Kasb-hunar kollejlari o‘quvchilar shaxsini shakllantirishda diqqatni boshqarishning psixologik mexanizmlari - Pedagogika - Diplom ishlar

Kasb-hunar kollejlari o‘quvchilar shaxsini shakllantirishda diqqatni boshqarishning psixologik mexanizmlari

Yuklangan vaqt:

01.07.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2058.5 KB

Ko'chirib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI O‘LIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI PSIXOLOGIYA KAFEDRASI Fayzullayev Shaxzod 5310200 “Psixologiya” ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr darajasini olish uchun “Kasb-hunar kollejlari o‘quvchilar shaxsini shakllantirishda diqqatni boshqarishning psixologik mexanizmlari” mavzusida yozgan Ilmiy rahbar : dots. L.Beknazarova “Himoyaga tavsiya etildi” Pedagogika fakul’teti dekani _______________dots.SH.Nurullayeva “_____”____________ 2018yil

KIRISH 1-BOB. SHAXS SHAKLLANISHIGA XOS DIQQAT MUAMMOSINING O‘RGANILISHI.................................................................................................. 1.1. Diqqat va uning shaxsni shakllantirishga xos psixologik tavsifi.................................................................................................................... 1.2. Diqqat turlari va xususiyatlarining ta’lim faoliyatidagi ahamiyati .................................................................................................................. 1.3. Kasb-hunar kolleji o‘quvchilar shaxsini shakllanishida diqqatining o‘ziga xos jihatlari................................................................................................ 2-BOB. KOLLEJ O‘QUVCHILARI DIQQATI DIAGNOSTIKASI VA PSIXOKORREKSIYASI 2.1. Kasb-hunar kolleji o‘quvchilarida diqqat xususiyatlarini o‘rganishning psixologik usullari va diagnostikasi..................................... 2.2. O‘quvchilar diqqatini korreksiyalash vositalari........................................ 2.3. Kollej o‘quvchilari diqqati xususiyatlarini shakllantirish treningi ... Xulosa va tavsiyalar............................................................................................ Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati................................................................. Ilova......................................................................................................................... KIRISH 2

Mavzuning dolzarbligi. Zamonaviy psixologiyada ontogenetik rivojlanishning turli bosqichlarida o‘zida jins va yosh xususiyatlarini namoyon etuvchi turli xatti-harakatlar bir qator genetik, ijtimoiy va shaxsiy omillarning o‘zaro uyg‘unlashuvida ro‘y beradi. Turli ko‘rinishdagi katta ta’sir kuchiga ega bo‘lgan subyektning xulq-atvor mexanizmida o‘ziga xos individual-psixologik, individual-dinamik xususiyatlar, uning dunyoqarashi, qadriyatlar tizimi, kauzal, kazusli vaziyatga tushgunga qadar yashagan ijtimoiy-psixologik muhit bilan belgilanib, shaxs rivojlanishi va shakllanishida katta ahamiyatga egaligi ta’kidlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» asarida “Odobli, bilimdon va aqlli, mehnatsevar, iymon-e’tiqodli farzand nafaqat ota-onaning, balki butun jamiyatning eng katta boyligidir” – deb ta’kidlaganlar. XX asrning so‘nggi yillarda o‘quvchilarda diqqat yetishmovchiligi sindromi va giperaktivlik hamda uning oqibatida yuzaga keladigan yuqori darajadagi ijtimoiy dezadaptatsiya holatlari yuzasidan ota-onalarning psixolog, psixiatr xamda nevropatologlarga murojaatlari soni tobora ortib borayotganligi xaqidagi ma’lumotlar ayrim tadqiqotlarda qayd etilmoqda Psixologiya fanida e’tirof etilishicha, diqqat – bu psixik faoliyatning biror bir predmet, vaziyat yoki ijtimoiy munosabatga yo‘naltirilganligidir. Hech bir psixik jarayonning vujudga kelishi, kechishi, rivojlanishi diqqatning muayyan obyekt yoki subyektda to‘planishi (konsentratsiyasi) barqarorlashuvi sifatlarisiz amalga oshmaydi. Ta’lim olishda diqqatning rolini ta’kidlarkan, rus olimi K.D.Ushinskiy, «...diqqat aynan shunday bir eshikki, tashqi olamdan kishi qalbiga kirib keladigan jamiki narsalarning barchasi shu eshik orqali kiradi», - deb yozgan edi. Demak, diqqat deb, kishi ongning o‘rganilayotgan yoki shug‘ullanayotgan obyektiga yo‘naltirilganligiga aytiladi. Yo‘naltirilganlik shaxsning extiyojlariga, qiziqishlariga, faoliyat maqsadlariga bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. 3

Respublikamiz mustaqillikka erishgach, yosh avlod ta’lim-tarbiyasiga munosabat tubdan o‘zgardi. Ta’lim faoliyatiga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy etish orqali o‘quv faoliyatini boshqarish muammosi har doimgidan ham aktuallashdi. Kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari diqqatini boshqarishning psixologik mexanizmlarini tadqiq etish orqali o‘quvchilarning ta’lim faoliyati samaradorligini yuqori darajaga ko‘tarish mumkin. Shu tufayli ushbu muammoni o‘rganish ta’lim-tarbiya samaradorligiga alohida ahamiyat qaratilayotgan hozirgi kunda dolzarb hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi – kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari diqqatini boshqarishning psixologik mexanizmlari hamda ularni diagnostika va korreksiya qilish usullarini tadqiq etishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishning predmeti – kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari diqqatini boshqarishning psixologik mexanizmlari diagnostikasi va korreksiyasi jarayoni. Bitiruv malakaviy ishning obyekti – Qarshi pedagogika kasb-hunar kolleji o‘quvchilari. Bitiruv malakaviy ishning farazi: - Kasb-hunar kollejlari o‘quvchilarining diqqati xususiyatlarining yetarli darajada shakllanmaganligi o‘quv faoliyatining susayishi, bilimlarni o‘zlashtirishning keskin pasayishiga sabab bo‘lishi mumkin. - Diqqat xususiyatlari kuchsiz shakllangan kollej o‘qkvchilari bilan psixokorreksion tadbirlarni amalga oshirish bu kabi muammolarni zudlik bilan bartaraf etish imkonini berishi, ehtimol. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari. 1. Mavzuga oid adabiyotlarni to‘plash, tahlil qilish va tizimlashtirish. 2. Diqqat muammosining psixologiyada o‘rganilganligini nazariy jihatdan o‘ranish. 3. Kollej o‘quvchilari diqqati xususiyatlari to‘g‘risida nazariy va amaliy ma’lumotlarni o‘rganish. 4

4. Tadqiqot guruhidagi o‘quvchilar bilan psixodiagnostik va psixokorreksion tadbirlar olib borish. 5. Tadqiqot ishlari yuzasidan amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishning yangiligi: Kasb-hunar kolleji o‘quvchilarining diqqat xususiyatlari ta’lim faoliyati samaradorligiga ta’sir etuvchi omil sifatida o‘rganildi. Kollej o‘quvchilarida diqqat xususiyatlari diagnostikasi va psixokorreksiyasito‘g‘risida ma’lumotlar to‘plandi. Bitiruv malakaviy ishning nazariy va amaliy ahamiyati. Diqqatni boshqarishning shaxs shakllanishiga xos nazariy ma’lumotlar o‘rganib tahlil qilindi. BMI natijalaridan amaliy psixologlar, kasb-hunar kolleji o‘qituvchilari, psixolog va pedagoglar faoliyatida foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning metodlari. Bitiruv malakaviy ishimizda suhbat intervyu, kuzatish orqali kollej o‘quvchilari diqqati xususiyatlari to‘g‘risida ma’lumotlar to‘plandi. Kasb-hunar kolleji o‘quvchilarining diqqat xususiyatlarini diagnostika qilish uchun “Diqqatning to‘planishi va yo‘nalganligini tekshirish” metodikasidan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi . Bitiruv malakaviy ishi kirish, 2 bob, 6 paragraf, xulosa, tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan. 1-BOB. SHAXS SHAKLLANISHIGA XOS DIQQAT MUAMMOSINING O‘RGANILISHI 5

1.1. Diqqat va uning shaxsni shakllantirishga xos psixologik tavsifi Diqqat inson faoliyatining barcha turlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishning va ularni samaradorligini ta’minlovchi muhim shartlardan biridir. Kishi faoliyati qanchalik murakkab, serzahmat, davomiylik jihatdan uzoq muddatli, mas’uliyat hissini taqozo qilsa, u diqqatga shunchalik yuksak shartlar va talablar qo‘yadi. Inson ziyrakligi, farosatliligi, tez payqashi, sinchkovligi, dilkashligi uning turmush sharoitida, shaxslararo munosabatida muhim omil sifatida xizmat qiladi. Diqqat aqliy faoliyatning barcha turlarida ishtirok etadi, insonning xatti-harakatlari ham uning ishtirokida sodir bo‘ladi. Psixologiya fanida diqqatga har xil ta’rif beriladi, uni yoritishda psixologlar turli nazariyaga asoslanib yondashadilar. Diqqat deb ongni bir nuqtaga to‘plab, muayyan bir obyektga aktiv (faol) qaratilishi aytiladi (P. I. Ivanov). P. I. Ivanovning fikricha, biz faoliyatimiz jarayonida idrok va tasavvur qiladigan har bir narsa, har bir xodisa, o‘zimiz qilgan ishimiz, o‘y va fikrlarimiz diqqatning obyekti bo‘la oladi. N. F. Dobrinin. N. V. Kuzmina, I. V. Straxov, M. V. Gamezo, F. N. Gonobolin va boshqalarning nuqtai nazaricha, diqqatning vujudga kelishida ongning bir nuqtaga to‘planishi ong doirasining torayishini bildiradi, go‘yoki ong doirasi bir muncha tig‘izlanadi. Bunday torayish va tig‘izlanish natijasida ong doirasi yanada yorqinlashadi. Ongning eng toraygan, tig‘izlangan yorqin nuqtasi diqqatning markazi (fokusi) deb nomlanadi. Xuddi shu markaz (fokus) ga tushgan idrok qilinayotgan jismlar, tasavvur obrazlari, o‘y va fikrlar to‘la, yorqin va aniq ifodalanadi. Jahon psixologlarining fikricha, diqqat uzluksiz ravishda, muayyan darajada aktivlik xususiyatini saqlab turadi. Bunday aktivlik, ongning biron bir obyektga o‘ynalishining kuchayishi va ma’lum vaqt davomida diqqat yo‘naltirilgan narsaga ongning faol (aktiv) qaratilishini regulirovka qilib turadi hamda mazkur holatning saqlanishini ta’minlaydi. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, diqqat sezgi, idrok, xotira, tafakkur, xayol, nutq kabi alohida psixik jarayon emas. Shuning uchun barcha psixik 6

jarayonlarda qatnashadi, ularning mahsuldorligini oshirishga ta’sir etadi. Shu boisdan diqqat qaratilgan obyektlar ong to‘plangan nuqtasida aniq, yaqqol aks ettiriladi. Demak, diqqat-aqliy jarayonlarning sifati, mahsuldorligi va samaradorligini ta’minlovchi insonning ichki aktivligidan iboratdir. Shuningdek, u har qanday inson faoliyatining zaruriy shartidir. Psixologiya tarixining sahifalarini varaqlasak, diqqatning kishi faoliyatidagi roliga berilgan yuksak va qimmatli mulohazalar uchraydi. Jumladan, fransuz olimi Kyuvye geniallikni chidamli diqqat deb ta’riflashi, Nyutonning kashfiyot fikrini doimo shu masalaga qaratilish jarayoni deyishi, Ushinskiyning diqqat psixik hayotimizning yagona eshigi deb baho berishi bunga yorkin misol bo‘la oladi. Bilish jarayonlari kechishining eng muhim xususiyati uning tanlovchanlik va yo‘nalganlik bilan xarakterlanadi. Shu boisdan inson atrof-muhitning ko‘plab qo‘zg‘atuvchilari, ta’sirlari orasidan alohida nimanidir idrok etadi, faraz qiladi, allaqaysi narsa to‘g‘risidagina mulohaza yuritadi, xolos. Ongning bu xossasi diqqat xususiyati bilan bog‘liq ravishda namoyon bo‘ladi. Diqqat bilish jarayonlari singari o‘zining alohida mazmuniga, muayyan mahsuliga ega emas, shuning uchun u barcha jarayonlarning jo‘shqinligi, ildamligini ta’minlaydi. Demak, diqqat individning hissiy, aqliy yoki harakatlantiruvchi faolligi darajasining oshirilishini taqozo etadigan tarzda ongning yo‘naltirilganligi va biror narsaga qaratilganligidir (YE.B.Pirogova). Berilgan ta’rifga binoan, ushbu yo‘naltirilganlik subyektning ehtiyojlariga, uning faoliyati maqsadlari va vazifalariga mos keladigan obyektlarning tanlanganligida, ixtiyorsiz yoki ixtiyoriy tanlashda va ajratishda vujudga keladi. Diqqatning muayyan obyektlarga to‘planishi, to‘planganligi (konsentratsiyalanishi) ayni paytda boshqa jismlardan chalg‘ishni yoki ularning vaqtincha (muvaqqat) inkor etilishini talab qiladi. Ana shu omillarga ko‘ra, aks ettirish ravshanlanib boradi, tasavvurlar, mulohazalar faoliyat yakunlangunga qadar, qo‘yilgan maqsadga erishguncha ongda saqlanadi. Ana shu yo‘sinda diqqat faoliyatini nazorat qilib boradi va uni boshqaradi. Shuning uchun ko‘pgina psixologlar (P.Y.Galperin va uning shogirdlari) diqqatni yuksak turini bilish jarayonlari, kishining xulq-atvori kechishini boshqarish imkoniyatiga ega 7

ekanligini ta’kidlaydilar. Diqqatning biror obyektga yo‘nalishiga ko‘ra sensor (perseptiv), aqliy (intellektual), harakatlantiruvchi (harakat) shakllariga ajratish mumkin. Diqqat muayyan obyektga to‘planishi ko‘p jihatdan insonning his-tuyg‘usi, irodaviy sifati, qiziqishi kabilarga bog‘liqdir. His-tuyg‘ular va emotsional holatlar diqqatning obyekti bilan uzviy bog‘langandagina uning uchun ijobiy ahamiyat kasb etadi. His-tuyg‘ular, emotsional holatlar qanchalik kuchli va ko‘tarinki tarzda namoyon bo‘lsa, demak diqqat ham shunchalik obyektga mustahkam qaratiladi. Hislar, emotsiyalar diqqatning ham ixtiyorsiz, ham ixtiyoriy turlarini zo‘raytiradi. Insonning amaliy va aqliy faoliyati jarayonida uning ongi muayyan darajada yangi bilimlar ma’lumotlar bilan boyib borishi natijasida diqqat ham takomillashadi. Yangilikni payqash hissi odam aqliy faoliyatini faollashtiradi (aktivlashtiradi), shu bilan birga, diqqatning obyektga uzoqroq to‘planishini ta’minlaydi. Insonning barqarorlashgan kayfiyati diqqatning kuchi va ildamligini oshiradi, tanlovchanligiga ijobiy ta’sir etadi. Stress, affekt singari emotsional holatlar diqqatga salbiy ta’sir etib, uning tashqi ta’sirlariga beriluvchan, kuchsiz qilib qo‘yadi. Ana shuning oqibatida diqqat chalg‘iydi, bo‘linadi, parishonlik namoyon bo‘ladi, faoliyatdagi bir tekislik buziladi. 1.1.1. жадвал8

Simultan anglash. Simultan so‘zi “lahzali” degan ma’noni anglatadi. Bizning miyamiz lahzali ta’sirlarni sezadi, axborotlarni qayta ishladi va unga javob berishga harakat qiladi. Birgina inson ko‘zining sezgirligi shunchalik darajada ekanki u 80 km uzoqlikdan yonib turgan gugurt yorug‘ligini sezar ekan. Olimlarning mulohazasi-cha, ko‘zning qorong‘ulikda bo‘lganidan keyingi bir minut ichida sezgirligini 10 barobar, 2 minutdan keyin 6 ming barobar, 10 minutdan keyin to‘liq qorong‘ulikda 25 ming marta oshar ekan.Diqqatga ijobiy ta’sir etuvchi omillar Insonning amaliy va aqliy faoliyati jarayonida uning ongi muayyan darajada yangi bilimlar ma’lumotlar bilan boyib borishi natijasida His-tuyg‘ular va emotsional holatlar diqqatning obyekti bilan uzviy bog‘langanda Insonning barqarorlashgan kayfiyati diqqatning kuchi va ildamligini oshiradi Yangilikni payqash hissi odam aqliy faoliyatini faollashtiradi (aktivlashtiradi), shu bilan birga, diqqatning obyektga uzoqroq to‘planishini ta’minlaydi 9

Qorong‘ulikda yorug‘likda juda yoriug‘likda Eshitish orqali ko‘rish mo‘ljalini faollashtirish . P.YA Anoxin inson miya faoliyatida vaziyat paydo bqladiki, uning tuzilishida faollik sodir bo‘lganda. Shu holatda miya yaxlit va samarali ishlaydi. Buning uchun esa eshitish markazi orqali erishish mumkin bo‘ladi. Amerikalik psixolog Longve: Ovoz chiqarib qattiq o‘qish, intellektual tahlilga kuch beradiki, bu o‘zi ichga takrorlaganga bunchalik samarali bo‘lmaydi” degan edi. Amerikaning 16 prezidenti A.Linkoln o‘qigan qishloq maktabida bitta o‘quv qo‘llanma bo‘lgan va faqat o‘qituvchi tomonidan u o‘qilgan o‘quvchilar esa uni xor bo‘lib takrorlagan. Doimo sinfxona shovqun bo‘lib turgan. Buni qo‘shnilar “ari uyasi” deb nomlashgan. 1.1.2. Rasm Diqqat qonunlar: Appersepsiya qonuni - (ushbu tushunchani fanga G.Leybins olib kirgan). U biron bir taassurotni, sezgilarni aniq va anglagan holda idrok etishi tushuniladi. Appersepsiya qonuni diqqatning darajalari barqaror emas, balki u har bir insonda tebranib turishini bildiradi. 10 Ichki ko‘rish ekrani Obrazli xotira Eshitish xotirasi Yo‘lbarsning na’rasi Qo‘ng‘iroq jiringi Bulbulning sayrashi Samolyot ovoziBulbul Samolyot

Bitta predmetni bir necha yoki bir necha predmetni bitta tarzda idrok etishi mumkinligini ham anglatadi. Nima sababdan bunday yuz berishini AQ quyidagicha asoslaydi: diqqatning darajasi shaxsning konkret predmetga yo‘nalganligi, bilimlar zahirasiga, fizik va psixik holatiga, quvvat maydoniga (ayni damdagi). Ammo bu qonunning asosiy vositasi –diqqatning darajasi -doimiy o‘lchamga ega emasligi. U faqat insonga emas, bir qator tashqi omillarga ham bog‘liq. Ustanovka qonuni . Ustanovka organizmning yaxshi idrok etish yoki payqashga nisbatan organizmni moslashuvidir (nemis olimi L.Lange, keyinchalik D.N.Uznadze ). Ustanovka bu faoliyatga yoki harakatga tayyorlikni bildiradi. Ustanovka bu organizmda ma’lum zo‘riqishlar paydo bo‘lganda namoyon bo‘lib qolmaydi. Ko‘p yoki oz ustanovka va yaqqol ustanovka organizmdagi ko‘pchilik reaksiyalar sharoitida gavdalanadi. Katta yoshdagilarda tajriba ta’sirida ustanovkaning uzoq va barqarorligi shakllanadi. Ular ichki qo‘zg‘alishlar ta’sirida paydo bo‘ladi. (masalan, ish, o‘qish, murakkab vazifalarni yechishda). Kqp marotoba takrorlangan mashqlar diqqatni mashqlanishiga olib keladi.Shundagina kerak bo‘ladigan darajada diqqatni boshqarish mumkin bo‘ladi. Ustanovka qonuni diqqatni mashqlantirish uchun zarurdir. Beshlikni tashkil etuvchilar qonuni. Ushbu qonun diqqatning asosiy xususiyatlariga tayanadi va ular Diqqatning barqarorligi, diqqatning ko‘lami, diqqatning taqsimlanishi, diqqatning to‘planishi (konsetratsiyasi) g‘amda diqqatning ko‘chishidan iborat. 1.2. Diqqat turlari va xususiyatlarining ta’lim faoliyatidagi ahamiyati Psixologiyada diqqatning ixtiyoriy turi, ko‘pincha irodaviy deb nomlanadi. Bu, albatta, bejiz emas, chunki, diqqatning muayyan obyektga yo‘naltirilishi iroda kuchi bilan saqlab turiladi. Hatto ixtiyorsiz diqqat faoliyatida qatnashsa, u ham irodaning zo‘ri bilan yo‘naltirilgan obyektda to‘planib turadi. Irodaning faoliyatni amalga oshirishda ishtirok qilishi ko‘p jihatdan kishining maqsadiga intilishi, 11

ishchanlik qobiliyati, psixologik tayyorligiga bog‘liq. Shu boisdan diqqatning kuchi, barqarorligi, mustahkamligi ildamligi odamning muayyan faoliyatini bajarishga moyilligi, shayligi bilan o‘lchanadi. Diqqatning yuksak darajada mujassamligini ta’minlab turishda odamning faoliyatni bajarishga muvafiqlashgani muhim rol o‘ynaydi. Har qanday faoliyatni amalga oshirishning boshida qiyinchiliklar yuzaga keladi va ular kishidan irodaviy zo‘r berishni talab qiladi. Faoliyatni bajarishdagi nuqsonlarning namoyon bo‘lishi diqqatni to‘plashdagi qiyinchiliklarning oqibati bo‘lib hisoblanadi. 1.2.1. Jadval 1.2.2. Jadval ДИҚҚАТНИНГ КУЙИДАГИ ТУРЛАРИ АЖРАТИЛАДИ Ихтиёрсиз диққат бирон ташки сабаб билан ва бизнинг хохишимиздан ташкари хосил буладиган диққат. Ихтиёрсиз диққатни тугдирувчи сабаблар, бизга таъсир килувчи кузговчиларнинг кандайдир машхур хусусиятларидир: ёркинлиги, кучи, тусатдан содир булиши ва хоказо. Масалан, кутилмаганда хонага учиб кирган капалак, каттик товуш ва х.Diqqat turlari Ixtiyoriy Ixtiyorsiz Ixtiyoriydan keyingi12

Ихтиёрий диққат бу диққатимиз каратилиши лозим булган нарсани олдин белгилаб олиб, онгли равишда куйилган максад билан ишга солинган диққат. Бу диққатнинг бошланиши ва бутун килинаётган иш мобайнида давом эттирилиши – куч ва зур беришни, яъни ироданинг иштирокини талаб килади. Шунинг учун уни иродавий диққат хам дейиш мумкин Ихтиёрийдан кейинги диққат бу ихтиёрий диққатни жамланишида керак булган иродавий зур беришни пасайиши билан кечадиган диққатдир. Ихтиёрийдан кейинги диққат – бу диққатни бирон бир объектда, у шахсга ахамиятли булгани учунгина жамланишидир. У кизикиш асосида пайдо булади, лекин объект хусусиятлари билан боглик холда келиб чиккан кизикиш эмас, балки шахс уйналишининг бир куринишидир. Diqqatning obyektga to‘planishi, mustahkamlanishi odamning qiziqishlariga bog‘liqdir. Hatto ixtiyorsiz diqqatning faoliyatda mujassamlashishida kishining ishtiyoqi va qiziqishi katta ahamiyatga egadir. Odatda faoliyatga qiziqish bevosita va bilvosita shaklda namoyon bo‘ladi. Bevosita qiziqish faoliyat jarayoniga, xatti- harakatlarning o‘ziga, ish uslublariga qaratilgan qiziqishdan iboratdir. Bilvosita qiziqish esa, faoliyatning maqsadgi, uning natijasiga yo‘naltirilgan qiziqishdir. Ixtiyoriy, irodaviy diqqat bilvosita qiziqish bilan aloqadordir. Psixologik ma’lumotlarning tahliliga ko‘ra, diqqatning obyektga to‘planishi va mustahkamlanishi ko‘zlangan maqsadni, faoliyat mahsulining zarurligi hamda sifatining ahamiyatini inson tomonidan anglash orqali ta’minlab turiladi. Faoliyat maqsadini anglash o‘z ish-harakatida kishi diqqatining yuksak darajada mujassamlanishini ta’min etuvchi eng muhim shart va sharoitlardan biridir. Diqqatning ixtiyorsiz va ixtiyoriy ravishda vujudga kelishi o‘zining yo‘nalishiga ko‘ra tashqi va ichki bo‘lishi mumkin. Agar diqqatning manbai ongimizdan tashqarida bo‘lsa tashqi deb ataladi. Masalan, shofer, tikuvchi, muharrir kabilarning faoliyatida sodir bo‘ladigan diqqat tashqi diqqatdir. Tashqi diqqat faqat idrok qilish jarayonidagina namoyon bo‘lmasdan, balki fikr yuritilayotgan narsalarga ham qaratiladi. Jumladan, ixtirochining o‘zi yaratgan 13

narsasini tasavvur qilishi, rassomning obrazlarni kashf qilish jarayoni, muhandisning to‘g‘on qurilishini ko‘z o‘ngiga keltirish bilan bog‘liq holatlar bunga misol bo‘la oladi. Inson ongining o‘zida sodir bo‘layotgan o‘z hissiyotlarini, fikrlarini, orzu istaklarini va shu kabilarni kuzatishda ichki diqqat yuzaga keladi. Diqqatning har ikkala ko‘rinishi ham faoliyatning muvaffaqiyatli yakunlanishiga munosib hissa qo‘shish imkoniyatiga egadir. Diqqat inson faoliyatining barcha turlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishning va ularni samaradorligini ta’minlovchi muhim shartlardan biridir. Kishi faoliyati qanchalik murakkab, serzahmat, davomiylik jihatdan uzoq muddatli, mas’uliyat hissini taqozo qilsa, u diqqatga shunchalik yuksak shartlar va talablar qo‘yadi. Inson ziyrakligi, farosatliligi, tez payqashi, sinchkovligi, dilkashligi uning turmush sharoitida, shaxslararo munosabatida muhim omil sifatida xizmat qiladi. Diqqat aqliy faoliyatning barcha turlarida ishtirok etadi, insonning xatti-harakatlari ham uning ishtirokida sodir bo‘ladi. N. F. Dobrinin. N. V. Kuzmina, I. V. Straxov, M. V. Gamezo, F. N. Gonobolin va boshqalarning nuqtai nazaricha, diqqatning vujudga kelishida ongning bir nuqtaga to‘planishi ong doirasining torayishini bildiradi, go‘yoki ong doirasi bir muncha tig‘izlanadi. Bunday torayish va tig‘izlanish natijasida ong doirasi yanada yorqinlashadi. Ongning eng toraygan, tig‘izlangan yorqin nuqtasi diqqatning markazi (fokusi) deb nomlanadi. Xuddi shu markaz (fokus) ga tushgan idrok qilinayotgan jismlar, tasavvur obrazlari, o‘y va fikrlar to‘la, yorqin va aniq ifodalanadi. Jahon psixologlarining fikricha, diqqat uzluksiz ravishda, muayyan darajada aktivlik xususiyatini saqlab turadi. Bunday aktivlik, ongning biron bir obyektga o‘ynalishining kuchayishi va ma’lum vaqt davomida diqqat yo‘naltirilgan narsaga ongning faol (aktiv) qaratilishini regulirovka qilib turadi hamda mazkur holatning saqlanishini ta’minlaydi. 14

Diqqatning muayyan obyektlarga to‘planishi, to‘planganligi (konsentratsiyalanishi) ayni paytda boshqa jismlardan chalg‘ishni yoki ularning vaqtincha (muvaqqat) inkor etilishini talab qiladi. Ana shu omillarga ko‘ra, aks ettirish ravshanlanib boradi, tasavvurlar, mulohazalar faoliyat yakunlangunga qadar, qo‘yilgan maqsadga erishguncha ongda saqlanadi. Ana shu yo‘sinda diqqat faoliyatini nazorat qilib boradi va uni boshqaradi. Shuning uchun ko‘pgina psixologlar (P. Y. Galperin va uning shogirdlari) diqqatni yuksak turini bilish jarayonlari, kishining xulq-atvori kechishini boshqarish imkoniyatiga ega ekanligini ta’kidlaydilar. Diqqatning biror obyektga yo‘nalishiga ko‘ra sensor (perseptiv), aqliy (intellektual), harakatlantiruvchi (harakat) shakllariga ajratish mumkin. 15 Psixologiya tarixining sahifalarini varaqlasak, diqqatning kishi faoliyatidagi roliga berilgan yuksak va qimmatli mulohazalar uchraydi. Jumladan, fransuz olimi Kyuvye geniallikni chidamli diqqat deb ta’riflashi, Nyutonning kashfiyot fikrini doimo shu masalaga qaratilish jarayoni deyishi, Ushinskiyning diqqat psixik hayotimizning yagona eshigi deb baho berishi bunga yorkin misol bo‘la oladi.

Diqqat muayyan obyektga to‘planishi ko‘p jihatdan insonning his-tuyg‘usi, irodaviy sifati, qiziqishi kabilarga bog‘liqdir. His-tuyg‘ular va emotsional holatlar diqqatning obyekti bilan uzviy bog‘langandagina uning uchun ijobiy ahamiyat kasb etadi. His-tuyg‘ular, emotsional holatlar qanchalik kuchli va ko‘tarinki tarzda namoyon bo‘lsa, demak diqqat ham shunchalik obyektga mustahkam qaratiladi. Hislar, emotsiyalar diqqatning ham ixtiyorsiz, ham ixtiyoriy turlarini zo‘raytiradi. Insonning amaliy va aqliy faoliyati jarayonida uning ongi muayyan darajada yangi bilimlar ma’lumotlar bilan boyib borishi natijasida diqqat ham takomillashadi. Yangilikni payqash hissi odam aqliy faoliyatini faollashtiradi (aktivlashtiradi), shu bilan birga, diqqatning obyektga uzoqroq to‘planishini ta’minlaydi. Insonning barqarorlashgan kayfiyati diqqatning kuchi va ildamligini oshiradi, tanlovchanligiga ijobiy ta’sir etadi. Stress, affekt singari emotsional holatlar diqqatga salbiy ta’sir etib, uning tashqi ta’sirlariga beriluvchan, kuchsiz qilib qo‘yadi. Ana shuning oqibatida diqqat chalg‘iydi, bo‘linadi, parishonlik namoyon bo‘ladi, faoliyatdagi bir tekislik buziladi. Psixologiyada diqqatning ixtiyoriy turi, ko‘pincha irodaviy deb nomlanadi. Bu, albatta, bejiz emas, chunki, diqqatning muayyan obyektga yo‘naltirilishi iroda kuchi bilan saqlab turiladi. Hatto ixtiyorsiz diqqat faoliyatida qatnashsa, u ham irodaning zo‘ri bilan yo‘naltirilgan obyektda to‘planib turadi. Irodaning faoliyatni amalga oshirishda ishtirok qilishi ko‘p jihatdan kishining maqsadiga intilishi, ishchanlik qobiliyati, psixologik tayyorligiga bog‘liq. Shu boisdan diqqatning kuchi, barqarorligi, mustahkamligi ildamligi odamning muayyan faoliyatini bajarishga moyilligi, shayligi bilan o‘lchanadi. Diqqatning yuksak darajada mujassamligini ta’minlab turishda odamning faoliyatni bajarishga muvafiqlashgani muhim rol o‘ynaydi. Har qanday faoliyatni amalga oshirishning boshida qiyinchiliklar yuzaga keladi va ular kishidan irodaviy zo‘r berishni talab qiladi. Faoliyatni bajarishdagi nuqsonlarning namoyon bo‘lishi diqqatni to‘plashdagi qiyinchiliklarning oqibati bo‘lib hisoblanadi. 16

Diqqatning obyektga to‘planishi, mustahkamlanishi odamning qiziqishlariga bog‘liqdir. Hatto ixtiyorsiz diqqatning faoliyatda mujassamlashishida kishining ishtiyoqi va qiziqishi katta ahamiyatga egadir. Odatda faoliyatga qiziqish bevosita va bilvosita shaklda namoyon bo‘ladi. Bevosita qiziqish faoliyat jarayoniga, xatti-harakatlarning o‘ziga, ish uslublariga qaratilgan qiziqishdan iboratdir. Bilvosita qiziqish esa, faoliyatning maqsadgi, uning natijasiga yo‘naltirilgan qiziqishdir. Ixtiyoriy, irodaviy diqqat bilvosita qiziqish bilan aloqadordir. Psixologik ma’lumotlarning tahliliga ko‘ra, diqqatning obyektga to‘planishi va mustahkamlanishi ko‘zlangan maqsadni, faoliyat mahsulining zarurligi hamda sifatining ahamiyatini inson tomonidan anglash orqali ta’minlab turiladi. Faoliyat maqsadini anglash o‘z ish-harakatida kishi diqqatining yuksak darajada mujassamlanishini ta’min etuvchi eng muhim shart va sharoitlardan biridir. Diqqatning ixtiyorsiz va ixtiyoriy ravishda vujudga kelishi o‘zining yo‘nalishiga ko‘ra tashqi va ichki bo‘lishi mumkin. Agar diqqatning manbai ongimizdan tashqarida bo‘lsa tashqi deb ataladi. Masalan, shofer, tikuvchi, muharrir kabilarning faoliyatida sodir bo‘ladigan diqqat tashqi diqqatdir. Tashqi diqqat faqat idrok qilish jarayonidagina namoyon bo‘lmasdan, balki fikr yuritilayotgan narsalarga ham qaratiladi. Jumladan, ixtirochining o‘zi yaratgan narsasini tasavvur qilishi, rassomning obrazlarni kashf qilish jarayoni, muhandisning to‘g‘on qurilishini ko‘z o‘ngiga keltirish bilan bog‘liq holatlar bunga misol bo‘la oladi. Inson ongining o‘zida sodir bo‘layotgan o‘z hissiyotlarini, fikrlarini, orzu istaklarini va shu kabilarni kuzatishda ichki diqqat yuzaga keladi. Diqqatning har ikkala ko‘rinishi ham faoliyatning muvaffaqiyatli yakunlanishiga munosib hissa qo‘shish imkoniyatiga egadir. a) Diqqatning ma’lum vaqt oralig‘ida saqlanish diqqatning barqarorligi deb ataladi. Agar biron bir kiobni e’tibor bmlan o‘qishga kirishilganda bu xususiyat kuzatiladi. Diqqatning barqarorligining tebranishi lahzali ondan bir necha soatgacha davom etishi mumkin. 17

b) Diqqatning qisqa vaqt oralig‘ida bir necha obyektni idrok etish xususiyati esa uning ko‘lami deyiladi. Masalan, inson bir vaqtni o‘zida gapirishi, eshitishi va o‘qishi mumkinmi? Buning imkoni bormi? Albatta. Imkoni bor. Buning uchun ushbu faoliyatga o‘rganish kerak. v) Diqqatni bir vaqtning o‘zida bir necha obyektlarga yo‘nalishi va nazorat olib borishi hamda ba’zan aksincha bir necha faoliyatdan bitta faoliyatga diqqatni to‘plashiga taqsimlanishi deyiladi. Masalan, harakat, intellektual jarayonlar bilan bir vaqtda eshitish assotsatsiya hosil qilish. Bunday har xil faoliyatni bir vaqtning o‘zida amalga oshirish ancha qiyinchilik tug‘diradi. g)Diqqatning to‘planishi deganda ong biron bir obyektga to‘planishi va yo‘nalishi tushunilib, unda faoliyatni boshqa chet ta’sirlarga chalg‘ishiga yo‘l qo‘yilmaydi . Diqqatning to‘planishi intellektual faoliyatni aniq va muvaffaqiyatli bajarish sharti hisoblanadi. Bu xususiyat ikkita talabga tayanadi: birinchidan, agar diqqat obyekti va faoliyat turlari qancha kam bo‘lsa odam diqqatini taqsimlashdan ko‘ra yuqori darajada diqqatini to‘plash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Diqqat to‘planishining aksi esa parishonxotirlik hisoblanadi. Parishonxotirlik diqqatning bir joyga to‘play olmaslik. Bunday holat ko‘pincha shaxsning ichki muammmolarining natijasi sifatida yuzaga chiqadi. Natijada odam atrofdagi ta’sirlarni payqamaydi yoki kuchsiz boshqaradi. Parishonxotirlik kishiga yolg‘on taassurot uyg‘otadi. д) Diqqatning bir obyektdan ikkinchi bir obyektga o‘tishi diqqatning ko‘chishi deb ataladi. Bunda bir faoliyat turidan ikkinchisiga o‘tish sharoitida oxirgi faoliyat samaradorligi susaymasligi kerak. Masalan, shaxs aqliy faoliyat bilan mashg‘ul, so‘ngra u biron bir jismoniy faoliyatga ko‘chib o‘tdi, so‘ngra musiqa asbobida kuy chaldi va boshqalar. Har safar bir faoliyat turidan ikkinchisiga o‘tgan vaqtda ma’lum vaqt talab etiladi. Bu esa unga roslanish, adaptatsiya qilish va yangi faolimyat turiga ko‘nikma hosil qilishni talab etadi. Agar faoliyat mashqlantirib borilsa, bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga o‘tganda diqqatning samaradorligi susaymaydi. 18 Диқатнинг сифатлари Фаоллиги Й ў налган лиги Кенглиги Дараж алари 1.Ихтиёрсиз 2. Ихтиёрий 1.Ташқи 2.Ички 1 .Ҳажми 2. Тақсимлан ганлиги 1.Енгил 2. Қийин 1. Қатъий 2.Беқарор 3. К ў чиши 1.Юқори 2. Қуйи

3. Барқарор Kasb-hunar kolleji o‘quvchilar shaxsini shakllanishida diqqatining o‘ziga xos jihatlari Diqqat psixik faoliyat yo‘nalganligida mavjud.diqqatni aniqlash uchun ma’lum obyekt bilan bog‘liq u yoki bu faoliyatni bajarilishi nazarda tutiladi. Diqqatning aniqlovchi sifatida bir qator faoliyat yo‘nalishlarini olish mumkinki, ular idrok obyektini tanlash bilan xarakterlanadi:  Odamning suratga nazar solishi va unda tasvirlangan ifodani baholay olishi;  Xonaga kirganda stol atrofida o‘tirgan odam qaratilishi  Har bir soha egasining kasbiy faoliyatidagi jarayonlardagi obyektlarga nazar tashlash. 19 Диқатнинг сифатлари Фаоллиги Й ў налган лиги Кенглиги Дараж алари 1.Ихтиёрсиз 2. Ихтиёрий 1.Ташқи 2.Ички 1 .Ҳажми 2. Тақсимлан ганлиги 1.Енгил 2. Қийин 1. Қатъий 2.Беқарор 3. К ў чиши 1.Юқори 2. Қуйи

Diqqat yo‘naltirilgan obyektga nisbatan inson yaqqol va farqni ko‘radi. Ammo e’tibor bermagan obyektga bu holat kuzatilmaydi. Diqqat markaziga turli obyekt va narsa-hodisalarning tushushining asosiy sababi ushbu jarayonning faoliyat ichida kechishidir. Ong faoliyati domiy ravishda qandaydir atrof- muhitning obyekt bilan bog‘liq ta’sirida bo‘ladi. Inson unga ta’sir ko‘rsatuvchi bir qator ta’sirlardan bittasiga javob qaytaradi, boshqalariga emas. Bu qo‘zg‘atuvchining o‘ziga emas, ularning inson hayotiy manfaati va qiziqishlariga ham bog‘liq. Bir qo‘zg‘atuvchi vaqt jihatidan insonga ahamiyatli bo‘lib, boshqasi esa kam darajada bog‘langan bo‘ladi. Bunday shartlanganlik va to‘planganlik inson faoliyatining diqqat bilan bog‘liq qirralarini inson faoliyatida ifodalanishidan dalolat beradiyu. Diqqatni faqat idrok jarayoni bilan cheklab bo‘lmaydi. U tafakkur, xotira, xayol va boshqa jarayonlar bilan ham uzviy aloqada. Diqqatni ma’lum faoliyat va shaxsning doimiy dinamiklikka ega sifatida qarash mumkin.Diqqat faoliyatsiz mavjud bo‘lmaydi. II. Diqqatning fiziologik va neyrofiziologik mexanizmlari . Diqqatning fiziologik va neyropsixologik mexanizmlari ancha murakkab, ko‘pchilik fiziologlar unga markaziy asab tizimida faolyait ko‘rsatuvchi va har xil darjada joylashgan filtr sifatida qaraydilar. Ushbu filtrning asosiy funksiyasi kam ahamiyatli va ustun darjada individ uchun ahamiyatli signallarni filtrlaydi. Diqqat anatomik va fiziologik jihatdan retikulyar formatsiya va talamik tizim, bosh miya po‘stlog‘i bilan subtalamus, gipotalamus, maxsus neyronal, selektiv diqqat jarayonida ishtirok etuvchilar (diqqat neyronlari, yangilik detektorlari) dan iborat. Insonning organizmi retikulyar formatsiya oqibatida insonda umumiy bedorlik holatiga olib keladi, uning kuchi orqali o‘z diqqatini faol boshqaradi. Faollashtiruvchi retikulyar formatsiya unga har xil sezgi organlaridagi periferik retseptorlar tomonidan tushuvchi impulslarni tutib olishi orqali yuz beradi. 20

Agar impulslar kuchsiz intensivlikda bo‘lsa, retikulyar formatsiya optimal darajada diqqat funksiyasini boshqaradi. Agar impulslar ortiqcha kuch bilan po‘stloqdagi retikulyar faollikda to‘siq paydo bo‘ladi. Bu esa diqqatning buzilishiga olib keladi. Masalan, ortiqcha emotsional qo‘zg‘alish, diqqatning pasayishiga olib keladi. Diqqatning turiga qarab turli miya bo‘limlari xarakatlanadi. Diqqatning fiziologik nuqtai nazardan asosini miyaning reflektor faoliyati tashkil etadi:  Bir qo‘zg‘atuvchini tanlash  Faol qayta ishlash  Boshqa nerv markazlarini va qo‘zg‘atuvchilarni tormozlashi Sodda misol sifatida oriyentirovka refleksi (I.P.Pavlov) «bu nima refleksi». V.M.Bexterevning to‘planish refleksi deb nomlanadi. Qo‘zg‘atuvchilar ta’sirida bosh miyaning ma’lum bo‘limlarida qo‘zg‘alish hosil qilish va boshqa qismida tormozlanishni keltirib chiqarish qo‘zg‘alishning optimal o‘chog‘i deb nomlanadi. A.A.Uxtomskiy diqqatning fiziologik asosini dominanta haqidagi ta’limotga tayanadi. Dominanta-harakatdagi optimal o‘choqdagi farq qilib, yuqori barqarorlikka egalikni ifodalovchi hukmron qo‘zg‘alish o‘chog‘idir. Masalan, dominantli qo‘zg‘alish o‘chog‘i insonda intellektual mehnat ustida ishlayotganida to‘planish darajasini oshiradi (ko‘chadagi shovqin, qichqiriq) u hech chalg‘imaydi. Haligacha diqqatning fiziologik asosini belgilovchi g‘oyalar o‘zining yakuniga yetgani yo‘q, yangi farazlar shakllanaveradi. Keyingi davrda diqqatning fiziologik asoslari haqidagi izlanishlar quyidagi xulosalarga olib keldi: 21

1. Diqqat o‘zida miyaning umumiy bedorlik holatini ifodalaydi. Bu retikulyar formatsiyaning ikki qismi ko‘tariluvchi va tushuvchi qismida yuz beradi. 2. Rfning ko‘tariluvchi qismi ta’siri bosh miya po‘stlog‘ida tez elektr tebranishini hosil qiladi, nerv jarayonlarining harakatchanligini oshiradi. Sezgirlik chegarasi esa pasayadi. 3. Tushuvchi Rfning faollashuvi diqqatning harakat komponentlari bilan bog‘langan. RF bu qismito‘qimalarni bosh miya po‘stlog‘i bilan bog‘laydi. 4. Miya po‘stlog‘ining peshona qismi ixtiyoriy diqqatning holatini boshqaruvchi yetakchi apparat hisoblanadi. 5. Ixtiyorsiz diqqatning psixofiziologik mexanizmi oriyentirovka refleksi bilan bog‘liq. Diqqatning rivojlanishi xususida L.S.Vigotskiy o‘quvchining ilk yoshida tabiiy diqqat rivojlanishini aytib, bu ixtiyorsiz diqqat sifatida namoyon bo‘ladi deb tushuntirdi. Bu diqqat turi o‘quvchining 4,5-5 yoshiga qadar sayqallanib borishini e’tirof etadi. А.Н.Леонтьев эса Л.С.Виготскийнинг қарашларига асосланиб, қуйидаги ғояни илгари суради: 1. Tashqi bavosita diqqat tabiiy diqqatga nisbatan tezroq o‘sib borib, maktab yoshida kelib sekinlashish holati yuz beradi. Chunki tashqi bevosita diqqat ichki bavositaga aylanib boradi. 22

2. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqat xususiyatlari o‘rtasidagi farqlanish maktabgacha yoshda boshlanib, maktab yoshida maksimum darajaga yetadi. So‘ngra tenglashish yuz beradi. L.S.Vigotskiy o‘quvchining hayotining birinchi kunidayoq diqqatni chaqiruvchi «qo‘sh stimul» tamoyiliga qo‘shiladi. 1. Hayotning birinchi haftasida oirentirovka refleksi o‘quvchidagi ixtiyorsiz diqqatning obyektiv, tug‘ma belgisi. 2. 1 yoshning oxirida oriyentirovka tadqiqotchilik faoliyati ixtiyoriy diqqat rivojlanishining vositasi. 3. Hayotning 2 yilida. Kattalarning nutq ko‘rsatmalari asosida ixtiyoriy diqqatning kurtakchalari paydo bo‘ladi. 4. 2-3 yosh. Ixtiyoriy diqqatning birlamchi belgilari yaxshi rivojlanishiga olib keladi. 5. 4,5-5 yosh. Kattalarning murakkab ko‘rsatmalari asosida diqqatning yo‘naltirish qobiliyatiga ega bo‘ladi. 6. 5-6 yosh. O‘ziga ko‘rsatma berish asosida ixtiyoriy diqqat-elementlari shakllanadi (tashqi qo‘shimcha vositalar yordamida). 7. Maktab yoshi. Iroda asosida ixtiyoriy diqqat rivojanadi. Diqqatning samaradorligini ta’minlashga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar Tashqi qo‘zg‘atuvchilarning ta’siri Kontrastlik Intensivlik Qo‘zg‘atuvchining davomli ta’siri Obyektning harakati. Ichki holatga bog‘liqligi Hissiyotga bog‘liqligi Qiziqish. Egallangan taeribaga bog‘liqligi Faoliyatni to‘g‘ri tashkil etish. 23

2-BOB. KOLLEJ O‘QUVCHILARI DIQQATI DIAGNOSTIKASI VA PSIXOKORREKSIYASI 2.1. Kasb-hunar kolleji o‘quvchilarida diqqat xususiyatlarini o‘rganishning psixologik usullari va diagnostikasi 1-modal nospetsifik . Diqqatning buzilishining har xil shakli va darajalari bo‘lib, bunda kasal diqqatni to‘play olmaydi har xil modallikdagi stimullar (ko‘rish, eshitish, taktil) (uzunchoq va o‘rta miya –nospetsifik yo‘l). Kasalda tez toliqish, keskin hajmlarni aralashtirib yuborish va diqqatni yo‘naltirishni buzilishiga olib keladi. Bu barcha faoliyatda –gnostik, sensomotor, intellektual). U bosh miyaning lat yeyishi orqali yuz beradi. Kasalda hisoblash operatsiyalari vaqtida to‘g‘ri va keyinchalik hisoblashda xatolarga yo‘l qo‘yiladi. 24 Diqqatning samaradorligini ta’minlashga ta’sir ko‘rsatuvchi omillartajriba HissiyotFaoliyatni to‘g‘ri tashkil этиш Qiziqish Obyektning harakati Qo‘zg‘atuvchining davomli ta’siri Intensivlik “ Kontraslik

1. Parishonxotirlik – dikkatning cheklangan obyektlarga uzok vakt mobaynida karatilib turishining buzilishi. Bu buzilish ko‘pincha charchaganda, astenik xolatlarda kuzatiladi. 2. «Olimning e’tiborsizligi» (soxta parishonxotirlik) - diqqatni o‘z xayollarida jalb bulishi. U biron bir goya bilan band bulgan,o‘z kechinmalariga berilgan kishilarda kuzatiladi. Bu xolda bunday kishilar atrofdagi narsa, xodisalarga e’tibor bermaydilar, masalan, ularga berilgan savollarga diqqat qilmaydilar, eshitmaydilar. Ichki diqqatni yuqori intensivligi va kiyin o‘zgarishi bilan belgilanadi. 3. «Qarilik parishonxotirligi» - diqqat jamlanishining sust intensivligi va kuchuvchanligini qiyinlashishi bilan xarakterlanadi. 4. Diqqatning chalg‘ishi – diqqatning ko‘chish qobiliyat me’yoridan oshib ketadi, buning natijasida bemorlar xech narsaga uzok vakt diqqatlarini karata olmaydilar. Diqqat bir obyekt va faoliyat turidan ikkinchiga kuchib turadi. Bu hol fikrlashni tezlashishi bilan birga kechadi va maniakal sindromida kuzatiladi. 5. Diqqatning inertligi (kam xarakatchanligi, ko‘chishining kiyinlashishi) – diqqatning patologik fiksatsiyasi, diqqatning bir obyektdan ikkinchisiga utish mexanizmini buzilishi. Bu xolat epilepsiya va depressiv sindromda kuzatiladi. 6. Aprozeksiya – diqqatning butunlay yo‘qolib ketishi. Insonning biron-bir narsani bilishi, anglashi va ularni idrok etish, xotirada saqlash yoki biron-bir muammo ustida mushohada yuritishi uchun ongini to‘plashi va yo‘naltirishi lozim bo‘ladi. Diqqatning muhim xususiyatlari uning to‘planishi va yo‘nalganlik xarakteriga egaligidir. Bilimlarni o‘zlashtirish jarayonida har bir ruhiy jarayonning o‘ziga xos o‘rni borligi sir emas. Ammo ularni yaqqol va mahsuldor natijalarga ega bo‘lishi ko‘p jihatdan shaxs ruhiyatining shunday bo‘g‘iniga bog‘liqki, ko‘p holatlarda psixik jarayonlarning rivojlanishida uchraydigan nuqsonlar vaqtida e’tibordan chetda qoldiriladi. Diqqatni amaliy o‘rganish va uning natijalarini psixologik tahlil etish shaxs faoliyatini samarali tashkil etish imkonini beradi. Diqqatning nazorat funksiyasi har bir bajarilayotgan vazifalarning optimallik darajasiga bog‘liq bo‘ladi.Shu 25

sababli ham ko‘pincha ishlash qobiliyati, faoliyatning bir maromda va barqaror yuqori samara bilan bajarilishi diqqatning rivojlanganlik darajasiga bog‘liq. Diqqat hajmini aniqlash testi Yo‘riqnoma: Sizga 3-4 soniya davomida bir nechta predmetlar to‘plami aks ettirilgan tasvir taqdim etiladi. Siz tasvirdagi predmetlar to‘plamiga e’tibor qarating. So‘ngra predmetlarning nomini yozing. Tasvirda aks etadigan predmetlar: kitob, koptok, kalit, qo‘l soati, mikroskop, ruchka, 123 raqami, bolg‘a, telefon, piyola, ko‘zoynak, sumka. Test topshirig‘i uchun foydalaniladigan material: Natijalarni qayta ishlash: 10 ball- diqqatning hajmi 6 ta va undan ko‘p birlikka ega. Sizningta’lim olishingizda diqqatingiz pand bermaydi. Bu sizni tengdoshlaringiz orasida diqqat-e’tiborliligingiz bilan ajaralib turasiz. -8-9 ball-diqqatning hajmi 4-5 birlikka teng. Siz diqqatingiz bu hajmi bilan ta’lim jarayonida qiynalayotganligingizni bildiradi. Sizda 26

diqqatingizni bir joyga to‘plash va yo‘naltirishda qiyinchiliklarga duch kelayotganligingizni anglatadi. 4-7 ball, diqqat hajmi 2-3 birlikka teng. Bu maktabda ta’lim olish uchun me’yordan past holat hisoblanadi. Bundan ko‘rinadiki, siz ta’lim jarayonida beriladigan bilimlarni o‘zlashtirishda ancha qiyinchiliklarga duch kelmoqdasiz. Diqqatingizni bir joyga to‘play olmaysiz. Diqqatingiz juda ham tarqoq. 0-3-ball, diqqat hajmi 2 va undan kam birlikka ega bo‘lsa. Siz ta’lim jarayonida doimo muammolar qurshovidasiz. Diqqat-e’tiborsizlik tufayli ta’lim olishga bo‘lgan xohish-istagingiz umuman so‘ngan. Tushib qoldirilgan raqamni toping testi Yo‘riqnoma: hurmali o‘quvchi, sizga ikki xil variantdagi test topshiriqlari taqdim etiladi. Birinchi topshiriqda, taqdim etilayotgan blankada 1dan 40 gacha bo‘lgan sonlar berilgan. Ular 25 tani tashkil etmoqda. Ulardan 15 tasi tushib qoldirilgan. Siz 1,5 daqiqa mobaynida sonlar qatoridan tushib qoldirilgan raqamlarni yozishingiz lozim bo‘ladi. Xatolarni tuzatishga yo‘l qo‘yilmaydi. Tayyorlaning! Boshlang! Stimul material 14 5 31 27 37 40 34 23 1 20 19 16 32 13 33 2 6 8 25 9 12 26 36 28 39 Nazorat varaqasi Yo‘riqnoma: hurmali o‘quvchi, sizga 1 dan 70 gacha bo‘lgan sonlar berilgan blank taqdim etiladi. Ular 49 tani tashkil etmoqda. Ulardan 21 tasi tushib 27

qoldirilgan. Siz 5 daqiqa mobaynida sonlar qatoridan tushib qoldirilgan raqamlarni topib yozishingiz lozim bo‘ladi. Xatolarni tuzatishga yo‘l qo‘yilmaydi. Tayyorlaning! Boshlang! Test topshirig‘i uchun material 16 19 42 14 56 27 43 69 26 57 49 68 7 13 31 1 40 21 59 64 70 65 35 45 66 8 34 22 51 6 53 29 17 61 41 46 18 32 12 63 2 50 4 39 23 60 28 55 36 Nazorat varaqasi Natijalar sharhi: 1-40 gacha bo‘lgan sonlar qatori uchun: 11 tadan kam raqamlarning to‘g‘ri topish: diqqatning tanlovchanligi va taqsimlanishi quyi darajada. 11-13 ta raqamlarning to‘g‘ri topilganligi: diqqatning tanlovchanligi va taqsimlanishi o‘rta darajada. 14-15 ta raqamlarning to‘g‘ri topilganligi: diqqatning tanlovchanligi va taqsimlanishi yuqori darajada. 1-70 gacha bo‘lgan sonlar qatori uchun: 13 tadan kam raqamlarning to‘g‘ri topish: diqqatning tanlovchanligi va taqsimlanishi quyi darajada. 15-17 ta raqamlarning to‘g‘ri topilganligi: diqqatning tanlovchanligi va taqsimlanishi o‘rta darajada. 28

18-21 ta raqamlarning to‘g‘ri topilganligi: diqqatning tanlovchanligi va taqsimlanishi yuqori darajada. E.Shulte jadvali Metodika maqsadi: Ushbu metodika o‘quvchilarning sensomotor reaksiyasi, diqqatning taqsimlanishi va ko‘chishini, ishga qobiliyatlilik dinamikasi va idrokni o‘rganishga mo‘ljallangan. Yo‘riqnoma: Sizga bir nechta 1 dan 25 gacha bo‘lgan raqamlarning tartibsiz joylatirilgan jadvali taqdim etiladi. Siz jadvaldagi raqamlar ustida ishlang, ya’ni 1 dan 25 gacha bo‘lgan sonlarni ayting va ko‘rsating. Buni tez va xatosiz bajarishga harakat qiling. Materiallar: 14 18 7 24 21 22 1 10 9 6 16 5 8 20 11 23 4 25 3 15 19 13 17 12 2 Natijalarni qayta ishlash: Ёш Балл 1 2 3 4 5 Жуда юқори Юқори Ўрта Паст Жуда паст 10 45 ва кам 46-55 с 56-65 с 66-75 с 76 с ва кўпроқ 11 35 c ва кам 36-45 с 46-55 с 56-65 с 66 с ва кўпроқ 12 30 с ва кам 31-35 с 36-45 с 46-55 с 56 с ва кўпроқ 1-mashg‘ulot Diqqatni amaliy psixologik tekshirishda uning ko‘lami, barqarorligi, ko‘chuvchanligi va taqsimlanishi singari xususiyatlarini o‘rganishga qaratiladi. Diqqatning barqarorlik darajasini o‘rganish maqsadida quyidagi metodikalardan 29 5 11 23 20 14 25 17 19 13 3 21 7 16 1 18 12 6 24 4 22 15 10 2 8

foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bulardan birinchisi, Krepelenning ishlashga qobiliyatlik darajasini o‘rganish metodikasidan foydalaniladi. PERRON-RUZER metodikasi Ushbu test o‘quvchilarning ixtiyoriy diqqatini, uning barqarorligi, ko‘chuvchanligi va taqsimlanishini baholashga mo‘ljallangan. Shuningdek, test insonning tanlash reaksiyasi tezligini o‘rganishga mo‘ljallangan. Yo‘riqnoma: sizga taqdim etilayotgan figuralar va ulardagi shartli belgilarga e’tibor qarating. So‘ngra 10 ta qatordagi geometrik figuralar beriladi. Sizning vazifangiz geometrik figuralarga ularning shartli belgilarni tez va xato qilmasdan qo‘yib chiqishga harakat qiling. Zarur jihozlar: shakllar aks etgan blank, sekundomer. 30

Krepelen metodikasi Metodikani qo‘llash mumkin bo‘lgan sohalari: turli kasb egalari, o‘quvchi va talabalarning ishchanlik qobiliyati, diqqatining barqarorligi va ko‘chuvchanligini hamda shaxsdagi klinik o‘zgarishlar bor yoki yo‘qligini aniqlashda. Metodika haqida izoh: ushbu metodika E.Krepelin tomonidan 1895 yilda taqdim etilgan bo‘lib, unda ikkita sonlar qatori beriladi. Ikkala qatordagi sonlar bir biriga qo‘shilishi lozim. Metodika irodaviy quvvat, mashqlantirilganlik va toliqqanlikni aniqlashga mo‘ljallangan. Hozirgi kunda metodikadan diqqat xususiyatlarini (ko‘chuvchanlik va barqarorlik), aqliy ish qobiliyati va psixik sur’atni o‘rganishda foydalaniladi. Metodikani o‘tkazish maqsadi: diqqatning xususiyatlari, aqliy ish qobiliyati va toliqqanlikni aniqlash. Zarur materiallar: metodika blanki, soat yoki sekundomer va qalam. Metodikadan foydalanish tartibi: Tekshiriluvchiga Krepelin jadvali blanki bilan birga quyidagi yo‘riqnoma taqdim etiladi: «bir xil ustma-ust tartibda keltirilgan sonlarni bir biriga qo‘shing va natijani ularning ostgi qismiga yozib qo‘ying. Ishni tez va xatosiz bajarishga harakat qiling». Tekshiriluvchi eksperimentator «To‘xtang! Va navbatdagi qatorga o‘ting» buyrug‘ini bermagungacha, sonlarni qo‘shishni amalga oshiraveradi. Eksperimentator har 20 soniya oralig‘ida ushbu signal bilan ogohlantiradi. Крепелин жадвали 3 4 3 4 4 8 6 6 2 4 4 7 3 4 8 9 6 7 2 9 8 7 4 2 5 9 7 8 4 3 2 4 7 6 5 3 4 4 7 9 7 3 8 9 2 4 3 8 5 9 3 6 8 4 2 6 7 9 3 7 4 3 9 7 4 7 2 9 731 2 5 + - 222

9 5 4 7 5 2 4 8 9 8 4 8 4 7 2 9 3 6 8 9 4 9 4 9 5 4 5 2 9 6 7 3 7 6 3 2 9 9 5 6 9 4 7 7 9 3 2 9 8 7 2 9 4 8 4 4 5 4 4 8 7 2 5 9 2 2 6 7 4 9 2 3 6 3 5 4 7 8 9 3 9 4 8 9 2 4 2 7 5 7 8 4 7 4 7 5 4 4 8 6 9 7 9 2 3 4 9 7 6 4 8 3 4 9 6 8 6 3 7 6 6 9 2 9 4 8 2 6 9 4 4 7 6 9 3 7 6 2 9 8 9 3 4 8 4 5 6 7 5 4 3 4 8 9 4 7 7 9 6 3 4 5 8 5 7 3 9 7 2 6 9 3 4 7 4 2 9 8 4 3 7 5 8 3 3 4 6 5 4 8 4 3 5 5 4 2 9 6 2 4 2 9 2 7 2 5 8 5 2 9 9 4 4 5 3 2 8 2 9 8 9 4 2 8 7 8 5 4 3 5 3 4 3 2 7 7 8 5 2 9 6 4 4 7 6 7 5 6 9 8 6 4 7 4 9 6 3 4 9 9 4 8 6 5 7 4 9 3 2 4 7 4 9 8 3 8 8 4 7 8 9 4 3 9 3 7 6 5 2 4 4 3 4 8 7 5 9 2 4 Natiajalarni qayta ishlash: Tekshiriluvchi har bir 20 soniyada qancha to‘g‘ri va noto‘g‘ri qo‘shish amalini bajarganligi hisoblanadi. Metodika ishga layoqatlilik koeffitsiyentini qo‘lga kiritishga imkon beradi: 1 2 / /s s К ли  S2- oxirgi to‘rt qatordagi juft sonlarni to‘g‘ri qo‘shishlar yig‘indisi S1-oldingi to‘rt qatordagi juft sonlarni to‘g‘ri qo‘shishlar yig‘indisi Ixtiyoriy diqqatni tadqiq etish Kirish qaydlari. Ixtiyoriy diqqatni o‘rganish vazifasini aniqlash tadqiqot vazifasini belgilaydi. Eksperimentni tashkil etishdan maqsad ham tekshiriluvchini o‘rganishda ularga ortiqcha zo‘riqishlar va noqulayliklarsiz psixik faollikkka yo‘naltirish va to‘plashiga imkon beruvchi laboratoriya vaziyatini tashkil etishdan iborat. Ushbu mashg‘ulotda ixtiyoriy diqqat intellektual sinash usuli yordamida tadqiq etiladi. Har biri uchtadan sondan iborat bo‘lgan guruhdagi oddiy va toq sonlarni farqlash va qayd etish amallarini bajarishni o‘z ichiga olgan. 32

Eksperimentator ovoz chiqarib bir nechta tasodifiy sonlarni o‘qiydi. Ixtiryoiy diqqatning tavsiflashda uning taqsimlanganligi va barqarorligi e’tiborga olinadi. Diqqatni taqsimlanish koeffitsiyenti chet ta’sir sifatida qaraladi (S). U eksperimentatorning dasturida rejalashtirilgan umumiy uchlik miqdoriga mos tarzda uchta to‘liq va uchta oddiy uchlikni tekshiriluvchi tomonidan to‘g‘ri qayd etilganlik munosabati natijasi sifatida hisoblanadi. Shunday qilib, natija doimo to‘g‘ri javoblar miqdorini dasturlashtirilgan juft va oddiy sonlarning ususiy miqdoriga nisbati 1 dan kichik sonni ifoda etadi.1  N m C S ning kata miqdori diqqatning yaxshi taqsimlanganligini bildiradi. Ba’zan guruhning individual ko‘rsatkichlari guruhning o‘rtacha ko‘rsatkichi (S) bilan solishtiriladi. U holda S 1 dan kata bo‘lishi mumkin. Bu holda diqqatning sifatini baholash quyidagicha bo‘ladi: A’lo: С 25,1 С гр Yaxshi:1,0 С гр  C  1,25 С гр Qoniqarli: 0,75 С гр 0,1 C Yomon: 75,0  C С гр Diqqatning barqarorligi 3.2.-mashg‘ulotlaridagi singari grafik asosida baholanadi. Ushbu topshiriqning maqsadi raqamli materiallardagi topshiriqlarni bajarishda ixtiyoriy diqqatning barqarorligi va taqsimlanganlik xususiyatlarini aniqlashdir. Tekshiriluvchining vazifasi esa uchta oddiy va juft sonlarni topishdan iborat. Eksperiment uchun jihozlar. Mashg‘ulotni o‘tkazish uchun eksperimentatorga 300 tasodifiy tartiblangan sondan raqamli blank (1dan 29 gacha). Ularning ichida beshta uchlik (masalan, 13;19;17) va beshta juft uchlik (22;16;4) sonlardan iborat guruh uchraydi. Blankda sonlar shunday taqsimlanganki, tekshiriluvchi bitta uchlikni 1 minutda qayd eta olishi lozim. Eksperimetatorning o‘qish tezligi bitta son uchun 2 sekundni tashkil etadi. Vaqtni qayd etish uchun eksperimentator sekundomerdan foydalanadi. 33

Ishni boshlashdan oldin tekshiriluvchilarga protokol uchun jadval tayyorlab qo‘yiladi (4-shakl). Ishni amalga oshirish tartibi. Mashg‘ulot guruhi amalga oshiriladi. O‘qituvchi yoki uning yordamchisi tekshiriluvchilarga yo‘riqnomani ma’lum qiladi. Tekshiriluvchiga yo‘riqnoma. Sizga 1 dan 29 gacha bo‘lgan tasodifiy sonlar keta-ketligi taqdim etiladi. Ular orasida uchta toq va uchta juft sonlar uchligi bor. Siz uni ko‘rganingiz zahotiyoq, ushbu uchlik sonlarni protokolda qayd etib boring. Agar siz boshqa sonlarni uchratsangiz (ko‘p yoki kam) ularni yozib bormang. Eksperimentatorning «cherta» signaliga ko‘ra protokolda qayd eting. So‘ngra eksperimentator sekundomerga mos tarzda raqamli materialni o‘qishga kirishadi. Har bir minutda u «Cherta» signalini beradi. Butun blankni o‘qib bo‘lgach eksperiment tugaydi. Natijalarni qayta ishlash. Eksperimentatorning blank dasturi bilan tekshiriluvchining javoblari solishtiriladi. Vertikal chiziq orqali tekshiriluvchi blankda topshiriqni bajarganligik vaqt oralig‘ini aniqlab boradi (T-T). Butun tajriba davomida to‘g‘ri qayd etilgan uchlik sonlarni (m) miqdori aniqlanadi. Formula bo‘yicha 3.2. mashg‘ulotda keltirilgan formulaga asosan har bir vaqt oralig‘i uchun tanlash tezligi hisoblanadi. Ixtiyoriy diqqatni tavsiflovchi materiallar belgilangan sxema bo‘yicha sifat tahlil qilinadi. Diqqatning barqarorligi va to‘planishini o‘lchash (Burdon-Anfimov tamg‘alarini tuzatish jadvali) Diqqatning barqarorligi va to‘planuvchanligini eksperimental o‘rganishdan maqsad mehnat faoliyatida avariyaga yo‘l qo‘ymaslik, travma holatlarini pasaytirish va mehnat unumdorligini oshirishda iborat. 34

Diqqatning eksperimental tadqiq etish metodlarini tanlash uning turlaridan biron-biriga bog‘liq bo‘ladi. Ixtiyorsiz diqqatning barqarorligini aniqlashda apparaturali metoddan foydalaniladi. Ixtiyoriy diqqatni o‘rganishda esa, subyektning faolligi alohida e’tiborga olinadi. Keyingi vaqtlarda tamg‘alarni tuzatish usulidan keng foydalanilmoqda. Diqqatning barqarorligini uning dinamikasida o‘rganish muhim. Ushbu mashg‘ulotda Burdon-Anfimovning tamg‘alarini tuzatish jadvalidan foydalaniladi (blankadagi berilgan harflar chiziladi). Topshiriq xalaqit bergan sharoitda bajariladi. Diqqat barqarorligining shartli ko‘rsatkichi tanlash tezligining o‘zgarishidan iborat (6-shakl). Mazkur topshiriqda bitta emas, vaqt oralig‘iga ko‘ra (Tn) bir necha stimul (mn) bor. Topshiriq davomida tanlash tezligining o‘zgarishi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:n n T m T m  1 1 Diqqat to‘planganligining shartli ko‘rsatkichlari (Кэ ва К”) topshiriqlarga xalaqit bergan fonidagi aniqlik koeffitsiyentlarining (А бп ва Аэ п ) ularni xalaqitsiz aniq bajarilganligiga ((А бп ва А эбп )) munosabatidan iborat: áï ï À À Ê  Xalaqitli va xalaqitsiz sharoitlar uchun aniqlik koeffitsiyentini hisoblash Uippning formulasiga ko‘ra amalga oshiriladi. Eksperiment uchun jihozlar. Eksperiment o‘tkazishdan oldin har bir tekshiriluvchi uchun Burdon-Anfimovning jadvalidan tayyorlab qo‘yish lozim bo‘ladi. Ushbu blanklarda rus alifbosidagi standart harflar to‘plami o‘rin olgan. Blank har birida 30 harfdan va 40ta qatordan iborat. Eksperimentatorda dasturiy blank va sekundomer bo‘lishi lozim. Tajriba oldidan har bir tekshiriluvchiga natijalarni qayd etish blanki tayyorlanadi (6-shakl). Ishning amalga oshirish tartibi: Mashg‘ulot guruhiy o‘tkaziladi. Uni o‘qituvchi yoki uning yordamchisi o‘tkazishi mumkin. Eksperimentator har bir tekshiriluvchiga tayyor standart blankni tarqatadi va yo‘riqnoma bilan tanishtiradi. 35

Tekshiriluvchi uchun yo‘riqnoma : «Blankdagi qatorlarning o‘ng va chap tomonini qarab chiqib, siz «r» va «k» harflarni vertikal tarzda chizishingiz kerak. Topshiriqni tez va aniq bajaring. Mening «Chizing» buyrug‘imdan keyin, siz topshiriqda ko‘rsatilgan harfni o‘chirib boshlang va uni to mening keyingi buyrug‘imga qadar davom ettiring. Shunday qilib, blankning oxirigacha topshiriqni bajarib boring». Tajriba davomida eksperimentator 30 sekund oralig‘ida «chizing» so‘zini aytadi va qayd etib boradi. Tajribaning 2-va 4-minutlarida eksperimentator tekshiriluvchilarni ogohlantirmasdan, ularga xalaqit beradi va 15 sekund davomida alifbosidagi qandaydir harflarni ovoz chiqarib aytadi. Tamg‘alarni tuzatish blanki 5 minutga mo‘ljallangan. Har bir tekshiriluvchi topshiriqni bajarganlik natijalarini o‘zi qayd etadi va ularni protokolda yozadi. Natijalarni qayta ishlash. 1. Eksperimentatorning dasturi bilan tuzatish blankidagi natijalar o‘zaro solishtirib chiqiladi. 2. Vertikal chiziq -belgi bo‘yicha korrektur blankidagi vaqt oraliqlari (T-T) hisoblab chiqiladi. 3. Har bir vaqt oralig‘idagi to‘g‘ri javoblar (m) miqdori hisoblab chiqiladi. 4. 3.1-mashg‘ulotda keltirilgan formulaga muvofiq alohida har bir vaqt oralig‘i (S-S) uchun tanlash tezligi (S) ko‘rsatkichlari aniqlanadi. 5. 1va 2 xalaqit berish ta’sirlarigacha bo‘lgan diqqatning aniqlik koeffitsiyenti hisoblab topiladi. 6. Diqqatni to‘plash ko‘rsatkichning qiymati aniqlanadi (K va K). 7. Eksperimentator bilan birgalikda K va K ning o‘rtacha qiymati guruhning barcha tekshiriluvchilari uchun aniqlanadi. 2.2. O‘quvchilar diqqatini korreksiyalash vositalari Diqqatning boshqa ruhiy jarayonlardan farqli tomoni shundaki, uni baholashda bir qator jihatlari inobatga olinadi. Diqqatning psixik jarayon sifatida 36

qarash yoki uni jarayon sifatida e’tiborga olmaydigan tomonlari ham mavjud. Diqqatning psixik jarayon emasligiga sabab uning alohida faoliyat mahsuliga ega bo‘lmasligida. Aksincha diqqatni boshqa psixik jarayonlar bilan munosabatida jarayon sifatida, ya’ni sensor, perseptiv va intellektual diqqat; holat sifatida esa to‘plaganlik holatini, shaxs xususiyati sifatida esa e’tiborlilik tarzda qarash mumkin. Diqqatning boshqaruvchilik funksiyasi boshqa bilish jarayonlaridan ancha farq qiladi. Bu esa uning turlarini psixik boshqarish usullari bilan munosabatida kuzatiladi. Diqqat turlarini tasniflashda ixtiyorsiz, ixtiyoriy va ixtiyoriy diqqatdan keyingi diqqatga ajratishga olib keldi. Ixtiyorsiz diqqat ta’sir ko‘rsatuvchining fizik xususiyatlariga bog‘liq (jadalligi, kontrastligi, davomiyligi, tasodifiyligi va boshq.). Agar diqqatning yo‘nalganligi va to‘planganligi anglashilgan maqsadga asoslangan bo‘lsa, bu ixtiyoriy diqqat, deb ataladi. Ikkita turi bilan bir qatorda va ulardan farqli ularoq, uchinchi turi-ixtiyoriy diqqatdan keyingi diqqat ham mavjud. Bunda qandaydir vazifa ongli amalga oshirilganligi bilan, shaxsning bu faoliyatga singib ketishi irodaviy kuch talab etmaydi. Diqqatning bir qator xususiyatlari mavjudki, ularga tanlovchanligi, kuchi, barqarorligi, to‘planishi, hajmi, taqsimlanishi va ko‘chishi kiradi. Diqqatning hajmi deganda, qisqa vaqt ichida idrok etilgan obyektlar miqdori tushuniladi. Qator tadqiqotchilar diqqatning hajmi deganda, axborot ko‘lamidan kelib chiqib baholashadi. Ularning fikricha, subyektning bu axborotni o‘zlashtirish uchun qanday qilib ongni to‘plash imkoniyati bilan, baholanadi. Har xil turli stimulli sharoitda diqqat ko‘lamini ixtiyoriy boshqarish ancha cheklangan. Stimullarning ma’noli tuzilmasi esa, yuqori ko‘rsatkichga olib keladi. Diqqat ko‘lamining cheklanganligi sensor-perseptiv zonaga tushgan obyektlarning doimiy ajratib olinganligi bilan belgilanadi. Ajratilmay qolgan obyektlar esa fon sifatida ishtirok etadi. Diqqat yo‘naltirilgan bir qator obyektlar bo‘ladiki, ammo ularning hammasini ham tanlab bo‘lmaydi. Faqat diqqat ajrata olgan qismigina uning tanlovchanligini ifodalaydi. 37

Diqqatning barqarorligi- bu subyektning psixik faollik yo‘nalishidan chalg‘imasdan, obyekt ustida diqqatni to‘plab tura olishi vaqtiga aytiladi. Diqqatning to‘planganligi har xil chet ta’sirlar sharoitida subyektning obyekt ustida ongini to‘plab tura olish qobiliyati bilan izohlanadi. Diqqatning taqsimlanishi subyektning bir vaqtning o‘zida bir necha obyektga yo‘nalganligi va imkoniyatiga aytiladi. Eksperimentda diqqatning taqsimlanganligini bir topshiriqni bajarishda qanchalik vaqt ketganligini, aynan ushbu topshiriqni boshqalari bilan birgalikda bajargan sharoitda qanday natija berganligi bilan taqqoslanadi. Diqqatning ko‘chishi deganda, bir obyektdan ikkinchi bir obyekga, bir faoliyat turidan ikkinchisiga ixtiyoriy ko‘chib o‘tishi bilan xarakterlanadi. Yuqorida sanab o‘tilgan diqqat xususiyatlari funksional birlikka ega va ularni ajratish esa eksperimental usullar orqaligina amalga oshiriladi. Shu sababli ham bugungi kunda diqqat xususiyatlarini o‘rganishda psixologiya tarmoqlarida mavjud usullarning boshqa fanlar usullari bilan o‘zaro hamkorligida amalga oshirilmoqda. 2.3. Kollej o‘quvchilari diqqati xususiyatlarini shakllantirish treningi 1-mashq. Korrektur sinov Korreksion ishlarimizda ishtirok etgan 9 nafar o‘quvchining har biriga varaqda yozilgan matn berildi va quyidagi yo‘riqnoma amalga oshirildi: Sizga berilgan matndan “2A” harfini toping va o‘chiring. Bu korrektur mashq haftasiga 3 marta 5 minutdan o‘tkazildi. Mashqni guruhiy tarzda o‘tkazdik. Mashq asta-sekin takomillashtirib borildi. Keyingi bosqichda 1 ta emas, 2 ta harf o‘chirilishi so‘raldi, ulardan biri kvadrat, ikkinchisi dumaloq shakl ichiga olingan. Mashq tugagandan so‘ng tekshiriluvchilarning nechta xato qilganligi aniqlanib borildi. Bunda mashq davomiyligi 5 minutdan oshmadi. Matn ko‘lami 4- 5 ta gapdan bir nechta abzatsgacha bo‘ldi. Topshiriq natijalarini ishtirokchilarning o‘zlari bir-birlarinikini tekshirishlari bilan o‘quvchilar uchun mashg‘ulot qiziqarli o‘tdi. Bunda o‘quvchilarning o‘zlari 38

ko‘p xato qilgan tengdoshlariga «jarima» solishlari ham ularni yo‘naltirib turdi.. Bu metodikani amaliyotda qo‘llash shuni ko‘rsatdiki, 3 haftalik mashqlardan so‘ng o‘quvchilarda o‘zini nazorat qilish ko‘nikmasi yaxshilandi. Bu ko‘nikmani mustahkamlash uchun mashqni 2-4 oygacha davom ettirish mumkin degan xulosaga keldik. «Farqini top» mashqi. Bu shakldagi topshiriqlar predmetlar va hodisalarning muhim belgilarini ajratish malakasini talab qiladi. O‘quvchilarni sistematik va maqsadga yo‘naltirilgan holda qiyoslashga o‘rgatish diqqatni o‘z vaqtida aktivlashtirish ko‘nikmasining rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Taqqoslash uchun o‘quvchilarga detallarning ma’lum sonini o‘z ichiga olgan tasvirlar, rasmlar taklif etildi. Ushbu mashq ikki bosqichdan iborat bo‘lib, birinchi bosqichda o‘quvchilarga ikkita qorboboning rasmi xavola etildi. Ularning o‘rtasidagi bir nechta farqni topish va har bir farqni topganda uni qog‘ozga biror belgi bilan qayd etib qo‘yish topshirig‘i berildi. Mashqning ikkinchi bosqichida esa o‘quvchilarga ikkita matryoshka rasmi berildi va xuddi birinchi mashqdagi kabi o‘quvchilarga ikkita matryoshka o‘rtasidagi bir nechta farqni topish va har bir farqni topganda uni qog‘ozga biror belgi bilan qayd etib qo‘yish topshirig‘i berildi. Qorbobo rasmidagi farqlar soni tadan iborat bo‘lib, ular; - - - Matryoshka rasmidagi farqlar soni tadan iborat bo‘lib, ular; - - - - O‘quvchilar ushbu mashqni juda qiziqish bilan bajaradilar. 39

2-машқ. Фарқини топ учун материал 40

«Hamma narsani payqaysan» mashqi 7-10 ta predmetni qator qo‘yib, usti yopib qo‘yildi. So‘ngra predmetlarning ustini 10 sekundga ochib, o‘quvchilardan uning qanday ketma-ketlikda joylashganini eslab qolishlari so‘raldi. So‘ngra esa, predmetlarning o‘rnini almashtirib qo‘yib, avvalgi holatida qanday ketma-ketlikda joylashgan ekanliklarini aniqlashdilar. Mashqning so‘nggi bosqichida o‘sha predmetlarga qaramasdan, ularning rangini aytib berish so‘raldi. «Sanash» mashqi O‘quvchilardan 1 dan 20 gacha bo‘lgan sonlarni doskaga yoki qog‘ozga yozish davomida aytish taklif etildi. Bunda sanash oldinga, yozish esa teskari tomonga qarab bordi, ya’ni bir degan holda o‘quvchi qog‘ozga 20 ni yozadi 2 deganda 19 va h.k. Topshiriqni bajarishga ketgan vaqt va xatolar soni sanaldi. Shuni ta’kidlash joizki, giperaktiv o‘quvchilar bilan guruhiy tarzda olib boriladigan o‘yin va mashqlarni tanlaganda mazkur toifa o‘quvchilarning quyidagi xususiyatlarini inobatga oldik: - diqqat yetishmovchiligi, impulsivlik, yuqori faollik hamda uzoq muddat davomida guruhiy qoidalarga bo‘ysunishni bilmaslik, - ko‘rsatmalarni oxirigacha tinglay bilmaslik va ularni bajara olmaslik, tez charchab qolish va x.k. O‘yin davomida bu toifa o‘quvchilar o‘z navbatlarini kutib turishlari juda qiyin va boshqalar manfaaatlari bilan hisoblashishlari ham mushkul. Shuning uchun bu toifa o‘quvchilarni jamoaviy mashq va o‘yinlarga bosqichma bosqich jalb etdik. Guruhiy o‘yinlar ham aniq qoidalarga asoslangan, diqqatni rivojlantirishga qaratilgan edi. Raqqos–odamchalar mashqi. Yana maxsus varaqa taklif qilinadi. A) bir oyoqli odamchalarni belgila (chiz,bo‘ya,sana) B) qo‘llarini yoyib, bir oyoqda turgan odamchalarni belgila(………) V) Oyoqlarini kerib, qo‘llarini yoyib turgan odamchalarni belgila (..) G) qo‘l oyoqlarini birday yoygan odamchalarni belgila (…….) 41

D) oyoqlarini juftlab, qo‘llarini tushirgan odamchalarni belgila(…….). Labirint mashqi 1 Orolchada xazina yashirilgan. Unga yetish uchun labirintdan adashmay o‘tish kerak. Labirintlardan adashmay o‘tganlarga «xazina topar» unvoni beriladi. Labirint mashqi 2 42

Labirint mashqi xam ikki bosqichda olib boriladi. Birinchi bosqichda 4 ta kichik labirint o‘quvchilarga taqdim etildi. O‘quvchilarga labirintda muhim narsa 43

yashiringanini, agar uim uni tez va to‘g‘ri yo‘l bilan topsa, “xazina topar” knvoni olishini aytib o‘tildi. Mashqning ikkinchi bosqichida esa 2 ta katta labirint taqdim etilib, xuddi birinchi bosqichdagi kabi labirintda muhim narsa yashiringanini, agar uim uni tez va to‘g‘ri yo‘l bilan topsa, “xazina topar” knvoni olishini aytib o‘tildi. Shundan so‘ng o‘quvchilar mashqni juda epchillik bilan bajarishga kirishdilar va yaxshi natijaga erishdilar. DIQQAT VA KUZATUVCHANLIKNI RIVOJLANTIRISH MASHQLARI Diqqat va kuzatuvchanlikni rivojlantirishning o’n ikkita oddiy va samarali usullari. Bu mashqlarni ish o’rtasida, tanaffus yoki dam olish vaqtlarida bajaring. Bu diqqatingizni barqarorligi va hajmini o’stirishga xizmat qiladi. Diqqat insonni biron bir narsa yoki hodisaga faoliyatini jamlashi hisoblanadi. Ko’pgina insonlarning diqqat ko’lami 7±2 birlikka tеng dеyiladi. Diqqatni o’ziga xosligini bеlgilovchi jihatlar bor: 1. Birinchidan : ko’lami, jadalligi, barqarorligi ; 2. Ikkinchidan: tеbranishi, ko’chuvchanligi . Diqqat insonlarda qo’yidagi ko’rinishlarda namoyon bo’ladi : 1. Ixtiyorsiz ( faol bo’lmagan, hissiy ); 2. Ixtiyoriy ( faol, irodaviy) . Ixtiyoriy diqqatni samarali rivojlantirish shart-sharoitlari : 1. Mе’yordagi jismoniy va ruhiy holat . 2. Ishni rеjali tashkil etish ( qulay ichki va tashqi shart-sharoitlarni yaratish ). 3. Aniq maqsad qo’yish . 4. Aqliy va jismoniy harakatlarni uyg’unlashtirish ( masalan, o’qigan narsalarni qisqacha yozib borish ). 44

5. Faoliyat turlarini almashtirib borish (masalan, o’quv darsliklari bilan romanlar o’qishni ). 1 -MASHQ Notanish suratga 3-4 soniya davomida qarab turing. So’ngra uni olib qo’yib, esga olib qolgan dеtallaringizni (prеdmеtlarni) sanang.. K alit :  5 tadan kam dеtallarni esga olib qolsa — yomon ;  5 tadan 9 dеtalgacha esga olib qolsa — yaxshi ;  9 dеtal esga olib qolinsa — a’lo . 2 -mashq Yig’indisi 15 ga tеng bo’lgan uchta kеtma-kеt sonlar guruhi nеchtaligini ayting: 489561348526419569724 3-mashq Quyidagi sonlardan nеchtasi bir vaqtni o’zida 2 va 3 ga bo’linadi: 33; 74; 56; 66; 18 4-mashq 1. Qiziqarli dasturni tomosha qilayotgan vaqtingizda budilnik soatni tеlеvizorning oldiga qo’ying. 2. 2 daqiqa davomida tеlеdasturdan chalg’imagan holda diqqatingizni soatning sеkundli strеlkasiga to’plang. 5-mashq 1. Ikkita flomastеr oling. 2. Bir vaqtni o’zida ikkala qo’lingiz yordamida rasm chizishga harakat qiling. CHizishni bir vaqtda boshlang va tamomlang. Bir qo’lda –aylana, ikkinchisida uchburchak. Aylana tеks sirtli, uchburchak esa o’tkir burchakli bo’lishi lozim. 3. Endi 1 daqiqa davomida maksimal darajada aylana va uchburchaklar chizing. 45

4. Baholash tizim :  5 tadan kam bo’lsa — yomon ;  5-7 — o’rtacha ;  8-10 — yaxshi ;  10 — a’lo . 6 -mashq 1. Bir vaqtni o’zida bitta qo’lingizni boshqa boshqa barmoqlar yordamida aylana va uchburchak chizing. 2. Flomastеrlarni barmoqlarda tutib turish yo’llarini o’ylab ko’ring va mashqlantiring. 3. Aynan 5 daqiqa davomida nеchta aylana va uchburchak chiza olasiz? 4. O’zingizni baholang :  Bitta ham chiza olmasa — yomon ;  1-3 — yomon emas ;  4-5 — yaxshi ;  5 dan ortiq — a’lo . 7 -mashq Endi yuqoridagi mashqdagi singari 1 va 2, 2 va 3, 3 va 4 raqamlarini chizing. 8 -mashq Jumladagi so’zlar orasidan yashirigan ismni ajratib oling: masalan: «O’quvchi kеcha rost so’zlaganidan xursand bo’ldi -CHaros). 1. Ota o’g’liga: “Bilasan jargacha bo’lgan masofa uzoqlik qiladi”- dеdi. 2. Psixologning bolaga qo’ygan tashxis ravshan va aniq edi . 3 . Bahorda qo’zigul yuzidagi shabnamni ko’rganmisiz? 4.Hali ma’naviyat haqida ko’p gapirishimizga to’g’ri kеladi. 9 -mashq 1. Oldingizga qandaydir prеdmеtni qo’ying. 2. Unga bir nеcha daqiqa davomida xotirjam va diqqat bilan qarang. 3. Ko’zingizni yuming va narsaning barcha dеtallarini esga oling. 4. Ko’zingizni oching va tushib qoldirilgan dеtallarni toping. 46

5. Ko’zingizni yuming. 6. Bu harakatni narsani xotirangizda yaqqol gavdalantirmaguncha davom ettiring. 10 -mashq 1. Oldingi mashqda foydalanilgan narsani yashirib qo’ying. 2. Uning barcha dеtallarini chizing . 3. Uning asl nusxasi bilan taqqoslang. 11 -mashq 1. Uyquga yotishdan oldin kun davomida duch kеlgan insonlar va prеdmеtlarni qayta esgizga tushirning. 2. O’tgan kuni sizga murojat qilganda ishlatilgan so’zni eslang. Nima dеyilganligini so’zma-so’z takrorlang. 3. Xotirangizda oxirgi yig’ilish, ma’ruza va boshqalarni qayta tiklang. Notiqning nutqi, xatti-harakat va imo-ishoralarini esga oling, ularni tahlil qiling. 4. Xotirangiz va kuzatuvchanligingizga baho bеring. 12-mashq 1. Stol ustiga еttita har xil jismlarni qo’ying va ularni biror narsa bilan bеrkitib qo’ying. 2. YOpqichni olib, o’ngacha sanang, narsalar ustini yana bеrkiting va prеdmеtlarni to’liq yozishga harakat qiling. 3. Narsalar sonini ko’paytirgan holda mashqni davom ettiring. 1 3-mashq 1. Notanish xonaga kiring . 2. Xonaga qisqa vaqt ichida nazar soling va undagi o’ziga xos prеdmеt va anjomlarni miyangizda tasvirini olib qoling. 3. Xonadan tashqariga chiqing va nima ko’rganlaringizni yozing. YOzilganlarni asl holati bilan solishtiring. 1 4-MASHQ 1. Masalan, harakatlanayotgan mashinadan nimani o’rganish mumkinligini tasavvur qiling. 47

2. Buning uchun tovushlarni eshitish sеzgisini namoyon qilishga harakat qiling. 3. Buni doimo, zarur bo’lgan vaziyatlarda asosli tarzda esga oling. 1 5 -MASH Q 1. Biron-bir shе’rni oling. 2. Undan jumlalarni ajratib oling. 3. Har bir jumlaga bir nеcha savol tuzing. YAxshi esga olib qolish uchun undan zarur bo’lganda foydalaning. 1 6-MASHQ 1. A punktdan B punktgacha bo’lgan harakat marshrutini bеlgilang. 2. Bu yo’lni yayov o’ting. Undagi yorqin bеlgilarni qayd eting. 3. Noodatiy bеlgilar xaritasini tuzing. 17-MASHQ Bir vaqtni o’zida bir nеchta ob’еktlarni birdaniga kuzating. Biroq ularning har birini bir xilda yaxshi idrok eting, shuningdеk, o’zingiz ahamiyatli dеb bеlgilagan prеdmеtga diqqatni to’plang. 48

XULOSALAR Uzoq davr ta’limning psixologik konsepsiyasi shaxs va jamiyatning o‘zaro munosabatlariga faqat bir tomonlama yondashilgan, ya’ni ta’lim jarayoni insoniyat tomonidan topilgan bilimlarni va amaliy ko‘nikmalarni o‘zlashtirish, deb qaralib kelindi-yu, lekin bu jarayonda o‘quvchilarning shaxsiy hayotiy nuqtai nazari, faol va teran fikrlashi ularning intilishlari, ichki ruhiy imkoniyatlari, kasbiy jihatlar qariyb hisobga olinmay kelindi. Ta’lim jarayonida o‘quvchilarning mustaqilligi, cheklanganligi sababli takomillashtirish o‘quvchilar bilimlarini mustaqil egallashga, ijodiy fikrlashga, o‘z shaxsini takomillashtirish va individual faoliyatini tashkil qilishda va diqqatini yo‘naltirishda bir qator qiyinchiliklar sezadilar. Chunki ta’lim reproduktiv o‘qish jarayoni negiziga qurilganligi uchun o‘qitishning boshqa shakllaridan kam samara berishi bilan ajralib turar edi. Shuning uchun o‘qitish jarayonini negiziga mahsuldor faoliyat deb tushunish zaminiga qurish orqali o‘quvchilarda bilimlarni o‘zlashtirish bilan cheklanib qolmasdan, balki ularni komil shaxs sifatida shakllanishni, ijodiy izlanish ko‘nikmasi, mustaqil fikrlash uquvini va kasbiy malakalarini egallashni ta’minlash mumkin. Ta’lim ijodiy va mahsuldor faoliyatga aylanishida o‘qituvchi bilan o‘quvchilar hamda o‘quvchilarning o‘zaro hamkorligi muhim ahamiyat kasb etadi. Psixologiya fani zamonaviy ta’limotga asoslangan holda inson shaxsining tarkib topishini asosan uchta omilning ta’siriga bog‘liqligini dalillar asosida izohlab beradi. Ulardan birinchisi inson tug‘ilib voyaga yetadigan tashqi ijtimoiy muhitning ta’siri, ikkinchisi odamga uzoq muddat davomida muntazam tarzda beriladigan ta’lim-tarbiyaning ta’siri va uchinchisi odamga tug‘ma ravishda, tayyor holda beriladigan nasliy xususiyatlarning ta’siridir. Kasb-hunar kolleji o‘qvchilari diqqat xususiyatlari diagnostikasi va psixokorreksiyasi asosida o‘quvchilar diqqatini ijobiy tarzda rivojlantirishga 49

erishish mumkinligini asosladi. Inson psixikasi muayyan qonuniyatlar asosida rivojlanishini xisobga olib psixik taraqqiyotning har qaysi bosqichida diqqat hususiyatlarini faoliyatning asosiy tarkibiy qismi sifatida o‘rganish va diqqatni rivojlantirishga mo‘ljallangan psixokorreksion tadbirlarni amalga oshirib borish yuqori natijalar berishi tabiiydir. TAVSIYALAR  Bitiruv malakaviy ish yuzasidan olib borgan tadqiqotlarimiz asosida kasb-hunar kolleji o‘quvchilari bilan ishlarni olib borishda bir qator tavsiyalar ishlab chiqdik.  Ota-onalar, pedagoglar o‘quvchilar bilan o‘zaro munosabatlarda irodaviy sifatlarga asoslanish ularga murakkab talablar qo‘ymasliklari maqsadga muvofiq.  O‘quvchi bilan hamkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun oldindan u bilan kelishib olish, aqliy harakat mazmunini qisqa, aniq va yaqqol tushuntirish joiz.  O‘quvchini rag‘batlantirish yoki jazolashning me’yoriy tizimiga rioya qilish zarur.  “Yo‘q” va “mumkin emas” - degan inkor ma’nosini anglatuvchi so‘zlarni takrorlash ko‘lamini toraytirish darkor.  O‘quvchi bilan xotirjam va yumshoq ohangda so‘zlashish kerak.  Diqqatni to‘plash bilan bog‘liq mashqlarni o‘quvchi bajarganda, uni rag‘batlantirib turish maqsadga muvofiq ( masalan bo‘yash, kubiklar bilan o‘ynash, o‘qish, dam olish mashqlari, harakatli o‘yinlar).  Aniq kun tartibiga rioya qilishlikka o‘rgatish unda ongli intizomni shakllantiradi. 50

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi «Ta’lim to‘g‘risidagi qonun»: - Toshkent, 1997. 2. O‘zbekiston Respublikasi «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»: - Toshkent, 1997. 3. O‘zbekiston Respublikasi «Yoshlar yili davlat dasturi»: - Toshkent, 2008. 4. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi.- Toshkent: O‘zbekiston, 2000. – 25 b. 5. Karimov I.A. O‘zbekiston XX1 asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari-T.: O‘zbekiston, 1997 6. Adizova T.M. Psixokorreksiya. Toshkent, 2006 (uchebnoye posobiye). 7. Andreyeva G.M. Sotsialnaya psixologiya. Uchebnik dlya visshix uchebnix zavedeniy / G.M. Andreyeva.- 5-ye izd., ispr. i dop. – M.: Aspekt Press, 2003.- 364 s. 8. Aniqeyeva N.P. «Jamoadagi ruxiy muxit» Toshkent «O‘qituvchi» 1992 yil 9. Batarshev A.V. Psixodiagnostika v upravlenii: Prakticheskoye rukovodstvo: Uchebno-praktich. Posobiye.- M.: Delo, 2005- 496 s. 10. Bodalev A.A. Vospriyatiye i ponimaniye cheloveka chelovekom.-M., 1982 11. Boshqaruv psixologiyasi. O‘quv qo‘llanma / Ibrohim Maxmudov nashri. - T. 2006 .-132 b. 12. Deyl Kornegi. Muomala sinlari. Toshkent, 1992. 13. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot. O‘quv qo‘llanma.- T.: Universitet, 1999 – 96 b. 14. Karimova V.M. Psixologiya. O‘quv qo‘llanma. – T.: A. Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2002 – 205 b. 15. Karimova V., Berdiyev G. Murosa qilish odobi yoki konfliktlarni bartaraf etish mumkinmi? – T., 2003 – 44 b. 16. Karimova V.M. Salomatlik psixologiyasi yohud salomat bo‘lish uchun ruhiyatni boshqarish sirlari.-T.: Yangi asr avlodi, 2005 – 72 b. 17. Karimova V.M. Oilaviy hayot psixologiyasi. O‘quv qo‘llanma. – T., 2006 – 142 b. 51

18. Kurs prakticheskoy psixologii, ili kak nauchitsya rabotat i dobivatsya uspexa: Uchebnoye posobiye.- Ijevsk, 1996- 448 s. 19. M.A.Maxsudova. Muloqot psixologiyasi. Toshkent, «Turon-Ikbol», 2006. 20. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar – T.: Yangi asr avlodi – 2000 21. .S.Nemov. Psixologiya. Toshkent, 2000. 22. Nishonova Z.T «Psixologik xizmat» Toshkent 2006 yil 23. Psixoanaliz asoslari. Tuzuvchi Otajonov M. “O‘zbekiston» nashri, Toshkent, 2005. 24. G‘oziyev E. Psixologiya. -Toshkent: O‘qituvchi, 1992. - B. 107-108. 25. G‘oziyev E.G‘., Mamedov K.Q. Oliy maktab psixologiyasi. - Toshkent: Universitet, 2006. - B. 45-50. 26. G‘oziyev. E.G‘. Muomala psixologiyasi. Toshkent, 2001. 27. Toshimov R.Y, E.G‘.G‘oziyev. Zamonaviy individual va guruhiy psixologiya. Toshkent, «Universitet», 1999. 28. Sharafutdinova X.G. Dars jarayonida o‘quvchilarni aqliy faollashtirish // TerDU ilmiy-nazariy konferensiya materiallari. - Termiz, 2001. B. 24-26. 29. Shoumarov Sh., Shoumarov G. B. Muhabbat va oilaviy hayot.- T.: Ibn Sino nashriyoti.- 1990.- 92 b. 30. www.expert.psycqology.ru 31. www . psycho.all.ru 32. www.psycqology.net.ru 52

O'xshashlar

Kasb-hunar kollejlari o‘quvchilar shaxsini shakllantirishda diqqatni boshqarishning psixologik mexanizmlari

Talabalar malakaviy amaliyotini tashkil qilish, nazorat etish va baholash metodikasi

Kasb hunar kolleji talabalarida kommunikativlik va tashkilotchilik

Bo‘lajak o‘qituvchilarni matnli algebraik masalalar yechishni o‘rgatish

O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi mavzusini o’qitish texnologiyasi (8-sinf