. 27

4. Modifikatorlar tanlash . Modifikatsiyalash qotishmalar sifatini yaxshilash uchun bajariladi. Yuqori sifatli istalgan qotishma (po’lat cho’yan yoki rangli qotishma) modifikatsiyalanadi. Rangli qotishmalarda aralashmalarda rangli qotishma alohida ahamiyatga ega bo’ladi. Shu bilan birga bir xil qotishmalarda foydali bo’lgan aralashmalar boshqa qotishmalarda zararli bo’lishi mumkin Masalan, alyuminiy qotishmalarida temir zararli aralashmalar hisoblanadi. U amalda alyuminiyda erimaydi va hatto tarkibda juda kam bo’lganda (<0,005%) ham ignasimon shaklga ega bo’lgan hamda shuning uchun alyuminiy va uning qotishmalarining elastikligini pasaytiradigan intermetallid FeAi(3) ajralib chiqishiga yordam beradi. Quyiladigan qotishmalarda temirni yo’l qo’yilgan chegaraviy miqdori quyish usuliga bog’liq. Magniy qotishmalarida ko’pchilik zararli aralashmalar qattiq magniyda ozgina eriydi shuning uchun ham yoxud erkin holatda (Fe, Na, K) ajralib chiqadi yoxud hatto juda oz miqdorda bo’lganda donlar chegarasi bo’ylab mo’rt entermetallid qo’shilmalar(Cu,Ni) hosil qiladi Bu elimentlar magniyni korroziyaga turg’unligini juda pasaytirib yuboradi. Shuning uchun quyuladigan qotishmalarda zararli aralashmalar miqdori cheklangan bo’ladi ko’pi bilan 0,08% Fe, 0,01%Ni va 0,1Cu. Qotishmalar uchun joriy etish aralashmalari (C, O(2), N(2)H(2)) alohida rol o’ynaydi . Ular qotishmalarning mustahkamligi va qattiqligi keskin oshiradi (0,01% joriy etish aralashmalari kichik konsentratsiya zonasida mustahkamligi 7-20 MPa ga oshiradi va elastikligini pasaytiradi , aralashmalar miqdori 0,5-0,7% dan ortiq bo’lganda u nol qiymatga ega bo’ladi va buning natijasida mo’rtlik vujudga keladi). Eng xavflisi vodorot aralashmalaridir, chunki ular qotishmalarda plastinka sirpanadigan tekisliklarda gidrid fazasi hosil qiladi. Vodorot mo’rtligi vujudga kelishining oldini olish uchun vodorot miqdori 0,01% gacha cheklanadi. 28

II.BOB .“Yuqori sifatli qotishmalar olish” mavzusini kasb hunar kollejlarida o’qitishda ”Skarabey” texnologiyasining qo’llanilishi 2.1 O’quv jarayoniga ta’lim texnalogiyalarini joriy etishning dolzarbligi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturida “ Ta’lim tizimiga ilg’or pedagogik texnologiyalarni joriy qilish va o’zlashtirish zarurligi ko’p karra takrorlanadi. Pedagogik texnologiyalarning o’zi nima va u an’anaviy ta’limdan nimasi bilan farq qiladi ? Hozirgi kunda pedagogik adabiyotlar , ta’lim muammolariga oid ma’ruzalar, rasmiy xujjatlarda “Yangi pedagogik texnologiyalarni ”,” Ilg’or pedagogik”, “Progressev pedagogik texnologiya” “Zamonaviy texnologiyasi” iboralari keng qo’llanilmoqda. Ammo “Pedagogik texnologiya” tushunchasi hali ham bir qolipga tushirilmagan , ensiklopediyalarda izohlanganicha yo’q, uning mazmunini yagona talqini ishlab chiqilmagan va shuning uchun iboraning bir-biridan farqlanuvchi ko’pgina ta’riflari mavjud. Respublikamizning pedagogik olim amaliyotchilari ilmiy asoslangan hamda O’zbekistonning ijtimoiy – pedagogik sharoitiga moslashgan ta’lim texnologiyalarini yaratish va ularni ta’lim-tarbiya amaliyotida qo’llashga intilmoqdalar. Bu yerda , nima uchun bugungi kunda pedagogik texnologiyalarning milliy nazariy asosini yaratish va amaliyotga tadbiq etish zarurati tug’ildi , degan savol paydo bo’lishi mumkin. Jamiyatimizga qanchadan qancha bilimli kadrlarni va yuqori malakali olimlarni yetishtirib kelgan pedagogika uslublari mavjudku, ularning eskirib, talabga javob bermay qolgan va mafkuralashtirilgan joylarini o’zgartirib, milliy tus berib, foydalanaversa bo’lmaydimi?-degan mulohazalar ham yo’q emas O’zbekistonning shu kundagi pedagogikjamoatchiligining aksariyati, aynan mana shu yo’ldan bormoqda. Bu yo’l ilojsizlikdan izlab topilga bo’lib qisqa muddat xizmat qilishi mumkin. Mustaqillikni qo’lga kiritgan va buyuk kelajak sari intilayotgan jamiyatga bu yo’l uzoq xizmat qilolmaydi. 29

Chunki: Birinchidan , ma’lum sabablarga ko’ra jahon hamjamiyati taraqqiyotidan ortga qolib ketgan jamiyatimiz taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan o’rin olishi uchun, aholi ta’limini jadallashtirish va samaradorligini oshirish maqsadida eng ilg’or pedagogik tadbirlardan foydalanish zarurligi; Ikkinchidan , an’anaviy o’qitish tizimi yozma va og’zaki so’zlarga tayanib ish ko’rishi tufayli “axborotli o’qitish sifatiga tavsiflanib, o’qituvchi faoliyatibirgina o’quv jarayoning tashkilotchisi sifatida emas, balki nufuzli bilimlar manbaiga aylanib qolganligi; Uchunchidan , fan texnika taraqqiyotining o’ta rivojlanganligi natijasida axborotlarning keskin vaqtning chegaralanganligi; To’rtinchidan , kishilik jamiyati o’z taraqqiyotining shu kundagi bosqichiga nazariy va emperik bilimlarga asoslangan texnik tafakkurga o’tib borayotganligi; Beshinchidan yoshlarni hayotga mukammal tayyorlash talabi ularga eng ilg’or bilim berish usuli hisoblangan ob’ektiv borliqqatizimli yondashuv tamoyilidan foydalanishnitalab qilishidadir. Ta’lim texnologiyasi yuqorida sanab o’tilgan beshta sababiy shartlarni barcha talablariga javob beradigan ta’limiy tadbirdir. Bu zaruriyat, shu vaqtgacha tahsil oluvchilar yopiq tafakkur paradigma (namuna misol)lari asosida o’qitilganligi, ularda o’zgacha nuqtai nazarni tan olmaslik, faqat o’z fikrini to’gri deb bilish shakllantirilganligidandir. Bu hol harqanday taraqqiyotga g’ov bo’lib, shu paradigmada yurgan kishilarni inqiroz sari yetaklydi. Jamiyatimiz jadallik bilan taraqqiy etib, iqtisodiy siyosiy mavqie kundan kunga ortib bormoqda. Ammo ijtimoiy sohada va ayniqsa, ta’lim tarbiyada depsinish va umumiy taraqqiyotdan orqada qolish sezilmoqda. Bunday noxush vaziyatdan chiqib ketish yo’llaridan beri ta’lim-tarbiya jarayonini qabul qilingan davlat standartlari asosida texnologiyalashtirishdir. 30

Ta’lim jarayonini, unga mukammallik aniqlik, yo’lga solinganlik, tartiblilik ravonlik, vazminlik alomatlarini berish orqali samaradorligini oshirish va muqobillashtirish yo’llarini izlash pedagogika sohasida doimo tadqiqotga olib borilgan Didaktikaning asoschisi Yan Amos Komenskiy o’n yettinchi asrdayoq ta’limning “vaqt, fanlarva uslublarni mohirona taqsimlashdan” boshqa narsani talab qilmaydigan umumiy tartibini topishga harakat qilgan edi. Komenskiyning fikricha, idealda o’qitishning yagona mukammal usllubi topilsa,”hamma narsa toshlari to’g’ri muvozanatlangan soatdek aniq , faqat ana shunday mahorat bilan yaratilgan asbobda erishish mumkin bo'lgan bexatolik bilan ilgarilaydi”. Zamonaviy pedagogikada ham , ta’limni shunday modellari, unga nisbatan shunday yondashuvlar ishlanmoqdaki , ular ta’limga , ishlab chiqarish – texnalogik jarayon , ma’lum sharoitlarda va belgilangan vaqt ichida ko’zlangan ta’lim maqsadlariga erishishni kafolatlaydigan xarakterni berish imkoniyatini yaratadi . T.S.Nazarova ning qayd etishicha pedagogik texnalogiya 70-yillarning boshlarida AQSHda yuzaga kelgan bo’lib , uning asoschilari taniqli olimlar B.Blum , D. Kratvol , N.Gronlund , J.Kerrol,J.Blok ,L.Anderon va boshqalardir. Pedagogik texnologiya oqimi deyarli barcha rivojlangan mamlakatlarga tez tarqaldi . YNESKO kabi nufuzli tashkilot tomonidan tan olindi va qo’llab-quvvatlandi va hozirgi kunda ko’pgina mamlakatlarda muvaffaqiyatli o’zlashtirilmoqda, qo’llanilmoq- da. Ko’pgina mamlakatlar pedagogik texnologiyadan foydalanib, o’quvchilar o’zlashtirishni oshirishda muvaffiqiyatlarga erishildi. Masalan, Janubiy Koriyada pedagogik texnologiya bo’yicha tajriba – sinov tarzida o’qiyotgan 50 ming boladan 75 foizida an’anaviy o’qitishda faqat eng yaxshi o’quvchilar erishadigan natijalar qo’lga kiritilgan. Ta’limni texnologiyalashtirishning asosini ta’lim jarayonini, uning samaradorligini oshirish va ta’lim oluvchilarni, berilgan sharoitlarda va ajratilgan vaqt ichida loyihalashtirilayotgan o’quv natijalariga erishishlarini kafolatlash maqsadida to’liq boshqarish g’oyasi tashkil etadi. 31

Bunday yondoshishning mohiyati, ta’lim jarayonini tizimlashtirishdan – uni aniq rasmiylashtirilgan va detallari bo’yicha aniq elimentlarga bo’lib tashlash yordamida maksimalshakllantirishdan iborat. Ta’lim texnologiyasining predmeti - ta’limtizimini konseptual asoslariga dalil keltirishdan , maqsadlarni qo’yishdan, natijalarni shakllantirishdan, o’quv materialini tanlash va strukturalashtirishdan ta’lim modelini tanlashdan, to ularni amalga oshirishgacha, ularning optimallik va samaradorlik darajasini baholashgacha loyihalashtirishdan tarkib topgan. Bizda ta’lim nazariyasi o’quv jarayoniga texnologik xarakterni kiritish 50-yillardan boshlangan. Ular, an’anaviyo’qitish uchun texnik vositalar majmuasini yaratishda o’z ifodasini topgan. Hozirgi vaqtda pedagogik texnologiyada oddiygina “o’qitishning texnik vostalaridan yoki kompyuterlardan foydalanish sohasidagi tadqiqotlar sifatida qaralmaydi: bu o’qish samaradorligini oshiruvchi omillarni tahlil qilish va qo’llash yo’li bilan hamda qo’llanilayotgan usullarni baholash vositasida ta’lim jarayonining tamoyillarini aniqlash va optimallashtirish usullarini ishlab chiqarish maqsadidagi tadqiqotlardir ” V.P. Bespalko bo’yicha barcha ta’lim va tarbiya ishlarini pedagogik texnologiya yo’liga o’tkazish - o’quv amaliyotini, pedagogik jarayonni qurish va amalga oshirish ixtiyoriylikdan uning har bir elimentini va bosqichini tartibli asoslashga , ob’ektiv ta- shhis qilinadigan yakuniy natijaga intilishiga keskin ravishda burilishini ifodalaydi . Ma’rifatli va rivojlangan mamlakatlarda muvaffaqiyat bilan qo’llanilib kelinayot- gan ta’lim texnalogiyalarini o’rganib , xalqimizning milliy pedagogika an’analaridan hamda ta’lim sohasining shu kundagi holatidan kelib chiqqan holda O’zbekistonning milliy ta’lim texnalogiyasini yaratish lozim . Ta’lim texnalogiyasi tushunchasi va tamoyillari Pedagogik fani va amaliyotida ,” pedagogik texnologiy’’, “ta’lim texnologiyasi” , “o’qitish texnalogiyasi “ kabi atamalardan keng foydalanilmoqda . Shu bilan birga , ularni tushunish paytida alohida farqlar mavjud . Avvalambor , “texnik texnologi” va “pedagogik texnologi texnologiy” tushunchalarini ng mohiyatini aniqlaylik . 32

“ Texnologi”-yunoncha ikki so’zdan – “ texnos” (techne)-mahorat san’at va “logos” (logos)-fan , ta’limot so’zlaridan tashkil topgan . Bu ifoda zamonaviy texnologiy jarayonini to’liq tavsiflab berolmaydi. Texnik texnologiy qo’ydagilarni bildiradi: Xom-ashyo ,materiallar ,yarim fabrikantlar yoki mahsulotlarni olish , ularga ishlov berish yoki qayta ishlash yo’llari va usullarning yig’indisi (texnologiyaning jarayonli –bayonli aspekti) yuqorida ko’rsatilgan yo’llar va usullarni ishlab chiquvchi va takomillashtiruvchi fan. Texnologiyani fan sifatidagi vazifasi, moddiy resurislar va vaqtni eng kam sarflashni talab qiladigan samarali va tejamkor ishlab chiqarish jarayonlarini aniqlash hamda amalda qo’llash maqsadida qonuniyatlarni topish hisoblanadi: jarayonning o’zi – qazib olish topish, ishlov berish, qayta ishlash, tashish, omborga joylash, saqlash hamda ishlab chiqarishni texnik nazorat qilish(texnologiyaning jarayonli- harakat aspekti) Ishlab chiqarishda, “texnologiya” so’zidan kelib chiqadigan quyidagi tushunchalar ishlatiladi: Texnologik jarayon - ishlab chiqariladigan mahsulotga ishlov berishning yagona jarayonini hosil qiluvchi texnologik operiyatsiyalarning yig’indisi. Texnologik operatsiya- ishchi tomonidan o’zining ish joyida bajariladigan, yakuniga yetkazilgan harakat ko’rinishidagi jarayonning bir qismi Texnologik rejim- texnologik operatsiyalarni amalga oshirishni belgilovchi tartib bo’lib, ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarishda bajariladigan operatsiyalarning vaqti, shartlarni belgilaydi Ushbu tushunchalarni o’quv jarayoniga ko’chiradigan bo’lsak, o’qituvchi(pedagog)ning o’qitish vositalari yordamida tahsil oluvchilarga muayyan sharoitlarga ko’rsatgan tizimli ta’siri natijasida ularda jamiyat uchun zarur bo’lgan va oldindan belgilangan ijtimoiy hodisa deb ta’riflash mumkin. Ta’riflar nazariyasi bo’yich bunday ijtimoiy hodisani pedagogik texnologiya desa bo’ladi( B.Ziyomuhammadiyev ). 33

Kiyingi yillarda Rossiya bilan O’zbekistonda pedagogik texnologiyani o’rganish yo’lida ancha ishlar qilindi. Pedagogik texnologiyani hududga mos variantini yaratishga qo’l urgan MDHning peshqadam pedagog olimlariga tasannolar aytish bilan birgalikda, ular qo’yayotgan ba’zi kamchiliklarni aytib ularni tuzatib o’tishni lozim ko’rdik. Chunki bu kamchiliklar pedagog texnologiyaning mazmun mohiyatini to’g’ri tushinishga halal bermoqda. Buning uchun MDHda shu yo’nalishda faoliyat ko’rsatayotgan pedagog olimlarning “pedagogik texnologiya” tushunchasiga bergan ta’riflarini hamda ular tuzib chiqqan pedagogik texnologiya loyihalaarini tahlil qilib chiqamiz. Pedagogik texnologiyaning o’quv jarayoniga olib kirish zarurligini MDHga kiruvchi mamlakatlar ichida birinchilar qatorida har tamonlama ilmiy asoslab bergan rossiyalik olim V.P.Bespalkoning fikricha, “PT- bu o’qituvchi mahoratiga bog’liq bo’lmagan holda pedagogik muvaffiqiyatni kafolatlay oladigan o’quvchi shaxsini shakllantirish jarayoni loyihasidir ” natijalariga erishish bo’yicha pedagogik hamda o’quv faoliyatini loyihasini bajarishni bayonidir(texnologik xarita). Ta’lim texnologiyasi- pedagogik texnologiyaning ilmiy aspektini belgilash uchun ishlatiladi. Bu (fan predmeti), texnik va inson resurslarini hamda ularni o’z oldiga ta’lim shakllarini optimallashtirish vazifasini qo’yuvchi hamkorligini hisobga olgan holda dars berish va bilimlarning o’zlashtirishning barcha jarayonlarini yaratish qo’llash va belgilashning tizimli usuli” O’zbekistonlik pedagog – olim B. G’.Ziyomuhammadiyev pedagogik texnologiyaga quyidagicha ta’rif bergan: “PT-bu jamiyat ehtiyojidan kelib chiqib, oldindan belgilangan kishi ijtimoiy sifatlarini samarali shakllantiruvchi va aniq maqsadga yo’naltirilgan o’quv jarayonining tizim sifatida ko’rib uni tashkil qiluvchi qismlari bo’lgan o’qituvchi(pedagog)ning o’qitish vositalari yordamida tahsil oluvchilarga ma’lum bir sharoitga muayyan ketma-ketlikda ko’rsatgan ta’sirini nazoratda tutuvchi va ta’lim natijasini baholab texnologiyalashgan ta’limiy tadbirdir” Ijtimoiy texnologiyalar safiga kiruvchi “pedagogik texnologiya” tushunchasining mazmunini aniqlaymiz. Ko’pchilik pedagog- olimlarning fikricha, ushbu keng ishlatiladigan so’zlar birikmasi ingilizcha “an educa-tional technology”-ya’ni “ta’lim 34

texnologiyasi” ifodasini noaniq tarjima qilishdan kelib chiqqan. Bizning fikrimizcha , ta’lim texnologiyasiga dastlab asos solgan AQSH olimlari pedagogik texnologiyani emas balki, aynan ta’lim texnologiyasini nazarga tutishgan. Buni tushunib yetish uchun pedagog atamasini lug’aviy ma’nosini esga olaylik, bu atama yunoncha “ payne”-bola, “agogeyin”-yetaklamoq ma’nosini anglatadi. Bundan “bola yetaklash texnologiyasi” degan atama kelib chiqadi, bu tushuncha ta’lim texnologiyasi maqsadi va mantig’iga zid bo’lib, ta’lim texnologiyasining haqiqiy ma’nosini bermaydi. Amerikalik olimlar va yapon olimi Sakomoto “bola yetaklash” texnologiyani emas, balki, tahsil oluvchilar faolligini ta’minlaydigan, ta’lim jarayoni samaradorligini kafolatlaydigan texnologiyani yaratish g’oyasini ilgari surishgan. Shunga asoslangan holda biz mazkur atamani “ ta’lim texnologiyasi ” deb atalishi tarafdorimiz. Yuqorida ta’kidlanganidek ta’lim texnologiyasi tushunchasi o’qitish va o’rganish jarayoniga tizim sifatida qarashni anglatar ekan,avvola tizim tushunchasini tushunib olish zarur. Tizim deb, tartiblangan, o’zoro uzviy bog’langan va birgalikda umumiy funksiyani bajaruvchi elimentlar to’plamiga aytiladi. Misol uchun, avtomabel divegatellari bir necha tizimlardan iborat bo’lib, har bir tizim bir necha elimentlardan tashkil topgan. Moylash tizimini ko’rib chiqadigan bo’lsak, uni tashkil etuvchi elimentlardan birortasi ishlamay qolsa, yoki yomon ishlasa dvegatelning ishqalanuvchi qismlari moy etib bormaydi natijada dvegatel ishdan chiqadi. Ko’rinib turibdiki tizimning faoliyati uni tashkil etuvchi har bir elimentiga, va o’z navbatida har bir eliment bir biriga chambarchas bog’liq. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki: ta’lim jarayonini bir tizim deb qaraydigan bo’lsak uni tashkil etuvchilari ya’ni elimentlarga quyidagilar kiradi: ta’lim maqsadi, o’quv maqsadlari (kutulayotgan natijalar), ta’lim beruvchi, tahsil oluvchi, ta’lim mazmuni, ta’lim metodi ta’lim shakli, ta’lim vositalari, nazorat baholash. Ta’lim jarayonini loyihalashtirishda yuqorda sanab o’tilgan elimentlardan birortasi e’tibordan chetda qolsa, yoki noto’g’ri tanlangan bo’lsa tizim ishlamaydi, demakki ta’lim jarayoni oldiga qo’ygan maqsadga erishilmaydi. 35

2.2. Pedagogik texnologiyaning ta’lim amaliyotida qo’llanilish darajalari Ta’lim jarayoni nihoyatda murakkab va ko’p komponentlidir. Ta’lim samaradorligi pedagogva talaba-o’quvchining faolligiga, ta’lim vositalarining mavjudligiga , ta’lim jarayonining tashkiliy, ilmiy – metodik mukamalligiga, jamiyatda ilmli kishilarga bo’lgan ehtiyojga va boshqa hali aniqlanmagan ko’pgina omillarga bog’liq. Jamiyat o’zining ijtimoiy- siyosiy , iqtisodiy ehtiyojlari asosida ta’lim samaradorligi yuqori bo’lishini talab etadi . O’zbekistonda bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiy strukturalar yaratilayotgan hozirgi kunda keng chuqur bilimli va bilimlarni amalda qo’llay oladigan shaxslarga talab kuchayib bormoqda bilimdon va tadbirkorlar, ijtimoiy faol shaxs jamiyat hayotida, mehnatda o’zining o’rnini topadi. O’zbekiston Prezidenti I.A.Karimov “…shuni yaxshilab tushinib olishimiz zarurki, jamiyatimizni yanada demakratlashtirish va fuqarolik institutlarini shakllantirish ,avvalo ,aholining siyosiy ,ijtimoiy va davlat hayotida nechog’lik faol ishtirok etishi bilan uzviy bog’liq “,deb ko’rsatdi .Bunday faollik vujudga kelishi uchun bilimdon va harakatchan ,milliy istiqlol g’oyasiga sodiq bo’lgaan shaxsni shakllantirish kerak. Ta’limning barcha bug’inlarini shunday tashkil etish kerakki, u yoshlarga chuqur va asosli bilim berish bilan birga keng qamrovli fikrlashga o’rgatsin .Ta’lim jarayonida talabada mustaqil bilim olish ehtiyoji shakllanib borishi hozirgi kunning talabidir. Pedagog amaliyot va tadqiqotlarida qator ish usullari qo’llab ko’riladi. Ta’limning muommoli tashkil etish, ta’limdao’quvchilarni faollashtirish, hamkorlik pedagogikasi, tayanch bilimlariga asoslanish , ta’limni optimallashtirish va boshqalar tajribadan o’tdi. Lekin bu pedagogik vositalar ayrim o’qituvchilarda samarali natija bersa ham, uni ommaviy yo’sinda ta’lim tizimiga kiritib bo’lmaydi. Pedagogik texnologiyaning asosiy mohiyati ta’limda talabalarni qiziqtirib o’qitish va bilimlarni to’liq o’zlashtirishga erishishdir. Ta’limda berilayotgan bilimlarni talabalarning aksariyat ko’pchilik qismi puxta o’zlashtirishi pedagogik texnologiyani joriy etishning asosiy maqsadi hisoblanadi. Pedagog texnologiya asosida dars o’tishda eng asosiy talab talabaning hayotiy tajribasi avval o’zlashtirgan bilimlari va qiziqishlari asosida bilim berirshni ko’zda 36

tutadi . Pedagogik texnalogiy o’rganilayotgan soha bo’yicha talabalarda bilim etarlicha bo’lmagan holda ham talabada salbiy kechinmaga o’rin qoldirmaslikni ,bu talabaning aybi emasligini tan olishni talab etadi. Faollik ko’rsatilsa ,bilimlarni o’zlashtirib olishga talabalarda ichonch paydo bo’lishiga erishish mumkin. Mavjud pedagogika fanida dars jarayoniga oid berilgan ma’lumotlarga e’tibor ko’proq yangi bilimlarni bayon etish, uni mustahkamlash va natijasini hisobga olishga qaratilgan. Bilim berishda talabaning avvalgi bilimlari , hayotiy tajribasi yetarlicha hisobga olinmagan. Dars rejasida avval o’tilgan mavzuni yakunlab, yangi mavzuga bog’lash taklif etilgan. Lekin shu yangi o’tilayotgan mavzu bo’yicha talabaning bilimni aniqlash, mavzuga xos bo’ladigan dastlabki ma’lumotlarni berish yetarlicha amalga oshirilmagan. Pedagogik texnologiya talabalarning o’rganilayotgan soha bo’yicha bilimlarni esiga tushurish , jonlantirish yangi bilimni o’zlashtirishga asos bo’ladi, deb ko’rsatadi. Bilimlar va tayyorgarlikni aniqlash talabani faollashtirish va bilim o’zlashtirishda ijobiy motivni keltirib chiqaradi. Mavzuni o’rganishda kirishishda erkin suhbat, munozara aqliy bilimxujum va boshqa shakllarda jonlantirish mumkin. Pedagogik texnologiya ta’lim amaliyotida uchta darajada qo’llaniladi: 1 . Umumiy pedagogik (umumdedaktik, umumtarbiyaviy) texnologiya o’quv tarbiya jarayoninig yaxlit tizimliligi , ma’lum bir region , o’quv yurti tomonidan uzliksiz ta’lim ini muayyan bir bosqichidagi texnologiyaning umumiy qonuniyatlari, ilmiy nazariy asoslari, tamoyillari, amaliyotda qo’llashning umumiy xususiyatlari, shart- sharoitlarini ifodalaydi. Shu o’rinda qayd etish kerakki, uzliksiz ta’lim tizimining har bir bosqichida ta’lim mazmuni orqali tegishli o’ziga xos maqsad va vazifalarni amalga oshirish ko’zda tutulganligi sababli pedagogik texnologiyaham o’ziga xos xususiyatga ega bo’ladi. Bu darajada pedagogik texnologiya pedagogik tizim tushunchasiga sinonim hisoblanadi. Uning tarkibiga ta’lim-tarbiya jarayonning maqsad va vazifasi, mazmuni, vosita va metodlari, tarbiya jarayonning obyekti va subyekti faoliyatining algaritmlari kiradi. 37

2. Xususiy metodik daraja pedagogik texnologiyaning muayyan bir predmet , kursni o’qitish jarayonning maqsadida foydalanilayotgan ta’lim mazmuni, o’qitish vositalari metodlari shakllarining majmuasi tushiniladi. 3. Lokal (modul) daraja o’quv tarbiya jarayonning ma’lum bir qismining xususiy didaktik va tarbiyaviy maqsadini hal etishga qaratilgan texnologiya tushuniladi. Unda o’quvchi talabalarning mustaqil ishlarini tashkil etish, ular bilimni nazorat qilish, shaxsiy fazilatlarni shakllantirish kabi masalalar ko’zda tutiladi. pedagogik texnologiyaning yuqori qayd etilgan uchta darajasi bir-birini to’ldiradi va taqozo etadi. O’zbekistonda pedagogik texnologiya masalalari , asosan, ta’lim doirasida o’rganilmoqda . Ta’lim texnologiyasi - deb, o’quv tarbiya jarayonida o’quvchi moqomini o’zgartirish, yangilash yo’li bilan malumot mazmunini va modellashtirish darajalari – o’quv materiali, o’quv predmetiga pedagogik ishlov berish o’rganiladigan mavzuni o’quvchi talabalarning real bilish imkoniyatlariga moslashtirish, ta’lim natijasini qabul qilingan etalon darajasiga ko’tarish va baholashga oia usullar, vositalar ta’limning tashkiliy shakllarini tushunamiz . Ta’lim texnologiyasi o’quv –tarbiya jarayonini boshqarishning hozirgi etakchi jarayonning prinsipi (subordinatsiya)ni chegaralaydi ,unda koordinatsiya o’qituvchi (pedagogik) va o’quvchi –talaba faoliyatini o’zaro muvofiqlashtirishning etakchi prinsipiga aylanadi. Koordinatsiya ta’limni tashkil ,boshqarish va nazorat qilishning bosh prinsipiga aylanadi . Koordinatsiya ta’limni tashkil qilish ,boshqarish va nazorat qilishning bosh prinsipiga aylanganda o’quvchi –talaba ta’lim jarayonining o’qituvchi (pedagogik) bilan teng huquqli subektiga aylanadi , ta’lim jarayonini o’qituvchi (pedagogik) bilan teng huquqli subyektiga aylanadi , ta’lim jarayonini o’qituvchi (pedagogik) va o’quvchi-talaba birgalikda amalga oshiradi. G’arb mamlakatlaridagi ta’lim texnologiyasining bosh g’oyasi dasturlashtirilgan ta’limga borib taqaladi .Dasturlashtirilgan ta’limga texnologiyasining bosh g’oyasi dasturlashtirilgan ta’limga borib taqalgan. Dasturlashtirilgan ta’lim asoschilaridan biri Berres Frederik Skinner ning ta’kidlashicha ,o’quvchilarning o’quv materiali va uni o’zlashtirishga oid xatti-harakatlar (o’quvchi faoliyati ) pog’onalar (ta’lim bosqichlari)ga ajratiladi ,har bir bosqichda o’quv materialining ma’lum ulushi to’liq 38

o’zlashtiriladi ,o’quv materialining o’zlashtirilgan ulushi tekshirilib ,keyingi ulushni o’rganishga o’tiladi . Demak pedagogik texnalogiyaning asosiy tamoyili ma’lumot mazmunini to’liq o’zlashtirish taktikasidan iborat bo’lib ,u dastavval dasturlashtirilgan ta’lim nazariyasi va amaliyoti qobig’ida paydo bo’lgan edi. Pedagogik texnalogiya inson ongi ,tafakkuri bilan bog’liq bilimlar sohasi sifatida murakkab va hammaga ham tushuntirish mumkin bo’lmagan pedagogik jarayonni ifoda etadi. Uning oziga xos jihati –tarbiya muammosini ham qamrab olishidir. Demak texnalogiya samaradorligi inson o’zining ko’p qirrali tomonlari bilan unda qanchalik to’liq namoyon bo’lyapti,uning psixalogik-kasbiy jihatlari ularning kelajakda rivojlanishi (yoki pasayishi) qanday hisobga olinyapti ,degan savollarning yechimiga bog’liq ekan . Shu jihatdan olganda texnalogiya shaxsning rivojlanishi bosqichlarini loyihalashtirish tashhislash kabi imkoniyatlarga ham ega bo’ladi. Bu esa pedagogikning texnalogik jarayon bilan ishlash qobiliyatiga bog’liq. Pedagogikning belgilangan o’quv tarbiya vazifalarini me’yoriy xujjatlarda ko’rsatilgan talablar asosida yo’l qo’yiladigan chegaraviy ko’rsatkichlar doirasida bajarish holati, ishlash qobiliyati deb atalishi mumkin. Demak, u yoki bu fan o’qituvchisining mahoratini aniqlashda uning faoliyati davlat ta’lim standartlari talablariga va pedagogik shartlarga nechog’lik mos kelishi nazarga tutiladi. Pedagogik nashrlarda pedagog faoliyatini baholash uchun qator ko’rsatkichlar tavsiya etiladi, jumladan: - pedagogik natijaviylik- pedagog guruhida fan bo’yicha o’zlashtirishning o’rtacha qiymati; - o’qitishning ilmiylik darajasi- pedagogikning o’quv elimentlarini fan abstraksiyasi pog’onalari bo’yicha tushuntirishi; - ta’lim mazmunini metodik tayyorlash – umumiyligi izchilligi, harakatdaligi, ortiqcha emasligi kabi talablarlarning e’tiborga olinishi; - ta’limda u yoki bu natijani qo’lga kiritish yo’llaridan samarali foydalanish- ekstensev yoki intensev sharoitda yoki hokozo. Umuman olganda, pedagog uchun asosiy kasbiy-me’yoriy ko’rsatkich-bu , birinchi navbatda, o’z holatini pedagogik jarayonda bunyodkor sifatini his etishi va anglab 39

etishdir. Pedagogik o’zining ish faoliyatida xususiy kasbiy yaroqliligini, pedagogik voqelikdagi o’z o’rnini baholay olmas ekan, undan hech qachon ijodkorlikni talab qilib bo’lmaydi. Demak, pedagogik faoliyatiga kirib kelayotgan har bir inson o’zining unga moslanuvchanligi shu kasbga layoqati, qiziqishi borligini to’liq tasavvur etish kerak. Ta’lim texnalogiyasining asosiy maqsadi ham, o’quv predmetlarini to’liq o’zlashtirishga mos keladigan ta’lim loyihasini yaratishdir. Bunday loyiha hozirgi zamon , psexologiyasi, didaktikasiva pedagogik amaliyotining asosiy va ilg’or g’oyalariga tayangan holdagina yaratiladi. Ta’lim- boshqariladigan jarayon bo’lib, uning natijasi, ko’p jihatdan, tayyorlangan didaktik loyihaga bog’liq. Didaktik loyiha esa ta’lim texnalogiyasining mahsulidir. O’quvchi- talabalarning bilish faoliyatini didaktik loyihaga ko’ra boshqarish ta’lim texnalogiyasining pedagogik asosi sanaladi. Har qanday jarayonning boshlanishi va yakuni mavjud bo’lganidek, didaktik loyihani amalga oshirishham kirish va chiqish nuqtalari bor. Ikki nuqta orasiga juda ko’p nuqtalarni joylashtirish mumkin bo’lganidek, didaktik loyihani amalga oshirish ibtidosi bilan intihosigacha bo’lgan masofada ta’limning samarali usullari, vositalari ko’p topiladi. Bu yerda ta’lim texnalogiyasi eng samarali usul bo’lib, ta’limning samarali shaklini tanlashda o’qituvchiga yordamga keladi. Demak, maqsaddan etalonga yetib kelguncha o’qituvchi (pedagog) va o’quvchi- talaba ongi juda ko’p hodisalar bilan uchrashadi. Ta’limga texnalogik yondashish – bu ma’lumot va ta’lim mazmunini atroflicha tahlil qilish yo’li bilan o’quv tarbiya jarayonning umumiy, xususiy maqsadlarni tahlil qilish , o’qituvchi (pedagog) va o’quvchi- talabalar maqsadlarning uchrashgan nuqtalarida (o’qitish maqsadi, o’qish maqsadi ) ta’limning didaktik maqsadini belgilash asosida ta’limni loyihalash va amalga oshirish yo’llari bilan mo’ljaldagi etalonga erishishdir. Umuman, ta’lim texnalogiyasi haqida gap ketganda o’zoro dahldor quyidagi hodisalarni bir-biridan farqlqshga ehtiyoj tug’iladi: ta’limni didaktik loyihalash ; loyihani amalga oshirish; ta’limning joriy va oraliq natijasiga ko’ra didaktik loyihaga tuzatish va o’zgartirish kiritish; ta’limni takrorlash va yakuniy nazoratdan iborat. Bu hodisalarni birinchi va 40

ikkinchi an’anaviy ta’lim tajribasida ham uchraydi. Ta’lim texnalogiyasining an’anaviy ta’lim tizimidan farqi shundaki, ta’lim natijasi va uning etalon darajasida bo’lishi doimo o’qituvchi (pedagog) hamda o’quvchi- talabaning diqqat markazida turadi 2.3. O’qituvchilarning ijodiy fikrlashini shakllantirishda interfaol metodlarning imkoniyatlari Ta’lim islohatlarining zamonaviy bosqichi jamiyatda yuz berayotgan yangilanishlarning tezkorligi ta’lim muassalarida qo’yilayotgan yangi, yanada yuqori talablarga tezroq moslashish bilan bog’liq dolzarb vazifalarni ilgari surmoqda. Bunday sharoitlarda ta’lim muassasini rivojlantirish va zamon talablari darajasida faoliyat ko’rsatishini ta’minlashga qaratilgan tadbirlar salmog’I uzluksiz ortib boradi. Qo’yilayotgan vazifalarni diyarli barchasi, tamoil jihatdan, yangi talablarni keltirib chiqadi va ularni hal qilishda jamoaning faqatgina mavjud tajriba asosida ish ko’rishi yetarli bo’lmay qolmaydi.” Bugun oldimizga turgan o’ta muhim , ulkan vazifalardan yana biri- bizning o’rnimizga kelayotgan, o’z fikri, o’z dunyoqarashi, zamonaviy bilim va tafakkurga ega bo’lgan yangi avlod tarbiyasidir” Ta’lim tarbiya sohasidagi asosiy masalalardan biri –o’quvchilardan fikrlashni tarbiyalash-ularni komil inson bo’lib ulg’ayishlarini ta’minlovchi mezonlardan biridir . Bundan tashqari o’quvchilarda ijodiy fikrlashni shaklantirish ularni o’z vatan va xalqiga sadoqatli, mustaqil va ijodiy fikrlovchi, axloqli, vijdonliva irodali inson bo’lib yetishishlaridagi muhim omillardan biri bo’lib hisoblanadi. Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol usullar, innovatsion texnologiyalar, pedagogik va axborot texnalogiyalarini o’quv jarayonida qo’llashga bo’lgan qiziqish, e’tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda. Buning sabablaridan biri shu vaqtgacha an’anaviy ta’limda o’quvchi va talabalar faqat tayyor bilimlarni egallashga qaratilgan bo’lsa zamonaviy texnalogiyalar ularni egallayotgan bilimlarini o’zlari qidirib topishlariga, mustaqil o’rganib tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham o’zlari chiqarishlariga o’rgatadi. 41

O’qituvchi bu jarayonda shaxsning rivojlanishi , bilim olishi va tarbiyalanishiga sharait yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik yo’naltiruvchilik funksiyasini bajaradi. Ta’lim jarayonda o’quvchi va talabalar asosiy shaxsga aylanadi. Shuning uchun kasb hunar kollejlari kichik mutaxassislarida ijodiy fikrlashni shakllantirishda zamonaviy o’qitish usuli hisoblangan innovatsion texnologiyalarning va ularning tarkibiy qismi bo’lgan interfaol metodlarning ahamiyati benihoya kattadir . Pedagogik texnalogiya va pedagogik mahoratga oid bilim ,tajriba va interfaol usullar o’quvchi ,talabalarning bilimli, yetuk malakaga ega bo’lishlarini, ularning ijodiy faolliklarini shakllantirishni ta’minlaydi. Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o’qituvchi va o’quvchi faoliyatiga yangilik’ o’zgarishlar kiritish bo’lib uni amalga oshirishda asosiy interfaol usullardan to’liq foydalaniladi. Interfaol metodlar- bu jamoa bo’lib fikrlash deb yuritildi, ya’ni u pedagogik ta’sir etish usullari bo’lib ta’lim mazmunining tarkibiy qismi hisoblanadi. Ularning o’ziga xosligi, ular faqat pedagog hamkorlk jarayoni o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, ularga quyidagilar kiradi: O’quvchilarni dars davomida befarq bo’lmaslikka, mustaqil fikrlash, ijod qilishva izlanishga majbur etishi; O’quv jarayonida bilimga bo’lgan qiziqishlar doimiylgini ta’minlashi; Ularni bilimga bo’lgan qiziqini mustaqil ravishda har bir masalaga ijodiy yondoshgan holda kuchaytirishi; Pedagog va o’quvchi talabalarning doimo hamkorlikda tashkillashtirilishi. O’qituvchi belgilangan maqsad bo’yicha natijaga erishish uchun qanday texnalogiyani tanlashi uning ixtiyorida bo’lib bunda o’quvchilarning bilim doirasi, guruh xarakteri va mavjud sharoitga qarab amalga oshiriladi Masalan, ta’lim-tarbiyaviy maqsadga erishish uchun, balki kompyuter bilan ishlash lozimdir, balki tarqatma material, chizma plakatlar turli adabiyotlar, axborot texnalogiyalari kerak bo’lar. Bunday ta’lim tarbiya jarayonini oldindan loyihalashtirish zarur bo’lib, bu jarayonda o’qilayotgan predmetining o’ziga xos tomonlarijoy va sharoitni mavjud axborot texnalogiyalarni, eng asosiysi, o’quvchining imkoniyat va ehtiyojini hamda hamkorlikdagi faoliyatini tashkil eta olishni hisobga olish kerak. 42

Faqat shundagina ta’lim jarayonida kafolatlangan natijaga erishish va o’quvchilarni ta’lim jarayonida kafolatlangan natijaga erishish va o’quvchilarni ta’lim jarayonining markaziga olib chiqish mumkin bo’ladi. Didaktik jarayon bosqichlarini muayyan ketma-ketlikda qurush o’quvchilarning bilish faoliyatini mavzu bo’yicha belgilangan maqsadlarga mos holda tanlangan o’qitish metodlari y ordamida tashkil etish demakdir. O’qitish metodlari o’z mohiyati va mazmuniga ko’ra ma’lum pedagogik nazaryaga asoslangan u yoki bu tasnifga tegishli bo’ladi. Ularning samaradorligi to’g’risida fikr yuritilganda o’qitish jarayonida izga soladigan va uni maqsadli yunaltira oladigan, o’qituvchi va o’quvchining hamkorlikdagi faoliyatini ta’minlash asosida jamiyat tomonidan maktab(kasb hunar kolliji, oliy o’quv yurtlari) oldiga qo’yilayotgan maqsadga nechog’lik erishilayotganini ko’zda tutush kerak. Yoxud o’qitish metodlari bevosita ta’lim amaliyoti bilan aloqador konsepsiyadir. O’qitish metodi dastlab pedagog ongida faoliyatning umumlashgan loyihasi tarzida mavjud bo’ladi. Bu loyiha amaliyotga o’qituvchi va o’quvchi faoliyatlarining o’zoro tutashuvchi tekisligida o’qitish va o’qishning aniq harakatlar, amallar yoki usullar majmuasi sifatida joriy etiladi. Metodning boshqa namoyon bo’lish shakllari yo’q, sababi umumiy holda o’qitish metodi o’zida faoliyatning didaktik modelini ifoda etadi. Muommoga oid ko’pchilik adabiyotlarda o’qitish metodlari faol va sust guruhlarga ajratish hollari mavjud. Agar har bir metod belgilangan u yoki bu maqsadni yechishda o’z o’rnida ishlatilsa, shubhasiz, faoldir. Pedagogik texnologiyalar ham darsda o’quvchi(talaba)lar faolligining yuqori darajasini oldindan belgilangan maqsadga erishishga qaratiladi. O’qitish metodlari-o’rganilayotgan ob’ektning mohiyati va qonuniyatlaridan kelib chiqib borliqni amaliy va nazariy o’zlashtirish usullaridir. Ta’lim jarayonida qo’llaniladigan interfaol metodlar o’quvchi shaxsining ijodiy fikrlashini shakllantirishga kerak bo’ladi. Ta’lim faol metodlari o’quvchilar bilish jarayonini faollashtirishga yordam beradi . Faol metodlarning o’ziga xos jihatlari quyidagilardan iborat: Tafakkurni faollashishiga yordam berishi; Qaror qabul qilishga qustaqil va ijodiy yondashishning zarurligi; 43

O’qituvchi va o’quvchilarning doimiy ravishdagi o’zaro hamkorligi. Interfaol metodlar ning o’ziga xos tasnifi mavjud. Interfaol metodlarni, shartli ravishda, noimitasion(ma’lumot beruvchi) va immitasion metodlar guruhiga bo’lish mumkin bo’ladi. Interfaol ta’lim metodlarining noimitasion guruhi o’quvchilarga tayyor ma’lumotlarni berishga balki ularning bilish faolligini oshirish hisobiga o’zlari ma’lumotlarni to’plab xulosa chiqarishlariga qaratilgan. Noimitasion metodlarga muommali ma’ruza, evristik suhbat tadqiqotli laboratoriya mashg’uloti; adabiyot bilan mustaqil ishlash, dasturli ta’lim kabilar kiradi. Noimitasion metodlar -o’quvchiga ma’lumotni og’zaki va yoki vizual holda yetkazib, unda korreksiya qilinishi belgilangan muommaga oid bo;lgan yetarlichachuqur va keng bilimlarni shakllanishiga yordam beradi. Bu metod ba’zi adabiyotlarda didaktik metodlar deb ham atalishi mumkin. Ushbu metodlarining asosiy maqsadi-o’quvchi(lar)ga imkon qadar qisqa vaqt moboynida muommoni kelib chiqishi, uning mohiyati hamda bartaraf qilish imkoniyatlari to’g’risida yetarlicha katta xajmdagi ma’lumotni berishdan iborat. Ma’lumot beruvchi metodlarga suhbat, kirish ma’ruzasi, vedioma’ruza, slaydli taqdimot, illyustratsiya kabi metodlarni kiristih mumkin Imitasion metodlar esa o’yili bo’lmagan metodlar (muommoli vaziyatlarni va diagnostik vazifalarni hal qilib yechimini topish)ga hamda o’yinli metodlar (rolli va o’quv o’yinllari)ga bo’linadi. Bu metodlar shaxsga nafaqat ma’lumot berishga, balki uni mashq qildirishga qaratilgan bo’lib, ular shaxs faoliyati samaradorligini oshirishni ta’minlash zarur. Bunday metodlar vositasida o’qituvchi va o’quvchilarongida to’g’ri va aniq ilmiy tasavvurlarni shakllantirishi, ularni hayotdaga o’z o’rinlarini topishlariga ko’maklashishi, ularda ma’naviy-axloqiy fazilatlarga nisbatan ijobiy his-tuyg’ularni shakllantirishi zarur bo’ladi. Quyidagi misol tariqasida, o’quvchilar ijodiy faolligini oshirishda samarali foydalanilishi mumkin bo’lgan bir nechta interfaol metodlarni ko’rib chiqamiz. 44

“ Aqliy xujum ” metodning mohiyati jamoa hamkorligi asosida muommoni yechish jarayonlarini vaqt bo’yicha bir qancha bosqichlarga (g’oyalarni generatsiyalash, ularni tanqidiy va konstruktiv holatda ishlab chiqish ) ajratishdan iboratligi bizga ma’lum. Dars jarayonida aqliy xujm metodidan maqsadli foydalanish uchun quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak bo’ladi: Olg’a surilgan g’oyalar baholanmaydi va tanqid ostiga olinmaydi; Ish sifatiga emas soniga qaratiladi, g’oyalar qancha ko’p bo’lsa shuncha yaxshi; Istalgan g’oyalarni mumkin qadar kengaytirish va rivojlantirishga harakat qilinadi; Muommo yechimidan uzoq g’oyalar ham qo’llab quvvatlanadi; Barcha g’oyalar yoki ularning asosiy mag’zi(farazlari) qayd etish yo’li bilan yozib olinadi; “xujum”ni o’tkazish vaqti aniqlanadi va unga rioya qilinishi shart; Beriladigan savollarga qisqacha(asoslanmagan) javoblar berish ko’zda tutulishi kerak. O’quvchilarning ijodiy faolligini oshirishda “Ajurli arra” metodidan samarali foydalanish uchun o’qituvchi quyidagi tavsiyalarga rioya qilishi lozim. 1. Har bir o’quvchi 2 guruh tarkibiga ishtirok etishi : dastlab “o’z uyi” (birlamchi) guruhiga, keyin esa “ekspert” guruhiga birlashib, o’quv elimentlarini mustaqil o’rganishi kerak. Ekspert guruhini tezda tashkil etish uchun o’quvchilar olgan axborotli paketlarda har bir mavzuga oid matereallar har bir rangdagi qog’ozlarga yozilgan yoki rangli qalam bilan qog’ozning biror burchagi bo’yalgani ma’qul. 2. Har bir guruhda 3 tadan 5 tagacha o’quvchi bo’lishi mumkin. Har bir o’quvchi “o’z uyi”dagilarni va qayta uchrashish joyini aniqlab olishi kerak. 3. O’qituvchi o’quvchilarni “rangli” topshiriqlar asosida guruhga birlashishini taklif etadi va ular alohida mavzular bo’yicha ekspertga aylanadi .Har bir ekspert guruhda 3 tadan kam o’quvchi bo’lmasligi kerak. 4. Guruhlarga axborotli paket tarqatilib ,har qaysi guruh turli xil materiallar to’plamini olishi va ularni o’qishi ,muhokama qilishi ,aynan shu axborotlar bo’yicha ekspertga aylanishi lozim .O’quv materiallari bo’yicha “ekspert” bo’lishi uchun o’quvchilarda vaqt etarli bo’lishi kerak. 5. O’quvchilarda qo’ydagicha topshiriqlar berilishi mumkin; 45

paketdagi materiallarni qunt bilan o’rganing va muhokama qiling ; bir-biringizdan so’rang va o’quv materiallarini har biringiz tushunib olganizga ishonch hosil qiling; o’z “uyingiz” guruhini o’qitish zarurligini hisobga olib materialning muhim o’quv elimentlariga e’tiborni qarating. 6 . O’quvchilarning o’z “uylarga” qaytishlari so’ralganida ularning har biri o’z “uyi” guruhiga axborot beradi. O’quvchi o’rganib kelgan materiallarini o’z guruhi o’quvchilariga o’rgatish javobgarligini bo’yniga olish lozim. 7. O’quvchilar axborotlarni o’zora almashib bo’lishgach, o’qituvchi oldindan rejalashtirgan faoliyat turini o’tkazishi mumkin. “ yelpig’ich ”metodi murakkab va ko’p tarmoqli bo’lib, o’quvchilarda quyidagi quyidagi bir qator fazilatlarni shakllantirishda qo’l kelishi mumkin: Jamoa bo’lib guruhlarda ishlash; Muommalarni turli nuqtai nazardan muhokama qilish; Murosali qarorlarlarni topa olish; Xushmuomalalik, o’zgalar fikrini xurmat qilish; Faollik vazifani bajarishda ijodiy yondashuv; Faoliyat jarayonida diqqatni jamlay olish. Muommoli o’qitsh metodi Kiyingi yillarda pedagogika fani va amaliyotida ta’lim oluvchilarning mustaqil ishlash va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish hamda faollashtirishga yo’naltirilgan samarali metodlarni ishlab chiqarish va ulardan foydalanishga katta e’tibor qaratilmoqda. O’qitishdagi eng samarali metodlardan biri bu muommoli o’qitishdir. Muommoli o’qitishdir deganda mashg’ulotlarda pedagog tomonidan yaratiladigan vaziyatlar va ularni yechishga qaratilgan talabalar kasbiy bilim va ko’nikmalarga ega bo’ladilar va fikrlash qobiliyatlari rivojlanadi. Albatta talabalarning darslarga qanchalik darajada faol qatnashishi yoki qatnashmasligi muhim ahamiyatga ega. Talabalarning faolligi sezilarli darajada bo’lmasa, o’qituvchi tomonidan qo’llaniladigan har qanday urinish yetarli darajada samara bermasligi mumkin. Bunday holatda qanday yo’l tutush mumkin. Albatta 46

o’qitish jarayonida juda ko’p usullarni qo’llash mumkin. Lekin darslarni muommoli qilib o’tish ana shu yuqorida qytilgan kamchiliklarnidan xalos etishi mumkin. Bunda har bir talaba darsning mohiyatini tushunib olishi va uning oldiga ma’lum bir muommoli o’qituvchi tomonidan qo’yilishi kerak. Bu qo’yilgan muommoning qanchalik darajada talabalarga ijodiy intilishi uyg’otishi albatta muommoning xarakteriga bog’liq. Bunda har bir talaba o’z oldiga turgan muommoni bila turib uni ijobiy yechishga harakat qilishi kerak. O’qituvchi esa bu jarayonni kuzatib borib, tegishli maslahat va yo’nalishlarni ko’rsatishi kerak. Hozirgi zamonaviydarslarning eng xarakterli tamoni ham shundadir. Muommoli o’qitishni boshqarish pedagogic mahoratni talab etadi, chunki muommoli vaziyatni paydo bo’lishi – individual holat bo’lib, tabaqalashtirilgan yondoshuvni tlab etadi. Muommoli darslarning yana bir xarakterli tomoni shundaki, bu metodni qo’llash bilan faqatgina talabalar bilimini o’stiribgina qolmay balki, talabalarda shu fanga qiziqish uyg’otadi. Pedagog muommoli vaziyat yaratadi, talabalarni uni yechishga yo’naltiradi, yechimni izlashni tashkil etadi. Muommoli vaziyat yaratishning uslubiy yo’llari quyidagilardan iborat: -qarama-qarshiliklarga olib kelinadi va talabalar ning o’zlariga yechim yo’llarini izlash taklif etiladi; - ishtirirokchilarga, hodisaga turli xil holatlardan baho berish taklif etiladi; - muommoli nazariy va amaliy topshiriqlar aniqlanadi; - taqqoslash umumlashtirish va xulosalar chiqarish; - aniq savollar qo’yiladi. Ta’limning muommoli – qidiruv uslublari amalda bilimni so’z orqali ifodalash, ko’rgazmali va amaliy uslublar yordamida amalga oshiriladi. Shu bilan birgalikda o’quv materialini muommoli bayon qilish uslubini qo’llash, amaliy muommoli- qidiruv ishlarini bajarish ,hatto tadqiqot tipidagi amallarni olib borish to’g’risida so’z yuritish mumkin. O’quv materialini muommoli metod yordamida o’tish muommoli metod yordamida o’tish muommoli tuzilgan ma’ruza orqali bilim bayoni davomida mulohaza yuritish, 47

isbotlash, umumlashtirish faktlarni tahlil qilish, talaba fikrini o’z ortidan ergashtirish, uni faolroq qilish kabi usullardan foydalanishni ko’zda tutadi. Muommoli ta’lim uslublaridan biri evrestik va muommoli qidiruv suhbati hisoblanadi. Bunda o’qituvchi (pedagog) talabalar oldiga qator izchil va o’oro uzviy bog’liq bo’lgan savollar majmuini qo’yadi. Talabalar ularga javob berganda qandaydir shakllarni aytadilar. Aytganlari to’gri ekanligini mustaqil isbotlashga harakat qiladilar. Shu bilan birga yangi bilimlarni o’zlashtirishda mustaqil ravishda oldingi siljishni amalga oshiradi. Agar evirestik suhbatda bunday taxminlar yangi mavzuning faqatgina biror qismiga aloqadar bo’lsa, muommoli-qidiruv suhbatda talabalar muommoli vaziyatning butun bir tizimini yechadilar. Shuning uchun ham bu suhbatlarning farqi shartli va faqatgina muommoli vaziyatda qo’llanish tadbirlarga taalluqlidir. Ta’limning muommoli qiduruv uslublarida ko’rgazmali materillar esda saqlashni faollashtirish maqsadida emas, balki darsda muommoli vaziyatni yaratadigan eksperimental masalalarni qo’yish uchun ishlatiladi.bundan tashqari kiyengi paytda rasmlar va chizmalar tizimi ko’rinishida muayyan o’quv vaziyatlari tasvirlarining ko’rgazmali qo’llanmalari ko’p tayyorlanmoqda. Bu usulda talabalarning mustaqil fikrlashining ustivor sabablarini aniqlash oson ko’chadi. Muommoli qidiruv uslublari ko’proq ijodiy bilim faoliyati ko’nikmalarini rivojlantirish maqsadida qo’llaniladi. Ular talabalarning bilimini chuqur anglashiga, mustaqil egallashiga yordam beradi. Bu uslublar, ayniqsa, quyidagi hollarda samarali qo’llaniladi: o’quv jarayonida tushuncha, qonun va nazariya kabilarni shakllantirish ko’zda tutilganda, dalilli axborotni ma’lum qilish, mehnat faoliyatining labaratoriya- eksperimental o’quv va ko’nikmalarini hosil qilishda, o’quv materialining mazmuni prinsipeal jihatdan yangi bo’lmasdan, ilgari o’rganilgan mantiqiy davomi bo’lsa, uning asosida talabalar yangi bilimni qidirish uchun mustaqil qadam tashlasa, mazmun hodisadagi sabab oqibat va boshqalarga olib kelsa 48

Dasturlashtirilgan o’qitish metodi Dasturlashtirilgan o’qitish –bu dasturlashtirilgan o’quv materialining o’qituvchi (kompyuterlar, eliktron darslik, kinotrenajor va boshqalar) yordamida boshqaradigan o’zlashtirishdir. Dasturlashtirilgan o’qitishquyidagi tamoyillarga asoslanadi: - Boshqaruvchi tuzilmalarning ma’lum darajasidagi iyerarxiyasi quyidagi ma’suliyatli vaziyatlarda pedagog tizimni boshqaradi: fanda umumiy yo’nalishni belgilash, fanga munosabat, indivudual yordam va tuzatishlar kiritish; - Pedagog va talabaga zarur bo’lgan tezkor teskari aloqa, biriga o’quv materialini tushunish uchun ikkinchisiga tuzatishlar kiritish uchun. Teskari aloqa ikki xil shaklda ichki va tashqi ko’rinishda amalga oshiriladi Ichki teskari aloqa –talabaning o’zi tomonidan bajariladigan ,o’quv materialining o’zlashtirilishini mutassil tahlil qilib borish .Tashqi teskari aloqa –pedagogik yoki boshqaruvchi–o’qituvchi tomonidan o’quv materialining talaba tomonidan o’zlashtirilishi muttasil baholab borish. - O’quv materialini qadamlab beruvchi texnalogik jarayon asosida ishlab chiqilgan o’qituvchi dasturlar, o’quv materialini dasturda alohida mustaqil , ammo o’zoro bog’liq qismlar ko’rinishida shakllanishini anglatadi. Qadam o’zoro bog’liq uchta zvenodan iborat: axborot, teskari aloqaelimenti va nazorat izchil qadamli o’quv amallari yig’indisi. - O’qitishning individualligi turli xil vaqtda bo’lsa ham, o’quv materialinining to’la o’zlashtirilishi ta’minlanadi. Chunki o’qitish, sur’ati, o’quv materialining har bir talaba tomonidan o’zlashtirilishi individualdir - Dasturlashtirilgan o’qitish texnalogiyasining xususiyati shundaki, o’quv materiali talabalar tomonidan nazorat topshiriqlarini o’z ichiga olgan uncha katta bo’lmagan bloklar bo’yicha o’zlashtiriladi. Dasturlashtirilgan o’qitish jarayonida talabalar juda faol ishlaydilar. Talabalar egallagan bilim albatta oldindan tuzilgan dasturning qanchalik darajada to’g’rililigiga 49

bog’liq. Dasturlashtirilgan o’qitishning yana bir xususiyati shundaki, u o’qituvchiga juda katta imkoniyatlar ochib beradi, ya’ni, o’qituvchiga ijodiy ishlarini olib berish hamda talabalar bilan ko’proq mustaqil ishlashi uchun imkoniyat yaratiladi. Dasturlashtirilgan o’qitishning asosiy afzalliklardan biri doimo o’z-o’zini nazorat qilish va talabalarning material ustida ishlash jarayonida ularning bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishlari ustidan nazorat qilishdir. Talabalar o’z-o’zlarini nazorat qilishlari bajarilgan jarayon natijalarini namuna bilish solishtirib ko’rish orqali amalga oshiriladi; namuna esa dasturning har bir qadamdagi ichki teskari aloqa materiallarida keltiradi. Tashqi teskari aloqani amalga oshirish, ya’ni o’qituvchi tomonidan nazorat qilish ancha murakkab ishdir. Nazorat qiluvchi qurilmalari sifatida kompyuter ishlatiladi. Talabalar bilimini tekshirish maqsadida har bir mavzu oxirida, o’qituvchi test savollari va ularning to’g’ri javob kodini qurilmaga kiritish uchun bu javobni oldindan bilishi kerak. Modulli o’qitish metodi “ Modulli o’qitish ” termini xalqaro tushuncha bog’liq bo’lib, uning ma’nosi – faoliyat ko’rsata oladigan o’zoro chambarchas bog’liq elimentlardan iboratbo’lgan tugunni bildiradi. Bu ma’noda, modulli o’qitishning asosiy vositasi sifatida, tugallangan informatsiya bloki sifatida tushuniladi. Modul faninig fundamental tushunchalarini- ma’lum hodisa yoki qonun, bo’lim yoki ma’lum bir yirik mavzu, shuningdek o’zoro bog’liq tushunchalar guruhini o’z ichiga oladi. Modul bu o’quv materialining mantiqan tugallangan birligi bo’lib o’quv fanining bir yoki bir necha fundamental tushunchalarini o’rganishga qaratilgandir. Har bir modul ma’ruzaviy mashg’ulotlar va shu bilan bog’liq bo’lgan amaliy (seminar), labaratoriya mashg’ulotlardan iborat bo’ladi. Modulli o’qitishda, o’quv dasturlarini to’la, qisqartirilgan va va chuqurlashtirilgan tabaqash orqali o’qitishni tabaqash imkoniyati yaratiladi. Ya’ni o’qitishni individuallashtirish mumkin bo’ladi. 50

Modulli o’qitish- o’qitishning istiqbolli tizimlaridan biri hisoblanadi, chunki bu talabalarning bilim imkoniyatlarini va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish tizimiga eng yaxshi moslashgandir. Modulli o’qitish kasbiy ta’limning quyidagi zamonaviy masalalarini har tomonlama yechish imkoniyatini yaratadi. - Modul – faoliyatlik asosida o’qitish mazmunini optimallash va tizimlash dasturlarni o’zgaruvchanligi,moslashuvchanligini ta’minlaydi; - o’qitishni individuallashtirish; - amaliy faoliyatga o’rgatish va kuzatiladigan xarakterli baholash darajasida o’qitish samaradorligini nazorat qilish; - kasbga qiziqtirish asosida, faollashtirish mustaqillik va o’qitish imkoniyatlarini to’la ro’yobga chiqarish. Modulli o’qitish samaradorligi quyidagi amallarga bog’liq: -ta’lim muassasining moddiy-texnik bazasiga ; -malakali professor-o’qituvchilar tarkibi darajasiga -talabalar tayyorgarlik darajasiga; -kutilgan natijalar bahosiga ; -didaktik materiallarning ishlab chiqilishiga; -modullarni o’zlashtirish natijasi va tahliliga. Modulli o’qitish, fanning asosiy masalalari bo’yicha umumlashtirilgan ma’lumotlar beruvchi muommoli va yo’riqli ma’ruzalar o’qilishi taqozo etadi. Ma’ruzalar talabalarning ijodiy qobiliyatini rivojlantirishga qaratilmog’I lozim Modul amaliy va labaratoriya mashg’ulotlari ma’ruzalar mazmunini o’rganiladigan yangi material bilan to’ldirilishi kerak. Modulni o’qitishning samaradorligini oshirishga erishish uchun o’qishning quyidagi usullarini qo’llash mumkin: Munozara – faol o’qitish metodi bo’lib, muhokama, ma’lum muommo bo’yicha fikr almashinuv ko’rinishida o’tadi. Bu metod o’qitish jarayonida o’zining imkoniyatlari kengligi jihatidan alohida ahamiyatga ega. Ushbu metoddan quyidagi maqsadlar uchun foydalaniladi: 51

- yangi bilimlarni shakllantirish; - tahsil oluvchilarda u yoki bu savollarni chuqur o’ylab ko’rish, tub ma’nosiga yetishiga motivatsiyani ta’minlash - tahsil oluvchilarga dalil va ularga asoslangan xulosa orasidagi farqni tushunib yetishni o’rgatish; - kommunikativ ko’nikmalarni shakllantirish, tahsil oluvchilarga o’z fikrida mustahkam turish va uni himoya qilishga yordam berish. Munozara samarali bo’ladi, agarda: - erkin munozara bo’lsa; - yoki biror yo’nalishda boshqariladigan munozara bo’lsa. Erkin munozarada o’qituvchi uni faqat boshlab beradi va munozaraga aralashmaydi, u hakam rolida bo’ladi. Bu yerda, muhokama qilinayotgan jarayonning o’ziga urg’u berish kerkva har bir talabani o’z dalillarini aniq ifoda etishga rag’batlantirish lozim Boshqariladigan munozara qo’llanilganda, o’quv vazifasining tub ma’nosini aks ettiradigan xulosaga kelish uchun uni rejalashtirishga to’g’ri keladi. U, faqat o’zlashtirilishi lozim bo’lgan mavzu va savollarga tegishli bo’lishi kerak. Fikrlashga majburlash Fikrlashga majburlash – g’oyalarni generatsiya qilish metodidir. Trening qatnashchilari birlashgan holda qiyin muommoni yechishga harakat qiladilar: uni yechish uchun shaxsiy g’oyalarni ilgari suradilar (generatsiya qiladi). Bu metodning barcha asosiy vazifasi – muommoni mustaqil tushunish va yechishga ta’lim oluvchilarni motivatsiyasini uyg’onishdan iborat. Pinbord Bu o’qitish metodining mohiyati shundan iboratki ,unda munozara yoki o’quv suhbati amaliy usul bilan bog’lanib ketadi .Mazkur metod qo’llanilganda tahsil oluvchilarda muloqot yuritish va munozara olib borish madaniyati shakllanadi,o’z fikrini faqat og’zaki emas ,balki yozma ravishda bayon etish mahorati ,mantiqiy va tizimli fikr yuritish ko’nikmasi rivojlanadi. 52

Ishchanlik yoki rolli o’ yinlar Ishchanlik yoki rolli o’ yinlar-muommoli vazifanining bir turidir. Faqat bu o’rinda, matnli material o’rniga tahsil oluvchilarda tomonidan rollar o’ynaladiganhayotiy vaziyat sahnalashtiriladi. Ishchanlik yoki rolli o’ yinlar o’qitish metodi sifatida quyidagi vazifalarni bajaradi: O’rgatuvchi: muloqat yurutuvchi ijodiy qobiliyatni o’stirish; shu jumladan: yangi vaziyatlarni tushuntirish,aniqlash va tahlil qilish; Rivojlantiruvchi : mantiqiy tafakkurni, nutqni, atrof muhit sharoitiga o’rganish qobiliyatini o’stirish; Motivasion : tahsil oluvchilrni o’quv faoliyatini undash, mustaqil xulosa chiqarishga rag’batlantirish; Tarbiyaviy : ma’suliyatni,kommunikativlikni shakllantirish. Psixogimnastika Mashg’ulot boshlanishidan oldin tahsil oluvchilarning ishga layoqatliligini oshirish, diqqatlarini jalb etish va intellektual faolliklarni oshirish uchu psixogimnastika mashqlardan birini bajarish tavsiya etiladi. Psixogimnastika-juda ham xilma-xil mashqlarni yozma , og’zaki, verbol va noverbal mashqlarni o’z ichiga oladi . Ular kichik guruhlarda (2-3 kishi) yoki barcha tahsil oluvchilar bilan birgalikda bajarilishi mumkin. Psixogimnastika yordamida guruhlarni faollashtirish, charchoqni pasaytirish, kayfiyatni ko’tarish kabi masalalar yechiladi. Mashg’ulotlarni ta’limning tashkil etishning bir necha turkaridan foydalanish mumkin, lekin o’tkazilgan tajribalar ta’limning “juft-juft bo’lib ishlash” va “guruhlarda ishlash” kabi tashkiliy shakllarni yaxshi samara berishini ko’rsatadi. Juft -juft bo’lib ishlash Juft -juft bo’lib ishlash- ta’limning tashkiliy shakllaridan biri bo’lib juda sodda va oson tashkil etiladi, shuningdek guruhlarda ishlab o’rganmagan talabalar uchun juda qulay. Undan dastlabki amaliy mashg’ulatlarda, katta bo’lmagan shundaki, qo’yilgan masalani ikki kishiga nisbatan 4-6 kishilik kichik guruhda yechish samaraliroq hisoblanadi. 53

Guruhlarda ishlash Guruhlarda ishlash usuli ko’p vaqtni egallasada, yuqora natija beradi. Guruhda ishlash uchun 20 minutda kam vaqt berish tavsiya etilmaydi. Bundan tashqari guruhda ishlashning barcha bosqichlari puxta ishlab chiqilgan bo’lishi, barcha yordamchi vositalar (qog’oz, flomasterlar, tarqatma materiallar, vatman va boshqalar) taxt bo’lishi lozim. Mashg’ulotlarda kichik guruhlar turli xil vaziyatlarni, muommolarni mustaqil holda tahlil qiladilar, umumlashtiriladi va xulosa chiqaradilar. Shuningdek har bir kichik guruh o’z ishini taqdim qiladi. Mashg’ulot yakunida ta’lim oluvchilar va o’qituvchi o’rtasida teskari aloani ta’minlash maqsadida mashg’ulotga yakun yasaladi. Bunda ta’lim oluvchilar o’quv kuni bo’yicha o’z fikr-mulohazalarini bildiradilar: o’quv maqsadida qay darajada erishildi, qo’yilgan masalalarni yechishda ularga nimalar yordam beradi va hokozolar. Yo’naltiruvchi matn usuli Yo’naltiruvchi matn usuli Germaniya pedagog amaliyotchilari tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, nazariy jihatdan asoslanib, ilmiy asosda takomillashtirilgan. Mutaxasislik fanlarni o’qitish jarayonini takomillashtirishga doir olib borilgan izlanishlar shuni ko’rsatadiki, nazariy va amaliy mashg’ulotlar o’tkazishda talabalarning bir qismi ko’nikmani tez o’zlashtirsa, ba’zi birlari sekin o’zlashtiradi. Natijada bir talaba tez o’zlashtirib, yangi ko’nikmani o’rganishga tayyor bo’lsa, boshqasi uchun yangi amaliy mashg’ulotni foydasi juda kam bo’ladi. Ya’ni talabalar qiziqishi qisman barbod bo’ladi. Yo’naltiruvchi matn yordamida mustaqil o’rganish imkoniyati yaratiladiva har bir talaba yangi ko’nikma uchun kerak bo’lgan bilimni olishi mumkin bo’ladi. Yo’naltiruvchi matn usulida quyidagi olti bosqich talaba tomonidan amalga oshiriladi. O’quv jarayonini bunday bosqichlarga bo’linishi talabalarga mustaqil o’rganishga turtki beradi. O’qittuvchi aniq o’quv maqsadida yo’naltirilgan savolllar va topshiriqlar ishlab chiqiladi. Talabalarga “Ma’lumot yig’ish” va “Reja tuzish “bosqichlarida kinematik sxemalar, jadvallar, eslatmalar, ko’rsatmalar kabi yozma xujjatlar beriladi. Bunday xujjatlar talabalarga mustaqil ma’lumot yig’ishga yordam beradi. O’qituvchi 54

talabalarning aniq maqsadga qaratilgan harakatiga turtki beradi va ishini nazorat qiladi. Talaba esa o’z ta’limning faol qatnashchisi bo’lib qoladi. Endi u faqat tinglovchi emas, balki bajariladigan topshiriqlar uchun kerakli ma’lumotni yig’adi, o’z ish tartibining vaqtini o’zi rejalashtiradi. Bajargan ish natijasini o’zi baholaydi. Yo’naltiruvchi matn usuli doirasida harakatlar quyidagi tarzda amalga oshiriladi: 1. Ma’lumot yig’ish Bu bosqichda o’qituvchi talabalarga kerakli barcha manbalarni va maxsus savollar varag’ini beradi. Savollar varag’ini talabalarga ma’lumotni bosqichma- bosqich yig’ish tartibi savollar shaklida beriladi. Bu savollar “Yo’naltiruvchi savollar” diyeladi. Yo’naltiruvchi savollarga javoblar –bu ish topshirig’ini bajarish uchun kerak bo’lgan ma’lumotlar to’plamidir. Demak talabalar o’zlariga berilgan ish topshirig’initahlil qilib, darsliklar o’quv- uslubiy ko’rsatmalar, sxema va jadvallar yoki boshqa tenik xujjatlar asosida ish bosqichlari yoki kerakli xom ashyolar haqida ma’lumot yig’adilar. Buning uchun ular yo’naltiruvchi savollardan berilgan topshiriq ta’rifi va o’quv maqsadlari haqidagi ma’lumotlardan foydalanishadi. 2 . Rejalashtirish Bu bosqichda talabalar mustaqil ravishda ish rejasini tuzishadi, ya’ni ish topshirig’ini hal qilishga qaratilgan o’zlarining bajaradiganish bosqichllarini rejalashtiradilar. Talabalar bu yerda o’zlarining dastlabki nazariy bilimlariga tayanadilar va shaxsiy yozuvlaridan foydalanishadi. 3. Qaror qabul qilish . Talabalar o’qituvchi bilan birgalikda rejani amalga oshirish to’g’risida qaror qabul qilishadi. Agar muommoni yechishda turli yechimlar yuzaga kelsa, u holda eng unumli yechim tanlanadi. o’qituvchi doimo maslahatchi sifatida qatnashishi kerak. 4. Amalga oshirish Talabalar ish topshirig’ini tuzilgan rejaga muvofiq bajarishadi, o’qituvchiesa ularning ishini nazorat qilib taradi. O’zlashtirish natijalari aniqlik, puxtalik, chidamlilik, yuqori sifatli kabi ko’rsatkichlar asoslanadi. 5. Tekshirish . 55

Talabalar bajargan topshiriqlarni natijalarini o’zlari tekshirishadi.(Masalan sifat ko’rsatkichlarini ) va “Baholash” varag’i ga qayd qiladilar. Talabalar bir-birlarini ishlarini tekshirishlari mumkin. O’qituvchi natijalarni “Xulosalar” varag’iga yozib qo’yadi. 6 . Xulosa chiqarish . O’qituvchi ish jarayoni va natijalarni tahlil qilib yakuniy suhbat o’tkazadi va kiyingi safar nimalarga e’tibor berish kerakligini aytib o’tadi. Yo’naltiruvchi matnusulining mohiyati shundaki, talabalar iloji boricha o’zlari mustaqil o’rganishlari lozim. Talabalarga beriladigan topshiriqlar aniq belgilangan bo’lishi ya’ni ularni o’quv nuqtai nazardanunumli bajarish mumkin bo’lishi, hamda hajmi va qiyinligi jihatidan belgilangan o’quv mazmunlariga javob berishi kerak. Bugungi kunda talabalarning mustaqil ishlashi o’zlashtirishda yuqori samara bermoqda, ya’ni ularda birgalikda muloqatda bo’lish, reja tuzish, qaror qabul qilish, hamda o’z ishini tekshirishkabi qobiliyatlar rivojlanadi. Bundan tashqari talabaning o’qishni tugatgandan kiyen uning ish faoliyatida kutiladigan natija shuki, ular ish tartibini iqtisodiy mezonlar (tejamkorlik) asosida rejalashtirish va amalga oshirishlari kerak. Masalan, ular tejamli ishlab chiqarish usullarini qo’llash, materiallardan yoki energiyadan tejamli foydalanish usullarini bilishlari kerak. Yo’naltiruvchi matn usulini o’quv jarayonini qo’llash bo’yicha nazariy va amaliy tajribalarga asoslanib, quyidagi ilmiy xulosalar beriladi: - o’rganish-o’zlashtirish jarayonining asosini mustaqil bajariladigan ish-harakatlar tashkil qiladi; - ish-harakatlarning talabalar tomonidan mustaqil ravishda rejalashtirilishi, amalga oshirilishi, tekshirilishi va baholanishi lozim; - ish- harakatlar o’zida texnikaviy, mehnat xavfsizligi huquqiy, ekologik kabi masalalarni qamrab olishi lozim; 56

- ish-harakatlar talabalarning bilim tajribasiga integratsiya bo’lishi lozim. Loyiha usuli Loyiha usuli yo’naltiruvchi matn usuli bilan chambarchas bog’liq bo’lib, bu ikkita usul bir-biridan quyidagicha farqlanadi. - yo’naltiruvchi usulie’tiborni mustaqil o’rganishga qaratadi; - Loyiha usuli mustaqil o’rganishdan tashqari e’tiborni mutaxasislikni egallashda kerakli shaxsiy qobiliyatlar va ko’nikmalarni o’rganishga qaratilgan; - Loyiha usuli xususan loyihalar bilan ishlashni o’rganish hamda o’zlashtirishni kuchaytirish maqsadida qo’llaniladi. Loyiha usuli usuli Yevropa mamlakatlarida “Loyihalarga va mavjud bilimlarni yangi vaziyatda qo’llashga qaratilgan ta’lim ” deb ataladi. Loyiha asosan o’rganishga xizmat qilish nazariya bilan amaliyotni bog’lash, korxonada uchraydigan biror ish jarayoniga ta’luqli bo’lishi, talabalar tomonidan mustaqil rejalashtira olinadigan, mehnatni tashkilashtirishni va amalga oshira oladigan bo’lishi lozim. Bunda talabalar o’zlarining mutaxasislik sohasi bo’yicha muommoni yechish usullarini ishlab chiqish imkoniyatlariga ega bo’lishadi. Loyiha usulining butun ta’lim jarayoni doirasida qo’llanilish uchun , loyihalar quyidagicha bo’lishi kerak: 1. aniq cheklangan topshiriq, masalan biror ishni rejalashtirishdan boshlab sifat tekshirishigacha ish tartibi ta’rifi bilan birga berilishi kerak. 2. Talabalar nuqtai nazaridan topshiriq murakkab bo’lishi va ulardan mavjud bilimlarini boshqa vaziyatlarda qo’llay olishni talab qildigan topshiriq bo’lishi kerak. Chunki talaba muommoni hal qilishda mavjud bilimlardan tashqari boshqa bilim ko’nikmalarini ishlatishga majbur bo’lishi kerak. 3. O’zlashtirilgan bilim ko’nikmalar orqali yangi topshiriqni reja asosida va iloji boricha mustaqil harakatlanishi talab qilinadi. Loyiha usulining asosiy maqsadi shuki, topshiriqni bajarish uchun kerakli barcha bilim ko’nikmalar jarayon davomida o’rganilishdir. Talabalar berilgan topshiriqni 57

bajarishda vazifalarni o’ zoro taqsimlab loyiha guruhi sifatida mustaqil ravishda rejalashtirilishidan boshlab amalga oshirish va xulosa chiqarishda birgalikda ishlashadi. O’qituvchi o’rganish jarayonini nazorat qiladi va sistematik ravishda boshqaradi. Loyiha davomida barcha bosqichlarni qayd etish va loyiha ishini taqqoslash imkoniyati bo’lishi uchun quyidagi xujjatlar ishlatiladi: - loyiha (kinematik sxemalar, ishchi chizmalar); - loyiha tegishli topshiriqlar ta’rifi; - yo’naltiruvchi savollar; - o’quv maqsadlari haqida ma’lumot - ishlash tartibi va vazifalarni taqsimlash bo’yicha ko’rsattma; - baholash varag’i - nazorat bayonnomalari; - asbob va uskunalar, o’lchash vositalari va yordamchi materiallar ro’yxati. Loyiha usulini amalga oshirishni bosqichmma-bosqich ko’rib chiqamiz. 1. Ma’lumot yig’ish . Bu nosqich uchun o’qituvchi quyidagi xujjat va materiallarni tayyorlashi lozim: - loyiha (sxemalar, texnik chizmalar); - loyihaga tegishli topshiriqlar ta’rifi; - yo’naltiruvchi savollar; - o’quv maqsadlari haqida ma’lumot. Talabalar chizma va sxemalar shaklidagi loyiha hamda topshiriq ta’rifi beriladi. O’qituvchi talabalarni yo’naltiruvchisavollardan foydalanib topshiriqni tahlil qilishga jalb etadi. Talabalar mustaqil ravishda darslik, o’quv qo’llanmalar va tarqatma materiallar asosida ma’lumot yig’ishadi. Talabalarga texnik chizmalarni berishdan maqsad, ular shu chizmalardan o’zlariga kerak bo’lgan qismlari o’ xujjatlariga ko’chirib olishadi. So’ngra ular loyihani bajarishdagi ish bosqichlarini tuzishadi. 58

2. Rejalashtirish. Bu bosqichda talabalar mustaqil ravishda ish rejasini to’ldirishadi. Bu rejada ish bosqichlari , ya’ni, ularning texnalogik ketma-ketligi va ular uchun ajratilgan vaqt kerakli jihozlar va uskunalar hamda mehnat xavfsizligiga oid tadbirlar hhaqida ma’lumotlar ko’rsatadi. Qaror qabul qilish. alabalar amaliyot o’qituvchisi bilan birgalikda rejalashtirish bosqichida yuzaga kelgan natijalarni muhokama qilishadi. Har xil yechimlar bir-biri bilan taqqoslanadi va eng yaxshi optimal variant tanlab olinadi. 4. Amalga oshirish Talabalar topshiriqni ish rejasi asosida mustaqil ravishda bajarishadi. O’qituvchi ish jarayonini nazorat qilib turadiva natijalarni “Nazorat” daftariga qayd qiladi. Talaba o’rganib olgan bilimlarini yangi vaziyatda qo’llay oladi, sestematik ravishda rivojlantira oladi. Baholashni va tanlashni biladi va yangi ijodiy yechimlarni topa oladi. 5. Tekshirish Talabalar o’z natijalarini o’zlari tekshirishadi. Masalan ish natijalarini sifat kriteriylari asosida baholash mumkin. 6. Xulosa chiqarish . Talabalar va o’qituvchi ish jarayoni va natijalarini birgalikda tahlil qilishadi. Loyiha usulining maqsadi shuki, buni talabalar o’z mutaxasisligi bo’yicha bilim va ko’nikmalaridan tashqari ijtimoiy va shaxsiy kompetensiyalari sohasiga tegishli shaxsiy qarashlarga ega bo’lishadi . Bu degani ,mutaxasislar o’z sohalariga oid bilim ko’nikmalardan tashqari quyidagi qobiliyatlarga ega bo’lishlari kerak: - tashabbua ko’rsatish; - muommolarga sistematik yondashish; - qarorlarni mustaqil qabul qilish; - moslanuvchan bo’lish; 59

- biror muommo’zi hal qilish; - doim malakasini oshirishga bo’lgan istagini ko’rsatish; - hamkorlikka tayyor ma’suliyatli bo’lish. Shunday qilib ta’lim jarayonida interfaol usullardan foydalanish kasb-hunar kolleji o’quvchilarida ijodiy fikrlashni shakllantirish ta’lim va tarbiyaning birligiga erishish, o’quvchilarda ta’lim nisbatan qiziqish va ma’suliyatlilikni rivojlantirish, bilish faolligini oshirib mustaqil ta’lim olishga ehtiyojni shakllantirish hamda axloqiy tarbiya samaradorligini yanada yuksaltirish imkoniyatlarini beradi. 2.4. Ta’lim jarayonida “Skarobiy” texnalogiyasidan foydalanishning afzalliklari O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov “Xalqimiz ma’naviy boyliklarini, jahon sivilizatsiyasi eng yaxshi yutuqlarini o’zida mujassamlashtirgan yangi avlod shakllantirish bugunning eng muhim vazifasidir Faqt shu asosdagina oldimizga qo’yilgan yuksak maqsadlar barchmiz uchun hayotimizning mazmuniga aylanib qolgandagina millatning ongli vatanparvarlik ruhini yuksaltirib, rivojlangan ilg’or mamlakatlar kabi taraqqiyot yo’lidan ildam qadam tashlash imkoni tug’iladi”- deb, ta’kidlangan edi. Darhaqiqat, bugungi kunda O’zbekistonning jahon miqyosida munosib o’rin egallashi uchun ma’naviy, siyosiy, iqtisodiy yo’nalishlarda g’oyat muhim va murakkab ishlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa bu borada O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni va “kadrlar tayyorlash milliy dastur”i, O’zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasining “O’zbekiston respublikasida” umumiy o’rta ta’limni tashkil etish to’g’risida”gi qarorlari mamlakatimizda ijtimoiy- siyosiy ahamiyatga ega bo’lishi bilan birga, ta’limning yangi modeli asosida ish olb borishini toqozo qilmoqda. Ya’ni yangi ta’lim modeli orqali yoshlarni muayyan bir yo’nalishga ega qilib hayotga yo’llanma berishga, jamiyatni munosib o’rinni topishga alohida e’tibor bermoqda. Chuqur ijtimoiy o’zgarishlar hozirgi paytda pedagogik konsepsiyalarni qayta ko’rib chiqishni, insonga, shaxsga, indibidga pedagogika fanini faol rivojlantirishni talab etadi. O’qiuvchi mutaxasisligi bo’yicha uning ilmiy bilimlaridan qat’iy nazar, o’quv jarayoniga kirishar ekan kerakli pedagogik 60

va psexalogik bilimlar miqdoriga, dars berish metodikasiva texnalogiyasini egallagan bo’lishi kerak. Hozirgi kunda ilg’or pedagogik texnalogiya metodlaridan biri biri bo’lgan interfaol usullardan keng foydalinmoqda. Interfaol degani bu – o’qituvchi va o’quvchilarning o’zoro hamkorligi asosida dars samaradorligini oshirish, o’quvchi mustaqil fikrlash ko’nikmasi fikr mulohaza bahs orqali shakllantiradi, o’quvchi qo’yilgan maqsadga mustaqil, o’zi faol ishtirok etgan holda yakka, juftlikda guruhlarda javob topishga harakat qiladi, fikrlaydi, baholaydi, yozadi so’zga chiqadi, dalil va asoslar orqali yoritib berishga harakat qiladi. Bu esa qatnashchilar xotirasida uzoq vaqt saqlanadi. Yangi axborotni o’zlashtirishda tanqidiy tahliliy yondosha oladi. O’qituvchi faqat fasilatitor (yo’l-yo’riq ko’rsatuvchi, tashkil qiluvchi, kuzatuvni) vazifasini bajaradi O’qituvchilarning fikrlash qobiliyatini o’stirish,, erkinva teran fikrlashga o’z fikrlarini ravon ifodalashga o’rganishda interfaol usullardan foydalanishning ahamiyati beqiyos. Bugungi milliy tarbiyashunoslikka “Interfaol usullar” nomi bilan kirib kellayotgan usullar o’quvchi o’qituvchidan ortiqcha ruhiy jismoniy kuch sarflamay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishish maqsadini nazarda tutadi. Qisqa vaqt maboynida ma’lum nazariy bilimlarni o’quvchiga yetkazish, unda ayrim faoliyat yuzasidan ko’nikma, malaka hosil qilish, ma’naviy shakllantirish shu bilan birga ularni nazorat qilish, hamda baholash o’qituvchidan yuksak pedagogik mahorat va chaqqonlik talab etadi. Davr o’quvchilardan har tamonlama bilimdon bo’lishni talab etadi. O’qituvchining oldida ulkan majburiyatlar turadi. Shulardan eng asosiylari o’quvchining fikrlash qobiliyatini rivojlantirishrir. Biz o’quvchini avvalo tanqidiy fikrlashga, o’z muommosini o’zi hal qilishga, mustaqil qaror qilishga, o’z savolini javobsiz qoldirmaslikka o’rgatishimiz lozim. O’qituvchi bunday natijalarga erishish uchun o’z darslarini yangi pedagogik texnalogiya asosida olib borishi juda muhim. Yangi pedagogik texnalogiya asosida o’tilgan andozali darslarda asosan o’qituvchi bosh qahramon bo’ladi. Yangi mavzuni yoritadi, o’quvchining savollariga o’zi javob beradi. 61

Yangi pedagogik texnalogiya asosida o’tilgan darsda esa o’quvchilarning o’zlari bosh qahramon bo’ladilar. O’qituvchi tomonidan berilgan jumboqni o’zlari o’zoro mulohaza qiladilar, javob topish uchun mustaqil fikr yuritadilar O’qituvchi esa faqat ularning fikrlarini boshqari boshqarib boradi va dars nihoyasida xulosa chiqarib beradi .Bunday darslarda o’qituvchi O’qituvching bildirayotgan fikrlarni diqqat bilan tinglashi, uning fikrini bug’masligi kerak. Fikr berayotgan o’quvchiga “yo’q”, ”noto’g’ri”, ”xato” degan so’zlarni ishlatish mumkin emas.Aks holda o’quvchi o’z fikrining xato bo’lishidan cho’chib ,aytmay qo’ya qolishi ham mumkin. O’quvchining to’g’rimi, noto’g’rimi o’zining mustaqil fikri bo’lmog’i lozim va o’z fikrini atrofdagilardan cho’chimay erkin bayon eta olishi juda muhim. Har qanday ta’lim jarayoni pedagogdan ijodiy yondashuvni talab etadi. Buning uchun har bir pedagog yosh avlodga ta’llim tarbiya berar ekan, eskicha uslubdagi zerikarli darslardan voz kechib, o’z qolipidagi tushunchalari bilan o’quvchilar bilimini chegaramaslik lozim. O’quvchilarning zamon talablariga mos bilim olishi har tamonlama rivojlangan bo’lishi, mustaqil va tanqidiy fikrlay olish davr talabidir. Bu esa bizdan darslarimizni yangi pedagogik texnalogiya asosida olib borilishini talab etiladi. O’qituvchi “ mutaxassis sifatida o’z fanini to’ldirilishi, pedagogik muloqat ustasi bo’lishi, psexalogik-pedagogik va uslubiy bilim, malakalarini egallagan bo’lishi, har-xil pedagogikta’sir ko’rsatishning maqbul usul va vositalarini tanlab olishi qobiliyatiga ega bo’lishi kerak” ligining alohida uqtirilishi mumkin emas. Darsda turli metod va texnologiyalardan foydalanish mumkin. Masalan: Bevosita jamoa bo’lib “Fikrlar xujmi”, yalpi “Fikrlar xujmi” “Tarmoqlar”metodi, “Bumerang” texnologiyasi, ”Skarabey” texnologiyasi “Tarozi” texnologiyasi “Yelpig’ich ” texnologiyasidan keng foydalanilsa ko’proq oldimizga qo’ygan maqsadlarga tezroq erishamiz. Biz yuqorida zikr qilingan texnologiyalardan ”Skarabey” texnologiyasiga batafsil to’xtalamiz: ”Skarabey” texnologiyasi . ”Skarabey” interaktiv texnologiya bo’lib, u o’quvchilarda fikriy bog’liklik, mantiq, xotiraning rivojlanishiga imkoniyat yaratadi, 62

qandaydir muommoni hal qilishga o’z fikrini ochiq va erkin ifodalash mahoratni shakllantiradi. Mazkur texnologiya o’quvchilarga mustaqil ravishda bilimning sifati va saviyasini xolis baholash, o’rganilayotgan mavzu haqida tushuncha va tasavvurlarni aniqlash imkonini beradi. U ayni paytda turli g’oyalarni ifodalash hamda ular orasidagi bog’liqliklarni aniqlashga imkon yaratadi. ”Skarabey” texnologiyasi har tomonlama bo’lib, undan o’quv materialini turli bosqichlarini o’rganishga foydalaniladi:  boshida o’quv faoliyatini rag’batlantirish sifatida (aqliy xujum) mavzuni o’rganish jarayonida uning mohiyati, tuzilishi va mazmunini belgilash; ular orasidagi asosiy qismlar, tushunchalar, aloqalar xarakterini aniqlash; mavzuni yanada chuqurroq o’rganish, yangi jihatlarni ko’rsatish;  oxirida-olingan bilimlarni mustahkamlash va yakunlash maqsadida. ”Skarabey” texnologiyasi o’quvchilar tomonidan oson qabul qilinadi, chunki u faoliyatning fikrlash, bilish xususiyatlari inobatga olingan holda ishlab chiqilgan. U o’quvchilar tajribasidan foydalanishni ko’zda tutadi, refliktiv kuzatishlarni amalga oshiradi, faol ijodiy izlanish va fikriy tajriba o’tkazish imkoniyatlariga ega. Mazkur texnologiyaning ayrim afzalliklari sifatida idrok qilishni yengillashtiruvchi chizma shakllardan foydalanishni ko’rsatish mumkin. ,”Skarabey” alohida ishlarida, kichik guruhlarda hamda o’quv jamoalarida qo’llanishi mumkin. Ta’limdan tashqari mazkur metod tarbiyaviy xarakterdagi qator vazifalarni amalga oshirish imkonini beradi: - o’zgalar fikriga xurmat; - jamoa bilan ishlash mahorati; - faollik; - xushmuomalalik; - ishga ijodiy yondoshish; - imkoniyatlarini ko’rsatish ehtiyoji; 63

- o’z qobiliyati imkoniyatlarini tekshirishga yordam beradi; - “men”ligiini ifodalashga imkon beradi - o’z faoliyati natijalariga ma’sullik va qiziqish uyg’otadi. 2 .5. Ma’ruza mashg’ulotining ta’lim texnalogiyasi Mavzu: Yuqori sifatli qotishmalar olish O’quv soati: 2 soat Talabalar soni: 25 ta O’quv mashg’ulotining shakli Ma’ruza Ma’ruza rejasi 1. Plastinkasimon grafitli yuqori sifatli va sharsimon grafitli juda puxta cho’yan olish. 2. Yuqori sifatli bolg’alanuvchan va legirlangan cho’yanlar olish. 3. Yuqori sifatli po’lat quymalar olish. 4. Yuqori sifatli rangli qotishmalar olish O’quv mashg’ulotining maqsadi: Talabalarning plastinkasimon grafitli yuqori sifatli va sharsimon grafitli juda puxta cho’yan yuqori sifatli bolg’alanuvchan va legirlangan cho’yanlar olish yo’llari bilan tanishtirish hamda yuqori sifatli po’lat quymalarni va rangli qotishmalar olish yo’llarini ko’rsatishdan iborat Pedagogik vazifalar: 1. Talabalarga plastinkasimon grafitli O’quv natijalari: 1. Plastinkasimon grafitli yuqori sifatli va sharsimon grafitli juda puxta cho’yan olish haqida talabalarga tushuncha beradi. 64

yuqori sifatli va sharsimon grafitli juda puxta cho’yan olish haqida tushuncha berish. 2. Yuqori sifatli bolg’alanuvchan va legirlangan cho’yanlar olish yo’llari bilan tanishtirish. 3. Yuqori sifatli po’lat quymalar olish haqida ma’lumotlar berish. 4. Yuqori sifatli rangli qotishmalar olish yo’llari bilan tanishtirish 2. Yuqori sifatli bolg’alanuvchan va legirlangan cho’yanlar olish yo’llari bilan tanishtiradi. 3. Talabalarga yuqori sifatli po’lat qotishmalar olish haqida batafsil ma’lumotlar beradi. 4. Yuqori sifatli rangli qotishmalar olish yo’llari bilan tanishtiradi Ta’lim metodlari: Ma’ruza, savol-javob, guruhlarda ishlash, “Skarabey”texnikasi Ta’lim vositalari: Ma’ruza lar matni, tayyorlangan doska, tarqatma materiallar, qog’ozlar, skotch Ta’lim shakli Jamoaviy O’qitish shart-sharoitlari: Guruhlarga ishlashga va texnik vositaridan foydalanishga moslashgan auditoriya bo’lishi kerak Nazorat va baholash Test, nazorat savollari. 2.6. Ma’ruzaning texnalogik xaritasi Faoliyat bosqichlari Ma’ruza larning borishi O’qituvchi Talaba Kirish (10 minut) 1.Mavzu nomi, maqsadi, o’quv mashg’ulotining natijalari e’lon qilinadi. O’tiladigan mavzu “Skarabey” texnalogiyasi asosida tashkil etilishi haqida(2.4 bo’lim) aytadi. 2. Mavzu rejasi bilan tushintiradi(1-ilova) 3. Talabalar faoliyatini baholash mezonlari (2-ilova) Eshitadilar , yozib oladilar. Tanishib chiqadilar yozib 65

bilan tanishtiradi. oladilar. Asosiy Bosqich (60- minut 1. O’qituvchi talabalarni faollashtirish maqsadida auditoriyaga savol tashlaydi .  Sizningcha yuqori sifatli kulrang cho’yan olishning sanoat texnalogiyasida yaxshi varianti cho’yanni qanday pechlarda suyultirishdir ?.  Aytingchi, juda puxta cho’yan olish uchun qanday modifikatorlar ishlatiladi?.  Maxsus xossalarga ega bo’lgan qanday cho’yan turlarini bilasiz? 2.Talabalarga plastinkasimon grafitli yuqori sifatli va sharsimon grafitli juda puxta cho’yan olish haqida tushunchalar beradi.(1.1-bo’lim ) 3. Yuqori sifatli bolg’alanuvchan va legirlangan cho’yanlar hamda yuqori sifatli quymalar haqida haqida batafsil ma’lumotlar beradi.(1.2-1.3- bo’limlar). 4. Yuqori sifatli rangli qotishmalar olish uchun, suyuqlantirish pechi va shixtani tayyorlash, suyuqlantirish texnologi k rejimga rioya qilish, qotishmani tozalash va modifikatorlar larni tanlash lozimligini asoslab beradi(1.4 bo’lim)  Yuqori sifatli qotishmalar olish jarayonini qanday borishini mustaqil o’zlashtirish uchun 3 ta guruhga bo’linadi va topshiriq varaqlari tarqatiladi(3-ilova). Guruhda ishlash qoidasi vazifani bajarish tartibi tushuntiriladi (4-ilova).  Guruhlar ishini kuzatadi yo’naltiradi, maslahatlar beradi.  Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi Eshitadilar , yozib oladilar. Eshitadilar , yozib oladilar. Yozib oladilar Eshitadilar , yozib oladilar. Guruhlarga bo’linadilar. Ishlarni tarqatadilar, o’zoro savol- javob asosida ishlarini tahlil qiladilar baholaydilar. Yakuniy bosqich 1. Mavzuga umumiy xulosa qilinadi, eng muhim ma’lumotlarga talabar diqqati tortiladi. Tinglaydilar. 66

(10 minut) 2. Guruhlarga ishlashni baholash e’lon qilinadi(5- ilova). 3. Test yechish uchun qog’oz tarqatiladi(6-ilova) tushuncha beriladi. Test savollarini baholash natijasi kiyingi darsda e’lon qilinishi aytiladi. 4. Mavzuni mustaqil ishlash uchun keyingi mavzuni o’qib kelish topshiriladi. Tarqatilgan qog’ozga familiya, ism, guruhlarini, test nomerlarini va javoblarini yozib o’qituvchiga topshiradilar. Yozib oladilar 1-ilova Mavzu: Yuqori sifatli qotishmalar olish Mavzu rejasi: 1. Plastinkasimon grafitli yuqori sifatli va sharsimon grafitli juda puxta cho’yan olish. 1. Yuqori sifatli bolg’alanuvchan va legirlangan cho’yanlar olish. 2. Yuqori sifatli po’lat quymalar olish. 3. Yuqori sifatli rangli qotishmalar olish 2-ilova Talabalar faoliyatini baholash mezonlari % Ball Baho Talabaning bilim darajasi 86-100 5 “A’lo” Xulosa va qaror qabul qilish; Ijodiy fikrlay olish; Mustaqil fikr, mushoxada yura olish; Amalda qo’llay olish; Mohiyatinitushuntirish; Bilish, aytib berish; Tasavvurga ega bo’lish 4 “Yaxshi” Mustaqil fikr, mushoxada yura olish; Amalda qo’llay olish; Mohiyatinitushuntirish; Bilish, aytib berish; Tasavvurga ega bo’lish 3 “qoniqarli” Mohiyatini tushuntirish; Bilish, aytib berish; Tasavvurga ega bo’lish 2 “qoniqarsiz” Aniq tasavvurga ega emaslik; Bilmaslik 67

3- ilova Topshiriq-1 1. Yuqori sifatli cho’yan olish uchun yaxshilab tayyorlangan kimyoviy tarkibi jihatidan novlarga ajratilgan qanday materiallardan foydalaniladi? 2. Modifikatsiyalash bo’yicha eng yaxshi natijalarga qanday aralashmalar kiritilganda erishiladi?. 3. Cho’yanning demfirlovchi xususiyati po’latnikiga qaraganda necha marta yuqori?. 4. Kulrang cho’yan uchun kremniy nima rolini o’ynaydi? Topshiriq- 2 1. Legirlangan kulrang cho’yan mayda zarrali strukturaga ega bo’lib, oz miqdorda qanday ximiyaviy elimentlarni qo’shish hisobiga grafitning yaxshi tuzilishiga erishish mumkin? 2. Mustahkamligi yuqori bo’lgan cho’yan qanday strukturaga ega bo’ladi? 3. Cho’yanga qo’shiladigan modifikator miqdori kam bo’lganligidan u ninng ximiyaviy tarkibi o’zgaradimi?. 4. Termin ishlov berilgandan so’ng cho’yanning mexanik xossalari qanday o’zgaradi? Topshiriq-3 1. Cho’zilishdagi mustahkamlik chegarasi va nisbiy uzayishiga bog’liq holda bolg’alanuvchan cho’yan qanday markalarga bo’linadi? 2. Maxsus xossali cho’yan lardan mashinasozlikning turli sohalarida qanday maqsadlarda foydalaniladi? 3. Yuqori sifatli po’lat olish jarayoni qanday bosqichlardan iborat? 4. Yuqori sifatli rangli qotishmalar sifati temir uglerodli qotishmalar Singari qanday zararli aralashmalarning bo’lmasligi bilan aniqlanadi. 4-ilova Guruhlarda ishlsh qoidasi. Har biringiz a’zolaringizni o’z guruh a’zolaringizni diqqat, e’tibor bilan eshitishga harakat qiling. Guruhning har bir a’zosi faol, hamkorlikda ishlashi va topshirilgan topshiriqqa mas’uliyat bilan yondoshishi kerak. 68

Har kim o’ziga yordam kerak bo’lganda so’rashi mumkin. Hamma qat’iy tushunishi kerak: - boshqalarga yordam berib o’zimiz ham o’rganamiz. - biz bitta qayiqdamiz: yoki barobar suzib chiqamiz, yoki barobar cho’kamiz. Guruhlarda ishlashni baholash. Guruhlar Javobning to’liqligi (1,0) Sxemalarda berilganligi(0,6) Guruh ishtirokchisining faolligi (0,6) Ballar Bahosi 1 2 3 4 5 6 5-ilova Talabalar faoliyatini baholash mezonlari. 86 -100 % 2 ball “a’lo” 71-85 % 1,7 ball “yaxshi” 55-70 % 1,4 ball “qoniqarli Baholash mezonlari F.I.O Baho Mezonlar Bilim Faollik Takliflar Ja’mi Ballar Ballar 0,8 0,6 0,6 2 % 40 30 30 100 69

Test savollari. 1. Suyuqlantirish jarayonida po’lat sifatiga qanday rejimlar ta’sir qiladi? A) * Oksidlanish va tiklanish davri; B) Qizish davri; C) Sovish davri; 2. Alyuminiy qotishmalarida qanday eliment zararli aralashma hisoblanadi? A) Mis; B) Temir *; C) Kumush; 3. Sifatli po’latlarning mexanik xossalaridan bo’lgan q=l-l 0 /l 0 *100% kattalik nimani xarakterlaydi. A) Mustahkamlik chegarasi; B) Oquvchanlik chegarasi C) * Nisbiy uzayish 4. Qanday markali olovbardosh legerlangan cho’yanlardan metallurgiya sanoatida aglomerat mashenalarning kolosniklari, kimyoviy muhitda ishlaydigan korroziyabardosh uskunalari qismlari tayyorlanadi? A) *Ch*2; Ch*3 B) Ch*13; Ch*15; C) AChS-1, AChS-2, 5. Bolg’alanuvchan cho’yan olish necha bosqichda boradi ? A) uch bosqich ; B)* ikki bosqich ; C) to’rt bosqich ; 6. Juda puxta cho’yan olish uchun qanday modifikatorlar ishlatiladi? A) Magnitli modifikator ; B) misli; C)* seriyli; 7. Mustahkamligi kam kulrang cho’yanning cho’zilishga mustahkamlik chegarasi qaysi javobda to’g’ri keltirilgan? A) * 300 MPa; B) 200 MPa; C) 100 MPa. 8.Mustahkamligi kam kulrang cho’yan markalari qaysi javobda to’g’ri keltirilgan? A) B4-100,B4-70; B) * C4-35, C440; C) K4-30,K4-37. 6-ilova 70

XULOSA 1. Yuqori sifatli cho’yan olish da shixta materiallarini, flyuslar , karbyurizatorlar, kimyoviy tarkibni , haroratni, oqartirish miqdorini va qattiqligini ta’siri borligi asoslab berildi. 2. Yuqori sifatli po’lat quymalar olish jarayoni, suyuqlantirish unga pechdan tashqarida ishlov berish va termik ishlash jarayonlaridan iborat bo’lib , har bir jarayonda po’lat sifatiga ijobiy ta’sir qiluvchi omillar borligi ko’rsatib o’tildi. 3. Yuqori sifatli rangli qotishmalar olishda suyuqlantirish pechi va shixtani tayyorlash, suyuqlantirish texnologik rejimga rioya qilish, qotishmani tozalash hamda modifikatorlar tanlash kabi texnologik jarayon elimentlariga rioya qilish lozimligini qayd etildi. 4. ” Yuqori sifatli qotishmalar olish” mavzusini kasb hunar kollejlarida o’qitish da ”Skarabey” texnologiya siga asoslangan ta’lim texnologiya sini tadbiq etish hamda ta’lim tamoyillari va o’qitish metodlarining o’zoro aloqadorligini ta’minlash dolzarb pedagogik muommolardan biri ekanligini nazariy jihatdan asoslandi. 5. Ma’ruza mashg’ulotining ta’lim texnologiyasi yaratildi. 6. Ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi ishlab chiqildi. 7. ”Skarabey” texnologiyasi qo’llanilgan ma’ruza mashg’ulotida bajariladigan topshiriqlar variantlari, guruhlarda ishlash va talabalar faoliyatini baholash mezonlari yaratildi, mavzu bo’yicha test topshiriqlari ishlab chiqildi. 8. Ishda qilingan xulosalar, ishlab chiqilgan uslubiy tavsiyalar kasb hunar kollejlarida maxsus fan o’qituvchilarga, o’quv ustalari va amaliyotga talabalarga uslubiy yordam berishi e’tirof etildi. 71

FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR . 1. Barkamol avlod О‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent, 1998 y 2. I.А. Karimov. “О‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” Toshkent, 2012 y . 440-bet 3. I. A Karimov. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yanada yuksaltirishdir. (2010 yil 29 yanvarda bо‘lib о‘tgan “2009 yilning asosiy yakunlari va 2010yilda О‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yо‘nalishlari”ga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. “Xalq sо‘zi” gaz. №21 30-yanvar 2010 y 4. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Barkamol avlod yili” davlat dasturi tо‘g‘risidagi qarori. Toshkent , 27 yanvar 2010 y. “XXI asr” gaz. №4, 28 yanvar 2010 y. 5. I.A.Karimov О‘zbekistonning о‘z istiqlol va taraqqiyot yо‘li. Toshkent., “О‘zbekiston”, 1992 yil 78 bet. 6. I.Karimov. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish- ustuvor maqsadimizdir. (2010 yil 27 yanvarda bо‘lib о‘tgan О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qо‘shma majlisidagi ma’ruzasi. 27 yanvar 2010 y.“XXI asr” gazetasi №4, 28 yanvar 2010 y. 7. I.A.Karimov Jahon iqtisodiy inqirozi, О‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yо‘llari va choralari. Toshkent., “О‘zbekiston”, 2009 yil. -56 bet. 8. I.A.Karimovning 2012-yil Vatanimiz taraqqiyptini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi. 2012-yilning asosiy yakunlari va 2012-yilda О‘zbekistonni ij timoiy- iqtisodiy rivojlantirishning ustvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Maxkamasining majlisidagi ma’ruzasi. “ Ma’rifat ” gazetasi , №6 - sonli 21-yanvar 201 2 yil. 9. I.A.Karimov “Tarixdan saboq olib, zamon bilan hamdam bo’lib yashash-Bugungi hayotning o’tkir talabi” “Xalq so’zi” gazetasi , 15-may 2012 yil. 10. M.T.Normurodov, B.X.Xidirova, A.R.Sohibov Bitiruv malakaviy ishi va 72

magistrlik dissertatsiyasi. Qarshi 2011 yil. 11. S.X.Yakubov Materialshunoslik va konstruksion materiallar texnologiyasi. –T.: “Fan” 2010. -216 bet. 12. I.Nosirov Materialshunoslik. – T: “О‘qituvchi”, 1994. -232 bet. 13. Б.В. Кнорозов и др.Технология металлов и материалаведение, -М.: Металлургия, 1987. -800 с. 14. Б.Н.Арзамасов и др. Материаловедение.–М.: Машиностроение, 1986.-384с. 15. Й.М.Лахтин, В.П.Леонтева Материаловедение. -М.: Машиностроение, 1990.- 528 с. 16. Й. М. Лахтин Основи металловедениЙ.-М.: Металлургия, 1988.-320 с. 17. Р.Симмерман, К.Гюнтер Металлургия и Материаловедение.-М.: Металлургия, 1982.-480 с. 18. J.G‘.Yо‘ldoshev, S.A.Usmonov Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni amaliyotga joriy qilish. T.: “Fan va texnologiya”, 2008.-132 bet. 19. Y.Xamdamov, F.Boynazarov Yangi pedagogik texnologiya asoslari. T.: Falsafa va huquq instituti nashriyoti, 2007.-56 bet. 20. О‘.Q.Tolipov, M.Usmonboyeva Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy asoslari. T.: “Fan” 2006 yil. 21. B.B.Doniyev О‘qitishni pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish. Samarqand SamDCHTI, 2007.-№4-B.79-82 y. 22. A.X.G’offorov, M.M.Alimova “Zamonaviy mutaxassislarni tayyorlashda pedagogik texnologiyalarning o‘rni”. Oziq-ovqat sanoatida ilg‘or texnologiyalar 2- qism “O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimidagi o‘quv uslubiy muammolar”. Respublika ilmiy-amaliy anjumani maqolalar to‘plami. Buxoro-2011-y . 20-21-may. 23. www.ziyonet.uz. 24. www . pedagog . uz . 73

O'xshashlar

Akademik litsey va kasb – hunar kollejlarida termodinamika asoslari bobini o’qitishda didaktik

Modul tiziminig ta'lim jarayonida qo`llashni o'rganish

Kasb hunar kolleji talabalarida kommunikativlik va tashkilotchilik

Kasb-hunar kollejlari o‘quvchilar shaxsini shakllantirishda diqqatni boshqarishning psixologik mexanizmlari

Kasb-hunar kollejlari o‘quvchilar shaxsini shakllantirishda diqqatni boshqarishning psixologik mexanizmlari