Kasb hunar kolleji talabalarida kommunikativlik va tashkilotchilik - Pedagogika - Diplom ishlar

Kasb hunar kolleji talabalarida kommunikativlik va tashkilotchilik

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

271.5 KB

Ko'chirib olish

1 – BOB. S H AXSNING KOMMUNIKATIV VA TASHKILOTCHILIK QOBILIYATLARI MUAMMOSINING TADQIQ ETILISHI . 1.1. Xorij psixologiyasi tadqiqotlarida shaxsning kommunikativ xususiyatlari muammosining ilmiy o’rganilganligi . 1.2. Shaxs tashkilotchilik qobiliyati muammosining Xorij va O’zbekistonda ilmiy o’rganilganligi. 2 – BOB. ILK O’SPIRINLIK DAVRIDA KOMMUNIKATIV VA TASHKILOTCHILIK QOBILIYATLARI XUSUSIYATLARINI EKSPE- RIMENTAL O’RGANISH. 2.1. Kasb-hunar kolleji o’quvchilarining kommunikativ va tashkilotchilik qobiliyatlarini o’rganish natijalari. 2.2. O’spirinlik davrida kommunikativ va tashkilotchilik sifatlarining o’z- o’ziga baho berish tizimi bilan bog’liqligi. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Ilova 1

Kirish M а vzuning d о lz а rbligi. Mа’lumki, хаlqning y еtuk milliy оngi, yuksаk mа’nаviyati hаr qаndаy tаrаqqiyotning bоsh оmili hisоblаnаdi. Rеspublikаmizdа dеmоkrаtik huquqiy dаvlаt vа jаmiyat qurish bоrаsidа ildаm оlg’а qаdаmlаr tаshlаnmоqdа. Yurtimizning buguni vа ertаsi, ijtimоiy-iqtisоdiy tаrаqqiyoti, mа’nаviy-mаdаniy turmush tаrzi hаr tоmоnlаmа kаmоl tоpаyotgаn yoshlаr qo’lidаdir. Shu bоisdаn hаm kаdrlаr tаyyorlаsh sifаtini ustuvоr qo’yayotgаn dаvlаtimiz yosh аvlоdni hаr tоmоnlаmа rivоjlаngаn, mаdаniyatli, kоmil insоn qilib shаkllаntirish mаsаlаsigа kаttа e’tibоr qаrаtmоqdа. “Bоshqаchа аytgаndа, biz o’z hаq-huquqlаrini tаniydigаn, o’z kuchi vа imkоniyatlаrigа tаyanаdigаn, аtrоfidа sоdir bo’lаyotgаn vоqеа-hоdisаlаrgа mustаqil munоsаbаt bilаn yondаshаdigаn, аyni zаmоndа shахsiy mаnfааtlаrini mаmlаkаt vа хаlq mаnfааtlаri bilаn uyg’un hоldа ko’rаdigаn erkin, hаr jihаtdаn bаrkаmоl insоnlаrni tаrbiyalаshimiz kеrаk” 1 . Ma’naviy va jismoniy barkamol avlodni voyaga еtkazish masalasi biz uchun umummilliy, umumdavlat miqiyosidagi vazifa bo‘lib, bu ezgu maqsad yo‘lida amalga oshirilayotgan ishlarimizni izchil va qat’iyatlik bilan davom ettirish bugungi siyosatimizning diqqat markazida turibdi. Intellektual kuchlarga ega bо‘lish professional saviyasining salohiyatini e’tiqod darajasi, ma’naviy boylik ta’lim-tarbiya, asosida amalga oshiriladigan masalalaridandir. Shuning uchun ham bugungi kunda о‘zbek xalqining asrlar davomida shakllangan ma’naviyati asosida yoshlarni barkamol qilib tarbiyalash bugungi kunning zaruratiga aylandi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan yoshlarga oid davlat siyosatining asosiy maqsadlaridan biri har jihatda barkamol, mustaqil va ijodiy fikrlovchi yoshlarni tarbiyalash ekan, ularning muloqotchanligi kommumikativligi, o’z fikrini boshqalarga еtkazib bera olish, tashkilotchilik sifatlari bugungi kun uchun eng ahamiyatli sifatlar desak mubolag’a bo’lmaydi. Negaki biz o’z oldimizga qanday maqsad qo’ymaylik u avvalo, tashkilotchilik muloqotchanlik, boshqalar fikrini tinglay olish, odamlarni birlashtirish, uyushtirish kabi sifatlarga borib taqalaveradi. 1 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмoқдa. – Т.:Ўзбекистон, 1999. – Б.14-15. 2

Va albatta, bugun kollejlarda tahsil olayotgan ushbu sifatlarga ega yoshlarni ertangi kunning rahbarlari desak mubolag’a bo’lmaydi. Shunday ekan ilk о‘spirinlik davrida kommunikativlik, tashkilotchilik sifatlarini namoyon bo’lishini о‘rganish muammoning dolzarbligini belgilab beradi. Tadqiqot maqsadi: kasb-hunar kolleji o’quvchilarida kommunikativ va tashkilotchilik qobiliyatlari namoyon bo’lishining psixologik xususiyatlarini o‘rganish. Tadqiqot vazifalari: 1. Muammoga yuzasidan psixologik va pedagogik manbalarni qiyosiy tahlil qilish va umumlashtirish; 2. Shaxsning kommunikativ va tashkilotchilik xususiyatlari borasidagi nazariy yondashuvlarni tahlil etish; 3. Tadqiqot ob’ektini tanlash va tajriba o‘tkazish; 4. Tajriba natijalarini qayta ishlash va statistik taxlil qilish . Tadqiqot obyekti: kasb-hunar kolleji o’quvchilari. Tadqiqot bazasi: Toshkent shahri Tijorat va tadbirkorlik kolleji. Tadqiqot predmeti: Shaxs kommunikativlik va tashkilotchilik qobiliyati. Tadqiqotning ilmiy farazi: Taxminimizcha, kasb-hunar kollej o‘quvchilarida kommunikativlik va tashkilotchilik qobiliyatlarining namoyon bo’lishi shaxsning o‘z-o‘ziga beradigan bahosiga bog’lik bo‘lishi mumkin Tadqiqot metodlari: 1. Kuzatish. 2. Suhbat metodi (Tadqiqotning mazmun mohiyatidan kelib chiqqan holda maqsadli suhbat). 3. “ Tashkilotchilik va kommunikativlik” metodikasi. (V.V.Sinyavskiy va V.A.Fedoroshen) 4. T Liri Sobchik metodikasi (shaxslararo munosabatlar interpersional tash - xisning modifikatsiyalashtirilgan variant). 3

1 – BOB. S H AXSNING KOMMUNIKATIV VA TASHKILOTCHILIK QOBILIYATLARI MUAMMOSINING TADQIQ ETILISHI . 1.1. Xorij psixologiyasi tadqiqotlarida shaxsning kommunikativ xususiyatlari muammosining ilmiy o’rganilganligi . Kommunikatsiyaning o`zaro birgalikda harakat qilish va faoliyat ko`rsatish jarayonida odamlarni birlashtiradigan umumiy narsa ishlab chiqarish tarzida tushunilishi ana shu umumiy narsa avvalo kommunikatsiya vositasi sifatidagi tildan iborat ekanligini bildiradi. Til kommunikatsiyaga kirishuvchilar o`rtasida aloqa bog`lanishini ta'minlaydi. Negaki, uni bu maqsad uchun tanlangan so`zlar mohiyatiga ko`ra kodlashtirgan holda axborotni ma'lum qilayotgan kishi ham, bu mohiyatning kodini ochgan, ya'ni uning ma'nosini oshkor etgan va ana shu axborot asosida o`z xulq-atvorini o`zgartirgan holda bu axborotni qabul qilayotgan kishi ham tushunadi. Axborotni boshqa kishiga yo`llayotgan kishi (kommunikator) va uni qabul qilayotgan kishi (retsipient) kommunikatsiya va birgalikdagi faoliyat maqsadlariga erishish uchun mohiyatlarni kodlashtirish va kodini ochishning bitta yagona sistemasidan foydalanishlari, ya'ni «bitta tilda» so`zlashishlari kerak. Agar kommunikator va retsipient kodlashtirishning turli xil sistemalarini qo`llaydigan bo`lsalar, bu holda ular o`zaro hamjihatlikka va birgalikda faoliyat borasida muvaffaqiyatga erisha olmaydilar. So`zlar belgilari sistemasi hayot kechirish, ijtimoiy-tarixiy tajribani o`zlashtirish va o`zatish vositasi sifatidagi tilni tarkib toptiradi. So`zlar muayyan bir mohiyatga ega, ya'ni ashyoviy olamga allaqanday tarzda tegishli bo`ladi. Mohiyatlar siste masi kishining butun hayoti davomida rivojlanib va boyib boradi. Kommunikator adresant Muloqot sub'ekti sifatidagi omil namoyon bo'ladi. Resepient aderesat Bu ma'lumot kimga uzatilmoqda Ma'lumot Nima uzatilmoqda Kod Qanday vositalar asosida Maqsad Nima uchun uzatilmoqda Aloqa kanali Ovoz, xat, efir orqali aloqa 4

Natija Nimaga erishildi. Shuningdek amerikalik siyosatshunos G.Lassuel besh unsurdan iborat bo’lgan kommunikativ jarayonning modelini taklif etadi.  Kim (axborot kim tomonidan uzatilmoqda)  Nima (qanday axborot uzatilmoqda)  Qanday (axborot qanday yo’l bilan uzatilmoqda)  Kimga (axborot kimga yo’naltirilmoqda)  Qanchalik samarali (axborot qanchalik samarador uzatildi) Kommunikativ jarayon aksial (bunda axborot ayrim aniq odamlarga yo’naltiriladi) yoki retial (bunda axborot bir qancha ehtimol qilinayotgan resipientlarga yo’naltiriladi) xarakterda bo’lishi mumkin. Kommunikativ jarayonda o’zaro munosabatga kirishuvchilarni bir-birlarini tushunishlari juda muhimdir. Bunda nutqning quyidagi muhim xususiyatlari paydo bo’ladi, ya'ni mazmundorlik, tushunarlilik, ifodalilik, ta'sirchanlik ko’rsatiladi. Shaxsning kommunikativ xususiyatlari – bu insonning muloqot sohadagi uning ijtimoiy muhiti uchun ahamiyatli bo’lgan xulq – atvor xususiyatlarning barqaror tavsifidir. Muayyan shaxs boshqa insonlar bilan birgalikdagi faoliyatning ko’pqirrali tizimida ishtirok etadi va bu muloqotida mavjud bo’ladigan xilma – xil shaxsiy uslublarlarning jamlanishi va mustahkamlanishini belgilab beradi. Shuningdek muloqot subyektida uning kommunikativ imkoniyatlarini belgilab beruvchi muayyan kommunikativ potensial mavjud bo’ladi. Shaxsning kommunikativ xususiyatlari, kommunikativ potensial shaxs tuzlimasini tashkil etuvchi komponentlar, ichki tuzilmalar bilan aloqadorlikda bo’ladi va muloqot sohasida inson xulq – atvoriga hamda umumiy tarzda shaxsning barcha komponentlariga o’z belgisini qo’yadi (ta’sir o’tkazadi). Psixologiyada shaxsning kommunikativ xususiyatlarini o’rganish uchun aynan shas va muloqot muammosi borasidagi tadqiqotlar boshlang’ich baza bo’lib xizmat qiladi. 5

Ma’lumki, shaxs muammosini tadqiq etishga Rossiya olimlari ham, xorij olimlari ham (A.F. Lazurskiy, G. Olport, R. Kettel va h.k.) jiddiy hissa qo’shishgan. Muloqot muammosini konseptual tarzda qayta ishlash eng avvalo muloqotga insonning psixik rivojlanishi, uning ijtimoiylashuvi va individuallashishi, shaxsiyati shakllanishi uchun muhim shart sifatida qaragan B.G. Ananev, L.S. Vigotskiy, A.N. Leontev, V.M. Myasishev, S.L. Rubinshteyn nomlari bilan bog’liq. Muloqotni turli xil yondashuvlar nuqtai – nazaridan to’liq tahlil V.V. Rijov ishlarida amalga oshirilgan. U psixologiyada muloqotni, faoliyatni, umuman psixik hodisalari tadqiq etishining yangi tamoyili – muloqot va faoliyat birligi tamoyili paydo bo’lganligini ta’kidlaydi. Yoki juda bo’lmaganda ular murakkab o’zaro aloqadorlikda. Uning fikricha, shu sababli muloqotning o’zi hamkorlik qilayotgan insonlarning ularning birgalikdagi faoliyatida, hamkorligida yaxlit tizim yaratishga yo’naltirilgan maxsus faoliyati hisoblanadi. Umumiy tarzda shaxsning kommunikativ xususiyatlarini tadqiq etishga uch yondashuvni ajratib ko’rsatish mumkin: analitik, polikomponent va tizimli . Analitik yondashuv doirasida shaxsning alohida kommunikativ xususiyatlari tadqiq etilgan. Tadqiqotchilar alohida kommunikativ xarakteristkalarni o’rganishda asosan kirishimlilik, empatiya va o’ziga ishonganlikka to’xtalishgan. Kirishimlilik shaxsning muloqot muvaffaqiyatini belgilovchi zaruriy sifati hisoblanadi. Empatik kechinmalar muloqot, shaxsning o’zaro ta’siri muammolariga aloqadorlikda o’rganiladi. Bizning davrimizda empatiyani aniq ta’riflash masalasi bo’yicha alohida kelishuv mavjud emas. Ammo, Rossiya va xorij psixologlari empatiya shaxslarning o’zaro ta’sirlashishlaridagi zaruriy xususiyat ekanligini ko’p marotaba ta’kidlashgan. Shuningdek shasning kommunikativ xususiyatlari orasida o’ziga ishonganlik ham muhim o’rin egallaydi. Hozirgi kunga kelib ishonganlikni o’rganish va tasvirlashda butunlau farqli pozitsiyalar qayd etilgan ko’plab nashrlar mavjud. Ammo shu paytgacha ushbu fenomen mohiyati bo’yicha yagona tushuncha mavjud emas. 6

Kirishimlilik, empatiya, o’ziga ishonganlik bilan bir qatorda shaxsning kommunikativ qobilyatlari ham keng tarzda o’rganilgan. Kommunikativ qobilaytlarni o’rganish kommunikativ xususiyatlarni tadqiq etishda polikomponent yondashuvning muhim qadami bo’lgan. B.G. Ananev, A.G. Kovalev, A.N. Leontev, V.N. Myasishev, B.M. Teplov, SL. Rubinshteyn ishlari sharofati bilan qobilyat muammosiga ilmiy yondashuv konteksti: uni albatta faoliyat bilan aloqadorlikda ko’rib chiqish aniqlashtirilgan. Xorij va rus psixologiyadagi adabiyotlar tahlili ko’rsatadiki, “kommunikativ qobilyatlar” tushunchasi hamma tomonidan bir xil qabul qilinmagan. Rus psixologlari ham, g’arb psixologlari ham ko’p hollarda “kommunikativ kompetentlik” atamasini qo’llashadi. Kommunikativ kompetentlikni rivojlantirish va mukammallashtirish muammosiga zamonaviy yondashuv shundan iboratki, bunda ta’limga shaxsiy harakatlar asosida o’zini rivojlantirish va o’zini mukammallashtirish sifatida qaraladi. Kommunikativ kompetentlik deganda esa boshqa insonlar bilan zaruriy aloqalarni o’rnatish va mustahkamlash qobilyati tushuniladi. Kompetentlik tarkibiga kommunikativ jarayon samarali kechishini ta’minlovchi bir qator bilim va ko’nikmalar jamlanmasi kiritiladi. Olimlar kommunikativ kompetentlikka shaxslararo o’zaro ta’sir vaziyatining muayyan doirasida samarali kommunikativ harakatlarni tashkil etish uchun zarur bo’lgan ichki zahiralar tizimi sifatida qarashadi. Kommunikativ qobilyatlar – bu shaxsning muloqotda namoyon bo’luvchi individual – psixologik xususiyatlari, shuningdek insonlar bilan muloqot samaradorligini belgilab beruvchi ko’nikma va malakalardir. Kommunikativ qobilyatlar eng ko’p darajada ijtimoiy shartlangandir. Kommunikativ qobilyatlar tadqiqotlarini umumlashtirgan holda startegik va taktik qobilyatlarni ajratib ko’rsatish mumkin: 1. Staregik qobiliyatlar. Bu qobilyatlar shaxsning kommunikativ vaziyatni tushunish, unga to’gri mo’ljal ola bilish va shunga mos ravishda muayyan xulq – atvor strategiyasini shakllantirish imkoniyatlarini ask ettiradi. 7

2. Taktik qobiliyatlar. Bu qobilyatlar shaxsning kommunikatsiyada ishtirokini ta’minlab beradi. Ularni ikki guruhga bo’lishimiz mumkin: Birinchi guruhga muloqot jarayonida shaxsiy xususiyatlardan kommunikativ foydalanish ko’nikmasi kiradi. Bunga intellekt xususiyatlari, nutq rivojlanish xususiyatlari, xarakter, iroda, emotsional soha xususiyatlari, temperament xususiyatlari va h.k.larni kiritish mumkin. Ikkinchi guruhga muloqot va aloqa texnikasini egallash kiradi. Biz bunga shaxs sifatlarining to’liq kompleksini kiritamiz: - muloqotda o’z xulq – atvorini boshqarish qobilyati; - muloqot jarayonida boshqa insonning shaxsiy xususiyatlarini tushunish va hisobga olish, boshqa shaxsini modellashtirish ko’nikmalari bilan aloqador bo’lgan, shuningdek, guruhning ijtimoiy – psixologik xarakteristkasini bilish va tushunish qobiliyati va har bir guruhdagi o’rni va rolini tushunish qobilyati bilan bog’liq bo’lgan perseptiv qobilyatlar kompleksi; - aloqa o’rnatish, uni mustahkamlash, uning darajasini o’zgartirish, unga kirish va undan chiqish, muloqotda tashabbusga egalik qilish va uni taqdim etish qobilyati; - psixologik munosabatlarda o’z nutqini optimal tashkil etish qobilyati. Shunday qilib, yuksak darajada rivojlangan, barqaror kommunikativ qobilyatlarni kommunikativ xususiyatlar sifatida qabul qilish mumkin. Kommunikativ qobilyatlar – bu nafaqat shaxsning kommunikativ tuzilishidagi kichik tuzilmalardan biri. Bundan tashqari kommunikativ tuzilmada unga shaxs kommunikativ xususiyatlarining xilma – xil tizimining yaxlit spektri ham kiradi. Kommunikativ qobilyatlar, kommunikativ kompetentlikdan tashqari psixologik adabiyotlarda ko’p hollarda “kommunikativ ko’nikma”, “muloqot malakalari” kabi tushunchalarga duch kelishimiz mumkin. Ko’rib o’tganimizdek, psixologlar asosan alohida komunikativ xarakteristkalar tadqiqotiga murojaat etishgan. Kommunikativ qobilyatlarni, xarakterning kommunikativ xislatlarini, kommunikativ ko’nikmalarni tadqiq 8

etishni kommunikativ xususiyatlarni polikomponent o’rganishga kiritishimiz mumkin. Temperamentga bog’liq bo’lgan shaxsning komunikativ sifatlariga insonning inson bilan verbal va noverbal o’zaro ta’sir xususiyatlari kiradi. Temperament bilan shaxsning ta’sirchanlik, emotsionallik, impulsivlik va xavotirlilik kabi xususiyatlari bog’liq. (G. Ayzenk, V. N. Voronin, L. V. Jemchugova, A. I. Ilina, A. I. Krupnov, V. D. Nebilitsin, I.P. Pavlov, K. Yung). Xarakterning kommunikativ xislatlari – shaxsning voqe’likka munosabatida aks etuvchi va muloqotda namoyon bo’luvchi muhim xususiyatlarining o’ziga xos individual birikmasidir (R.S. Nemov). Insonlar bilan muloqotda xarakter xulq – atvor usuli, insonlarning harakat va muomalasidan ta’sirlanish usullarida namoyon bo’ladi. L.V. Jemchugova, A.I. Krupnov, V.SH. Maslennikov, V.P. YUdin tadqiqotlari natijalarini umumlashtirgan holda har qanday muloqot uchun zarur bo’lgan xarakter xislatlarining uch asosiy guruhini ajratib ko’rsatish mumkin: 1) kirishimlilik - odamovilik; 2) xushmuomalalik, xushchaqchaqlik, o’ziga ishonch; 3) tirishqoqlik, tashabbuskorlik, rostgo’ylik. Shaxsning irodaga bog’liq bo’lgan kommunikativ xususiyatlari. M.I. Dyachenko, T.V. Zarinova, A.G. Kovalev, V.I. Selivanov tadqiqotlari quyidagi sifatlarni ajratib ko’rsatish imkonini beradi: - serg’ayratlik, qat’iyatlilik (birinchi yoki bazaviy irodaviy sifatlar); - dadillik, jasurlik, o’ziga ishonish, o’zini tuta olish, maqsadga intiluvchanlik, ma’suliyatlilik (ikkinchi sifatlar); - ma’suliyatlilik, intizomlilik, izchillik. Kommunikativ funksiya bajaruvchi emotsiyalar: fikrlar, taa’ssurotlarni bo’lishish istagi, simpatiya, hurmat, yoqtirish tuyg’ulari (V.K. Vilyunas, YA. Reykovskaya, L.M. Vekker). Tipik emotsiyalar tizimi va dinamikasi insonni shaxs sifatida xarkaterlaydi 9

Xorijda va Rossiyada shaxsning kommunikativv imkoniyatlari bo’yicha chop etilgan adabiyotlarni tahlil qilish bizga shaxsning kommunikativ xususiyatlari rivojlanishining еtti asosiy bosqichini belgilash imkonini berdi: I - bosqich – insonlarga yaqinlik, ishonchning shakllanishi, muloqotga nisbatan ehtiyojning birinchi darajasi shakllanishi (A. Vallon, M.P. Denisov, S.YU. Mesheryakova, S.S. Xarin, N.L. Figurin, R.Spitz). II – bosqich - nutqning paydo bo’lishi (M.I. Lisina), muloqotga nisbatan ehtiyojning ikkinchi darajasi (L.I. Bojovich) va axloqiy rivojlanishning birinchi darajasi shakllanishi (A.V. Zaporojets), o’z – o’zini anglashning boshlanishi (Piaje). III – bosqich — samimiylik, kirishimlilik, axloqiy rivojlanishning ikkinchi darajasi shakllanishi, axloqiy jihatdan o’z – o’zini anglashning davom etishi, “emotsional desentratsiya”ning namoyon bo’lishi (Piaje), eksatraversiya – intraversiya, emotsionallik va nevrotiklikning mustahkamlanishi (YA.L. Kolominskiy), mustaqillik, maqsadga intiluvchanlik, qat’iyatlilikning boshlang’ich nuqtasi sifatida “ichki pozitsiya”ning rasmiylashtirilishi (L.I. Bojovich), xarakter, samimiylik, o’ziga ishonch, muloqot uslublari shakllanishining davom etishi (G.M. Breslav). IV – etap – kuzatilgan xulq – atvor shakllarining shaxsning namoyon bo’luvchi sifatlari shaklida mustahkamlanishi, tashabbus, iroda mustaqilligining paydo bo’lishi, muvaffaqiyatga erishish yoki omadsizlikdan qochish motivlari va ixtiyoriy boshqaruvning vujudga kelishi, kommunikativ qobilyatlarning shakllanishi (muloqot jarayonida o’z xulq – atvorini boshqarish qobilyati, aloqa o’rnatish va uni mustahkamlash, muloqotda tashabbusni o’z ixtiyoriga olish va mustahkamlash qobilyati). V - bosqich – o’zini anglashga ehtiyojning namoyon bo’lishi, o’z – o’zini mukammalshtirishga intilish (V.G. Stepanov), xarakter xislatlari va shaxslararo xulq – atvorning asosiy shakllari barqarorlashuvi, shaxslararo idrok va insonlar baholash etalonlarining paydo bo’lishi (A.A. Bodalev), tashkilotchillik 10

qobilyatlarining (ishga oid aloqalar o’rnata olish, kelishish, majburiyatlarni o’zaro taqsimlash ko’nikmalari) shakllanishi. VI – bosqich - yoshga oid introvertlikning vujudga kelishi, axloqiy jihatdan o’z – o’zini anglashning paydo bo’lishi, axloqning paydo bo’lishi va rivojlanishi, shaxsning axloqiy jihatdan o’z – o’zini (yo’lini) belgilab olishi (T.V. Snegireva). VII – bosqich - murakkab ijtimoy ustanovkalar, muloqot madaniyati shakllanishining yakunlanishi. Shaxsning asosiy kommunikativ xususiyatlarining mustahkamlanishi. Shunday qilib, shaxsning kommunikativ xususiyatlari rivoji alohida bo’limlar shakllanishi yuz beradigan bir qancha tadrijiy bosqichlardan o’tadi. Shaxsning kommunikativ xususiyatlari ontogenetik rivojlanish mahsuli hisoblanadi. Ular tug’ma bo’lishi mumkin emas va ular har doim shaxsning rivojlanishi va tarbiyalanishi jarayonida shakllanib boradi. Bolalarni yoshlikdan avvalo oilada, so‘ngra ta’lim maskanlarida muloqotga o‘rgatib boriladi. Muloqotga o‘rgatishning usullaridan biri mashg‘ulotlar tarzida shakllantirishdir. Bolani bog‘cha sharoitida tarbiyachi turli mashg‘ulotlar o‘tkazib muloqotga o‘rgatadi. Avval elementar o‘zini tutish, kattalarga qanday gapirish, salom berish, minnatdorchilik bildirish kabi usullarni tarkib toptiriladi. Maktab yoshi davrida va keyinchalik shaxsga ijtimoiy - psixologik treninglar tashkil qilish orqali muloqotga o‘rgatiladi. Shaxsning o‘zi bu usullarga ijobiy munosabat bildirishi, faol harakat qilishi zarur. Chunki shaxs muloqotda bo‘lmasdan faoliyat sub’ekti sifatida ham, individual inson sifatida ham to‘laqonli rivojlana olmaydi. Tajribali psixolog A. A. Bodalev fikricha, hatto o‘yin faoliyatida bola muloqotda bo‘ladi. Ta’lim jarayonining asosida muloqotga o‘rgatish masalasi birinchi o‘rinda turadi. Qolaversa mehnat ta’limi jarayonida kishilar doimo muloqotga ehtiyoj sezadilar. Muloqotning tarbiyaviy ahamiyati shundaki, u insonni dunyoqarashini kengaytiradi va psixikasini rivojlantiradi. Ya’ni barcha ruhiy jarayonlar muloqot orqali shakllanadi. Shaxsning irodaviy sifatlarini rivojlantirish orqali ham uni muloqotga o‘rgatish oson ro‘y beradi. 11

Jamoa muhitini shakllantirishda ikkinchi tomon ham bor - bu jamoa a’zolarining ruhiy madaniyatini shakllantirishdir. Shu maqsadda o‘quvchilarga ularning insoniy muloqot, inson shaxsi, bir-birini baholash xususiyatlari («men va boshqalar”,”men boshqalarning ko‘zi bilan”) to‘g‘risidagi mulohazalarini rag‘batlantiruvchi axborotni berish zarur. Uni insholar, suhbatlar, treninglar orqali uyushtirish mumkin. Maxsus mashqlar orqali muloqot usullariga o‘rgatish shunga taalluqlidir. N. P. Anikeva fikricha, boshqa odamlar bilan muloqotda har bir shaxs muayyan ijtimoiy rolni egallaydi. Rollar shaxsni to‘laroq ochib berishi, uni niqoblashi mumkin. Lekin pozitsiya - rollarni tanlash albatta insonning o‘z mohiyatiga, uning kuchiga, zaifligiga, salohiyat darajasiga, o‘z-o‘zini tanqid qila olishiga, xulq - atvorining puxtaligiga, o‘zining chetdan ko‘ra bilish qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Ba’zan muloqotdagi muvaffaqiyatsizliklar yoshlarni benuqsonroq, himoyalanganroq bo‘lish uchun o‘zidagi eng yaxshi narsalarni yashirishga, buzishga majbur etadi. Erta o‘smirlik paytida yig‘it va qizlar yakkalik holatini boshdan kechiradi. O‘zi haqidagi va atrofdagi kishilar haqidagi axborot - muloqot usullarini va mazmunli muloqotni tashkil etishga intilishni belgilab beradi. Ekstroversiya bilan introversiya kishining ruhiy tavsifi sifatida muloqot sohasida yorqin namoyon bo‘ladi. Ekstroversiya - individning tashqi dunyoga, introversiya - ichki dunyoga qarashidir. Asab faoliyatining kuchli tipi bilan bog‘liq ekstroversiya xususiyatlari ustun bo‘lgan kishilar ancha kirishimli, aloqalar, tanishishlar doirasiga moyil bo‘ladilar. Ular ishtiyoq bilan yangi tanishlar orttiradilar, shovqin - suronli davralarni yoqtiradilar. Introvertlar - bu asab faoliyatining zaif tipiga mansub kishilardir. Ular o‘z ichki dunyolariga berilishga, kechinmalarga moyillar. Atrofdagilardan ko‘p tashvishlanadilar, ular yaqinlarning tor doirasini ma’qul ko‘radilar. ”Ekstroversiya-introversiya” o‘qining o‘rtalarida joylashgan kishilar psixologiyada sentrovertlar degan nomni olgan. Ular me’yorida kirishimli, me’yorida yolg‘izlikka moyildirlar. 12

Adabiyotlardagi ma’lumotlar tahlili shuni ko’rsatadiki, shaxs rivojlanishida u yoki bu faktorni ustun qo’yish nihoyatda turfa xil talqin qilingan. Biologik yondashuv namoyondalari shaxsning rivojlanishida еtakchi o’rinni shasning genetik moyilligi band etadi deya hisoblashgan (A. Cessel, D. B. Dromley, H. Eysenck). Ijtimoiy yondashuv tarafdorlari esa shaxs shakllanishiga еtakchi ta’sirni ta’lim va tarbiya o’tkazadi deya hisoblashgan (A.S. Makarenko, I.M. Sechenov, V.A. Suxomlinskiy). V.A. Vigotskiy, A.N. Leontev, A.R. Luriya shaxs shakllanishida irsiylik ham, muhit ham, ularning murakkab o’zaro aloqasi ham katta rol o’ynaydi deya qayd etishgan. Pedagogik – psixologik adabiyotlarni tahlil qilish va pedagogik tajribalardan ma’lum bo’ladiki, bolalar muloqotda qiyinchilik his qiladilar. Ushbu qiyinchiliklar kattalar bilan muloqotda ham, tengdoshlar bilan muloqotda ham shaxsning kommunikativ xususiyatlari yaxshi rivojlanmaganligi, muloqot qilishga no’noqlik oqibatida kelib chiqadi. Shu sababli shaxsning kommunikativ xususiyatlari rivojlanish darajasiga ta’sir etuvchi еtakchi faktorlarni aniqlash zarurati paydo bo’ladi. Shaxsning kommunikativ xususiyatlari rivojlanishi faktorlarini o’rganish jarayonida bolaning barcha yosh bosqichlarida to’laqonli rivojlanishi uchun oila va oilaviy tarbiya birinchi darajali ahamiyatga ega. Muloqot bola rivojlanishining asosiy sharti sifatida ota – ona va bola munosabatlarida amalga oshiriladi, bu munosabatlar esa uning shaxsi shakllanishiga belgilovchi ta’sir o’tkazadi. Xorij va Rossiya adabiyotlarida ota – ona munosabatlari faktoriga katta e’tibor qaratiladi. Shu bilan birgalikda еtarli tarzda tadqiq etilmagan bir qancha aspektlar ham mavjud. Eng avvalo bunga ota – ona munosabatlarining darhol o’z ichiga muvaffaqiyatga erishish motivi, faollik va o’ziga ishonganlikni oluvchi kommunikativ xususiyatlar kompleksiga ta’sir o’tkazishi kiradi. Shaxsning aynan mana shu kommunikativ xususiyatlari kompleksi bola rivojlanishining kelgusi tendensiyalarini belgilab beradi. Ammo shaxslararo muloqotning uzoq muddatli tadqiqotlari davomida shaxsning shaxslararo muloqotni amalga oshiruvchi ichki imkoniyatlari tizimini 13

aniqlashtiruvchi ko’rsatkichlar ajratib ko’rsatilmagan. V.V. Rijov fikricha, aynan mulqotni subyekti guruh bo’lgan faoliyat sifatida o’rganish ijtimoiy, umumiy subyekt muloqotda muayyan individ, muayyan shaxsning ishtiroki nimani ifodalashi haqidagi savolni o’rtaga qo’yadi. Bu savol shaxsning muloqotga kirishish imkoniyatini ta’minlovchi psixologik, individual – psixologik sifatlar, ko’nikmalar, qobilyatlar va h.k.lar haqidagi savoldir. Bugungi kunda psixologiya fanida nafaqat nazariy planda shasning muloqotda namoyon bo’luvchi sifatlarining ko’pqirrali, ko’p darajali, polifunksional ahamiyati haqidagi fikr ko’p marotaba ta’kidlanmoqda. Kommunikativ xususiyatlardan tashqari V.V. Rijov, V.A. Kolsova, A.A. Bodalev va boshqalar o’z tadqiqotlarida shaxsning muloqotda namoyon bo’luvchi xususiyatlarini aniqlashga yo’naltirilgan “shaxsning kommunikativ potensiali” tushunchasidan foydalanishmoqda. Kommunikativ potensial – bu muloqotning u yoki xarakterini ta’minlovchi ijtimoiy – psixologik xususiyatlar tizimi. Shaxsning kommunikativ potensialini tashkil etuvchi, mustahkamlangan va barqarorlikka ega bo’lgan ijtimoiy – psixologik xususiyatlar shaxsning kommunikativ xususiyatlari orqali o’tadi. Shaxsning kommunikativ potensialini o’zi dinamik, rivojlanib boruvchi va xususiyatlarni umumlashtiruvchi tizim hisoblanadi. Rus psixologiyasida “shaxsning kommunikativ potensiali” tushunchasi bilan parallel tarzda ko’pincha “shaxsning kommunikativ imkoniyatlari” atamasi uchraydi. Shu sababli muloqot ishtirokchilarining va birgalikdagi faoliyat ishtirokchilarining shaxsiy xususiyatlarini tushunish va hisobga olish qobilyatida aks etuvchi shaxsning kommunikativ xususiyatlariga mantiqiy tarzda guruhning ijtimoiy – psixologik xarakteristkasini bilish va tushunish qobilyati hamda har bir guruhdagi o’rni va rolini tushunish qobilyatini ham qo’shimcha qilish zarur. Shaxsning kommunikativ potensiali tushunchasi bilan bir qatorda ko’plab tadqiqotchilar o’z ishlarida “shaxsning kommunikativ yadrosi” ta’rifidan ham foydalanishadi. 14

A.A. Bodalev tasavvuri bo’yicha, “shaxsning kommunikativ yadrosi” tushunchasi shaxs uchun xarakterli bo’lgan uning turli xil inson va jamoalar bilan bevosita yoki qandaydir texnik vosita yordamidagi aloqasida namoyon bo’luvchi xulq – atvor, munosabat, aks etish birligidir. Boshqa insonlar va jamoalar bilan muloqotga kirishar ekan, inson muayyan yo’nalganlikni ko’rsatadi. Birga olingan (ko’ringan) sifatlar jamlanmasi shaxsning kommunikativ yadrosini tashkil etadi. Shunday qilib, shaxsning kommunikativ potensiali tarkibiy qismi sifatida “kommunikativ qobilyat” tushunchasi, “kommunikativ imkoniyat”, “kommunikativ xususiyat”, “kommunikativ potensial”, “shaxsning kommunikativ yadrosi” tushunchalari shaxsning muloqot muvaffaqiyati uchun zarur bo’lgan xususiyatlarini o’rganishda tizimli yondashuvni aks ettiradi. “Shaxsning kommunikativ xususiyatlari” atamasi psixologiyada kamdan – kam hollarda qo’llaniladi va asosan kasbiy faoliyat bilan aloqadorlikda foydalaniladi. Shunday qilib, keltirib o’tilganlardan ko’rishimiz mumkinki, rus psixologiyasida ham, xorij psixologiyasida ham shaxsning muloqot uchun zarur xususiyatlarini belgilash uchun yagona atama mavjud emas. Ko’rib o’tganimizdek, tizimli yondashuv doirasida: “kommunikativ imkoniyat”, “kommunikativ potensial”, “kommunikativ qobilyat” va h. k. tushunchalardan foydalaniladi. Lekin ushbu tushunchalarda aniq farq mavjud emas. Misol uchun, kommunikativ qobilyat va kommunikativ ko’nikma hamda kommunikativ malaka, shuningdek, kommunikativ xususiyat va xislatlar, kommunikativ potensial va kommunikativ imkoniyat tushunchalari sinomim sifatida qo’llaniladi. 1.2. Shaxs tashkilotchilik qobiliyati muammosining Xorij va O’zbekistonda ilmiy o’rganilganligi. Tashkilotchilik faoliyati ma’nosi ko‘p ma’noli va ko‘p mazmunli. Keng manoda u hosilalarni sezilarli doirasini qamrab oladi: davlat, sinf, partiyalar, ularning boshqaruv organlari va matbuot faoliyatidan to insonning o‘zini-o‘zi 15

tashkillashtirishigacha. Tor ma’noda bu tushuncha bitta odamning faoliyatiga kiritiladi, bu esa umumguruhiy maqsadga erishish uchun odamlar guruhining birlashuvini ta’minlaydi. Tashkilotchilik faoliyati material ishlab chiqarish, madaniyat, fan va tarbiya soxasini, davlat jamoaviy hayotining hamma sohalarini kesib o‘tadi. U bilan (anglab, anglamay) turli yoshdagi va ijtimoiy holatdagi odamlar shug‘ullanishadi. U mehnatda va kurashda, o‘qishda, sportda, o‘yinda xullas, odamlar qayerda umumiy vazifalarni еchishda birlashsalar o’sha joyda zarur. Tashkilotchilik faoliyati odamlar jamoaviy munosabatlarini ng bir tomoni sifatida ularning jamoaviy faolligini ng bir shakli bo‘lib hisoblanadi. Tashkillashtirilgan guruhdagi tashkilotchi doimo faol hayotiy pozitsiyani egallaydi. O‘zaro faoliyatdagi odamlar guruhidan har qanday amaliy ishlari samaradorligi ko‘proq tashkilotchilik faoliyati bilan belgilanadi. Uning jonli jarayonida odamlar shaxsiyati va ijtimoiy guruhlarning turlicha psixologik fenomenlari anchayin yorqin va ko‘rimliroq amalga oshadi, faollashadi. Tashkilotchilik qobiliyati odamning faoliyatini bir turi sifatida "odam- odamlar guruhi", "tashkilotchi-tashkillashuvchilar guruhi" tizimida mavjud bo‘ladi. Shunday qilib, tashkilotchilik faoliyati qonuniyati boshqarish fani muammosiga kirib, uning predmetlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. 2 Tashkilotchilik qobiliyatini yuqori sinf o‘quvchilarida ya’ni ilk o‘spirinlarda jamoatchilik ishi jarayonida shakllanishini psixologik pedagogik tomonidan o‘rganishni 50-yillarning oxirida psixolog S.V.Kondratva boshlab bergan. Birmuncha keyinroq pedagogik qobiliyatlar muammosini hal qila turib, tashkilotchilik qobiliyatlariga F.N.Gonobolin, N.V.Kuzmina, N.D.Levitovlar e’tibor qaratib tashkilotchilik qobiliyatini pedagogik qobiliyatlar deb atab, lekin ularning mohiyati va tuzilishini ochib bermaganlar, N.D.Levitov tashkilotchilik qobiliyatini shaxs xususiyati sifatida emas, balki faoliyatiga talab sifatida o‘rgangan, ular: - o‘z harakatlarini rejalashtirish; 2 Уманский Л.Е. Психология организаторский деятелности школников. М 1980. 25- 30 б 16

- oldindan ko‘ra olish qobiliyati; - loyihalash; - vaqtni tejab ishlatish; - nazorat -tizimli harakat qilish. Ilk o‘spirinlarning tashkilotchilik qobiliyatini rivojlanishini N.G. Levi- tov nutq, muloqotga bog‘liq deydi. Gonobolin esa odamlarni to‘g‘ri va tez ajrata olib, o‘z ortidan ergashtira olish qobiliyatiga bog‘liq deydi. Tashkilotchilik qobiliyati psixologiyasini o‘rganishdagi A.G.Afanaseva, M.Gvishiani va boshqalar, odamlarni boshqarish muammolari va sotsial psixologiya bo‘yicha umumnazariy ishlarni olib borgan. G.M.Andreeva, N.V.Kuzmina, B.D.Parmgin, A.V.Petrovskiy, K.K.Platonov, Ye.V.Shoroxova, A.G.Kovalyovlarning metodologik tadqiqotlari katta ahamiyatga ega 3 . Psixolog V.D.Parigin, R.S.Nemovlarning fikricha tashkilotchi-"lider" bo‘lishi kerak deydi. "Lider" kuchli tashabbuskor va tashkilotchidir deyiladi. Olimlar o‘spirin tashkilotchiga qo‘yiladigan bir qator talablarni sanab o‘tadilar. Ular: - aniq bir maqsad sari intiladigan; - zaruriy o‘quvchilar shaxsidagi o‘zgarishlarni biladigan; - do‘stlarining ichki kechinmalari bilan o‘rtoqlasha oladigan; - ularga doimo "boshqaruvchi" emas, "do‘stona" ko‘z bilan qaray oladigan; - doimo ularning muammolari va qiziqishlari bilan o‘rtoqlashish kerak deb aytadi. O’tkazilgan tadqiqotlardan ko‘rinadiki o‘spirinlik davrida sinf jamoasining o‘z jamoasiga ta’siri kuchli bo‘ladi. Ularda maktab muhiti, xususan, sinf jamoasi, rasmiy va norasmiy tengqur liderlar kuchli ta’sir qiladi. L.I.Umanskiy tashkilotchilik qobiliyati o‘zaro uzviy bog‘liq quyidagi qismlardan iboratligini ta’kidlaydi. 1 .Tashkilotchilik tuyg‘usi-(psixologik topqirlik, kashfiyotchilik,odob- nazokatda o‘z ifodasini topadi.) 3 Уманский Л.Е. Психология организаторский деятелности школников. М 1980. 40- 41 б 17

2.Tengdoshlariga emotsional-irodaviy ta’sir o‘tkazish imkoniyati- muammolar е chimiga jalb qilish, ularning kuch g‘ayratini biriktirish. 3.Tashkilotchilik faoliyatiga moyillik-emotsional his-tuyg‘u, faollik ko‘rsatish, qat’iy qiziqish. Olimning fikrini tahlil qiladigan bo‘lsak na’munali tashkilotchi o‘spirinda: - ahloqiy hislatlar - jamoatchilik tashabbuskorlik, faollik, mehnat sevarlik; - irodaviy xislatlar -matonat, mustaqillik, intizomlilik; - emotsional hislatlar-tetiklik, o‘z kuchiga ishonch, optimizim kabi hislat- larga ega bo‘lishi kerak deydi 4 . O‘zbek psixolog olimlari M.G.Davletshin, E.G‘.G‘oziyev, V.M.Karimova, R.Yu.Toshimov, P.S.Ergashev kabilarning ishlarida mazkur muammo ko‘tarilgandir. M.G.Davletshin "Yosh davrlari va pedagogik-psixologiya o'quv qo‘llan- masida o‘spirin shaxsining shakllanishi jarayonida jamoat tashkilot- larining o‘rnini alohida ta’kidlab o‘tadi. Bunda jamoat ishchilaridagi faollik, tashabbuskorlik, mustaqillik, qat’iyatlilik, mas’uliyatlilik, harakatlarini tanqidiy baholash singari fazilatlari orqali ularda muayyan tashkilotchilik qobiliyati namoyon bo’ladi. E.G‘oziev - "Psixologiya" o‘quv qo‘llanmasida o‘spirin qiyofasi, xarakteristik xususiyatlari, qobiliyatlarining psixologik tavsifini keltiradi. Tashkilotchilik qobiliyatining namoyon bo‘lishini olim tafakkurning mustaqilligi bilan tushuntiradi. Olimning fikricha kommunikativ va tashkilotchilik qobiliyati jamoat tashkilotlari va sinf jamoasi ta’sirida tez yuzaga chiqadi. Ulardagi matonatlilik, jasurlik, kamtarinlilik, intizomlilik, mustaqillik, mas’uliyatlilik, qat’iyatlilik singari fazilatlar tashkilotchilik qobiliyatining namoyon bo‘lishiga olib keladi. O’spirinlardagi balog‘atga е tish tuyg‘usi takomillashishi natijasida o‘z o‘rnini belgilash va ma’naviy dunyosini ifodalash tuyg‘usi kuchayadi. Bu hol ularda o‘zining alohida shaxs ekanligini, o‘ziga xos xislatini ko‘rsatishga va hammaning 4 Davletshin M.G, Do’stmuhammedova va bosh… Yosh davrlari va pedagogik psixologiya. T-2004. 85-b. 18

nazarida bo‘lishga intilishlari maylining ortishi natijasida ham ularda tashkilotchilik qobiliyatlari rivojlanadi 5 . V.M.Karimova - "Psixologiya" o‘quv qo‘llanmasida o‘spirin shaxsi va tashkilotchilik qobiliyatining ortishini rahbarlik tushunchasi orqali izohlaydi: O‘spirinlardagi bir-birlariga nisbatan beradigan bahosi "men" obrazi va muloqotchanligi undagi "liderlik" va "rahbarlik" atamalari bilan tushuntiriladi. M Y.Otajonov - "Menejmentlik psixologiyasi" kitobida har bir tashkilotchi bo’laman degan o‘spirin quyidagi vazifalarni bajara olishi kerak deydi: - Jipslashtirish - jamoada mustakil birlashma sifatida o‘zining bir butunlik xususiyatini shakllantirish. - Faollashtirish - muvofiq mehnat usullarini qo‘llash maqsadida o‘rtoqlarining motivatsiya sohasiga ta’sir ko‘rsatish. - o‘z-o‘zini boshqarishni rivojlantirish - o‘rtoqlarining o‘z xatti-harakatlarini ichki muvofiqlashtirishdan tashkil topadi. Psixolog P.S.Ergashev tashkilotchilik qobiliyatini muloqotchanlik qobiliyati bilan bog‘lab tushuntiradi. Muallif tashkilotchi bo‘lishga intilgan har qanday o’spirin tez muomalaga kirishuvchan va doimo tashabbusni o‘z qo‘lida ushlab turishi kerak"- deydi 6 Ilk o‘spirinlarda tashkilotchilik qobiliyatining namoyon bo‘lishida o‘z-o‘ziga baho va muloqotchanlik sifatlarining ta’siri borasida L.SVshgotskiy - shaxsning o‘z-o‘ziga nisbatan baho berishida muloqotning o‘rni juda ahamiyatlidir"- deb ta’kidlaydi. Muloqot psixikaning asosi bo‘lganligi uchun ham shaxsning psixikasiga va uning xususiyatlariga ta’sir ko‘rsatadi. Kishi atrofdagilar bilan muloqot o‘rnatishi bilan birga o‘zi ham muloqotga kirishadi. Bunday vaziyatlarda shaxsning o‘ziga nisbatan tanqidiy qarashlari ortadi, qolaversa tahlil kuchayib shaxsning o‘z-o‘ziga past baho berishi vujudga keladi. Olimning ta’kidlashicha, "shaxsdagi o‘zini anglash va o‘z-o‘ziga baho berish tevarak-atrof bilan bo‘lgan munosabatlar qurshovida shakllanib boradi " deydi. 5 Otajonov M.Y. Menjment psixologiyasi. T-2003. 516 6 Ergashev P.S. Muloqot psixologiyasi. T-2003. 16 b 19

V.V.Davidovning tadqiqot ishiga ko‘ra insonning o‘z-o‘ziga nisbatan baho berishini qay darajada shakllanganligini o‘rganishdan avval asosiy e’tiborni shaxsdagi "qo‘zg‘alishni boshqara olishga" qaratish kerak deb ta’kidlaydi. Psixologning ta’kidlashicha, ta’limning yaxshi tadqiq etilishi o‘quvchi yoshlarning o‘z shaxsini baholashiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. "O‘ziga baho berish o‘z faoliyati va o‘zini kishilarga bo‘lgan munosabatiga baho berishdir. Bu xususiyat tufayli kishining faolligi o‘zgaradi, u sekin astalik bilan rivojlanadi va atrofdagilarni ehtiyoji, talabi va shaxsning o‘ziga bo‘lgan mnosabati orqali namoyon bo‘ladi". Kim o‘zini yuqori baholasa, ular o‘ziga yuqori baho talab qilishadi. Ilk o’pirinlarda muloqotga bo‘lgan ehtiyoj bosqichma-bosqich o‘sib boradi. Avvalambor, kattalarni o‘ziga qaratish, keyin esa ular bilan hamkorlikda bo‘lish, yo ishni bajarinshi va ular tomonidan hurmatni his etishni hohlaydilar. Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, kommunikativlik tashkilotchilik sifatlarining yuzaga chiqishida shaxsning o’z-o’ziga beradigan bahosi ham muhim ahamiyatga ega. Bunda o’ziga nisbatan beriladigan baho tashabbuskorlik, jur’atlilik tashkilotchilik, muloqotchanlik, kirishimlilik kabi holatlarda namoyon bo’lishi mumkin. 20

2 – BOB. ILK O’SPIRINLIK DAVRIDA KOMMUNIKATIV VA TASHKILOTCHILIK QOBILIYATLARI XUSUSIYATLARINI EKSPERIMENTAL O’RGANISH. 2. 1. Ilk o’spirinlik davrida kommunikativ va tashkilotchilik qobiliyatlarini o’rganish natijalari. Kurs ishimiz davomida biz shaxsning kommunikativ va tashkilotchilik qobiliyatlari va ularning rivojlanish xususiyatlarini eksperimental o’rganish uchun kollej o’quvchilarida “ Tashkilotchilik va kommunikativlik metodikasi” va T.Liri Sobchik metodikasi (shaxslararo munosabatlar interpersional tash - xisning modifikatsiyalashtirilgan variant)dan foydalandik. Tadqiqotimizning birinchi metodikasi Kommunikativlik va tashkilotchilik so’rovnomasi bo’lib, metodika V.V.Sinyavskiy va V.A.Fedoroshin tomonidan chiqilgan. Biz tadqiqotda bu metodikaning P.S.Ergashev tomonidan o‘zbek tiliga tarjima qilinib modifikatsiyalashtirilgan variantidan foydalandik. Mazkur metodika yordamida tadqiqotda ishtirok etuvchi ilk o’spirinlarning kommunikativlik va tashkilotchilik qobiliyatlari qay darajada rivojlanganligini aniqlash mumkin. Test orqali qo’lga kiritilgan natijalar besh mezon bo‘yicha farqlandi. Tadqiqotni o‘tkazish uchun savolnoma va varaqasi tayyorlandi. Tadqiqotni individual va guruhda o’tkazish mumkin. Biz tekshiruvchilarga javob varaqalarini tarqatib bo’lgach, quyidagi yo’riqnomaga asoslanib o’tkazdik: Quyida keltirilgan tasdiqlarni yaxshilab o’qib chiqing va bu tasdiqlarga rozi bo’lsangiz «+» belgisini, agar rozi bo'lmasangiz «-» belgisini qo‘ying. Noaniq savolni suiste’mol qilmaslikka harakat qiling. Har bir detal ustida uzoq o’ylamaslik, aniq holatlarni ko’z oldingizga keltiring. Javob uchun ko’p vaqt sarf - lamang miyangizga kelgan birinchi tabiiy javobni bering. So’ngra metodika materiallari yig’ib olindi va olingan natijalar tahlil qilindi. Olingan natijalar 1 – jadvalda keltirib o’tilgan. 21

1 - jadval O’quvchilarda kommunikativ va tashkilotchilik qobiliyatlarining namoyon bo’lishi № Ko’rsatkichlar Kommunikativ Tashkilotchilik Darajasi 1. 0,68 0,79 Yuqori 2. 0,48 0,47 Past, o’rta 3. 0,49 0,48 Past, o’rta 4. 0,72 0,83 Yuqori 5. 0,52 0,47 Past, o’rta 6. 0,53 0,47 Past, o’rta 7. 0,54 0,51 Past, o’rta 8. 0,66 0,77 Yuqori 9. 0,61 0,61 O’rta 10. 0,61 0,59 O’rta 11. 0,55 0,48 Past, o’rta 12. 0,68 0,82 Yuqori 13. 0,48 0,50 Past, o’rta 14. 0,49 0,47 Past, o’rta 15. 0,52 0,48 Past, o’rta 16. 0,52 0,52 Past, o’rta 17. 0,48 0,53 Past, o’rta 18. 0,69 0,78 Yuqori 19. 0,68 0,80 Yuqori 20. 0,67 0,75 Yuqori 21. 0,69 0,78 Yuqori 22. 0,71 0,77 Yuqori 23. 0,73 0,75 Yuqori 24. 0,77 0,88 Juda yuqori 25. 0,22 0,18 Past 22

26. 0,35 0,27 Past 27. 0,41 0,36 Past 28. 0,72 0,78 Yuqori 29. 0,73 0,75 Yuqori 30. 0,47 0,51 Past, o’rta 2 - jadval O’quvchilarda kommunikativ va tashkilotchilik qobiliyatlarining namoyon bo’lishi Ko’rsatkichlar Sinaluvchilar (foiz hisobida) Past daraja 10 % Past, o’rta daraja 40% O’rta daraja 6,7% Yuqori daraja 40% Juda yuqori daraja 3,3% Olingan natijalardan ma’lum bo’ldiki, sinaluvchilarning 10% ida kommunikativ va tashkilotchilik qobilyati past darajada. Bunday sinaluvchilarda kommunikativ va tashkilotchilik moyilliklari sust. Sinaluvchilarning 40%ida kommunikativ va tashkilotchilik qobiliyatining past o’rta darajasi qayd etilgan. Bunday sinaluvchilarning kommunikativ va tashkilotchilik moyilliklari o’rtacha darajaga etmaydi. Ular tashabbusni o’z zimmasiga olmaydigan, vaqtni tanholikda o’tkazishni xush ko‘radigan, notanish odamlar bilan suhbatlashayotganda, ko‘pchilik oldida biror narsani aytib berayotganda o‘zini noqulay his etadigan, xafagarchilikni og‘ir o‘tkazadigan shaxslardir. Sinaluvchilarning 6,7%ida kommunikativ va tashkilotchilik qobilyatining o’rta darajasi aniqlandi. Bu sinaluvchlarning kommunikativ va tashkilotchilik moyilliklari o‘rtacha. Ular odamlar bilan aloqa qilishga intiladigan, tanishlari doirasini chegaralab qo‘ymaydigan, o‘z fikrini himoya qiladigan odamlardir. Ammo uning bu xususiyatlari barqaror emas. 23

40% sinaluvchilarda kommunikativ va tashkilotchilik qobiliyatining yuqori darajasi aniqlandi. Bunday sinaluvchilarning kommunikativ va tashkilotchilik moyilliklari yuqori darajada. Yangi sharoitda o‘zini yo‘qotib qo‘ymaydigan, tanishlari doirasini doim kengaytirishga intiluvchi, muloqotda tashabbuskor, ijtimoiy faoliyatda jonbozlik bilan ishtirok etadigan, murakkab vaziyatda mustaqil qaror qabul qila oladigan odam. Sinaluvchilarning 3,3%%ida kommunikativ va tashkilotchilik qobilyatining juda yuqori darajasi qayd etilgan. Bunday sinaluvchilarning kommunikativ va tashkilotchilik moyilliklari juda yuqori. Kommunikatsiya va tashkilotchilik ehtiyoji bo‘lib qolgan, doim uni qondirishga intiladigan, yangi jamoada, yangi muhitda o‘zini juda erkin tutadigan, tashabbuskor, o‘z fikrini oxirigacha himoya qiladigan, turli o‘yinlarni, tadbirlarni uyushtirishni yaxshi ko‘radigan odam. 2.2. O’spirinlik davrida kommunikativ va tashkilotchilik sifatlarining o’z-o’ziga baho berish tizimi bilan bog’liqligi. Tadqiqotimizning ikkinchi metodikasi ilk o‘spirinlarning o‘z -o‘ziga beradigan bahosini aniqlash uchun qo‘llanildi. Bu metodika dastavval Timoti Leri (1969), va L.N.Sobchik (1972,1974) tomonidan ishlab chiqilgan. Biz tadqiqotda u metodikaning N.G‘.Kamilova tomonidan o‘zbek tiliga tarjima qilingan modifikatsiyalashtirilgan variantidan foydalandik. Mazkur metodika yordamida tadqiqotda ishtirok etuvchi ilk o‘spirinlarning o'zini baholash tizimidagi nomuvofiqlikni qaysi darajada ekanligini aniqlash mumkin bo‘ladi. Sinaluvchilarga bunda dolzarb va ideal “men”larini baholash talab etiladi. Quyidagicha yo’riqnoma berildi: so’rovnomadagi savollardan siz uchun ayni vaqtda mos keladiganlarini belgilang. Respondentlar o’zlarining dolzarb “men”larini belgilab bo’lgach ularga yana o‘sha so‘rovnomadagi xususiyatlardan foydalanib, ideal «Men»ingizni, ya’ni ular intiladigan, talpinadigan, o‘shanday bo‘lishni xohlaydigan «men»larini baholashlari aytiladi. Har bir xususiyat ideal «Men»lariga xos yoki xos emasligiga muvofiq (bu xususiyat sizning real «Men»ingizga ham xos yoki xos emas bo‘lishi mumkin) 24

javob varaqasidagi tegishli raqamni o‘chiring yohud o‘chirmay qoldiring degan mazmundagi yo’riqnoma beriladi. Ma’lumki, komunikativlik va tashkilotchilik qobiliyatining namoyon bo‘lishi muloqotchanlik ko‘nikmalarining shakllanganligi bilan bir qatorda o‘z- o‘ziga baho berish tizimi, o‘ziga ishonch ko‘nikmalarining shakllanganligi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Biz ilgari surgan farazimizni tasdiqlash maqsadida ushbu metodikani o’tkazdik. Bu metodikamizda 30 nafar ilk o‘spirin yoshidagi sinaluvchilar ishtirok etdi. Test natijalari o‘rtacha ball miqdorda navbatdagi 3- jadvalda aks ettirilgan. 3-jadval Liri Sobchik metodikasi bo’yicha o’quvchilarda o’ziga beradigan bahosining namoyon bo’lishi. Shkalalar nomi Dolzarb “men” Ideal “men” H ukmton-ledirlik 10,5 6 Mustaqil-ustivorlik 8,35 3,38 To’g’ri - tajovuzkor 7,7 3,99 Ishonchsizlik-skeptiklik 8,16 5,6 Itoatkor-tortinchoq 8,3 3,38 Bog’liqlik- bo’ysinuvchanlik 3,4 6,7 Hamkorlik-konvensiallik 3,38 8,7 Mas’uliyatli- bag’rikenglik 8,3 7,6 Kuzatganimizdek, dolzarb «Men»da hukmron-liderlik 10,5ni, mustaqil- ustivorlik 8,35ni, to‘g‘ri-tajovuzkorlik 7,7ni, ishonchsizlik-skeptiklik 8,16ni, itoatkor-tortinchoqlik 8,3ni, bog‘liqlik-bo‘ysunuvchanlik 3,4 ni, hamkorlik- konvensiallik 3,38 ni, mas’uliyatli-bag‘rikenglik 8,3 ni tashkil qildi. Ko‘rib turganimizdek, 3-jadval natijalarida Hukmron-liderlik oktanti 10,5 o‘rtacha ball bo‘lib, bu o‘ziga ishonch, yaxshi maslahatchi, еtakchi va tashkilotchi bo‘la olish malakasi va rahbarlik sifatlari bilan izohlanadi. Bu oktantimizning yaxshi natija berishi bizni quvontirdi. Mustaqil -ustuvorlik oktanti bo‘yicha sinaluvchilarning o‘rtacha bali 8,35ni tashkil etdi. Bu ko‘rsatgich shaxslararo munosabatlarning 25

ishonchliligi, mustaqilliligi, raqobatchilik uslubidan darak beradi. Ulardagi bunday ko‘rsatgichni biz tashkilotchilik va muloqotchanlik metodikasining (yuqori Darajasi) bo‘yicha olingan natijalariga muvofiq ravishda izohlashimiz mumkin. To‘g‘ri- tajovuzkor oktanti bo‘yicha sinaluvchilarning o‘rtacha bali 7,7 ni tashkil qilib, bu ularning samimiyligini, erkinligini, to‘g‘rilik, maqsadga erishish yo‘lida qat’iyliklarini bildirgan bo‘lsa, ishonchsizlik skeptiklik oktantining o‘rtacha bali - 8,16 bo‘lib, bu ularning fikrlari va xatti-harakatlari bazasi haqqoniyligini ko‘rsatdi. Itoatkorlik-tortinchoqlik oktanti bo‘yicha sinaluvchilarning o‘rtacha bali eng yuqori ko‘rsatgichni 8,3 ni ko‘rsatdi. Bu ularni o‘zgalar mas’uliyatini o‘z zimmasiga olishni emas, balki, to‘la itoatkorlik, oshirilgan aybdorlik tuyg‘usi, o‘z- o‘zini kamsitish bilan izohlanadi. Bog‘liqlik-bo‘ysunuvchanlik oktanti bo‘yicha sinaluvchilarning o‘rtacha bali 3,4 ni ko‘rsatdi. Bu ularni atrofdagilar yordami etiboriga ehtiyojini bildiradi. Hamkorlik-konvensiallik oktanti bo’yicha sinaluvchilarning o‘rtacha bali 3,38 ni ko’rsatdi. Bu ularni referent guruh bilan yaqin hamkorlik, atrofdagilar bilan do’stona munosabatlarga intiluvchi shaxslarga xos bo‘lgan shaxslararo munosabatlar uslubi bilan izohlanadi. Masuliyatli - bag‘rikenglik oktanti bo‘yicha sinaluvchilarning o‘rtacha bali 8,3 ni ko‘rsatdi. Bu ko‘rsatgich atrofdagilarga yordam berishga tayyorlik, masuliyat hissi rivojlanganligida namoyon bo‘lishi bilan izohlanadi. O‘z-o‘zini baholashning haqiqiyligini, tarkibiy tuzilishini tahlil va talqin etishni ko‘zlab ideal «Men» natijalarini ko‘rib chiqsak. Ideal Men» oktantlarini ko‘radigan bo‘lsak, hukmron- liderlik bo‘yicha o‘rtacha ball - 6 ni, mustaqil-ustuvorlik oktanti bo‘yicha o‘rtacha ball 3,38 ni, to‘g‘ri tajovuzkor - 3,99 ni, ishonchsizlik -skeptiklik 5,6 ni, itoatkor- tortinchoqlik - 3,38 ni, bog‘liqlik-bo’ysinuvchanlik - 6,7 ni, hamkorlik- konvensiallik - 8,7 ni, mas’uliyatli-bag‘rikenglik - 7,6 ni ko‘rsatdi. Biz kurs ishimizning boshida keltirib o’tgan ilmiy farazimizni tasdiqlash maqsadida Tashkilotchilik va kommunikativlik metodikasi bilan T Liri Sobchik metodikasining kor r elyatsion aloqadorligini o’rgandik. Keltirilgan 4-jadvaldagi ahamiyatli korrelyatsiyalarning tahlilini keltirib o’tamiz. 26

Sinaluvchilarda tashkilotchilik va kommunikativlik darajalari va o‘z-o‘zini baholash shkalalar orasidagi korrelyatsion bog‘lanishlar. 4-jadval Shkalalar Past daraja Past o’rta daraja O’rta daraja Yuqori daraja Juda yuqori daraja Hukmron-liderlik - 0,12* * 0,31* 0,58* 0,52* * 0,67** Mustaqil-Ustuvorlik 0,23* 0,36* 0,44* 0,58** 0,58** To‘g‘ri-tajovuzkor 0,05* - 0,13* * 0,28* 0,34* 0,24* Ishonchsizlik- skeptiklik 0,24* 0,21* 0,23* 0,23* 0,21* Itoatkor-tortinchoq 0,27* * 0,36* 0,24* 0,18* 0,28* Bog‘liqlik- bo‘ysinuvchanlik 0,43* * 0,43 0,28* 0,14* 0,14* Hamkorlik- konvensiallik 0,27* 0,36* 0,34* 0,28* 0,28* Mas’uliyatli- bag‘rikenglik 0,23* 0,33* 0,38* 0,34* 0,34* Unga ko’ra kommunikativlik va tashkilotchilik qanchalik past bo’lsa ( -0,12** ) o’spirinda hukmronlik va liderlikka intilish ham shunchalik kam darajada bo’ladi. Kommunikativlik va tashkilotchilik qanchalik yuqori bo’lsa ( 0,52**, 0,67**) tadqiqot obyektimiz bo’lgan kasb-hunar kolleji o’quvchisida hukmronlik va liderlik sifatlari shunchalik yuqori, kommunikativlik va tashkilotchilik qobiliyatlari qanchalik baland bo’lsa ( 0,58** ,0,58** ) shaxsning o’ziga beradigan bahosining muhim ko’rsatkichi bo’lgan mustaqillik va ustuvorlikning shunchalik yuqori bo’lishini kuzatishimiz mumkin. Va aksincha kommunikativlik va tashkilotchilik qobiliyatlari qanchalik past bo’lsa ilk o’spirinlarda o’z-o’ziga beradigan bahosining pastligini ifodalovchi itoatkor- 27

tortinchoqlik (-0,27**), bog’liqlik bo’ysinuvchanlik (-0,43**) ning shunchalik yuqori bo’lishini kuzatishimiz mumkin. Kurs ishimizning yakunida xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, keltirgan ilmiy gepotezamiz ya’ni, “Taxminimizcha, kasb-hunar kollej talabalarida kommunikativlik va tashkilotchilik qobiliyatlarining namoyon bo’lishi shaxsning o‘z-o‘ziga beradigan bahosiga bog’lik bo‘lishi mumkin” mazmunidagi farazimiz o’z tasdig’ini topdi. Ya’ni shaxsning o’ziga beradigan bahosi oshib borgani sayin unda kommunikativlik, tashkilotchilik qobiliyatlari shunchalik namoyon bo’lib boradi. 28

XULOSA Shaxsning kommunikativ xususiyatlari – bu insonning muloqot sohadagi uning ijtimoiy muhiti uchun ahamiyatli bo’lgan xulq – atvor xususiyatlarning barqaror tavsifidir. Muayyan shaxs boshqa insonlar bilan birgalikdagi faoliyatning ko’pqirrali tizimida ishtirok etadi va bu muloqotida mavjud bo’ladigan xilma – xil shaxsiy uslublarlarning jamlanishi va mustahkamlanishini belgilab beradi. Sinaluvchilardagi o‘z-o‘ziga baho va ishonchning namoyon bo‘lishi o‘z navbatida shaxsda tashkilotchilik qobiliyatini ifoda etishga olib kеladi. Kommunikativlik va tashkilotchilik qobiliyati qanchalik yuqori bo’lsa shaxsda hukmronlik va liderlik sifatlari shunchalik yuqori bo’ladi. K ommunikativlik va tashkilotchilik qobiliyatlari qanchalik baland bo’lsa shaxsning o’ziga beradigan bahosining muhim ko’rsatkichi bo’lgan mustaqillik va ustuvorlikning shunchalik yuqori bo’lishini kuzatishimiz mumkin. Dеmak, kasb-hunar kollеj talabalarining kommunikativlik va tashkilotchilik qobiliyati bilan o’z-o’ziga baho berish tizimi bog‘liq ekanligi ekspеrimеntal jihatdan o‘z tasdig‘ini topdi. 29

ILOVA Shaxsning kommunikativ va tashkilotchilik moyilliklari diagnostikasi metodikasi Ushbu metodika yuqori sinf o‘quvchilari bilan olib boriladigan psixodiagnostik chora – tadbirlar va kasbga yo‘naltirish ishlarida keng qo‘llanadi. Uni individual tarzda ham, guruhda ham o‘tkazish mumkin. Ko‘rsatma: quyidagi savollarga javob bering, savolga «ha» deb javob bersangiz tegishli tartib raqami oldiga «+» belgisini, «yo‘q» deb javob bersangiz «-» belgisini qo‘ying. Savollar. 1. Doim suhbatlashib turadigan do‘stlaringiz ko‘pmi? 2. Ko‘p hollarda do‘stlaringizni o‘z fikringizga og‘dira olasizmi? 3. Do‘stlaringizdan biri sizni ranjitsa, uzoq vaqt xafa bo‘lib yurasizmi? 4. Murakkab vaziyatlarda o‘zingizni o‘nglab olishingiz doim qiyin kechadimi? 5. Har xil yangi odamlar bilan tanishishga intilasizmi? 6. Ijtimoiy faoliyat bilan shug‘ullanish sizga yoqadimi? 7. Vaqtingizni odamlar bilan emas, ko‘proq kitob o‘qish bilan yoki boshqa ishlar bilan o‘tkazishni yoqtirishingiz rostmi? 8. Biror maqsadga erishish yo‘lida oldingizda to‘siqlar paydo bo‘lsa, niyatingizdan tezda voz kechasizmi? 9. Yoshi sizdan ancha katta bo‘lgan odamlar bilan oson aloqa o‘rnata olasizmi? 10. Do‘stlaringiz bilan har xil o‘yinlar, ko‘ngilochar tadbirlarni uyushtirishni yaxshi ko‘rasizmi? 11. Yangi jamoaga qo‘shilib olishingiz qiyinmi? 30

12. Bugun bajarilishi mumkin bo‘lgan ishlarni tez – tez ertaga qoldirib turasizmi? 13. Notanish odamlar bilan oson aloqa o‘rnata olasizmi? 14. Do‘stlaringiz sizning fikringizga monad ish qilishini talab etasizmi? 15. Siz uchun yangi bo‘lgan jamoaga qo‘shilib ketishingiz qiyinmi? 16. Do‘stlaringiz o‘z majburiyatlarini, vazifalarini bajarmaganda, ular bilan «san - man»ga bormasligingiz rostmi ? 17. Imkoniyat bo‘ldi deguncha yangi odam bilan tanishishga, suhbatlashishga intilasizmi? 18. Muhim masalalarni hal etishda, ko‘pincha tashabbusni o‘z zimmamizga olasizmi? 19. Atrofdagilar g‘ashingizga tegadimi, yolg‘iz qolishni xohlaysizmi? 20. Notanish joyda o‘zingizni tez o‘nglab ololmasligingiz rostmi? 21. Doim odamlar orasida bo‘lish sizga yoqadimi? 22. Boshlagan ishni oxiriga yetkaza olmasangiz asabiylashasizmi? 23. Biror yangi odam bilan tanishmoqchi bo‘lganingizda, sizda uyalish, tortinish hislari paydo bo‘ladimi? 24. Do‘stlaringiz bilan ko‘p so‘xbatlashishdan charchaysizmi? 25. Jamoa bo‘lib o‘ynaladigan o‘yinlarni yoqtirasizmi? 26. Do‘stlaringiz manfaatlariga tegishli masalalarni hal etishda tez – tez tashabbuskor bo‘lib turasizmi? 27. Siz unchalik yaxshi tanimaydigan odamlar davrasida o‘zingizni ishonchsiz his etasizmi? 28. Kamdan kam hollarda fikringiz to‘g‘ri ekanligini isbotlashga urinasizmi? 29. Sizningcha, notanish odamlar guruhiga ko‘tarinki kayfiyatni olib kirish osonmi? 30. Ijtimoiy faoliyatda ishtirok etasizmi? 31. Tanishlaringiz soni ozgina bo‘lishiga intilasizmi? 31

32. Do‘stlaringiz sizning fikringizga qo‘shilmasa, baribir uni isbotlashga urinasizmi? 33. Notanish odamlar jamoasida o‘zingizni erkin his etasizmi? 34. Turli tadbirlarni tashkil etishga jondildan kirishasizmi? 35. Ko‘pchilik oldida so‘zlayotganingizda o‘zingizni erkin his etasizmi? 36. Turli uchrashuvlarga tez – tez kech qolib turasizmi? 37. Do‘stlaringiz sizning fikringizga qo‘shilmasa, baribir uni isbotlashga urinasizmi? 38. Ko‘pincha do‘stlaringiz diqqat – e’tibori markazida bo‘lib turasizmi? 39. Notanish odamlar bilan suhbatlashganingizda ko‘pincha o‘zingizni noqulay his etasizmi? 40. Do‘stlaringizning katta davrasida o‘zingizni ishonchli his etishingiz rostmi? Natijalarni qayta ishlash. 1. Sinaluvchilar javoblarini kalit bilan solishtirish va o‘zaro mos javoblar miqdorini aniqlash kerak. KALIT Kommunikativ moyillik Tashkilotchilik moyillik 1. + 3. - 5. + 7. - 2. + 4. - 6. + 8. - 9. + 11. - 13. + 15. - 10. + 12. - 14. + 16. - 17. + 19. - 21. + 23. - 18. + 20. - 22. + 24. - 25. + 27. - 29. + 31. - 26. + 28. - 30. + 32. - 33. + 35. - 37. + 39. - 34. + 36. - 38. + 40. - 32

2. Kommunikativ moyilliklar koeffitsenti /Kk/ ni va tashkilotchilik moyilliklari /Kt/ ni quyidagi formulalar orqali aniqlash. Kk = o‘zaro mos javoblar miqdori X 0,05 Kt= o‘zaro mos javoblar miqdori X 0,05 Olingan natijalar 0 va 1oralig‘ida joylashadi. Ko‘rsatkichning 1ga yaqin bo‘lishi kommunikativ va tashkilotchilik moyilliklari yuqori ekanini, 0 ga yaqin bo‘lishi esa past ekanligini ko‘rsatadi. Ko‘rsatkichlarni baholash uchun quyidagi jadvaldan foydalaniladi. Kk Kt Baho 0,1 – 0,45 0,2 – 0,55 1 0,46 – 0,55 0,56 – 0,65 2 0,56 – 0,65 0,66 – 0,70 3 0,66 – 0,75 0,71 – 0,80 4 0,76 – 1,00 0,81 – 1,00 5 Baholar tavsifi. 1. Kommunikativ va tashkilotchilik moyilliklari sust. 2. Kommunikativ va tashkilotchilik moyilliklari o‘rtacha darajaga yetmaydi. Tashabbusni o‘z zimmasiga olmaydigan, vaqtni tanholikda o‘tkazishni hush ko‘radigan, notanish odamlar bilan suhbatlashayotganda, ko‘pchilik oldida biror narsani aytib berayotganda o‘zini noqulay his etadigan, xafagarchilikni og‘ir o‘tkazadigan odam. 3. Kommunikativ va tashkilotchilik moyilliklari o‘rtacha. Odamlar bilan aloqa qilishga intiladigan, tanishlari doirasini chegaral qo‘ymaydigan, o‘z fikrini himoya qiladigan odam. Ammo uning bu hususiyatlari barqaror emas. 4. Kommunikativ va tashkilotchilik moyilliklari yuqori darajada. Yangi sharoitda o‘zini yo‘qotib qo‘ymaydigan, tanishlari doirasini doim kengaytirishga intiluvchi, muloqotda tashabbuskor, ijtimoiy faoliyatda jonbozlik bilan ishtirok etadigan, murakkab vaziyatda mustaqil qaror qabul qila oladigan odam. 33

5. Kommunikativ va tashkilotchilik moyilliklari juda yuqori. Kommunikatsiya va tashkilotchilik ehtiyoji bo‘lib qolgan, doim uni qondirishga intiladigan, yangi jamoada, yangi muhitda o‘zini juda erkin tutadigan, tashabbuskor, o‘z fikrini oxirigacha himoya qiladigan, turli o‘yinlarni, tadbirlarni uyushtirishni yaxshi ko‘radigan odam. Metodika manbasi: Rogov Ye.I. Nastolnaya kniga prakticheskogo psixologa: Ucheb. Posobie, V 2kn. – Z – ye. – M.: Gumanitar. Izd. Sentr VLADOS, 2000. – Kn. 1: Sistema rabot ы psixologa s detmi raznogo vozrasta. 374 – 379 b Shaxslararo munosabatlar interpersonal tashhisining modifikatsiyalashtirilgan varianti (T.Liri - Sobchik) O‘smirning ijtimoiy voqelikdagi o‘z-o‘zini qidirish, shaxsiy xususiyatlarni aniqlash jarayoni ko‘p hollarda ichki nizolarni keltirib chiqaradi. Bolaligi nihoyasiga yetgan-u, hali katta bo‘lmagan inson -- o‘smir uchun o‘zining yangi «Meni» obrazini qidirish ancha og‘riqli va davomiy kechadi. Ularga e’tibor bermaslikka urinish o‘smirning atrofdagilar bilan munosabatlariga buzilishiga olib kelmaydi. Shaxslararo munosabatlar sohasida vujudga keladigan nizolar o‘smirlar tomonidan emotsional affektiv tarzda qabul qilinadi, ular barkamol shaxs kamolotiga to‘sqinlik qilib, o‘smirning hayotiy faoliyatsamarasizligiga sabab bo‘ladi. Shaxslararo munosabatlar tashhisining (T.Liri - Sobchik) modifikatsiyalashtirilgan varianti shaxslararo va ichki ziddiyatlar strukturasini o‘rganish uchun juda qulay. Empirik jihatdan isbotlanganki, o‘z-o‘zini baholash strukturasi (real «Men» va ideal «Men»)dagi jiddiy o‘zaro nomuvofiqlik shaxsning ichki disgarmoniyasidan darak berib, uning nizo uyg‘otuvchi xulq-atvoriga sabab bo‘ladi. Mazkur metodikaning qimmati shundaki, u o‘z-o‘zini baholash tizimidagi 34

nomuvofiqlikni va uning xarakterini aniqlashga qodir bo‘lgan yagona o‘lchov asbobi ekanidadir. Xilma-xil psixodiagnostik metodikalar orasida shaxslararo munosabatlarning interpersonal diagnostikasi anketalar va ko‘p omilli so‘rovnomalarning ijobiy tomonlarini o‘z ichiga olganligi bilan ajralib turadi. Ushbu metodlar esa motivatsiyalangan buzili щ lar va va sinaluvchining tadqiqot jarayoniga ustanovkalari ta’siridan xoli emas. Shaxslararo munosabatlar diagnostikasi metodi T.Liri (1969) ishlab chiqqan original variantdan asosan boshqa psixodiagnostik tadqiqotlar natijalari bilan qiyoslashda asoslab berilgan talqin bilan farqlanadi. Bundan tashqari, L.N.Sobchik tomonidan sport jamoalaridagi (1972, 1974, L.Sobchik), ishlab chiqarish jamoalari, talabalar jamoalari va boshqa turdagi kichik guruhlardagi (L.Sobchik 1986, M.Maleshina, 1986) shaxslararo munosabatlarni o‘rganish jarayonida sinovdan o‘tkazilgan metodikaning verbal materialini moslashtirish ishlari amalga oshirildi. Ammo metodikani qo‘llash amaliyoti so‘rovnoma hukmlarining ayrimlari mukammal tuzilmaganligi ko‘rsatdi. Bu holat metodikani tahrirlash va moslashtirish yuzasidan qo‘shimcha chora-tadbirlarni amalga oshirishga undadi. Shuningdek, natijalarni qayd etish va hisoblab chiqishning o‘zgacharoq qulay va tezkor usuli ishlab chiqildi. Shaxs atrofdagilar bilan o‘zaro ta’sirning dolzarblashgan jarayonidagi xatti - harakatlarida namoyon bo‘lishiga asoslanib Timoti Liri empirik kuzatishlarni shaxslararo o‘zaro ta’sirining 8ta umumiy, yoki 16 ta tobora konkretlashtirilgan oktantlari – variatnlari ko‘rinishida sistemalashtirgan. Shaxslararo xulq-atvor tiplariga muvofiq jami 128 ta anchagina oddiy tavsif-epitetlardan iborat so‘rovnoma ishlab chiqilgan. Sifat tavsifi u yoki bu shaxslararo munosabatlar variantini aks ettiruvchi ustuvor tiplarni aniqlashni ko‘zda tutadi. Oktantlarning ifodalanganlik darajasi tegishli ballar va shaxsning ma’lum tavsiflari bilan belgilanadi. Oktantlarning qutbiy tavsiflariga to‘xtalib o‘tamiz. 35

Shaxslararo munosabatlarning dastlabki (1, -2, -3, -4 -) to‘rtta tipi nokonform tendensiyalar ustunligi va dezyuktiv (konfliktli) ko‘rinishlarga moyillik (3 - 4), fikrlarning ko‘proq mustaqilligi va o‘z nuqtai nazarini himoyalashda qat’iylik, liderlik va usto‘vorlik tendensiyalari (1 - 2) bilan xarakterlanadi. Qolgan to‘rtta (5, -6, -7, -8 -) oktant aksincha kartinani namoyon etadi: konform tendensiyalar ustunligi, atrofdagilar bilan aloqalarda kongruentlik (7, 8), o‘ziga ishnomaslik, atrofdagilar fikriga yon bosish, murosaga moyillik (5,6)ni bildiradi. Psixogrammada oktantlar berk tuzilma sifatida berilib, uning chegaralarida shaxslararo munosabatlardagi xulq-atvor uslubiga xos xususiyatlar joylashtirilgan. Ana shu shaxslararo munosabatlardagi xulq-atvor tiplariga muvofiq tarzda 128 ta sodda, turli xarakterli xususiyatlarni aks ettiruvchi epitetlar tuzilgan. Metodikaning modifikatsiyalashtirilgan variantida maxsus javob varaqasi mavjud bo‘lib, unda 1 dan 128 gacha bo‘lgan raqamlar shunday joylashtirilganki, har bir oktant bo‘yicha ballarni hisoblash deyarli avtomatlashtiriladi. So‘rovnoma bandlari bo‘yicha o‘z-o‘zini baholar ekan, sinaluvchi tegishli xususiyatni o‘zi uchun xos deb bilginida, javob varaqasida unga mos raqamni o‘chirib quyishi, mos emas» degan fikrda bo‘lsa, raqamga tegmay o‘tishi kerak. Bunda quyidagicha yo‘riqnoma beriladi: Sizning oldingizda insonga xos turli xususiyatlarni o‘zida jamlagan so‘rovnoma. Undagi har bir hukmni o‘qib, so‘ng u sizga, sizning o‘zingiz haqingizdagi tasavvurlaringizga mos yoki mos emasligi to‘g‘risida o‘ylab ko‘ring. Agar mos deb hisoblasangiz, avob varaqasidagi tegishli raqamni «x» belgi qo‘yib o‘chiring, mos emas deb hisoblasangiz, javob varaqasida hech qanday belgi qo‘ymang. E’tiborli bo‘ling! Sinaluvchi o‘zi va o‘zining dolzarb «Men» ini baholagach, unga o‘z-o‘zini baholash strukturasida o‘zaro muvofiqlikni aniqlash uchun ideal «Men»ini baholash taklif etiladi. Bunda quyidagi yo‘riqnoma beriladi: Endi siz yana o‘sha so‘rovnomadagi xususiyatlardan foydalanib, ideal «Men»ingizni, ya’ni siz intiladigan, siz talpinadigan, siz o‘shanday bo‘lishni xohlaydigan «Men»ni baholang. Har bir xususiyat ideal «Men»ingizga xos yoki xos emasligiga muvofiq 36

(bu xususiyat sizning real «Men»ingizga ham xos yoki xos emas bo‘lishi mumkin) javob varaqasidagi tegishli raqamni o‘chiring yohud o‘chirmay qoldiring. METODIKA SO‘ROVNOMASI Shunday qilib, Siz qanday odamsiz? 1. Yoqishni biladi. 2. Atrofdagilarda taassurot qoldira oladi. 3. Buyruq berish va ishlatishni biladi. 4. O‘z gapini o‘tkaza oladi. 5. O‘z qadrini biladi. 6. Mustaqil. 7. O‘zini o‘zi eplay oladi. 8. Beparvo (e’tiborsiz) bo‘lishi mumkin. 9. Qat’iyatli bo‘la oladi. 10. Qattiqqo‘l, lekin adolatli. 11. Samimiy bo‘la oladi. 12. Atrofdagilarga iisbatan tanqidiy munosabatda bo‘ladi. 13. Xasrat qilishni yoqtiradi. 14. Ko‘pincha g‘amgin. 15. Shubha qilishi mumkin. 16. Ko‘pincha xafsalasi pir bo‘ladi (ko‘ngli qoladi). 17. O‘ziga nisbatan tanqidiy qaray oladi. 18. O‘zining nohaqligini tan oladi. 19. Bajonidil bo‘ysunadi. 20. Ko‘ngilchan. 21. Minnatdor. 22. Qoyil qoluvchi va taqlidchilikka moyil. 23. Iltifotli. 24. Manzur bo‘lishni xohlaydi, ma’qullashga intiladi. 25. Hamkorlik va yordamga tayyor. 26. Atrofdagilar bilan chiqishib ketishga intiladi. 27. Xayrixoh. 28. E’tiborli va muloyim. 29. Xushmuomala. 30. Ruhlantiruvchi. 37

31. Yordam so‘raganda yordam berishga tayyor. 32. Beg‘araz. 33. Maftunkor (mahliyo qila oladi). 34. Atrofdagilar hurmatiga sazovor. 35. Rahbarlik qilish, boshqarish iste’dodiga ega. 36. Javobgarlikni yoqtiradi. 37. O‘ziga ishongan. 38. O‘ziga ishongan va tirishqoq. 39. Uddaburon, omilkor (Epchil va tadbirkor). 40. Raqobatchi. 41. Chidamli, kerak joyda qattiqligini ko‘rsatadi. 42. Qattiq qo‘l, biroq beg‘araz. 43. Badjahl. 44. Ochiq va bir so‘zli (to‘g‘riso‘z). 45. Buyruq berishlarini ko‘tara olmaydi. 46. Skeptik, shubha qilaveradi. 47. Unga ta’sir ko‘rsatish qiyin. 48. Arazchi. 49. Uyatchan. 50. O‘ziga ishonmaydigan. 51. Ko‘nuvchan (bo‘sh keladigan). 52. Kamtar. 53. Boshqalar yordamidan ko‘p foydalanadi. 54. Martabali kishilarni juda hurmat qiladi. 55. Maslahatlarni bajonidil qabul qiladi. 56. Ishonuvchan va boshqalarni xursand qilishga intiladi. 57. Hamisha xushmuomala. 58. Atrofdagilar fikrini qadrlaydi. 59. Muloqotga kirishuvchan. 60. Rahmdil. 61. Xushfe’l, ishonch uyg‘otadigan. 62. Mayin va yumshoqko‘ngil. 63. Boshqalarga g‘amxo‘rlik qilishni yoqtiradi. 64. Saxiy. 65. Maslahat berishni yoqtiradi. 66. Salobatli (hukmronlikni yoqtiradi). 67. Kattalik – buyruqbozlik (buyruq berishni yoqtiradi). 68. Hukmron. 69. Maqtanchoq. 70. Takabbur va o‘ziga bino qo‘ygan. 71. Faqat o‘zi haqida o‘ylaydi. 72. Ayyor. 73. Boshqalar xatosini kechira olmaydi. 38

74. Manfaatparast. 75. Sofdil. 76. Ko‘pincha g‘arazgo‘y. 77. Alamzada. 78. Shikoyatchi. 79. Rashkchi. 80. Uzoq kek saqlab yuradi. 81. O‘zini-o‘zi tanqid qilib qiynashga moyil. 82. Tortinchoq. 83. Tashabbussiz. 84. Beozor. 85. Mute (erksiz), nomustaqil. 86. Bo‘ysunishni yoqtiradi. 87. Hal qilishni boshqalarga qo‘yib beradi. 88. Noqulay ahvolga tushib qolishi oson. 89. Do‘stlari ta’siriga berilishi oson. 90. Har kimga ham ishonaveradi. 91. Odam tanlamay, hammaga yordam beradi. 92. Barchani yoqtiradi. 93. Hamma narsani kechiradi. 94. Haddan tashqari rahmdil. 95. Muruvvatli va kamchiliklarga nisbatan chidamli. 96. Barchaga yordam berishga intiladi. 97. Muvaffaqiyatga intiluvchan. 98. Barchaning qoyil qolishini xohlaydi. 99. Boshqalarni ishga soladi. 100. Zulmkor. 101. Atrofdagilardan o‘zini ustun qo‘yadi. 102. Shuhratparast. 103. Xudbin. 104. Sovuq, toshbag‘ir. 105. Zahar, mazax qiluvchi. 106. Qahri qattiq, shavqatsiz. 107. Tez-tez jahli chiqib turadi. 108. Hissiz, loqayd. 109. Kek saqlovchi. 110. Hamma narsaga qarshi bo‘ladi. 111. O‘jar. 112. Gumonsiraydigan va shubhalanuvchan. 113. Tortinchoq. 114. Uyatchan. 115. Iltifotli. 116. Bo‘shang (landovur). 117. Deyarli hech kimga e’tiroz bildirmaydi. 118. Shilqim. 119. Unga g‘amxo‘rlik (homiylik) qilishlarini yoqtiradi. 120. Haddan tashqari ishonuvchan. 39

121. Barchaga yoqishga (hurmat qilishlariga) intiladi. 122. Hammaning gapiga qo‘shiladi. 123. Har doim hamma bilan do‘stona munosabatda. 124. Hammani yaxshi ko‘radi. 125. Atrofdagilarga o‘ta muruvvatli. 126. Barchaning ko‘nglini ko‘tarishga intiladi. 127. O‘ziga zarar yetkazsa ham boshqalarga g‘amxo‘rlik qiladi. 128. Ortiqcha ko‘ngilchanligi bilan odamlarni buzadi. 1. Hukmron – liderlik. Me’yorda ifodalangan ballarda (8 gacha) o‘ziga ishonch, yaxshi maslahatchi, yetakchi va tashkilotchi bo‘la olish malakasi, rahbarlik sifatlarini aniqlaydi. Yuqori ko‘rsatkichlarda tanqidga toqatsizlik, o‘z imkoniyatlarini ortiqcha baholash (12 ball), fikrlarning diktaat uslubi, boshqalarga buyruq berishga imperativ ehtiyoj, despotizm qirralarini (12 balldan yuqori) ifoda etadi. 2. Mustaqil – ustuvorlik. Shaxslararo munosabatlarning ishonchli, mustaqil, raqobatchilik uslubidan (8 ball atrofida) o‘zboshimcha, narsistik, atrofdagilardan ustunlik hissi ifodalangan, ko‘pchilik fikridan farqli o‘z fikriga egalik tendensiyasi va guruhda ajratilgan pozitsiyaga egalik uslubigacha (12-16 ball) ifoda etadi. 3. To‘g‘ri – tajovuzkor. Ko‘rsatkichlar ifodalanganlik darajasiga ko‘ra bu oktant samimiylik, erkinlik, to‘g‘rilik, maqsadga erishish yo‘lida qat’iylik (me’yorlangan ballarda) yoki haddan ziyod qaysarlik, do‘stona emaslik, o‘zini tuta bilmaslik va jahli tezlikni (yuqori ballar) ifoda etadi. 4. Ishonchsizlik – skeptiklik. Fikrlar va xatti-harakatlar bazasi realistikligi, skeptitsizm va nokonformlik (8 ballgacha) o‘ta xafa bo‘luvchan va atrofdagilarga ishonchsiz munosabat moduliga, krititsizmga moyillik, atrofdagilar bilan munosabatlardan norozilik va shubhalikka o‘tadi. 5. Itoatkor – tortinchoqlik. Shaxslararo munosabatlarning kamtarlik, tortinchoqlik (3-4), o‘zgalar mas’uliyatini o‘z zimmasiga olish (8ballgacha), 12dan 40

yuqori ballarda to‘la itoatkorlik, oshirilgan aybdorlik tuyg‘usi, o‘z-o‘zini kamsitishni aks ettiradi. 6. Bog‘liqlik – buysunuvchanlik. O‘rtacha (3-4) ballarda – atrofdagilarning yordami va ishonchiga, ularning e’tiboriga ehtiyoj, yuqori ko‘rsatkichlarda - o‘ta konformlik, boshqalar fikriga to‘la bog‘liqlik. 7. Hamkorlik – konvensiallik. Referent guruh bilan yaqin hamkorlik, atrofdagilar bilan do‘stona munosabatlarga intiluvchi shaxslarga xos bo‘lgan shaxslararo munosabatlar uslubini ifodalaydi. Shaxslararo munosabatlarning bu uslubi namoyon bo‘lishida ortiqcha kompromis xulq atrofdagilarga nisbatan do‘stonaligini to‘kib – sochishda, o‘zini tuta olmaslik, o‘zining ko‘pchilik manfaatlariga daxldor ekanini ta’kidlashga intilishda ko‘zga tashlanadi. 8. Mas’uliyatli – bag‘ri kenglik. Atrofdagilarga yordam berishga tayyorlik, mas’uliyat hissi rivojlanganligida namoyon bo‘ladi. Yuqori ballar ko‘ngli bo‘shlik, ustanovkalarning o‘ta majburiyligi, ta’kidlangan altruizmni bildiradi. Olingan ma’lumotlar qayta ishlanadi va psixogrammaga kiritiladi, so‘ng sinaluvchilarning dolzarb va ideal «Men» iga baholari tahlil qilinadi va taqqoslanadi. Ko‘pincha, me’yoriy holatda dolzarb va ideal «Men» o‘rtasida jiddiy tafovutlar kuzatilmaydi. O‘rtacha (mojarosiz) tafovut yoki ko‘proq, to‘la mos kelmaslikni Sobchik o‘sish va o‘z-o‘zini takomillashtirishning zarur sharti deb biladi. 8 balldan yuqori xarakteristikalar mazkur oktant aniqlaydigan xususiyatlarning aksentuatsiyasidan, 14-16 ball darajasida baholar esa ijtimoiy adaptatsiyadagi qiyinchiliklardan dalolat beradi. O‘z-o‘zini baholashning tarkibiy tuzilishini tahlil va talqin etishni osonlashtirish uchun aktual «Men» va ideal «Men» uchun psixogramma tuzish kerak. Buning uchun sinaluvchilar javob varaqasida o‘chirilgan raqamlar miqdori har bir oktantga muvofiq psixogrammaga kiritiladi. Har bir oktant bo‘yicha iqdoriy ko‘rsatkichlar 0-16 orasida tegishli koordinata chiziqlarida joylashtiriladi. Bu chiziqlar 0,4,8,12,16 kabi bo‘limlarda doiralar bilan to‘rt qismga ajratilgan. Oktant bo‘yicha to‘plangan ballga mos darajada yarim egri chiziq o‘tkeazilib, ajratilgan 41

qism shtrixlanadi. Barcha oktantlar bo‘yicha natijalar shu tariqa psixogrammada aks ettirilgach, undan go‘yo «elpig‘ich»ga o‘xshash tasvir hosil bo‘ladi. Eng ko‘pdarajada shtrixlangan oktantlar sinaluvchi uchun xos shaxslararo munosabatlarning yetakchi uslubini ifodalaydi. 8 balldan kam ballga ega xususiyatlar har tomonlama rivojlangan shaxslarga asosdir. Muayyan xususiyatlarning 8 balldan ortiq ball to‘plashi tegishli oktanta bo‘yicha aksentuatsiya mavjudligini ko‘rsatadi. 14-16 ballga teng ko‘rsatkichlar ijtimoiy moslashish sohasida muammolar mavjudligidan guvohlik beradi. Barcha oktantlar bo‘yicha past ko‘rsatkich (0-3 ball) natijalar ishonchsiz, sinaluvchi samimiy javob bermagan bo‘lishi mumkinligidan dalolat. Metodika ko‘rsatkichlarini talqin etishda asosiy e’tibor ayrim ko‘rsatkichlarning boshqalardan ustunligiga qaratilishi kerak. Ammo ba’zida ichki mazmuni bir-biriga qarama-qarshi oktantlar (masalan 1- va 5- oktantlar)ning usutunlik holati ham uchraydi. Bunday holat o‘zini o‘ta sevadigan va avtoritar insonlarga xos, 4-8 oktantlarning ustunlik holati guruh tomonidan tan olinish istagi va bostirilgan dushmanlik o‘rtasidagi nizodan darak berishi, 3- va 7- oktantlarning parallel ustunligi o‘z imkoniyatlarini ko‘rsatib qo‘yish motivi va affiliatsiya motivi (hamkorlikka intilish) o‘rtasida kurash mavjudligini ko‘rsatishi, 2- va 6- oktantlarning bir vaqtda ustunligi mustaqillik – bo‘ysunmaslik muammosi, ichki qarshilikka qaramay, ayrim paytlarda bo‘ysunishga majburlikdan guvohlik berishi mumkin. Dolzarb «Men» va ideal «Men»ga tegishli natijalar solishtirib talqin etilganda ham xuddi shunday yo‘l tutiladi. Amaliyotning ko‘rsatishicha, aslida aktual «Men» obrazi ham, ideal «Men» obrazi ham yaxlit «Men»ning tarkibiy qismlari bo‘lib hisoblanadi. Rivojlanish me’yoridan chetga chiqmagan holatda aktual va ideal «Men» o‘rtasida jiddiy tafovut kuzatilmaydi. Kichik farq yoki o‘xshashlik shaxsning kelgusi taraqqiyoti uchun zarur shartlardan biridir. O‘z-o‘zini baholashni past bo‘lgan, shuningdek, shaxslararo munosabatlardagi nizolar girdobiga o‘ralashib qolgan insonlarda odatda o‘zidan qoniqmaslik hissi kuchli bo‘ladi. 42

L.N.Sobchik P.Lirining shaxslararo munosabatlar interpersonal diagnostikasi metodikasi moslashtirish yuzasidan o‘tkazgan ko‘p yillik ishlari natijasida oktantlar o‘zaro nisbatidan hosil bo‘luvchi har xil variantlarning talqinini ishlab chiqdi. Albatta, hayotda uchraydigan barcha variantlarni ta’riflash qiyin. Ammo umuman gap ikki yo‘nalish: ustunlik – tobelik hamda tajovuzkorlik - mehribonlik xususida boradi. Ulardan kelib chiqib, har bir xususiy holat alohida talqin etiladi. Masalan: agar aktual «Men» obrazida 5- oktant boshqalaridan ko‘ra ko‘proq ballga ega bo‘lsa, ideal «Men» obrazida bu oktant ancha past, 1- oktant aksincha yuqori ballga egalik qilsa, sinaluvchi shaxslararo munosabatlarda o‘zini ortiqcha passiv, tortinchoq va uyatchan, deb hisoblashi hamda bu xususiyatlardan xalos bo‘lishni istashini bilish mumkin. Agar aktual «Men» 4- oktant bo‘yicha (ya’ni shubhalanish, gumonsirash, atrofdagilar bilan bo‘lgan munosabatlardan norozilik bo‘yicha) yuqori ballga ega bo‘lsa-yu, ideal «Men» uchun 8- oktantning ustunligi xos bo‘lsa, talqin etish vaqtida sinaluvchi shaxslararo nizoga tortilganligi va bu vaziyatda o‘zini taqqidiy baholashga moyillik, odamlarga mehr-muruvvatli bo‘lish bilan idealga o‘xshashga intilishini anglatadi. Demak, qarama-qarshi xususiyatli oktantlar (3- va 7-, 2- va 6-) ning o‘zaro munosabati ijtimoiy muhitga moslashishga halaqit berayotgan shaxs xususiyatlari qanday yo‘llar bilan kompensatsiyalanayotganini namoyish etadi. Agar aktual «Men» uchun tobe va komform xulq-atvorga xos xususiyatlarni ifodalovchi oktantlar (5,6,7) ustunlik qilsa-yu, ideal «Men»da mustaqillik va dominantlik oktantlari (1,2) yoki tajovuzkorlik oktanti (3) ustunlik qilsa, sinaluvchi uchun o‘zining bo‘ysunishga majburligi og‘ir kechayotgani, bu uning shaxsiyatiga og‘ir botayotgani va barcha kompensator harakatlar o‘z ijtimoiy mavqeini oshirishga yo‘naltirilganligini bildiradi. Bordi-yu, nisbat teskari bo‘lsa, ya’ni aktual «Men»da mustaqillik, dominantlik va tajovuzkorlik (2,1,4) ustun bo‘lsa, idealda sinaluvchi atrofidagilarga yaqinroq va shaxslararo munosabatlarga to‘sqinlak qilayotgan xarakter qirralari - qaysarlik(3), tajovuzkorlik (4), o‘ziga ishonganlik (1), distantlik 43

(2) dan xoli bo‘lishni istasa, sinaluvchining o‘zining bevosita spontan xulq-atvori ustidan nazorati kuchliligi, shuningdek o‘z shaxsini takomillashtirishga va tarbiyalashga intilayotganligini anglash mumkin. Shaxsning ichki holati tahlili murakkab va serqirra jarayon, biroq shu bilan birga psixolog uchun shaxsning ichki imkoniyatlari va mavjud muammolarini anglash darajasini hisobga olgan holda korreksiya metodlarini tanlashda o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi. 44

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. – 7-jild. – T.: O‘zbekiston, 1999. 2. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. – T. “O‘zbekiston”, 2005. 3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat–engilmas kuch.–T.:«Ma’naviyat», 2008.- 176 b. 4. Каримов И.А. Маънавий юксалиш юлида. - Т.: Узбекистон, 1998. 5. Akramova F.A. Insoniy munosabatlar psixologiyasi. – T.: SHams-A, 2005. – 68 b. 6. Бакова И.В. К вопросу о роли общителности студентов-первокурсников для их адаптатции к вузу Педагогика и психология: Материалы Международной научной конференции«Педагогика и психология как ресурс развития современного общества». В2-х т. Т.2. РГУ имени С.А. Эсенина, 2007. – С. 213-214. 7. Бакова И.В. Основные теоретические подходы к исследованию общителности личности Материали Всероссийского съезда Российского психологического общества. 18-21 сентября 2007 г. В3-х т. Т. 1. – Москва, Ростов-на-Дону: Изд-во«Кредо». – С. 78-79. 8. Vasila Karimova. Salomatlik psixologiyasi: yohud sog‘lom bo‘lish uchun ruhiyatni boshqarish sirlari. – T.: Yаngi asr avlodi, 2005. – 71 b. 9. Роджерс К. Взгляд на психотерапию: становление человека. - М.: Прогресс, 1994. 10. Рубинштейн С. Л. Основы общей психологии. - С.-П.: Питер, 1999. 11. Umarov B.M. Muloqot va shaxslararo munosabatlar psixologiyasi. Uslubiy qo‘llanma. Toshkent, 1998. - 74 b. 12. Каримова В.М. Ижтимоий психология ва ижтимоий амалиёт: Университетлар ва педагогика институтлари учун ўқув қулланма. - Т.:

“Университет”, 1999. - 96 б. 13. Davletshin M.G, Do’stmuhammedova va bosh… Yosh davrlari va pedagogik psixologiya. T-2004. 85-b. 14. Otajonov M.Y. Menjment psixologiyasi. T-2003. 516 15. Ergashev P.S. Muloqot psixologiyasi. T-2003. 16 b 16. Гамезо М.В., Петрова Е.А, Орпова Л.М. Возросная и педагогическая психология. -М.: 2003. 17. Немов Р.С. Психология. Учеб.пособие для студентов висш.пед.учеб.завед. В 2 кн. Кн 2. Психология образования. -М., “Изд- во” 1994.-496с 18. Немов Р.С. Психология. Учебник для студентов вусш. пед. учеб. заведений: В 3-х 11М.: Гуманит, изд. сентр ВЛАДОС, 2003. - 576 с 19. Davletshin M.G Umumiy psixologiya T-2002 y 20. Karimova V.M. Psixologiya T-2002 y 21. G’oziev E.G’ Umumiy psixologiya 1-2 kitob T-2002 y . 22. Маклаков А.Г Об щ ая психология М.; “Питер” 2003

O'xshashlar

Akademik litsey va kasb – hunar kollejlarida termodinamika asoslari bobini o’qitishda didaktik

Kasb-hunar kollejlari o‘quvchilar shaxsini shakllantirishda diqqatni boshqarishning psixologik mexanizmlari

Kasb-hunar kollejlari o‘quvchilar shaxsini shakllantirishda diqqatni boshqarishning psixologik mexanizmlari

Kasb-hunar kollejlarida yuqori sifatli qotishmalar olish mavzusini o‘qitishda skarabey texnologiyasining qo‘llanilishi

O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi