O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi mavzusini o’qitish texnologiyasi (8-sinf - Pedagogika - Diplom ishlar

O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi mavzusini o’qitish texnologiyasi (8-sinf

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

328.5 KB

Ko'chirib olish

“O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi” mavzusini o’qitish texnologiyasi (8-sinf misolida)

Kirish…………………………………………………………………………..`5 I-Bob. O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi 1.1.Yoshlarni kasbga yo’naltirishning nazariy shart-sharoitlari. 1.2.Kasbga yo’naltirish ishining pedagogik asoslari. 1.3.Kasbga yo’naltirish ishining maktab tizimi. 1.4..O’quvchilarni kasb tanlashga yo’llashda maktab ma’muriyatining o’rni 1.4.Kasbga yo’naltirishning tarbiyaviy yo’nalishlari. 1.5.O’quv muassasasidan tashqari tashkilotlarga sayohatlarni tashkil qilish. 1.6. Kasbga yo’naltirishning ijtimoiy va psihofiziologik asoslari.. II- bob. II. bob O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi mavzusini o’qitishda «B-B-B » mеtodini qo’llash 2.1.Talabalarni kasb tanlashga yo’llash ishiga tayyorlashning mazmuni. 2.2. Bo’lajak o’qituvchilarni kasb tanlashga yo’llash ishiga tayyorlash tizimi. 2.3. « Bilaman .Bilishni xohlayman.Bilib oldim» metodi. 2.4.O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi mavzusini o’qitishda «B-B-B» mеtodini qo’llash IV-Bob. Hayotiy faoliyat xavfsizligi 3.1 . Mehnat muhofazasini tashkil qilish tamoillari Xulosa Adabiyotlar

KIRISH Mamalakatimizda kadrlar tayyorlash milliy dasturining ishlab chiqilishi va uning amalga oshirilishi ta’lim-tarbiya jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi. Chuniki, milliy kadrlar tayyorlash va ularnini har tomonlama rivojlantirish yuqori malakali o‘qituvchi –pedagoglarni tayyorlash bilan birga, yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish ham yuqori saviyada olib borish uchun asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Ma’lumki, ta’lim-tarbiyada boshlang‘ich sinflar ta’limi alohida bosqich bo‘lib, bu davr bola shaxsini eng jadal rivojlanish davri hisoblanadi. Chunki 5-6 yoshdagi 10-11 yoshgacha bo‘lgan davrda bola shaxsi yetuklik va o‘smirlik davriga zamin yaratadi. Ayni shu davr bola shaxsining ko‘rish, kuzatish, idrok etish, tassavur va tafakkur qilishga o‘rganish jarayonidagi eng shiddatli bosqich bo‘ladi. Shu boisdan ham boshlang‘ich sinq o‘qituvchilari tayyorlaydigan pedagogika o‘quv yurtlari o‘quv rejalari va dasturlarining bugungi kun talabi darajasida bo‘lishiga e’tibor qaratish lozim. Bugungi kunda kasb-hunar kollejlari o‘quvchilariga o‘z ihtisosliklari bo‘yicha, chuqur bilim berish, pedagogik kadrlarning bilim va malakasiga bog‘liq. Kasb-hunar kollejlarida ta’lim berish davr talabidan kelib chiqib, pedagog kadrlardan, ta’lim jarayonida yangi pedagogik texnologiyalarini qo‘llash zamonaviy bilim va ko‘nikmalarini o‘quvchilar ongida shakllantirish , o‘z kasbiga fidoyi bo‘lish va malakasini uzluksiz ravishda oshirib borish talab etiladi. Maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturining asosiy tamoyillari va maqsadli vazifalari sifatida maktab ta’lim tizimini tubdan yangilash; eng yuqori zamonaviy talablarga mos keladigan o‘quv-moddiy bazasi va ta’lim standartlarini shakllantirish; Yashash joyidan qat’iy nazar, qishloq va shahar maktablarining moddiy bazasi hamda ta’minlanish darajasidagi tafovutlararini bosqichma-bosqich bartaraf etish asosida bolalarni ta’lim olishi uchun tinch shart - sharoitlar yaratish; o‘qituvchilarning mehnatini har tomonlama rag‘batlantirish belgilab berilgan (modernizatsiya)

Maktablarda o‘quvchilarning nazariy bilimlarini o‘zlashtirish, amaliy malaka va mahoratlarini shakllantirish, mustaqil va aqliy faoliyatga tayyorlashdagi o‘rnini hisobga olib, bitiruv malakaviy ishimiz mavzusini « O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi» mavzucini o’qitish texnologiyasi deb nomladik. Bitiruv malakaviy ishning obyekti : Kasb –hunar kollejlari va umumiy o’rta ta’lim maktablarida “Mehnat ta’limi” fanini o‘qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni tadbiqiga asoslangan o‘qitish tamoyillari va metodlarning o‘zaro aloqadorligini ta’minlashga yo‘naltirilgan o‘quv jarayonidir. Bitiruv malakaviy ishning predmeti : “Mehnat ta’limi” fanini o‘qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni tadbiq qilish yo‘llariga bag‘ishlangan o‘quv materiallari mazmuni, shakli va tanlash tamoyillari. Bitiruv malakaviy ishimizning dolzarbligi –kasb-hunar kollеjlari va maktablarda zamonaviy ta'lim tеxnologiyalaridan foydalanish va bu orqali o’quv jarayonini takomillashtirish hamda o’qitishda samaradorlikka erishish hozirgi kunda dolzarb hisoblanadi. Yuqorida zikr qilinganlarga asosan, O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi mavzusini o’qitish texnologiyasini ishlab chiqish hamda bu texnologiyani mehnat ta’limi darslarida qo‘llashga yo‘naltirilgan tavsiyalarni berish dolzarb masalalardan hisoblanib, muhim amaliy ahamiyatga egadir. Bitiruv malakaviy ishimizning maqsadi : Kasb-hunar kollеjlari va maktablarda “Mehnat ta’limi” fanini mashg‘ulotlarini o‘tkazish uslubiyoti va Bumerang metodi asosida o’qitish bo’yicha metodik tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat bo’ lib, bu maqsadga erishish uchun qo’yidagi vazifalarni amalga oshiriladi : -Yoshlarni kasbga yo’naltirishning nazariy shart-sharoitlari haqida ma’lumot to’plash; - Kasbga yo’naltirish ishining pedagogic asoslari haqida ma’lumotlar yig’ish;

- Kasbga yo’naltirish ishining maktab tizimi haqida ma’lumot to’plash; - O’quvchilarni kasb tanlashga yo’llashda maktab ma’muriyatining o’rni haqida ma’lumotlar yig’ish; - Kasbga yo’naltirishning tarbiyaviy yo’nalishlari haqida ma’lumot to’plash; - O’quv muassasasidan tashqari tashkilotlarga sayohatlarni tashkil qilish haqida ma’lumotlar yig’ish; - Kasbga yo’naltirishning ijtimoiy va psihofiziologik asoslarini taxlil qilish ; -Talabalarni kasb tanlashga yo’llash ishiga tayyorlashning mazmuni aniqlash; - Bo’lajak o’qituvchilarni kasb tanlashga yo’llash ishiga tayyorlash tizimi haqida ma’lumotlar to’plash; - B-B-B metodi haqida ma’lumotlar yig’ish; - O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi mavzusini o’qitishda «B – B-B » mеtodidan foydalanishi bo’yicha metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishimizning amaliy ahmiyati shundan iboratki « O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi » mavzusini B-B-B metodi asosida o’qitish metodikasi bo’yicha ishlab chiqilgan tavsiyalar mehhat ta’limi o’qituvchilari,hamda kasb-hunar kollejlarining maxsus fan o’qituvchilari, o’quv ustalari, amaliyotchi talabalar va shu soha bo’yicha ilmiy tadqiqotchilarga foydalanish uchun imkoniyat yaratadi. Tadqiqot metodlari : Nazariy tahlil, noan’anaviy metodlar, pedagogik kuzatish, anketa, savol- javob, pedagogik loyihalash, test so‘rovlari, sistemalashtirish. Tadqiqotning metodologik asosi O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash Miliy dasturi”, O‘zbekiston Respublikasi hukumatining o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limini rivojlantirishga qaratilgan qarorlari, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim Vazirligining buyruqlari, Prezident I.A.Karimovning ta’lim tizimini takomillashtirishga yo‘naltirilgan

nutqlari, unda bayon etilgan yondashuvlari, tadqiqot muammosiga oid ilmiy va ilmiy-metodik adabiyotlarga tayanilgan. Bitiruv malakaviy ishimizning ilmiy yangiligi : Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo’yiladigan muhim talablardan biri – ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmasdan , qisqa vaqt ichida yuqori natijalarga erishishdir. Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni o’quvchilarga yetkazib berish, ularda ma’lum faoliyat yuzasidan ko’nikma va malakalarni hosil qilish, ular tomonidan egallangan sistemali, bilim, ko’nikma hamda malakalar darajasini baholash o’qituvchidan yuksak pedagogik mahorat hamda ta’lim jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvni talab etadi. BMIning ilmiy-amaliy ahamiyati shundan iboratki, tadqiqot natijasida olingan ilmiy xulosalar, ishlab chiqilgan uslubiy tavsiyalar mehnat ta’limi fani o‘qituvchilariga, kasb-hunar kollejlarining maxsus fan o’qituvchilari, o‘quv ustalari va amaliyotchi talabalarga uslubiy yordam beradi. Bitiruv malakaviy ishi (BMI) ning mazmuni : Ishning birinchi bobida, Yoshlarni kasbga yo’naltirishning nazariy shart- sharoitlari haqida ma’lumotlar keltirilgan. BMIning ikkinchi bobida, kasb-hunar kollеjlari va maktablarda « O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi» mavzusini o’qitishda B-B-B mеtodidan foydalanish texnologiyasi yoritilgan. O‘qitish jaryonida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish yo‘llari, vositalari va afzalliklari ilmiy asoslangan. Mehnat ta’limi fanini o‘qitish bo‘yicha ilmiy-metodik tavsiyalar berilgan. Ishning tuzilishi va hajmi : BMI kirish, 3 bob, xulosa, foydalailgan adabiyotlar ro‘yxati, ilovadan va 12754 so‘zdan iborat bo‘lib, uning umumiy hajmi 82– sahifadan iborat. I-Bob. O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi 1.1.Yoshlarni kasbga yo’naltirishning nazariy shart-sharoitlari .

“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va “Ta’lim to‘g‘risida” gi qonunda yoshlarni xalq xujaligi va ishlab chiqarish uchun jahon standarti talablariga javob bera oladigan istiqbolli va ko‘p hunarli kasblarga o‘rgatish malakali mutaxassislar tayyorlash vazifasi belgilab berildi. Kasb tanlashga yo‘llash fanining maqsadi – bo’lajak kasbiy ta’lim o‘qituvchilariga o‘quvchilarni xalq xo’jaligining istiqbolli yo‘nalishlari bo‘yicha mutaxassislarga bo‘lgan talab va ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda kasbga yo‘naltirishning eng samarali yo‘llarini ishlab chiqish va o‘rgatishdan iborat. Kasb tanlashga yo‘llash fanining vazifalariga: - kasb tanlashga yo‘llashning nazariy asoslari va asosiy tamoyillarini o‘rganish - uni amalga oshirishning shakl va usullari kasb tanlashning eng samarali yo‘llarini ishlab chiqish - kasb tanlashga yo‘llash tizimlari va bosqichlarini o‘rganish - kasb tanlashga yo‘llashda ota-onalar, o‘quv yurti va ishlab chiqarish korxonalarining hamkorligi kabilar kiradi. Oliy ta’lim davlat standartiga asosan talabalar fanni o‘zlashtirish jarayonida qo‘yidagilar haqida tushunchaga ega bo‘lishi, bilim va ko‘nikma hosil qilishi zarur. - Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va Ta’lim to‘g‘risidagi qonunda kasb tanlashga yo‘llash - kasb tanlashga yo‘llash tizimi: kasbiy maslahat, dastlabki kasbiy tanlov, kasb tanlashga yo‘llash bo‘yicha tashxis (diagnostika), kasbiy tarbiya va kasbga ijtimoiy moslashish. - kasb tanlashga yo‘llash bosqichlari. - o‘quvchilarni kasb tanlashga yo‘llashda oila, mahalla, maktab, maktab psixologi, sinf rahbari, tashxis markazi, kasb-hunar kolleji, akademik litseylar hamkorligi. - halq xo’jaligi tarmoqlarining asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha istiqbolli kasblarga o‘quvchilarni yo‘llashni amalga oshirish.

Mehnat va kasbiy tayyorgarlik tizimi bevosita yoshlarning mehnat va kasb tarbiyasini kasbiy axborotlar, kasb tanlash, kasbga yo`naltirish ishlarini amalga oshiradigan o`lkan ishlardan biri bo`lib, o`z o`tmish taraqqiyotiga egadir. Xalqimizning millat, elat bo`lib shakllanishini mehnatsiz, kasblarsiz, hunarsiz tasavvur etib bo`lmaydi. Odamzod paydo bo`lishidan boshlab mehnat bilan shug`ullangan. Turmush buyumlari yasagan , yumushlar bajargan. Dastlab faqat kun kechirish uchun qilingan mehnat keyinchalik, kattoroq maqsadni, moddiy manfaat ko`rish uchun amalga oshirilib hatto, X asrlarda yirik harbiy qo`shinlarni, millionlab xalqlarni buyumlar, anjomlar bilan ta'minlay oladigan ishlab chiqarish sohalari darajasigacha taraqqiy etdi. XII - XV asrlarda Movarounnaxr va Xurosonda hunar ilmi, ko’lami rivojlanishi eng yuqori pog`onaga ko`tarildi. Har bir xalq ota-bobosidan meros bo`lib, avloddan-avlodga o`tib kelayotgan o`zining tarixiy-madaniy birligi bilan ajralib, o`ziga xos-xususiyatlarni saqlab kelgan. O`zbeklar ham shular jumlasidandir. Respublikamiz xududida o`tkazilgan arxeologik tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, hunarmandchilik bu erlarda ikki ming yillar oldin rivojlangan. Bu davrda sinfiy jamiyat paydo bo`lib, yirik mehnat taqsimoti negizida hunarmandchilik mustaqil soha bo`lib ajralib chiqqan. IX - XII asrlarda hunarmandchilik keng rivojlanib, xalqimizning xorijiy davlatlar bilan iqtisodiy-madaniy aloqalari avj olgan. Ayrim manbalarda qayd etilishicha, 32 xil hunar turi mavjud bo`lgan aholi yashaydigan joyni shahar deb atashgan. 1897 yili birinchi aholi ro`yxati vaqtida katta shaharlarda aholining ko`pchilik qismi hunarmandlar hisoblangan. Masalan, Namangan aholisining 64 foizi, Qo’qonning 52 foizi, Chustning 54 foizi, Marg`ilonning 50 foizi, mustaqil kasb-hunar egasi hisoblangan . Hunarmandchilikning qadimiy davrlarda eng ko`p tarqalgan turi temirchilik, zargarlik, misgarlik va tunukasozlik bo`lgan. Hozirgacha keng tarqalgan qadimiy kasblardan biri yog`och buyumlari yasash hunarmandchiligidir. XX asr boshlarida tikuv mashinalarini paydo bo`lishi bilan yangi hunarmandchilik kasbi -

mashinachilik yuzaga keladi. O`zbeklarning eng keng tarqalgan uy kasblaridan biri do`ppido`zlikdir. Bulardan tashqari, hunarmandlar teridan har xil buyumlar yasaganlar, poyafzalchilar o`z mahsulotlarini shahar va qishloqlarda yurib aholiga sotganlar. Nonvoylik, qandolatchilik va qassoblik ham kasblardan bo`lib ularning do`konlari har qadamda uchragan. Katta to`y-ma'rakalar o`tkazish odati maxsus oshpazlik kasbini yuzaga keltirgan. Sharqning buyuk mutafakkirlari va allomalari deyarli barcha davrlarda o`z asarlarida, she`r va g`azallarida, adabiy meroslarida halol mehnatni, kasb-hunar egallashni muqaddasligini va zarurligini ta'kidlab, ulug`lab o`tganlar. Ulug` bobokolonimiz A.Navoiy o`z g`azallarida yoshlarni ilm-hunar egallashga chaqiradi. Ilm kasbini qildi to joni bor, Hunar o`rgandi onga ki imkoni bor. X asrda yashab ijod etgan ulug` bobokalonimiz Abunasr Al - Forobiy (870- 950) ham kishilarni halol mehnat qilishga va kasb-hunar egallashga chaqiradi. Forobiyning fikricha, inson - "Ojiz banda", "Hech narsaga qodir bo`lmagan mavjudot" emas, balki u eng oliy kamolot bo`lib "Aql-idrok ziyosiga ega, o`zi uchun zarur bo`lgan hamma narsani yaratishga qodir borliqdir" . Forobiy mehnat va kasb - hunar ko`nikmalarini axloqiy fazilatlarni hosil qilish lozimligini ta'kidlab: "Agar kasb-hunar fazilati tug`ma bo`lganda, podshohlar ham o`zlari istab va harakat qilib emas, balki podshohlik ularga faqat tabiiy ravishda muyassar bo`lgan, tabiat talab qilgan tabiiy bir majburiyat bo`lib qolar edi. Kasb-hunar fazilati tug`ma bo`lmas ekan, xalqlar va shahar ahllarida, odob-axloq, rasm-rusm, kasb-hunar, odat va irodani hosil qilishi uch insondagi zo`r kuch va qudrat talab qilinadi. Bu ikki yo`l bilan: ya'ni ta'lim va tarbiya yo`li bilan hosil qilinadi. Ta'lim degan so`z xalqlar shaharlar o`rtasida nazariy fazilat va amaliy kasb-hunar fazilatlari birlashtirish degan so`zdir" degan edi .

Kasb-hunar egallashni ahamiyati to`g`risida qomusiy olim Abu Ali Ibn Sino (980-1037) ning asarlarida ham ko’ramiz. Uning fikricha bolaga yoshligidan biror kasb-hunarni o`rgatish lozim. Bola kasb-hunarni ma'lum darajada o`zlashtirib bo`lgandan so`ng o`z kasb-hunaridan hayotda foydalanish, yani halol mehnat bilan mustaqil hayot kechirishga o`rgatish kerak. "Yoshlarga ilm bera borib, ularga hunar o`rgatmoq muhim ma'suliyatli ishdir. Hunar o`rganish birla yoshlar har qanday nojo`ya hatti-harakatlardan holi bo`ladilar", deb ta`kidladi. Hunarli bo`lishga chorlangan nasihatlari hozirgi kunda ham muhim qimmatga ega: Oltin olmaginu o`rgangin hunar Hunarni oldida xasdir oltin zar . Sharq, Markaziy Osiyolik mutafakkirlar hamda o`zbek marifatparvar shoirlari ham kasb-hunar egallashni ahamiyati to`g`risida o`z asarlarida qimmatli maslahatlarini qoldirganlar, bu meros hozirgi kunda ham yoshlarni kasb-hunarga yo`naltirishda muhim ahamiyatga ega. Tabiat va jamiyat hodisalari, ishlab chiqarish jarayonlari ko‘pincha shu qadar murakkabki, bularni bir ilm-fan doirasida tavsiflash mumkin emas. Maktabda o‘rganilayotgan ko‘pgina fakt va qonunlar o‘zaro bog‘liq holda aniq ruyobga chiqarilgan taqdirdagina o‘zlashtirilishi mumkin. Misol uchun kasbga yo‘naltirish masalasini olib ko‘raylik. Muammoning muhimligi yoshlarni kasbga yo‘naltirishga oid bir qancha amaliy masalalarni shoshilinch ravishda hal qilishning zarurligi hozirgi vaqtda ko‘plab mutaxassislar pedagoglar, psixologlar, vrachlar, iqtisodchilar, sotsiologlar va g‘oyat xilma-xil sohalarda ishlovchi amaliyotchi xodimlarning e’tiborini o‘ziga jalb etdi. Bu borada ko‘plab mutaxassislarning ishtirok etishi va ish olib borishi muammoni to‘g‘ri va kompleks tarzda hal etish uchun zamin va sharoitlar yaratib beradi, albatta.

Shu bilan birga bu mutaxassislarning har biri to‘la aniq ma’lumot olgan, muayyan ish tajribasiga ega xodimlardir. Shu boisdan ular kasbga yo‘naltirish sohasidagi o‘z faoliyatida o‘zlariga ma’lum bo‘lgan metodlarga, muammoga yondashuv usullariga hamda idrok qilish uslubi va shu kabilarga tayanadilar. Bu esa ba’zan ularda tushunchalarning ayrim atamalaridan foydalanishda ziddiyatlar tug‘diribgina qolmay, kasbga yo‘naltirish maqsad va vazifalarining qo‘yilishida bir qancha amaliy masalalarini tushunib olishda bu borada yakdillikning buzilishiga ham olib kelmoqda. Shu sababdan ham kasbga yo‘naltirishga oid bilimlar mazmunining yagona tizimini hamda kasbga yo‘naltirish metodologiyasini ishlab chiqish kasbga yo‘naltirish sohasida bundan buyon muvaffaqiyatli ish olib borishning muhim shartidir. Maktab o‘quvchilarini kasbga yo‘naltirish muammosiga oid e’lon qilingan asarlarning tanqidiy tahlili va ommaviy maktablar tajribasini umumlashtirish asosida o‘quvchilarning e’tiborini yosh avlodga mehnat tarbiyasi berish va ularni kasbga yo‘naltirishga doir yetarli darajada yaxshi ishlab chiqilmagan bir qancha muammolarga alohida e`tibor qaratish lozim. Bular: a) yuqori sinflarning o‘quvchilarini ishchi kasblarini hisobga olib, umumta’lim maktablari uchun kasbga yo‘naltirish tadbirlarini ishlab chiqish; b) mintaqa sharoitlarini, milliy an’analarini hisobga olib, umumta’lim maktablari uchun kasbga yo‘naltirish tadbirlarini ishlab chiqish; v) kasbga yo‘naltirish vazifalarini amalga oshirish bilan 5-7; 8-9; 10-11 sinflar o‘quvchilarning umumiy mehnat, politexnik yo‘nalishi va kasbiy tayyorgarligi o‘rtasida uzviy aloqaning yo‘qligi muammolaridir. O‘rta Osiyo mintaqalari uchun yetarli darajada nazariy va amaliy jihatdan ishlab chiqilmagan ana shu muammolarni hal qilish kerak bo‘ladi. Bu masalalarda mamlakatimiz paxtachilik o‘lkasining mintaqa xususiyatlarini, milliy an’analarini va tarixiy tajribasini hisobga olish lozim bo‘ladi. Ikkinchi tomondan esa fan- texnika taraqqiyotining hozirgi talablari asosida maktab yoshlariga mehnat

tarbiyasi berish va ularni ishchi kasblarini egallashga yo‘naltirish shakl va metodlarini takomillashtirishniig yangi yo‘llarini qidirishga to‘g‘ri keladi. Kasbga yo‘naltirish ishida iqtisodiy muammolar muhim o‘rin tutadi. Bular orasida xalq xo‘jaligini rivojlantirish va kadr muammolari alohida ahamiyat kasb etadi. Bu masalalarni kasbga yo‘naltirish jihatlari bilan o‘zaro bog‘liq tarzda talabalarning mustaqil mashg‘ulotlarida ko‘rib chiqishi tavsiya etiladi. Hozirgi fan-texnika va ijtimoiy taraqqiyot sharoitida yosh avlodni jamiyat barpo etishda faol qatnashishga tayyorlashi lozim bo‘lgan maktabning roli har qachongidan ko‘ra o‘sdi. Shu munosabat bilan o‘quvchilarga ilm-fan asoslarining mustahkam bilimlarini singdirish, ularda yuksak onglilikni tarbiyalash, umuminsoniy ahloqiylikni shakillantirish, yosh avlodni turmushga va mehnatga, ijtimoiy zarur kasblarni ongli ravishda tanlashga tayyorlash ta’lim va tarbiyaning hamma bosqichlarida hozirgi maktabning vazifalaridir. Kasbni to‘g‘ri tanlash - inson turmushida muhim qadamdir, yosh avlodning butun hayotidagi muvaffaqiyat ko‘p jihatdan kasbning qanchalik to‘g‘ri tanlanishiga bog‘liq. Kasbni to‘g‘ri tanlash har bir maktab o‘quvchisining obyektiv vajlariga, qiziqishiga, mayliga, qobiliyatiga va imkoniyatlariga mos bo‘lishi uchun uning sog‘ligini, o‘zlashtirishini va xissiyotlarini hisobga olish lozim, bular ijtimoiy foydali va unumli mehnatda hammadan ko‘ra ko‘prok qaror topadi va namoyon bo‘ladi. Odam bajarayotgan ishlariga ijodiy munosabatda bo‘lib, mehnat unumdorligini doimo oshirib borsa, tanlagan kasbiga zo‘r qiziqish bilan qarasa, o‘z ishining ijtimoiy ahamiyatini tushunsa, uning qobiliyatlari mehnatda takomillashib borsa, o‘shandagina u mehnatdan qoniqish hosil qiladi va xursand bo‘ladi, bunday holda har bir shaxs jamiyatga eng ko‘p naf keltiradi.

Mana shu aytgan gaplardan kasb tanlashning g‘oyat muhim ijtimoiy ahamiyati kelib chiqadi. N.K.Krupskaya fikri bo‘yicha kasb-korni erkin tanlash juda katta ahamiyatga ega. Odam shug‘ullanayotgan ishini yaxshi ko‘rsa, bundan u xursand bo‘ladi, qoniqish hosil qiladi, zo‘r tashabbus ko‘rsatadi, toliqmay mehnat unumini oshiradi. Maktab o‘quvchilarining kasb tanlashi ongli zaruriyat bo‘lishi va ayni vaqtda jamiyat manfaatlariga mos bo‘lib tushishi, yigit va qizlarning kamolot yo‘lida shaxsiy muddaolarini qondirish lozim. Buning uchun yuksak darajada ma’lumotli bo‘lish zarur, hozirgi asrimizda bunday ma’lumotsiz fan-texnika ildam taraqqiy etishi mumkin emas. Umummehnat va maxsus malakalarni, kasbga bo‘lgan qiziqishlarini shakillantirishning bunday imkoniyatlari obyektiv zaminga ega bo‘lib, voqelikda har kuni amalga oshirilmoqda. Sanoat tez rivojlanganligi, qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash va elektrlashtirish borasida katta qadamlar qo‘yilganligi, ilm-fan, texnikani va madaniyatni yuksaltirish sohasidagi muvaffaqiyatlar bir tomondan, yoshlarning qiziqishlariga va qobiliyatlariga muvofiq, ikkinchi tomondan xalq xo‘jaligi talab- ehtiyojlariga asosan kasb tanlashlari uchun amaliy jihatdan cheklanmagan imkoniyatlar yaratdi, umumiy ta’lim maktabida mehnat politexnika ta’limi sharoitida kasbga yo‘naltirish muammosini ijobiy hal qilish uchun barcha shart- sharoitlarni vujudga keltirildi. Kasbga yo‘naltirish o‘quvchilarga politexnik ma’lumot berish masalalari bilan, kasb tanlash esa muayyan bilim darajasi bilan chambarchas bog‘liqdir. Yosh avlodda mehnatga ijodiy munosabatda bo‘lishni tarbiyalash muhimdir. Ijodkorlik inson faoliyatiga umuman xos narsadir. Qobiliyatlarini har tomonlama kamol toptirish uchun imkoniyat mavjud bo‘ladi, chunki bolalar yoshligidanoq mehnatga qiziqib qoladilar: ular o‘z o‘yinlarida ota-onalariga, atrof-tevarakdagi kishilarga taqlid qiladilar, ularning mehnat harakatlarini takrorlaydilar. Faoliyatga

ana shunda intilish, kattalarning mehnatiga taqlid qilish bolalarga maktabgacha yoshdayoq hammabop mehnat malakalarini singdirish uchun qulay omil bo‘lib xizmat qiladi. Tabiiyki, bularning hammasini tushunarli va obrazli shaklda bolalar ongiga yetkazish, bolalarni o‘rab turgan va ularga xizmat qilayotgan hamma narsalar odamlarning mehnati bilan vujudga keltirilgan, qo‘llar faqat mehnatdagina «mohir qo‘llar» ga aylanadi, mehnatsiz hech narsani o‘rganib bo‘lmaydi, degan fikrni singdirishga intilish zarur. N.K.Krupskaya o‘z asarlarida mehnat ta’limi berish va kasbga yo‘naltirishning, yoshlarni ishchi kasblarini to‘g‘ri tanlashga tayyorlashning siyosiy, xalq xo‘jalik, madaniy va pedagogik ahamiyatini aniq belgilab bergan. Bunda u kasb tanlashda odamning xususiyatlarini, tabiiy is’tedodini va uning u yoki bu mehnat faoliyatiga qiziqishini hisobga olishga da’vat etgan edi.Uning fikri bo‘yicha maktabda va maktabdan tashqari ish olib borish yo‘li bilan yosh avlodimizning umumiy ta’lim va politexnik ong-bilim darajasini ilk yoshdayoq kengaytirish zarurligini bir daqiqa ham yoddan chiqarmasligimiz kerak, shuni esdan chiqarmaslik lozimki, umumiy ta’lim va politexnik saviyaning torligi kasblar tanlash erkinligini cheklab qo‘yadi. Umumiy ta’lim maktablarida, zavod va fabrikalarda, o‘quv yurtlarida kasbga yo‘naltirish ishlarini o‘tkazish zaruriyatini turmushning o`zi taqozo etmoqda. Bu narsa qayta qurish yangi marralari yil sayin tobora keng avj oldirilayotgandir. Birgina O‘zbekistonning o‘zida yaqin kelajakda bir nechta yangi sanoat va qishloq xo‘jalik obyektlari paydo bo‘ladi va mavjo‘dlari kengaytiriladi, bularda mehnat faoliyatining yangi turlari vujudga keltiriladi. Yangi kasblar va mutaxassisliklar - metrosozlar, binokorlar, keng profildagi kasblar - paxtakor - mexanizator, chorvador-operator, yengil va ogir sanoat eng yangi zamonaviy korxonalari kasblari va bir qancha yangi obyektlardagi kasblar ommalashib qolgan bo‘lib, ular O‘zbekistonda xalq xo‘jaligi tarmoqlarini belgilab bermoqda. Yangi kasblar va mutaxassisliklar soni yil sayin ko‘payib bormoqda.

Bu aytganlarimizdan shunday xulosa kelib chiqadi: o‘quvchi tanlagan kasb ogzaki tushunchagina bo‘lib qolmasligi o‘quvchi o‘z qobiliyatlarini yangi kasbda sinab ko‘rishi, ushbu kasb to‘g‘risidagi tushunchasi qanchalik to‘g‘ri ekanini xolisona tekshirib ko‘rishi lozim. Uz-o‘zidan ma’lumki, bunga o`qitishning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi, bilimlarni, ilm-fan asoslarini, ayniqsa ijtimoiy foydali va unumli mehnat bilan chambarchas bog‘langan mehnat politexnik bilimni chuqur va mustahkam egallash natijasidagina erishish mumkin. Har qanday kasbda eng muhimi- uning mehnat mazmuniga ega bo‘lishidir. SHo‘ boisdan mehnatsevarlikni, yaxshi urf-odatlarni tarbiyalash va ularni mehnat jo‘shqinligiga ko‘chirish bolalarni kasb tanlashga tayyorlashning bosh negizidir. Oilada bolani mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash odatda maktabgacha bo‘lgan yoshdan boshlanadi. Ana shu paytdan e’tiboran bolalarni bo‘lgusi kasbni tanlashga tayyorlash amalga oshirilishi lozim. Bunda bolalarning qiziqishlari, mayllari, qobiliyatlari va imkoniyatlarini muntazam ravishda o‘rganish zarur. Kasb tanlashda xato qilmaslik uchun bolalarga avvalo maktab va oila yordam berishi kerak. Har bir shaxs har tomonlama kamol topishi lozim, buning uchun maktablarda barcha imkoniyatlar mavjud. Bolalar yaxshi, aqliy, jismoniy, axloqiy, mehnat va estetik tarbiyani va shu bilan birga politexnik ma’lumotni ola turib, shu asosda o‘zlarini kasbiy faoliyatga tayyorlashlari mumkin. «Kim bo‘lsam ekan?» muammosi «Qanday odam bo‘lish kerak» muammosi bilan birgalikda hal qilinishi lozim. Maktab o‘quvchilarini kasbga yo‘naltirishga oid ishlarni ta’lim yo‘llari orqali muttasil va izchillik bilan olib borish kerak. 1.2. KASBGA YO‘NALTIRISH ISHINING PEDAGOGIK ASOSLARI

Yosh avlodni hayotga, mehnatga tayyorlash - g‘oyat muhim vazifadir. Shu boisdan yoshlarning kasb tanlash muammosi o‘rta umumta’lim maktabi ishida katta o‘rin tutadi. «Kim bo‘lsam ekan?» degan savol har bir yigit va qiz uchun eng asosiy muammolardan biridir. Odamning shundan keyingi butun hayoti ana shu muammoni hal qilishga bog‘liq. Kasbni to‘g‘ri tanlash mehnatda va ijtimoiy faoliyatda eng yuksak ko‘rsatkichlarga erishishga yordam beradi, mehnat jarayonida va uning natijalaridan qoniqish esa ijodkorlikni eng ko‘p namoyon etish, eng yaxshi hissiy kayfiyatda bo‘lish, tanho bir kishining ham, umuman jamiyatning ham barcha hayotiy rejalarini bir muncha to‘la amalga oshirish imkonini beradi. Jamiyat hamma zamonlarda yosh avlodga ijtimoiy va kasbiy tajribani berish to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilib keldi. Insoniyat yashashining ilk davrlarida bu tajriba meros bo‘lib qolar, avloddan - avlodga o‘tar edi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan odamga nisbatan qo‘yilgan talablar ham oshdi, bu esa turli kasblarda ishlash uchun xodimlarni tanlashning ilmiy asoslarini ishlab chiqish zarurligini taqozo etdi. Hozirgi vaqtda, ijtimoiy va ilmiy-texnikaviy taraqqiyot sharoitida maktab o‘quvchilarini kasbga yo‘naltirishning muhimligi ancha oshdi. Bir tomondan - ishlab chiqarishni murakkablashtirayotgan xilma-xil kasblar va mutaxassisliklarning mavjudligi, ikkinchi tomondan - bir qator barqaror shaxsiy xususiyatlari bilan ajralib turgan odamlarning mavjudligi kasblarni, o‘quv yurtlarini tanlashda, kadrlarni ish o‘rinlariga joylashtirishda va qayta joylashtirishda ana shu omillarni, umuman inson omilini hisobga olishni qat’iy talab qiladi. Iqtisodiy islohot va umuman qayta qurish insonni faol ravishda birinchi o‘ringa chiqarib qo‘ymoqda, ijtimoiy adolat odam o‘z shaxsiy qobiliyatlarini namoyon etishga ko‘proq e’tibor berilishini taqozo qilmoqda. Bu vazifani hal

qilishda shaxsiy manfaatlar va jamiyatning kadrlarga bo‘lgan talab-ehtiyojlari birligida yoshlarni erkin va ongli ravishda kasb tanlashga tayyorlashning ilmiy asoslangan sistemasi bo‘lmish kasb tanlashga yo‘naltirishga muhim o‘rin ajratilmoqda. Yosh avlodni ongli ravishda kasb tanlashga tayyorlash masalasiga yoshlarni har tomonlama va uyg‘un rivojlantirishning muhim sharti sifatida qaralmoqda. Bu ish shaxsni g‘oyaviy-siyosiy, axloqiy, mehnatsevarlik, aqliy, estetik va jismoniy jihatdan kamol toptirish bilan, ya’ni butun ta’lim-tarbiya jarayoni, uning butun kompleksi bilan uzviy birlikda va hamjihatlikda amalga oshiriladi. Xalq ta’limining shu sohadagi bir qator qarorlarida ta’kidlab o‘tilganidek, vujudga keltirilayotgan kasbga yo‘naltirishning davlat tizimida umumiy ta’lim maktabiga, o‘qituvchiga yetakchi o‘rin ajratilmoqda. Ayni o‘qituvchi mehnat ahliga bo‘lgan zamonaviy talablarni hisobga olib, umummehnat va kasbiy mahorat hamda malakalarni egallashdagina emas, balki kasbni to‘g‘ri tanlashda ham o‘smirlarga yordam berish lozim. Kasb to‘g‘ri tanlanganda ular o‘z qobiliyatlari va qiziqishlarini yaxshiroq ro‘yobga chiqarishlari hamda jamiyatga ko‘proq naf keltirishlari mumkin. Ilk kasbga yo‘naltirish (I-IV sinflar) bolalarni mehnatga tayyorlashdan, yosh xususiyatlarini hisobga olib, ularni kasblar, mehnat olami bilan tanishtirishdan, ularda o‘z mehnati bilan boshqalarga naf keltirish ehtiyojini shakllantirishdan iborat. Bunga esa bolalarni qo‘ldan keladigan ijtimoiy - foydali mehnatga o‘quv va o‘yin faoliyatining har xil turlariga jalb etish yo‘li bilan erishish mumkin. O‘rta bo‘g`inda (V-VII sinflar) maktab o‘qituvchilari ijtimoiy-foydali, unumli mehnatga kirishadilar, ularda kasb tanlashning ijtimoiy ahamiyatga molik sabablari, mehnat faoliyatining aniq sohasiga bo‘lgan qiziqish shakillanadi. Navbatdagi bosqichda (VIII-IXsinflar) o‘quvchilarda tizimlashtirilgan bilimlar, kasblar olamida mo‘ljal ola bilish mahorati, aniq kasbga bo‘lgan qiziqish shakillanishi lozim. X-XI sinflarda asosiy e’tibor yuqori sinf o‘quvchilarini

moddiy ishlab chiqarish sohasidagi mehnatga tayyorlash ijtimoiy-kasbiy jihatdan bir maqsadni ko‘zda tutganligiga qaratilishi kerak. I-IV sinflarning o‘quvchilari kasb tanlashdan hali uzoq turadilar. Biroq ular o‘rtasida to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan kasb tanlash ishi shunday bir negiz bo‘lishi kerakki, yuqori sinflardagi o‘quvchilarning kasbga bo‘lgan qiziqishlari, o‘y va niyatlari keyinchalik shu negiz asosida rivojlanadigan bo‘lsin. Beistisno barcha kasblar uchun zarur va muhim bo’lgan shaxs xislatlari bor, bular-mehnatsevarlik, hamma kasb va mutaxassislikdagi mehnat ahliga nisbatan hurmat-ehtirom, mehnat qilish zarurligini tushunish va anglash, uz ishini rejalashtirish va nazorat qila bilish, ish joyini to‘g‘ri tashkil qilish, ish batartib va intizomli bo‘lish, toqatlilik, sabotlilik, topshiriqni bajarishning eng oqilona usulini tanlab ola bilish, materiallar hamda vaqtni tejash va shu kabilardir. Ana shu xislatlar va fazilatlarning hammasini bolalarda birinchi sinfdan boshlab shakillantirish lozim. Bolalarni kasblar olamiga asta-sekin olib kirish, ularni shu olamda mo‘ljal olishga o‘rgatish zarur. O‘qituvchi o‘quvchini darslarda kuzatish, u bilan suhbatlashish, bola faoliyati mahsulini tahlil qilish jarayonida uning ba’zi bir xususiyatlarini, mayillarini payqab oladi, bu xislatlartga rivojlantirish yuzasidan tegishli ishlarni ado etgandan keyin, keyinchalik kasbni belgilashda asosiy omil bo‘lishi mumkin. Bolaning kasbiy muhim xislatlarini barvaqt aniqlash esa keyinchalik unga o‘z xususiyatlariga qarab kasbni to‘g‘ri tanlash, uni muvaffaqqiyatli ravishda o‘zlashtirish, mehnatda yuksak natijalarga erishish imkonini berishi mumkin. Ko`pgina olimlar o‘tkazgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, maktab o‘quvchilarining taxminan 30 foizida tanlangan kasbga nisbatan barqaror qiziqishlar boshlang’ich sinflardayoq shakllanar ekan. O‘qituvchining vazifasi - o‘quvchilarning qiziqishlarini mumkin qadar oldinroq aniqlagadan va jamiyat

talab-ehtiyojlariga muvofiq shu qiziqishlarini rivojlantirishdan, inson shaxsini har tomonlama uyg’un kamol toptirish uchun shart-sharoitlar yaratishdan iborat. Mehnat ta’limi darslari kasbga yo‘naltirish ishini olib borish uchun alohida imkoniyatlarga ega. Buni mehnat darslari kasbga yo‘naltirishga qaratilgan yo‘lining tahlili misolida ham ko’rish mumkin. I-IV sinflarda mehnat ta’limining asosiy maqsadlaridan biri - o‘quvchilarda inson uchun mehnat birinchi zaruriyat, ijtimoiy burch ekanligiga, har qanday kasbni egallash uchun mustahkam va chuqur bilimlar kerakligiga ishonch hosil qilishdan iborat. Mehnatga muhabbatni va ishlash istagini faqat mehnatda tarbiyalash mumkin. Shu boisdan ham mehnat ta’limi darslarida qariyb 80 foiz vaqt amaliy ishlar uchun ajratilgan. Shu bilan birga darslarda bolalar, odamlar mehnat faoliyatining asosiy sohalari bilan, ularning qiziqishlari va qobiliyatlarini rivojlantirishga ko‘maklashuvchi sanoat va qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishiga oid eng ko‘p tarqalgan kasblar bilan tanishtiriladi. O‘qituvchi ilgari tuzgan kasbga yo‘naltirish rejasiga muvofiq tarzda dars reja-konspektini yoza turib, kasbga yo‘naltirish darsi oldiga maqsad qo‘yib, kasbga yo‘naltirishga oid ma’lumotlarni unga kiritadi. Bu esa biron-bir kasb, asbob, ishlab chiqarish texnologiyasi, muayyan mehnat operatsiyalarini o‘rgatishdan, kasb jihatidan muhim xislatlarini tarbiyalashdan, o‘quvchilarni ilgari belgilangan reja asosida o‘rganishdan yoki ana shu tarkibiy qismlarning hammasini qo‘shib olib borishdan iborat bo‘lishi mumkin. Qo`yi sinflarning o‘quvchilari xilma-xil materiallar (qog’oz, karton, tabiiy materiallar, tunuka, sim, yog’och, fanera, plastmassa, tolali materiallar) bilan ish ko‘radilar, ular ishlashga oid o‘zlariga bop, ma’qul bo‘lgan operatsiyalarni o’rganadilar. Ular texnik va texnologik tusdagi masalalarni yechishni o’rganadilar, turli materiallar hosil qilish va qo’llanish ishini, bu materiallarning odamlar turmushidagi ahamiyatini bilib oladilar, u yoki bu texnologik operatsiyalarni bajarish uchun mo‘ljallangan eng oddiy asboblardan foydalanish yo‘llari bilan tanishadilar va foydalanishni o‘rganadilar, tegishli kasblar to‘g‘risida ma’lumotlar oladilar. Chunonchi, o‘quvchilar uchun ishlab chiqilgan (transport) konstruktori

bolalarni 18 xil turli transport mashinalari va kasblar bilan tanishtirish imkonini beradi. O‘quvchilar qurilish konstruktori bilan ishlab, qurilish kasblari, ularning muhimligi va zarurligi to‘g’risida, qurilish bilan bog‘liq bo`lgan odamlar mehnatining mazmuni haqida ma’lumotlar oladilar, qurilish obyektlarini modellashtirishni o‘rganadilar. Bu ishlar bolalarda texnik tafakkurni, makonga oid tasavvurlarni, ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishga yordam beradi, ularda quruvchi mehnatiga hurmat bilan qarash hissini tarbiyalaydi. Texnik konstruktor bilan ishlash chog’ida bajariladigan topshiriqlar o‘quvchilarni mashinasozlik, elektrotexnika asoslari bilan tanishtiradi, ularda texnik tafakkurni rivojlantiradi, texnikaga muhabbat xislarini tarbiyalaydi, unchalik murakkab bo‘lmagan texnik qurilmalarni bilib olish imkonini beradi. Bolalar mashinasozlikka oid keng tarqalgan va zarur kasblar ana shu kasblarning mehnat mazmuni bilan tanishtiradilar. «O‘simliklarni o‘stirish va hayvonlar hayoti bilan tanishtirish» bo‘limlari bolalarni qishloq xo‘jalik asoslari bilan tanishtirishni ko‘zda tutadi. O‘quvchilar xonaki o‘simliklarni parvarish qiladilar, piyoz, xonaki o‘simliklar yetishtirish yuzasidan tajriba o‘tkazadilar. Ular maktab o‘quv - tajriba uchastkasida ishlab, yerda mehnat qiladilar; tuproqni yumshatadilar, o‘simliklarni o‘toq qilib, begona o‘tlardan tozalaydilar, o‘simliklarning o‘sishini kuzatadilar, o‘z mehnatining natijalarini ko‘radilar, odamlar mehnatini qadrlashni, yerni e’zozlashni o‘rganadilar. O‘quvchilar chorvachilik kasblari bilan ham tanishadilar, hayvonlarni to‘g‘ri parvarish qilishni o‘rganadilar. O‘qituvchining o‘quvchilarda yerga omilkorlik bilan qarash xissini shakllantirishi, qishloq xo‘jaligidagi mehnat to‘g‘risida to‘g‘ri tasavvur berishi, uz mehnati va o‘z jamoasi mehnati natijalaridan xursand bo‘lishni o‘rgatishi muhimdir. Shu boisdan ishni shunday rejalashtirish kerakki, bolalar chorva

mollarni parvarish qiladigan, hosilni yig’ishtirib oladigan, mehnat natijalarini hisob-kitob qiladigan bo‘lsinlar. Bunday hollarda bolalarning ishga qiziqishi kuchayadi va kasbga yo‘naltirish ishi alohida mazmun kasb etadi. Yu q ori sinflarda o‘quvchilar kasblar bilan professiogrammalar yordamida tanishadilar. Kichik yoshdagi o‘quvchilar uchun esa hikoya qilib berish, suhbatlar o‘tkazish, kasb namoyondalari bilan uchrashish, diafilmlar, kinofilmlar ko‘rish, albomlarni ko‘zdan kechirish, sayohatlar o‘tkazish ko`proq maqbuldir. Bu sohada olib borilayotgan barcha ish shakillaridan suhbat o‘tkazish hammadan ko‘p foydalanilmoqda. Suhbat bolalarning faol ishtirokida o‘tishi muhimdir. Shu maqsadda o‘qituvchi kasblar to‘g‘risida, ayniqsa ota-onalari, qarindoshlari yoki tanish-bilishlari mazkur kasblarda ishlayotganlarning bolalari sinfda bo‘lsa, shu kishilarning kasblari haqida ma’lumotlar to’plash yuzasidan o‘quvchilarga topshiriqlar berishi mumkin. Suhbatlar hikoya qilib berish, fotosuratlarni namoyish qilish, ta’limning texnik vositalarini qo‘llanish bilan to‘ldirishi mumkin. Informatika va hisoblash texnikasi imkoniyatidan foydalanish ayniqsa muhimdir. Darsning amaliy qismi mazkur kasbdagi odamlarning mehnati bilan bog‘lansa ayni muddao bo‘lur edi. Masalan, «Tolali materiallar bilan ishlash» bo‘limini o‘rgana turib, o‘quvchilar bichiqchi kasbi bilan tanishadilar, murakkab bo’lmagan ishlarini bajaradilar; kiyim tikish kasbi bilan tanishadilar; turli choklash ishlarini bajarib, tugmalar qadab, kiyimlarni mayda tuzatish ishlarini ado etib, olgan ma’lumotlarini mustahkamlaydilar. O‘quvchilarni dasturda ko‘zda tutilgan kasblar bilan tanishtirishdan tashqari kasbini targ’ib qilish, ya’ni bolalarni ushbu tuman uchun zarur bo‘lgan kasblar bilan tanishtirish, ularda yana shu kasblarga nisbatan hurmat - ehtiromni tarbiyalash, shu kasblarning jozibali jihatlarini ochib berish lozim. Bu borada darslardan tashqari o‘quv dasturida ko‘zda tutilgan korxonalarga qilinadigan ekskursiyalar katta rol o‘ynashi mumkin.

Kasbga yo‘naltirish ishiga kompleks yondashish o‘quvchilarni har tomonlama o‘rganishni ham ko‘zda tutadi. Bu tadbir o‘quvchilar shaxsining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashga, ular bilan bundan buyon ishlashning turli shakllari va metodlarini qidirib topishga yordam beradi. O‘rganishni metodlar bilan o‘tkazish, eng muhimi bu ishni muntazam ravishda va sobitqadamlik bilan amalga oshirish kerak. Kuzatish -o‘quvchilarni o‘rganishning keng omallashgan metodidir. Bu metod muayyan maqsadni ko‘zlaydi, ish reja asosida olib boriladi, kuzatishning yakunlovchi natijalari qayd qilinadi. Mehnat ta’limi darslari kuzatish o‘tkazish uchun keng imkoniyatlar yaratib beradi. Diognostik suhbatlar o‘tkazish ham qo‘llaniladi. Bunday suhbatlar yakka tartibda yoki jamoa tarzida o‘tkazilishi mumkin. Quyi sinflarda o‘tkaziladigan mehnat darslarida o‘quvchilar faoliyati natijalarini tahlil qilish uchun yaxshi imkoniyatlar mavjud. Chunki mehnatning turli obyektlarini tayyorlash chog’ida har bir bolaning shaxsiy xususiyatlari g’oyat ravshan namoyon bo‘ladi: bir xil bola texnik konstruktorni yaxshi biladi, ikkinchi xil bola tikishda mahorat ko‘rsatadi, uchinchi xil bola esa maktab uchastkasida o‘z qobiliyatlarini namoyon etadi va x.k. O‘quvchilarning hujjatlarini va amaliy ish-harakatlarini tahlil qilish ham bola shaxsini o‘rganishda o‘qituvchiga yordam berishi mumkin. O‘quvchilarning shaxsini o‘rganish ularni tarbiyalash bilan chambarchas bog‘liqdir. O‘qituvchi o‘quvchining alohida xususiyatlarini payqab, unda mavjud iste’dod nishonalarini rivojlantirish metodlarini topaolishi, uning xulq - atvoridagi salbiy jihatlarini bartaraf etishi mumkin va x.k. Ba’zi bolalarda kasbga moyillik yaxshi namoyon bo‘ladi, ko‘pchilik bolalarda bu narsa birdaniga aniqlanmaydi. O‘qituvchining boladagi iste’dod nishonalarini aniqlashi, bularni o‘quvchining o‘ziga va uning ota-onasiga aytib berishi, bolaning qobiliyatini rivojlantirish va shakillantirishda ko‘maklashishi muhimdir.

Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, kasbga yo‘naltirish ishi - o‘quv jarayonining uzviy tarkibiy qismidir. Qo`yi sinflardan boshlanadigan bu ish jamiyat uchun zarur, har bir kishining xususiyatlariga mos kasblarga barqaror qiziqishni tarbiyalashga yordam beradi. Mehnatga qiziqishning mavjudligi va mehnat qilishga shaylik - shaxs yetukligining eng muhim ko‘rsatkichlaridan biridir. Sinfdan va maktabdan tashqari ish o‘quvchilarni kasb-korni ongli ravishda tanlashga, ularni ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga, moddiy ishlab chiqarish, fan texnika borasida va shu kabi sohalarda ularda ishga qiziqishni shakillantirishga ko‘p jihatdan yordam beradi. Sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda olib borilayotgan kasbga yo‘naltirish ishida o‘quvchilarning yosh va bilish xususiyatlariga qarab bir necha bosqichni ko‘rsatib o‘tish mumkin. Birinchi bosqich (I-IV sinflarning o‘quvchilari bilan ishlash) - moddiy ishlab chiqarish sohasida mehnatga bo’lgan ijtimoiy qiziqishlarni shakillantiradi, o‘quvchilarda mehnatga ijobiy munosabatda bo‘lishni, eng muhimi - jismoniy mehnatga shunday munosabatda bo‘lishni, ishchi degan nomni hurmat qilishni, qo‘lidan keladigan o‘z mehnati bilan atrofdagi kishilarga quvonch bag’ishlashga va bundan ma’naviy qoniqish olishga intilishni shakllantiradi. Bu boradagi ishlar oldindan tuzilgan reja asosida olib boriladi. Bu rejaga muvofiq ekskursiya uyushtirish eng ommalashgan kasblar to‘g‘risida qishloq maktablarining o‘quvchilari uchun jamoa xo‘jaligida, shahar maktablarining o‘quvchilari uchun korxonalarda, ota-onalarning ishlari va ularning mehnatda erishgan muvaffaqqiyatlarida suhbatlar tashkil qilish ko‘zda tutiladi. Ana shu yosh guruhidagi o‘quvchilar uchun maktab oshxonasiga, o‘quv ustaxonalariga, mehnat kabinetiga, kutubxonaga, korxonalarga, aloqa bo’limiga, jamoa xo’jaligi avtotraktor parkiga va shu kabi joylarga ekskursiya tashkil qilish mumkin.

Bu ekskursiyalar chog’ida ishlab chiqarish jarayonida qatnashayotgan odamlarning mehnatiga, xom ashyodan tayyor mahsulot olishga berayotgan mehnat qurollariga asosiy e’tibor beriladi, jamiyat va ayrim odamlar turmushida mehnatning roli o’qtirib o‘tiladi. Ikkinchi bosqich (V-VII sinflarning o‘quvchilari bilan ishlash) - biron ish qilishga undaydigan bosqich. Ma’lumki, ta’lim-tarbiya jarayonida o‘quvchilarda bilishga bo‘lgan qiziqish, odatda, kasbga bo‘lgan qiziqishdan oldin shakillanadi. Shu boisdan ushbu bosqichda kasbga yo‘naltirish sohasida olib borilayotgan ishda o‘quvchilarda ish turlari (texnika bilan ishlash, tabiat obyektlari va shu kabilar bilan ishlash) ni bilishga bo‘lgan qiziqishni uyg’otish muhimdir. Kasbga yo‘naltirishning ana shu bosqichida texnikaga va mehnatga (texnika ijodkorligi va qishloq xo‘jalik tajribachiligiga ) oid sinfdan tashqari mashg‘ulotlar, viktorinalar, o‘yinlar katta rol o‘ynashi lozim. Bu bosqichda o‘quvchilarda ijtimoiy maqsadlarning shakillanishi davom etadi, shu bilan birga kasbga yo‘naltirish ham boshlanadi. Uchinchi bosqich (asosan VIII- IX) sinflarning o‘quvchilarini qamrab oladi) - bu bosqichda o‘quvchilar o‘z kuchlarini aniq mehnatda tekshirib ko‘radilar, o‘quvchilarning kasbga bo‘lgan qiziqishlari va mayllari yanada shakillanadi. O‘quvchilar bu bosqichda o‘z kasbiy niyatlarining birmuncha umumiy kasblar bo‘yicha amaliy ko‘nikma va malakalar bilan mustahkamlaydilar. Bu bosqich aniq kasbni tanlash, uni o‘zlashtirish yo‘llarini belgilash bilan tugaydi. O‘quvchilarning turli klublar va qiziqishlar (predmetlar, predmet-texnika, ishlab chiqarish-texnika va shu kabilar) buyicha to‘garaklarda ishlashi ushbu bosqich uchun diqqatga sazovordir. 1.3.KASBGA YO‘NALTIRISH ISHINING MAKTAB TIZIMI. Kasbga yo‘naltirish ishini amalga oshirishning umumiy tizimida maktab tizimii dastlabki bosqich hisoblanadi. Kasbga yo‘naltirish ishi maktab tizimining vazifalari:

-shaxsning yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlariga ega bo‘lgan fuqarolarni tarbiyalashdan; -politexnik va boshlang‘ich kasbiy malakalarning muayyan tizimini egallagan bo‘lg‘usi malakali mutaxassisni tayyorlashdan; -ham shaxsiy mehnat, ham jamoa mehnati muayyan tashkilotchilik malakalarini shakllantirishdan iborat. Kasb egallashgacha bo‘lgan tayyorgarlik maktab yoshlarini moddiy ishlab chiqarish sohasida mehnatga hozirlashga umumiy qismi bo‘lib qoladi. Zarur politexnik tayyorgarlikni olgan yigit yoki qiz ishlab chiqarish kasbini tez egallaydi, bunda hunar-texnika ta’limi tizimi shundan keyingi hamma bosqichlarida kasbiy ma’lumot, o‘rta maxsus yoki oliy ma’lumot olish jarayoni jadallashadi. O‘quvchilarni kasb tanlashga tayyorlash - butun pedagoglar jamoasining, ona-onalar va zavod jamoatchiligining ko‘p yillik ta’lim-tarbiya ishidir. Yoshlarni ma’naviy-psixologik jihatdan mehnat faoliyatiga tayyorlashga shaxsni xar tomonlama kamol toptirishning o‘zaro bog‘liq jarayoni deb karaladi, bu jarayonda qobiliyat va e’tikod bilan birga o‘smirning shaxsi harakatlantiruvchi kuch sifatida namoyon bo‘ladi. Qobiliyat va qiziqishlarni shakllantirishning politexnik asoslari va maktab yoshlari boshlangich ishlab chiqarishga tayyorgarligini kengaytirish bilan uzviy bog‘liq bo‘lishi ishchi kasblarini egallashga yo‘naltirishning xal kiluvchi shartidir. Mehnat tarbiyasi jarayoni birmuncha ilk boskichda amalga oshirilgan takdirda bunga erishiladi. O‘rta va yuqori bosqich ta’limida davomiylik shu narsada ifodalanadiki o‘quvchilar muntazam prinsip asosida tuzilgan yagona dasturlar bo‘yicha ishlaydilar. Bunday dasturlar asta-sekin murakkablashtirilib borishni, bilimlarni, kunikma va malakani, mehnatning muayyan usullarini egallashni ta’minlaydi

Ta`lim va kasbga yo‘naltirish bilan qo‘shilgan unumli mehnatda muntazam qatnashish eng ko‘p pedagogik samara beradi. O‘rta maktablarni tamomlab yoki hunar-texnika ta’limi sistemasida, o‘kuv kombinatlarida zarur tayyorgarlikdan o‘tib, xalq xujaliginiig turli tarmoqlarida darhol ishlay boshlagan yigitlarning soni yil sayin ko‘payib bormokda. Maktabda kasbga yo‘naltirish soxasidagi hamma ishlarning bir-biriga muvofiqlashtirilishini ta’minlash maqsadida maktab direktori raisligida kasbga yo‘naltiruvchi kengash tuziladi. Kengash tartibiga maktab direktorining tarbiyaviy ishlar bo‘yicha muovini, kasbga yo‘naltiruvchi o‘quv-metodik kabinet mudiri, mehnat ta’limi, o‘quvchilarning ijtimoiy-foydali, unumli mehnatini kasbga yo‘naltiruvchi o‘qituvchi yeki tashkilotchi, bitiruvchi sinflarning sinf raxbari, maktab kutubxonachisi, maktab o‘quvchilar tashkilotining vakillari, maktab vrachi, ota- onalar qo‘mitasining a’zolari, bazaviy korxona vakillari kiradi. Kasbga yo‘naltiruvchi kengashning ish rejasini xalq maorifi buyicha maktab kengashi ko‘rib chikadi va tasdiklaydi. Kasbga yo‘naltiruvchi kengashning vazifalari kasbga yo‘naltirish bo‘yicha umummaktab va sinflarning tadbirlarini rejalashtirish va tashqil qilishdan, kasbga yo‘naltirish ishiga oid ilg’or tajriba ma’lumotlarini yig’ish, umumlashtirish va ommalashtirishdan iborat Kasbga yo‘naltiruvchi kengash rayon maktablar-aro o‘quv-ishlab chiqarish kombinatlari, xalq deputatlari rayon Kengashi ijroiya komiteti xuzuridagi yoshlarni kasbga io’naltirish va ishga joylashtirish komissiyasi, hunar-texnika ta’limi sistemasidagi o‘quv yurtlari, bazaviy korxonalar va tashkilotlar, o‘quvchilarning ota-onalari bilan aloqa bog’lab turadi. Kasbga yo‘naltirishishini rejalashtirilgan chog’da kengash maxalliy sharoitlarni va maktab ishining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish lozim. Kengashning kasbga yo‘naltirish ish rejasi maktab ta’lim-tarbiya ishi umummaktab rejasinit tarkibiy qismidir.

Kasbga yo‘naltirish kengashining majlislariga rayon maktablar-aro o‘quv- ishlab chiqarish kombinatlari xodimlari, muassasalar, bazaviy korxona, qishloq hunar-texnika bilim yurtlari, texnikumlar, oliy o‘quv yurtlarining vakillari, balog’atga yetmaganlar ishi bo‘yicha komissiya a’zolari mehnat resurslaridan foydalanish organlarining vakillari taklif qilinadilar. O‘quvchilarni kasbga yo‘naltirishishini o‘tkazgan chog’da maktab xodimlari va maktab ma’muriyatining vazifalari o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirishga oid yo‘riqnomalar, buyruqlar, qarorlar bilan tanishishdan, ilmiy- metodik adabiyotni o‘rganishdan, chiqarilgan metodik tavsiyanomalarni o‘rganish va o’z ishlarida foydalanishdan iborat. Sinf raxbarining vazifalari avvalo o‘quvchining shakillanayotgan taxtini, uning mayillari, qiziqishlari, qobiliyatlarini chuqur va har tomonlama o‘rganishdan iborat. Bu soxada unga fan o‘qituvchilari, ota-onalar bilan suxbatlar, savol varaqasiini to‘ldirish va o‘quvchining shaxsiy varaqa -tavsifnomasini to‘ldirgan xolda uni muntazam ravishda kuzatish yordam beradi. Sinf raxbari o‘quvchining shaxsini o‘rganish negizida muayyan dastur asosida bir maqsadga qaratib kasbga yo‘naltirish ishini olib boradi. Bunda sinf soatlaridan, fakultativ mashg‘ulotlardan va ekskursiyadan foydalaniladi. Kasbga yo‘naltirish ishi o‘quvchilarning ota- onalari bilan mustaxkam aloqada o‘tkaziladi. O‘quvchilar yiliga bir marta savol varaqasini to‘ldiradi. Bundan maqsad- o‘quvchilarning xayotiy rejalarini aniqlab olishdir. Sinf raxbarlari savol varaqasi asosida o‘quv yili oxirida kasbga yo‘naltiruvchi maktab kengashiga topshirish uchun u yoki bu kasbni ongli ravishda tanlagan yoki zarur malaka darajasi bo‘yicha kasb egallagan hamda o‘qish va ish xususidagi o‘z istaklarini bildirgan 9 va 11 sinf o‘quvchilarining ro‘yxatlarini tuzadilar. O‘quvchilar mehnat ta’limi darslarida mehnatning xar xil turlariga oid bilimlarnigina olib qolmay, shu bilan birga o‘z faoliyatlari jarayonida maxsus malakalarga ham ega bo‘ladilar, o‘z qobiliyatlarini rivojlashtiradilar, mehnatda o‘z

kuchlarini sinab ko‘radilar. Shu boisdan mehnat ta’limi o‘qituvchisi mehnat darsini shunday tashkil qilishi kerakki, toki xar bir o‘quvchi mehnatni sevishni o‘rganib olsin, odamlarga naf keltiradigan bo‘lsin, ish jarayonidan va uning natijalaridan zavqlansin. Mehnat o‘qituvchisi o‘z ishida bilim va malakani egallashda o‘quvchilarga eng ko‘p faollik va mustaqillikni ta’minlaydigan ish shakillari va metodlaridan foydalanishi lozim. Laboratoriya-amaliy, o‘quv-ishlab chiqarish ishlari, ishlab chiqarish ekskursiyalari, tajribasi shunday ish shakillari va metodlari jumlasiga kiradi. Bu ishlar mustaqil kuzatishlar, tajribalar, taxlillar, hisob-kitoblar, ishlab chiqarish va ijodiy vazifalarni xal qilishni hamda bevosita ijtimoiy-foydali, unumli mehnatni o‘z ichiga oladi. Mehnat o‘qituvchisi mehnat ta’limi jarayonida kasb qilib olingan mehnat to‘g‘risidagi ma’lumotlarni konkret mavzularni o‘rganish bilan mantiqiy bog’lashi mumkin. Chunonchi, elektrotexnika fizikasi va bo‘limiini o‘rgangan chog’da o‘qituvchi xalq xo‘jaligida elektr quvatining roli va ahamiyatini, uni ishlab chiqarish hamda iste’molchiga yetkazib berish usullarini ko‘rsatishi, shuningdek ushbu tarmoq kasblari uchta katta guruxga bo‘linishi tushuntirib berish mumkin. Birinchi guruxga elektrotexnika uskunalari, mashinalari, apparatlari va asboblarini ishlab chiqarish bilan bog‘liq kasblar (elektrotexnika mashinalarini yig’uvchi slesar, sozlovchi slesar o‘rovchi elektromontyor, izolyatsiya qiluvchi va shu kabilar); ikkinchi guruxga elektr quvvati uzatish bilan bog‘liq kasblar (podstansiyalarning elektromantyori, elektr tarmoqlarini tuzatuvchi elektromontyor va shu kabilar); uchinchi guruxga elektr quvvatidan foydalanish bilan bog‘liq kasblar (elektromontajchi slesar, ta’mirchi elektromantyor va shu kabilar) kiradi. O‘quvchilarni kasbga yo‘naltirishda o‘qituvchining shaxsi juda katta rol o‘ynaydi. O‘qituvchining shaxsi-o‘qituvchining ijodiy rivojlanishini, yuksak pedogogik mahoratini, doimiy novatorligini, omilkorligini, bolalarga nisbatan

muxabbat va xurmatini belgilab beradigan xislatlar majmuidir. Ayni shunday o‘qituvchi o‘quvchilarda o‘ziga nisbatan xurmat-extirom, ishga havas tug‘diradi, o‘ziga o‘xshash bo‘lish, u bilan do‘stlashish eng ezgu istaklar, istiqbol to‘g‘risidagi, o‘z kasbi haqidagi orzularni baham ko‘rish ishtiyoqini yaratadi. Maktabda qiziqishlar bo‘yicha o’tkaziladigan xilma-xil mashg‘ulotlar orasida to‘garak ishi aloxida ahamiyat kasb etadi. Maktabda to‘garaklarning asosiy ko‘pchiligiii mehnat ta’limi o‘qituvchilari olib boradi. Bular - ishlab chiqarish - texnika to‘garaklaridir. O‘qituvchi bunday to‘garaklarda o‘quvchilarda ixtirochilik, konstruktorlik singari maxsus qobiliyatlarni ijodiy rivojlantirish uchun barcha shart-sharoitlarni yaratish imkoniyatiga ega. Mehnat ta’limi o‘qituvchisi o‘quvchi shaxsini o‘rgangan chog’da kasbga yo‘naltirish maqsadida quyidagi qoidalarga: shaxs kamol topadigan konkret vaziyatda konkret jamoada shaxsning xulq-atvorini kuzatish; faoliyat orqali shaxsni o‘rganish; shaxsni qandaydir qotib qolgan narsa tariqasida emas, balki taraqqiyotda ko‘rib chiqish; shaxsning vaqtincha psixologik xolatini, o‘rtoqlariga munosabatini hisobga olish kabi qoidalarga amal qilishi maqsadga muvofiqdir. Mehnat ta’limi o‘qituvchisining ishida psixologik diognostikaga katta o‘rin ajratiladi. Psixologik diognostika jarayonida u maktab, maxalliy o‘quv-ishlab chiqarish kombinati, hunar-texnika bilim yurtining kasb maslahatchisi bilan birgalikda xar bir o‘quvchining kelgusidagi kasbni tanlashi jarayonida shaxsiy xususiyatlarini aniqlashi mumkin. Shunday qilib,mehnat ta’limi o‘kituvchisi ishida kuyidagi yo‘nalishlarni; -kasb maorifi - o‘quvchilarni mehnat faoliyati soxalari, xalq xo‘jaligining ayrim tarmoqlari kasblar va mutaxassisliklar bilan tanishtirish;

-psixologik pedogogik maslahat - mehnat faoliyatining turlari to‘g‘risida, o‘quvchi xislatlari, bilimlari va mayllariga eng muvofiq bo‘lgan kasblar va mutaxassisliklar haqida o‘quvchiga gapirib berish; -kasb tarbiyasi - o‘quvchilarda u yoki bu kasbga nisbatan barqaror qiziqishlarini shakillantirish; -amaliy kasbiy ko‘nikish - mehnat faoliyatining turli soxalarida kuchlarni amaliy jihatdan sinab ko‘rish uchun shart-sharoitlar yaratishg; -kasbga yo‘naltirish maqsadida o‘quvchining shaxsini o‘rganish, mehnatga bo‘lgan qiziqishlarni va kasbga qiziqishlarni shakillantirish kabi yo‘nalishlarni ko‘rsatib o‘tish mumkin. Mehnat ta’limi o‘qituvchisining kasbga yo‘naltirish ishi o‘zaro bog‘liq tarkibiy qismlarning butun bir kompleksi bilan, shu jumladan kasbga yo‘naltiruvchi o‘quv-metodik kabinet faoliyati, sinf raxbarining, fan o‘qituvchilarining ishi, ota-onalar va shu kabilar bilan maxkam bog‘langandir. Mehiat o‘qituvchisi bular bilan yaqindan aloqa bog’lamay turib samarali ishlashi mumkin emas. Mehnat ta’limi darslarida kasbga yo‘naltirish ishini olib borgan o‘quvchilarni mehnat faoliyatiga tayyorlashdagi boshqa fanlar bilan o‘zaro aloqani ham hisobga olish lozim. Maktabda har bir o‘quv fani o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirishni amaliga oshirishdagi o‘ziga xos imkoniyatlariga ega, lekin u mehnat turlari, kasblarning xilma-xilligi va shu kabilar to‘g‘risida o‘quvchilar bilimlarini shakillantirishning birdan bir manbai bo‘lishi mumkin emas. Shu sababdan ham kasbga yo‘naltirish ishida mehnat o‘qituvchisining faoliyatini sinf raxbarlari va fan o‘qituvchilari ishi bilan muvofiqlashtirish g’oyat muximdir. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilarda kasbga bo‘lgan barqaror qiziqishni shakllantirish ishlari samaradorligini oshirish uchun:

- fan asoslarini o‘qitishning mehnat ta’limining va fakultativ mashg‘ulotlarning fanlararo aloqalarini, davomiyligini, politexnik va kasbga yo‘naltirishni ro‘yobga chiqarish; - politexnik ma’lumot, mehnat ta’limi va kasbga yo‘naltirishning o‘quvchilar ijtimoiy-foydali, unumli mehnati bilan o‘zaro aloqasini ta’minlash; - o‘quvchilarning bir maqsadga qaratilgan ijtimoiy ahamiyatli o‘quv-ishlab chiqarish topshiriqlarini bajarishlari; - xalq xo‘jaligining to’rt soxalarida o‘quvchilarning qiziqishini rivojlantirishga shaxsiy, tabaqalashtirilgan yondashuvni amalga oshirish; - o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish soxasida maktab o‘qituvchilari bilan ishlab chiqarish jamoalarining birgalikda ish ko‘rishi; - sanoat qishloq xo‘jalik kasblarini targ’ib qilish lozim. Tabiiy-matematik turkum fanlarni o‘rgangan chog’da o‘quvchilar konkret iqtisodiy rayondagi yetakchi kasblar bo‘yicha mehnat mazmuni bilan tanishish, ana shu kasblarni muvaffaqiyatli egallash uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarni olish imkoniyatiga egadirlar. Maktab o‘quvchilari gumanitar fanlar bo‘yicha o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda kasb tanlash masalarida g’oyaviy-axloqiy, dunyoqarashga oid bilim oladilar. Kasb tanlashga (kasbga yaroqlilik) - kasbiy ishning butun sistemasida yakunlovchi bosqichdir. Ayni shu bosqichda xodimning tanlagan kasbga uzil-kesil muvofiqligi yoki nomuvofiqligi aniqlanadi, Lekin kasb tanlash (kasbga yaroqlilik) metodlaridan kasbga yo‘naltirishning faqat yakunlovchi bosqichida foydalanish mumkin, deb hisoblash noto‘g‘ri bo‘lur edi. U yoki bu kasbni egallagani xolda dastlabki tibbiy-fiziologik va psixologik ko‘rikdan o‘tmagan yigit yoxud qizga tanlagan kasbi zid bo‘lishi ham mumkin. Shu boisdan kasb tanlash boshlang’ich bosqichda ham, shuningdek yakunlovchi bosqichda ham o‘tkazilishi lozim.

Kasbga yaroqlilik - mazkur kishining ushbu kasb bo‘yicha mehnat vazifalarini bajarishi uchun yaroqli yoki yaroqsizligini qayt qilishdangina iborat emas, albatta. Kasbga yaroqlilikni boshqa jihatdan ham: 1) odam o‘zi tanlagan kasbga yaroqlimi yoki yo‘qligi; 2) xayot yo‘lini tanlagan chog’da u nimalarga amal qilishi lozimligi; 3) uni o‘qitish masalasiga qanday qilib bir muncha oqilona yondashish, ya’ni unda kasbga yaroqlilikni qanday qilib g’oyat maqsadga muvofiq tarzda shakllantirish, tarbiyalash va rivojlantirish mumkinligi jihatidan ham ko‘rib chiqish kerak. Boshqacha qilib aytganda, u yoki bu kasblarni egallashga harakat qilayotgan odamlarning tibbiy ko‘rsatkichlari bilan bir qatorda ularda diqqat, tafakkur, psixomotorika va shu kabi psixik funksiyalarni rivojlantirish bilan bog‘liq muayyan psixologik kayfiyatni ham shakllantirish zarur. Kasbga yaroqlilik o‘quv va mehnat faoliyatiga shakllanadigan shaxs fazilatidir. Kasbga yaroqliligi odamning kasbga nisbatan qo‘yilgan talablarga mos bo‘lgan tugma yoki hosil qilingan psixofiziologik xususiyatlari yig’indisi deb qarash yaramaydi. Faqat ba’zi kasblar (sozanda, rassom va shu kabilar ) uchun muayyan tabiiy ma’lumotlar talab qilinadi. Shu boisdan psixologik, mehnat o‘qituvchisi va boshqalarning vazifasi o‘quvchi kasb (mutaxassislik)ni yoki o‘quv yurtini to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri tanlaganini; tanlagan kasbi yoki o‘quv yurti uning mayllari yoki qobiliyatlariga mos yoxud mos emasligini; kasbni yoki o‘quv yurtini tanlash vajlari, ota- onalarning, o‘qituvchilarning va shu kabilarning fikri qanday ekanligini aniqlashdan iborat. O‘quvchilarning kasbga bo‘lgan qiziqishlari va mayllari ana shunday ma’lumotlar asosida aniqlanadi. O‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish ishini amalga oshirishda o‘qituvchilar va sinf raxbarlari; O‘zbekiston Yoshlar Ittifoqi maktab bo‘limi va kashshoflar tashkiloti; ota-onalar qo‘mitasi kengashi; to‘garaklarning raxbarlari bevosita ish olib boradilar. Maktabdan tashqari muassasalar, odatda, qiziqishlari va mashqlari yetarli darajada namoyon bo‘lgan bolalarni birlashtiradi. Bo‘nday bolalarda ijodkorlik va tashabbus ruxi ustunlik

qiladi, ular amaliy faoliyatining xususiyati esa muayyan ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. Maktabdan tashqari muassasalar (o‘quvchilar uyi, bolalar kutubxonalari, yosh tabiatshunoslar va yosh tajribachilar texnika stansiyalari, yoshlar klublari, ratsionalitsatorlar byurolari va shu kabilar) kasbga yo‘naltirish umumiy ishi sistemasida faol qatnashadilar. Sinfdan va maktabdan tashqari ishda o‘quvchilarning maxsus qiziqishlari shakllanadi va ularning qobiliyatlari rivojlanadi. Bular umumiy ta’limni va mehnat politexnik ta’limini to‘ldiradi, o‘quvchilarda kasb tanlashnish ijtimoiy ahamiyatga molik va sabablarini shakllantirishga yordam beradi, xalq xo‘jaligi turli tarmoqlari bilan tanishishni kengaytiradi, o‘quvchilarni qiziqtiradigan kasblar va mutaxassisliklarni, avvalo, o‘z rayoni, viloyatidagi kasblar va mutaxassisliklarni chuqur bilib olishga imkon beradi. Kasbga yo‘naltirish bo‘yicha fakultativ kurs kasbga oid ma’lumot olish, uzil-kesil kasb tanlash, real ishga joylashish masalalari yuzasidan o‘quvchilarga maslahat berish imkoniyatlarini kengaytiradi. O‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish ishi shakllarini bir qancha belgilariga qarab qo’yidagicha tavsiflash maqsadga muvofiqdir: I. O‘tkazilayotgan tadbirlarda qatnashadigan o‘quvchilar soniga qarab: I. Bir necha parallel sinflar, arala sh sinflar qatnashadigan tadbirlar. D. Yakka-yakka o‘quvchilar qatnashadigan tadbir II. tashkil etish usullariga qarab: 1. Yalpi tadbirlar — leksiyalar, yig’ilishlar, konferensiyalar, olimpiadalar, kinofilmlarni ko‘rish; tematik kechalar, ishlab chiqarish ilg’orlari bilan o‘tkaziladigan uchrashuv kechalari; kasb bo‘yicha kalendar kunlari. 2. Guruxiy tadbirlar - ekskursiyalar, maslahatlar, kasblar bo‘yicha tanlovlar, yosh texniklarning musobaqalari, korxonalar va etakchi kasblar bilan tanishish maqsadida jonajon o‘lka bo’ylab sayyoxlik yurishlari.

Z. Yakka-yakka o‘tkaziladigan tadbirlar - kasb haqida maslahat beriladigan suxbatlar, kasb to‘g‘risida tavsiya etilgan kitoblarni o‘qish, uchrashuvlar, konstruktorlik, tajriba ishi yuzasidan yakka tartibda beriladigan topshiriqlar, o‘quvchini qiziqtiradigan fan va texnika soxasini chuqurlashtirish va rivojlantirish maqsadida qo‘shimcha adabiyotlar bilan ishlash. III. Mazmun manbalariga qarab; Kasblar bilan tanishtirish; sayohatlar, malakali ishchilar va mutaxassislar bilan uchrashuvlar, o‘qituvchining xikoyasi yoki suxbati, kinolardan parchalar, fotosuratlar, ro‘znoma va oynomalardan olingan maxsus materiallarni namoyish qilish uchun proyeksion apparatlardan foydalanish; taklif qilingan ishlab chiqarish ishchisini suxbati; kasblar haqida ma’lumotnomalar bilan tanishish; mehnat va ishlab chiqarish ta’limi bilan bog‘liq kasblar to‘g‘risidagi ocherklarni o‘qish; mutaxassislar bilan suxbatlar o‘tkazish yordamida axborot materiallarini to‘plash; fotosuratlar, fotoalbomlar ko‘rsatish; ishlab chiqarish sharoitida malakali ishchilar kasbiy faoliyati to‘g‘risidagi kinofilmlarni namoyish qilish; bazaviy xo‘jalikda ishlab chiqarish tajribasi vaqtida kasblar bilan tanishish. IV Kasbga yo‘naltirish tadbirlarini ro’yobga chiqarish vositalari bo‘yicha; «O‘qish uchun qayerga kirish kerak» ma’lumotnomasini nashr etish, kasblar va hunar-texnika bilim yurtlari haqidagi plakatlar, e’lonlar, reklama varaqalari; mazkur iqtisodiy rayonda mavjud kasblarning qisqacha tavsiflari bo’lgan to‘plamlar; «Mehnat yo‘lini tanlash», «Mening kasbim-eng yaxshi kasb» mavzusidagi kinofilmlar; reklama qilinadigan televizion filmlar, sexlar, o‘quv yurtlaridan olingan televizion reportajlar; kasblar va musobaqa ilg’orlari to‘g‘risida radio eshittirishlar, hunar-texnika bilim yurtlari, texnikumlar yoshlarining turmush va o‘qishi haqida xikoya qiluvchi jumxuriyat va maxalliy ro‘znomalarda bosilgan maqolalar; shahar kinoteatrlari foyyelarida, magazinlarning vitrinalarida, katta ko‘chalarning chorraxalarida ishchi kasblarini targ’ib qiluvchi stendlar va ko‘rgazmalar; ko‘chalar va maydonlardagi yoshlarni hunar-texnika bilim yurtlariga o‘qishga kirishga da’vat etuvchi yorqin bo‘yoqli chaqiriqlar.

Maktab kasbga yo‘naltirish ishi sistemasini tarkib toptirish xali nixoyasiga yetkazilgani yo‘q. Kasbga yo‘naltirish sistemasi tarkibiy tuzilishi kasbga yo‘naltirish maqsad va vazifalarini; maktab ta’limi bosqichlari bo‘yicha uning mazmunini; bazaviy korxonalar, ota-onalar jamoatchiligi ishtirokida kasbga yo‘naltirish ishining yo‘nalishlarini; kasbga yo‘naltirish tadbirlarini amalga oshirish shakllari, metodlari va vositalarini; muayyan ishchi kasblari bo‘yicha unumli mehnatda maktab yoshlari ishtirokining konkret yo‘llarini o‘z ichiga olishi lozim. O‘rta maktabda o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirishni rivojlantirish qo’yidagicha bosqichma-bosqich amalga oshiriladi, bular: I. Xalq xo‘jaligi tarmoqlari bilan umumiy tanishtirish. II. Ishlab chiqarish texnikasi, texnologiyasi va iqtisodiyotini umuman o‘rganish. III. Kasblarning asosiy guruxlari bilan tanishtirish. IV. Viloyat, rayon xo‘jaligi biron tarmog’ining, bazaviy korxonaning tanlangan ishchi kasbini dastlabki egallash bosqichlaridir. Kasbga yo‘naltirish maktab sistemasining asosiy prinsiplari sifatida qo’yidagilarni ko‘rsatish mumkin: a) Kasbga yo‘naltirish xar tomonlama kamol topgan, faol shaxsni shakllantirshyaga qaratalgan pedogogpk jarayonning rejali ravishda amalga oshiriladigan uzviy qismi sifatida; b) Ijtimoiy ishlab chiqarishning xaqiqiy talabi asosida mehnat yo‘lini tanlashning shaxsiy va ijtimoiy muammosini to‘g‘ri xal qilish; v) Kasbga yo‘naltirishning og’zaki metodlarini atrof-tevarakdagi korxonalar yetakchi ishchi kasblari asoslarini egallash borasidagi konkret amaliy harakatlar bilan ko‘shib olib borish; g) maktabdagi barcha darslarda yuqoriga ko‘tarilib boruvchi chiziq bo‘yicha kasb maorifi va kasbni targ’ib qilishning pog’onali tuzilishi; d) maktab, oila va ishlab chiqarishning birgalikdagi kuch-g’ayratlari bilan ishchi kasblariga qiziqishni tarbiyalashning faol metodlari

Namunaviy dastur talablariga muvofiq xar bir o‘quv fani bo‘yicha darslar mazmunini hisobga olib, kasbga yo‘naltirishni sinfdah sinfga rejalashtirish masalalari eng murakkab ishdir. Ommaviy maktablarda kasbga yo‘naltirishning amaliy vazifalarini xal qilishga sistemali yondashish usuli qo‘llaniladi. Kasbga yo‘naltirshning sinflar bo‘yicha asosiy mazmuni qo’yidagicha bo‘lishi mumkin: Boshlang’ich sinflarda: atrof-tevarakdagi maxalliy ishlab chiqarish korxonalari va tabiatdan foydalangan xolda mehnat faoliyati turlari bilan tanishtirish. O‘rta sinflarda: umumiy ta’lim turkum o‘quv fanlari darslarida og’zaki metodlar yordami bilan hamma ishlarni o‘z ichiga oladigan va birga qo‘shilgan kasblarning asosiy guruxlari bilan mehnat ta’limi darslarida esa metall ishlash, elektrotexnika yog’ochga ishlov bsrish kasblari mehnat usullari bilan ko‘rgazmali tanishtirish. Yuqori sinflarda: konkret ishchi kasblari asoslarini egallagan xolda ishlab chiqarishning konkret soxalari negizida kasbga yo‘naltirish. Shunday qilib, ko‘rib chiqilgan tarzdagi kasbga yo‘naltirish maktab sistemasi mazkur muammoning hamma jihatlarini qamrab olish imkonini yaratadi, hozirgi sharoitda rayon, shaxar, viloyat va jumxuriyat doirasida yangi iqtisodiy tafakkur asoslarini xal qilishni hisobga olib, uni takomillashtirish yo‘llarini belgilashga yordam beradi. 1.4.O‘QUVCHILARNI KASB TANLASHGA YO‘LLASHDA MAKTAB MA’MURIYATINING O‘RNI. 1. O‘quv muassasasi rahbarining kasb tanlashni tashkil etishi. Kasbga yo‘naltirish ishini amalga oshirshning umumiy tizimida (sistemasida) maktab tizimi dastlabki bosqich hisoblanadi. Kasbga yo‘naltirish ishi jarayonida maktab tizimining vazifalari: 1. Shaxsning yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlariga ega bo‘lgan o‘quvchilarni tarbiyalashdan; 2. Boshlang‘ich kasbiy malakalarning muayyan tizimini egallagan bo‘lg‘usi malakali o‘quvchilarni tayyorlashdan;

3. Ham shaxsiy mehnat, ham jamoa mehnati muayyan tashkilotchilik malakalarini shakllantirishdan iborat. Maktabda kasbga yo‘naltirish sohasidagi hamma ishlarning bir-biriga muvofiqlashtirilishini ta’minlash maqsadida o‘quv muassasasi rahbari (maktab direktori) raisligida kasbga yo‘naltiruvchi kengash tuziladi. Kengash tarkibiga:  maktab direktorining o‘quv ishlari bo‘yicha muovini;  maktab direktorining tarbiyaviy ishlar bo‘yicha muovini;  kasbga yo‘naltiruvchi o‘quv-uslubiy (metodik) xona mudiri;  mehnat ta’limi, o‘quvchilarning ijtimoiy-foydali, unumli mehnatini kasbga yo‘naltiruvchi o‘qituvchi yoki tashkilotchi;  bitiruvchi sinflarning sinf rahbari;  maktab psixologi;  maktab kutubxonachisi;  maktab o‘quvchilar tashqilotining vakillari;  maktab vrachi;  ota-onalar qo‘mitasining a’zolari;  turli xil korxona va tashqilot vakillari kiradi. Kasbga yo‘naltiruvchi kengashning ish rejasini xalq ta’limi bo‘yicha maktab kengashi ko‘rib chiqadi va tasdiqlaydi. Kasbga yo‘naltiruvchi kengashning vazifalari: 1. Kasbga yo‘naltirish bo‘yicha maktab va sinflarning tadbirlarini rejalashtirish va tashqil qilishdan; 2. Kasbga yo‘naltirish ishiga oid ilg‘or tajriba ma’lumotlarini yig‘ish, umumlashtirish va ommalashtirishdan iborat. Kasbga yo‘naltiruvchi kengash tuman xokimligining ma’naviy-ma’rifiy ishlari o‘rinbosari xuzuridagi “Yoshlarni kasbga yo‘naltirish va ishga joylashtirish” qo‘mitasi, o‘quv yurtlari (kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar), turli xil korxona va tashqilotlar, o‘quvchilarning ota-onalari bilan aloqa bog‘lab turadi. Kasbga yo‘naltirish ishini rejalashtirilgan chog‘da kengash maxalliy sharoitlarni va maktab ishining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olishi lozim. Kengashning kasbga yo‘naltirish ish rejasi maktab ta’lim-tarbiya ishi umummaktab rejasining tarkibiy qismidir.

Kasbga yo‘naltirish kengashining majlislariga, tuman maktablariaro muassasalar, korxonalar, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar, oliy o‘quv yurtlarining vakillari, balog‘atga yetmaganlar ishi bo‘yicha shug‘ullanuvchi komissiya a’zolari, mehnat resurslaridan foydalanish bo‘limlarining vakillari taklif qilinadilar. O‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish ishini o‘tkazgan chog‘da maktab xodimlari va maktab ma’muriyatining vazifalari o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirishga oid yo‘riqnomalar; qarorlarni; ilmiy-uslubiy adabiyotlarni; chiqarilgan uslubiy tavsiyanomalarni o‘rganishdan va o‘z ishlarida foydalanishdan iborat. 2. Kasb tanlashga yo‘llashda o‘quv ishlari va tarbiyaviy ishlar bo‘yicha rahbar o‘rinbosarlarining vazifalari. O‘quv muassasasi rahbarining (direktorning) o‘quv ishlari bo‘yicha o‘rinbosari vazifalari quyidagilardan iborat:  maktabda kasb tanlashga yo‘llashga rahbarlik qiladi, sinf rahbarlari, fan o‘qituvchilari, uslubiy (metodik) birlashmalarining kasb tanlashga yo‘llash ishlari rejasini qarab chiqadi va tasdiqlaydi.  maktabda tashqil etiladigan o‘quv uslubiy birlashma yig‘ilishlarida o‘quvchilarni kasb tanlashga yo‘llash masalalarini muhokama etilishini nazorat qiladi.  maktabdagi kasb tanlashga yo‘llash ta’limi va qo‘shimcha mashg‘ulotlar jarayonini to‘g‘ri tashqil etish;  o‘quv dasturini bajarishni ta’minlash;  darslarning holati bilan tanishib borish;  qo‘shimcha mashg‘ulotlarni tashqil etadi;  o‘quvchilarning bilim darajasini aniqlash va o‘qituvchilarning uslubiy ishlariga rahbarlik qilish;  dars jadvali tizimida kasb tanlashga yo‘llash va kasbga oid ma’lumotlar berish, dars va qo‘shimcha mashg‘ulotlarni nazorat qilish;  kasb tanlashga yo‘llash ishlarini va fan to‘garaklarini boshqarish;  o‘qituvchilarning darslarida ishtirok etish hamda ko‘rsatmalar berish va boshqalardan iborat.

O‘quv muassasasi rahbarining (direktorning) tarbiyaviy ishlari bo‘yicha o‘rinbosari vazifalari quyidagilardan iborat:  maktabda sinfdan va maktabdan tashqari kasb tanlashga yo‘llash va kasbga oid ma’lumotlar berish, dars va qo‘shimcha mashg‘ulotlarning sifat samaradorligini oshirish yuzasidan uslubiy yordam ishlarni bajarish;  ularga rahbarlik qilish;  maktabda ongli intizomni mustahkamlash;  davomatni yaxshilash;  kasb tanlashga yo‘llash va kasbga oid ma’lumotlarni berib borish orqali ota-onalar bilan ishlashni tashqil etish bo‘yicha tadbirlarni muvofiqlashtirish. Bundan tashqari maktab direktorining tarbiyaviy ishlari bo‘yicha o‘rinbosari quyidagi ishlarni ham amalga oshiradilar: - turli sinf o‘quvchilarini kasb tanlashga yo‘llash (ularga turli kasblar to‘g‘risida bilimlar berish) tadbirlarining taxminiy mavzuli rejasini ishlab chiqadi; - maktab klublari tarmog‘ini o‘quvchilarning ijtimoiy-foydali ishlari va ishlab chiqarish mehnatini rejalashtiradi va tashqil qiladi; - o‘quvchilarning ishlab chiqarish brigadalari, mehnat va dam olish oromgoxlari ishini takomillashtiradi; - o‘quvchilar va ota-onalarga kasblar to‘g‘risida bilim va ko‘rsatmalar berishga doir sinfdan tashqari tadbirlarni amalga oshiradi; - o‘quvchilar va ota-onalarga yakka holda maslahatlar tashqil etadi va o‘tkazadi; - maktabning ishlab chiqarish otaliq korxonalari, ota-onalar qo‘mitasi va kasb hunar kollejlari, akademik litseylar bilan olib boradigan ishlarini bir-biriga muvofiqlashtiradi; - Kasb tanlashga yo‘llash ishi qator tomonlarni, ijtimoiy, iqtisodiy, psixologik, meditsina-fiziologik tomonini o‘z ichiga oladi. 3. Sinf rahbarining kasb tanlashdagi o‘rni. Sinf rahbarining vazifalari avvalo o‘quvchining shakillanayotgan taxtini, uning mayllari, qiziqishlari, qobiliyatlarini chuqur va xar tomonlama o‘rganishdan iborat. Bu sohada unga fan o‘qituvchilari, ota-onalar bilan suhbatlar, kasb tanlash varaqasini to‘ldirish va o‘quvchining shaxsiy varaqacha-tavsifnomasini to‘ldirgan holda uni muntazam ravishda kuzatishga yordam beradi. Sinf rahbari o‘quvchilarni kasb tanlashga yo‘llashda muayyan dastur asosida bir maqsadga qaratib kasbga

yo‘naltirish ishini olib boradi. Bunda sinf soatlaridan, qo‘shimcha mashg‘ulotlardan va ekskursiyalardan foydalaniladi. Kasbga yo‘naltirish ishi o‘quvchilarning ota-onalari bilan mustahkam aloqada o‘tkaziladi. Sinf raxbari tomonidan: -maxsus sinf mashg‘ulotlari, yig‘ilishlar, kechalar, kasblarni to‘g‘ri tanlashning ahamiyati haqida o‘quvchilar bilan suhbatlar o‘tkaziladi; -anketalar tarqatish, kuzatish va shaxsiy suhbatlar yo‘li bilan 9-sinf o‘quvchilarining qaysi kasbni tanlash niyatida ekanligini aniqlaydi; -o‘quvchilarni turli xil mehnat sohalari va eng ko‘p tarqalgan kasblar, shu jumladan, o‘zi yashab turgan tumandagi kasblar bilan tanishtiradi, bu ishga ota- onalar, korxona mutaxassislarini jalb qiladi; -o‘quvchilarni to‘garak yoki qo‘shimcha mashg‘ulotlarga, kasblar bo‘yicha o‘quvchilarni turli guruhlarga jalb qilish yo‘li bilan xar bir o‘quvchining qiziqish va mayllarini rivojlantirishga doir sinfdan tashqari tadbirlarda ishtirok etishiga erishadi, -o‘quvchilarning ijtimoiy-foydali ishlarini tashqil etadi va rejalashtiradi, ishlab chiqarish guruhlari mehnat va dam olish oromgohlarini tashqil etadi, kasb tanlashga yo‘llash maqsadida 4-9-sinf o‘quvchilarining qiziqishi, mayllari va qobiliyatlarini muntazam ravishda o‘rganadi, kuzatish natijalarini qayd qiladi; -to‘garak rahbarlari, turli xil fan o‘qituvchilari va o‘quvchilar guruhlarining rahbarlari kasblar bo‘yicha birgalikda 9-sinf o‘quvchilari va ularning ota-onalari bilan individual suhbatlar o‘tkazadi. Ularning maqsadi xar bir o‘quvchining kasblarni ongli tanlashi va ma’lumot olishni davom ettirish yo‘llarini belgilashiga yordam ko‘rsatishdan iborat. O‘quvchilar yiliga bir marta kasb tanlash varaqasini to‘ldiradilar. Bundan maqsad-o‘quvchilarning xayotiy rejalarini aniqlab olishdir. Sinf rahbarlari kasb tanlash varaqasi asosida o‘quv yili oxirida kasbga yo‘naltiruvchi maktab kengashiga topshirish uchun u yoki bu kasbni ongli ravishda tanlagan yoki zarur malaka darajasi bo‘yicha kasb egallagan hamda o‘qish va ish xususidagi o‘z istaklarini bildirgan 9 sinf o‘quvchilarining ro‘yxatlarini tuzadilar. Demak, o‘quvchilarni ishchi kasblari bilan tanishtirishda sinf rahbarining roli benihoya katta bo‘lib, u o‘quvchilarning ishlab chiqarishga bo‘lgan qiziqishlarini, ayniqsa, fan o‘qituvchilarining o‘quvchi haqidagi ma’lumotlarini hamda o‘quvchilarning qobiliyati va sog‘lig‘i tanlaydigan kasbiga mos kelish-

kelmasligini hisobga olib ish ko‘rishi kerak. Sinf rahbarining o‘quvchilarni ishchi kasblari bilan tanishtirishdagi vazifasi juda murakkabdir, chunki uning oldida o‘quvchilarning kasbga bo‘lgan qiziqishini aniqlash va tarkib toptirish, kelajakda ongli va adashmay kasb tanlashi uchun zarur bo‘ladigan bilim, ko‘nikma va malakalar hosil qilish bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar turadi. Sinf rahbarining kasb tanlashga yo‘llash bo‘yicha olib boradigan ishlari oldindan o‘ylab qo‘yilgan va rejada ko‘rsatilgan bo‘lishi lozim. Quyida sinf rahbarining kasb tanlash ishi bo‘yicha yarim yilga tuzilgan taxminiy rejasi keltirilgan. Sinf rahbarining kasb tanlash ishi bo‘yicha yarim yilga tuzilgan taxminiy rejasi № Tadbirlarning nomi O’tkaziladiga n vaqti Tadbirlarni o‘tkazishdagi javobgar shaxs 1 Ishlab chiqarish dagi ishchilar ishti rokida еtakchi kasb lar haqida suhbat lar uyushtirish sentabr Sinf rahbari 2 Ishchilar mehnatining mazmuni va kasbi bilan tanishish maqsadida korxonalarga ekskursiyalar uyushtirish oktabr Sinf rahbari 3 Bolalarga ularni qiziqtirgan kasb haqida ma’lumot yig‘ishni vazifa qilib topshirish Noyabr Sinf rahbari 4 Otaliq qilayotgan korxonaning yetakchi kasblari haqida ko‘rgazmalar tashqil qilish va ularni chiroyli qilib bezatish dekabr Sinf rahbari

Sinf rahbari o‘zining bir oy mobaynida o‘tadigan dars soatining bir ikki soatini o‘quvchilarning kasb bilan tanishtirish, hayot yo‘lini tanlash bilan aloqador bo‘lgan masalalarni muhokama qilishga ajratishi mumkin. Ma’lumki, maktablardagi o‘qitish tizimi o‘quvchilarni mehnatga psixologik jihatdan hamda amaliy tayyorlashga yo‘naltirilgan. Sinf rahbari kasb tanlash yuzasidan olib boriladigan maktabdan tashqari darslarda xayotda muhim bo‘lgan bu xususiyatlarni chuqurlashtirib va mustahkamlab borishi zarur. O‘quvchilarni kasb bilan tanishtirishda sinf rahbari o‘z ishlarini bir necha bosqichlarga bo‘lishi mumkin: 1) O‘quvchilarni ishlab chiqarishning asosiy sohalari bilan tanishtirish; 2) Xalq xo‘jaligining asosiy kasb gruhlari bilan tanishtirish; 3) Ayrim kasblar bilan chuqurroq tanishtirish. Bu ishlarni amalga oshirishda sinf rahbari o‘quvchilarning yoshi va rivojlanish darajasiga qarab turli usullardan (metodlardan): yakka-yakka va jamoaviy (kollektiv) suhbatlar, munozaralar, ekskursiyalar, kasb tanlash yuzasidan insholar o‘tkazish, musobaqalar va ko‘rgazmalarni tashqil etish usullaridan foydalanishi mumkin. O‘quvchilar bilan quyidagi mavzularda suhbatlar o‘tkazishi mumkin: «Sening bo‘lajak kasbing», «Qaysi kasb egasi bo‘lishni xohlaysiz», va boshqalar. Munozaralar o‘tkazish uchun quyidagi mavzularni olishi mumkin . «Ota-onamning kasbi», «Mening kelajakdagi kasbim», «Biz kasb tanlaymiz». Kasb tanlash yuzasidan o‘tkaziladigan suhbat va munozaralarga turli xil kasb egalarini, otaliq korxonalardagi xodimlarni taklif etilsa yaxshi bo‘ladi , chunki, ular o‘quvchilarga ayrim kasb va hunarlar haqida to‘liq va chuqur tushuncha beradilar va kasb tanlashda xatolarga yo‘l qo‘ymaslikka yo‘llaydilar . Suhbat va munozara o‘tkazishdan sinf rahbari ma’ruzalar o‘tkazishi, o‘quv filmlari namoyish qilishi, kasb tanlash bo‘yicha korxonalarga ekskursiyalar uyushtirishi mumkin. Bunday tadbirning o‘tkazilishi kasb haqida

to‘liq tushunchaga ega bo‘lishida o‘quvchilarga yordam beradi, natijada ular suhbat va munozaralarga aktiv qatnashadigan bo‘ladilar. O‘quvchilar korxonalarga ekskursiyaga borib, bevosita kuzatish natijasida tashqilotlar haqida texnika bilan qurollanishi, muayyan korxonaning texnologik jarayonini, ishchi mehnatining mazmuni haqida yangi bilimga ega bo‘ladilar. O‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan ekskursiyalar yaxshi natija berishi uchun ekskursiyadan oldin o‘qituvchi ma’ruza uyushtirishi lozim, ma’ruza masalan, «Korxonamizning kelajagi» nomli mavzuda bo‘lishi mumkin. Bunda o‘quvchilar korxonaning faqat hozirgi vaqtda emas, balki kelajakda ham texnik jihatdan qanday jihozlanishi haqida tasavvurga ega bo‘ladilar. Ma’ruzani korxonaning injeneri o‘qishi lozim. Sinf rahbari eshitilgan ma’ruzalar va korxonalarga bo‘lgan ekskursiyalar asosida o‘quvchilarga (yuqori sinf o‘quvchilariga) yozma hisobot uchun quyidagicha rejani tayyorlab ko‘yishi lozim: 1. Mashinasozlik zavodining tuzilishini (strukturasini) bayon qilib berish; 2. Biror bir sexda mehnatning tashqil etilishi (o‘quvchilarning o‘zi tanlaydi), boshqaruvchi kasblarning o‘rinlari; 3. Muayyan sexdagi mehnat jarayonining mexanizatsiyalashganligini va avtomatlashtirilganligini tavsiflab bering; 4. Kelajakda bu korxonani qanday tasavvur etasiz, kompleks mexanizatsiyalash va avtomotizatsiyalashtirish darajasi, mehnatni tashqil etish va mehnat unumdorligi, ishchilar mehnati mazmunining o‘zgarishi va yangi kasblarning vujudga kelishi bo‘yicha. Biroq o‘quvchilarni korxona va har xil kasblar bilan tanishtirish har doim ham, ayniqsa, ongli va to‘g‘ri kasb tanlashda istalgan natijani beravermaydi. Shuning uchun sinf rahbari kasb haqida axborot berishda korxonalardagi mutaxassis ishchilarni taklif etishi lozim, ular esa o‘quvchilarni kasb va uning mazmuni bilan kengroq tanishtirishi kerak. Suhbat quyidaga jadval asosida tuzilishi mumkin:

1. Ishlab chiqarishga tavsifnoma (xarakteristika) berish va ishlab chiqarayotgan mahsulot, uning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati. 2. Sexning jihozlanishi va uning mexanizatsiyalashganlik va avtomatlashganlik darajasi. 3. Nazorat — o‘lchov asboblari va priborlari. 4. Texnologik jarayonning tavsifnomasi (xarakteristikasi). 5. Boshqaruvchi kasblarning nomi, uning ahamiyati boshqa ishlab chiqarishlarda keng tarqalishi. 6. Ish jarayoni (ish holati, ayrim mehnat harakatlari, jismoniy og‘irlik (nagruzka), ish tempi). 7. Mehnatni tashqil etish (jamoaviy (kollektiv), individual guruhlarga (brigadalarga) bo‘linib, kasblarni birlashtirib va boshqalar). 8. Mehnat sharoiti (ish joyi, ish rejimi, ish joyining qulayligi, yorug‘ligi, shovqinligi, temperatura, havoning namligi, xona devorlari va jihozlarining rangi va boshqalar). 9. Kasb egasiga qo‘yiladigan asosiy talablar (jismoniy o‘sishi, sog‘ligi, kasb egasining ko‘nikma, malakaga va bilim darajasi, xarakter xususiyatlari). 10. Ishda brakka, asboblar hamda jihozlarning sinishiga yo‘l qo‘yadigan asosiy sabablar va boshqalar. 11. Mehnatdagi moddiy va ma’naviy sharoitlar: oylik, rag‘batlantirish mukofotlari, turar joy sharoiti, madaniy dam olish, sanatoriyalarda davolanish, ommaviy sport ishlari. 12. Umumiy mehnat sharoiti va malakali ishchilarning ortishi (kadrlarga bo‘lgan talab, ishga qabul qilishdagi shartlar, xotin-qizlar va erkaklar mehnatining qo‘llanilishi va malakali kadrlarning o‘sishi). Bu suhbatda korxonadan kelgan xodim o‘z korxonasidagi ilg‘or ishchilardan misollar keltirishi, shuningdek, maktabni bitirib to‘satdan ishga kelib qolganlarni ham ko‘rsatib o‘tishi lozim. Sinf rahbari o‘quvchilarning suhbat, ma’ruza, ekskursiya, munozara va boshqalarda kasb haqida olgan

ma’lumotlarini quyidagi mavzularda insho yozdirish orqali mustahkamlab boradi . «Kim bo‘lishni orzu qilasiz», «Mening kelajakdagi kasbim haqida o‘ylarim» hamda shu mavzularga mos bo‘lgan albomlar, videofilmlar, ko‘rgazmalar tashqil etish va boshqa. Masalan, o‘quvchilarga kasb tanlash haqida axborot berishni ko‘rgazmali asosda tashqil etish uchun sinf rahbarlari quyidagi ko‘rgazmalardan foydalanishi mumkin: 1. Xizmat ko‘rsatish sohasidagi eng muhim kasblar. 2. Materiallarni qo‘lda va mexaniqaviy ishlashga aloqador kasblar. 3. Transportga oid kasb va hunarlar va boshqalar. Tashqil etilgan ko‘rgazma, albomlar, videofilmlarning tepasiga kasb haqida «Hunari borning – oltin bilagi bor», «Kasbni to‘g‘ri tanlash - baxtdir» va «Har bir mehnatning o‘z husni, va o‘z baxti bor» —degan shior osilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘quvchilarga kasb haqida axborot berishda maktabda tashqil etiladigan ko‘rgazmalar katta ahamiyatga egadir, masalan, «Ota-onalarimizning mehnati», «Bizning ishlab chiqarishga qilgan ekskursiyamiz» va hokazo. Kasbga yo‘llash bo‘yicha tashqil etiladigan ko‘rgazmalarni bezatishga sinf o‘quvchilarini jalb etish lozim. Bu ishga kirishishdan oldin, sinfdagi bolalarni kasbga bo‘lgan qiziqishlariga qarab gruhlarga bo‘linadi. Har bir gruhdagi o‘quvchilarga ularni qiziqtirayotgan kasb haqida material to‘plash bo‘yicha aniq topshiriqlar beriladi (gazeta maqolalari, she’rlar, buyuk kishilarning fikrlari, rasmlar, sex rasmlari, ish joylari va hokazolar). Shunday qilib, sinf rahbari o‘quvchilarga kasb haqida axborot berishda kasbga yo‘llash ishidagi barcha ish shakli va usullaridan foydalanishi lozim. O‘quvchilarni kasb bilan tanishtirishdagi eng ta’sirli tadbirlardan biri o‘quvchilarga maslahat berishdir, bunda o‘quvchilarni qiziqtiradigan kasb va hunarni tanlash va uni o‘rganish uchun aniq tavsiyalar beriladi.

Kasb tanlash va uni o‘rganish bo‘yicha o‘quvchilarga maslahat. Kasb tanlash bu hayotda qiyin va mas’uliyatli qadamdir. Umumxalq ishiga qo‘shgan xissang hamda shaxsiy baxting sening kim va qanday bo‘lishingga bog‘liq. Bu maslahatlarni ko‘rgazma sifatida maktab sinflari, zal va o‘quv ustaxonalariga osib qo‘yish mumkin. 4. Maktabdan va sinfdan tashqari ishlarda o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish. Sinfdan tashqari ishda o‘quvchilarning kasbga qiziqishini oshirishda quyidagi tashqiliy usullardan foydalanish mumkin: fanlarga oid to‘garaklar, qiziqishlar bo‘yicha guruh va klublar, kasb va kasbga oid qiziqishlar haqida referatlar tayyorlash katta ahamiyatga ega. Bu usullarning har biri ustida alohida to‘xtalib o‘tamiz: a) To‘garak ishi. «To‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan to‘garaklar,— deb yozgan edi N. K. Krupskaya, o‘smir uchun kasb tanlash masalasini haddan tashqari yengillashtirish mumkin. Maktablarda uyushtiriladigan fan to‘garaklari, birinchi navbatda, texnikaga oid to‘garaklarning maqsadi o‘quvchilarning biror faoliyat turiga bo‘lgan qiziqish va ehtiyojni qondirishdan iborat, chunki har qaysi o‘quvchining qiziqish va ehtiyoji o‘ta o‘ziga xos bo‘lib, uni sinf mashg‘ulotlari davomida qondirishga imkoniyat yetishmaydi. To‘garak turini erkin tanlash, mashg‘ulotlardan bo‘sh vaqtda ixtiyoriy qatnashish, mustahkam bilim, malaka va texnikaga oid fikrning rivojlanishiga imkon beradigan ijodiy shart-sharoit ko‘p qimmatli fazilatlarning birinchi navbatda, kasbga yo‘llashga oid sifatlarning tarbiyalanishiga ta’sir etadi. Maktabda to‘garak ishini tashqil etishda to‘garak mashg‘ulotlariga o‘quvchilarni yalpi jalb etishgagina emas, avvalo, shu o‘quvchi nima uchun xuddi mana shu to‘garakda shurg‘ullanishni hohlayotganligini, to‘garak turini

tanlashda xatoga yo‘l qo‘ygan-ko‘ymaganini (aks holda, o‘quvchi katta ma’naviy zarar ko‘rishi mumkin) aniqlashga harakat qilish lozim. Shu maqsadda har bir o‘quv yili boshida fan o‘qituvchilari, sinf rahbarlari, to‘garak rahbarlari darsda, sinfdan tashqari soatlarda o‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan bevosita suhbatda va maktab radiosi orqali o‘quvchilar maktabda, maktabdan tashqarida qanday to‘garaklar ishlashi, ularning ish mazmuni, ularda o‘quvchilar qanday bilim va malakalarni egallashlari, qanday amaliy ishlarni bajarishlari haqidagi tushunchalarni berishlari zarur. b) Qiziqish bo‘yicha guruh va klublar. O‘quvchilarda kasbga qiziqishni shakllantirish va rivojlantirishning yangi va samarador yo‘llarini izlash natijasida qiziqishlarga oid guruh va klublar vujudga keldi. Bunday guruhlarning maqsadi o‘quvchilarni bir kasbning mazmuni bilan batafsil tanishtirishdan iborat. Lekin guruhning faoliyati shu bilan cheklanmaydi, uning a’zolari bu guruhga yaqin bir qator boshqa mutaxassisliklar bilan ham tanishishlari lozim. Masalan, slesarlik kasbini o‘rganish davomida guruh a’zolari yo‘l-yo‘lakay yig‘uvchi-slesar, asbobsoz-slesar, shtamplovchi slesar, remont qiluvchi slesar, slesar-santexnik singari yaqin mutaxassisliklar bilan tanishishlari mumkin va hokazo. Qiziqishlar bo‘yicha guruhlarni komplektlashni kasbga qiziqishlari bir- biriga mos keladigan o‘quvchilardan boshlash maqsadga muvofiqdir. Bunda ma’lum bir kasbdagi bunday guruhlar soni muayyan bir iqtisodiy tumanda shu kasbga bo‘lgan talab hisobga olingan holda tashqil etiladi. Bunday guruhlarda asosiy ish to‘garak rahbariga yuklanadi. To‘garak rahbari guruhning ish rejasini tuzishda ishtirok etishi, uning bajarilishini kuzatib borishi, suhbatlar, kasb haqida konsultatsiyalar uyushtirishi, ota-onalar va o‘quvchilar bilan ish olib borishi lozim. v) Kasb va kasbga oid qiziqishlar xaqida referatlar, insholar. Bu ish turining o‘quvchilar tomonidan tayyorlanishi va yozilishi ularni kasblar bilan tanishtirish va aniq mehnat turiga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish usullaridan biridir.

Maktabda mehnatga o‘rgatish dasturida o‘quvchilarning metall va yog‘ochga ishlov berish, mashinasozlik va elektr energetikasi, xizmat ko‘rsatishi va qishloq xo‘jaligiga oid bir qator kasb va mutaxassisliklar bilan tanishishlariga imkon beradi. Biroq bu ma’lumotlar mazkur kasblarning mazmunini tom ma’noda o‘rganish uchun yetarli emas. Shuning uchun biror kasbga ma’lum kiziqish paydo bo‘lgach o‘quvchilarga referatlar, insholar mavzusini tavsiya etish zarur. O‘qituvchi tomonidan tavsiya etiladi. 5. O‘quvchilarni kasb tanlashga yo‘llashda maktab kutubxonasining roli. O‘quvchilarni kitobga yaqinlashtirishda o‘qishga va ishlab chiqarishning u yoki bu sohasiga qiziqish uyg‘otishda maktab kutubxonasi katta ahamiyatga egadir. Hozirgi vaqtda Respublikamizning ko‘pgina kutubxonalari kasb tanlashga yordam ko‘rsatishda ancha-muncha tajribalarga egadir. Bu kutubxona xodimlari o‘quvchi yoshlarda kitob o‘qishga qiziqishni oshirish uchun adabiyotlar yuzasidan ko‘rgazmalar va kitoblar haqida qiziqarli suhbatlar o‘tkazadilar, tavsiyanomalar bitilgan kartotekalar va kasblar haqidagi adabiyotlar ro‘yxatini tuzadilar, kitob va jurnallarning ko‘rgazmasini (vistavkasini) tashкil etadilar, va kasb tanlash yuzasidan konferensiya va munozaralar o‘tkazadilar. Kutubxonalarda bunday tashviqot ishlarini o‘tkazishda muayyan iqtisodiy tumanda ishchi kadrlarga bo‘lgan talablar hisobga olib boriladi. Umuman, yoshlar o‘rtasida ishchi va boshqa kasblarni tashviqot qilish ishi bugungi kunda yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Maktab kutubxonalari xodimlarining asosiy vazifalaridan biri o‘quvchilarning o‘qishiga rahbarlik qilishdir. Bu tarbiyalash jarayonining muhim vositasi hisoblanadi. Ma’lumki, o‘qib chiqilgan kitobning biri o‘quvchini ishlab chiqarishning har xil turlari, mashinalar, har xil kasb va hunarlar bilan tanishtiradi, boshqasi esa kasb tanlash ustida jiddiy o‘ylashga undaydi. Uchinchisi esa hayotga yo‘llanma osonlikcha berilmasligini, har bir mehnatga hurmat bilan qarashni bayon etadi. Shuning uchun kutubxona xodimlari juda ham

ustalik bilan xilma-xil adabiyotlar manbaidan o‘quvchilarning kasb tanlashiga yordam bera oladigan kitoblarni topishi kerak. O‘quvchilarda kitobxonlikka qiziqish uyg‘otishda kutubxona xodimlari o‘quvchilarning bu qiziqishiga rahbarlik qilishni va uni maqsadga muvofiq yo‘naltirish zarurligini unutmasliklari kerak. Yana shuni unutmaslik kerakki, o‘smirlik va o‘spirinlik yoshlarida kitobxonlikka qiziqish endi shakllanayotgan bo‘ladi, shuning uchun ham u mustahkam bo‘lmay, har xil ta’sirlarga tez beriladi. Mana shunday paytda maktab kutubxonasi xodimlari kitobxonlikka bo‘lgan qiziqishni o‘z vaqtida to‘g‘ri yo‘lga solishlari birgina istak bo‘lib qolmay, balki zarur masala hamdir. Kutubxona xodimlarining o‘quvchilar bilan olib borilayotgan ishlarida suhbat va kuzatish, kitobxonlar formulyarlari va kundaliklarini tahlil qilish, anketa bo‘yicha so‘rov o‘tkazish, o‘quvchi-kitobxonlarga tavsifnoma tuzish kitobxonlarning kitob haqidagi taqrizini yig‘ish, o‘quvchilarning qiziqishi kartotekasini tuzish va boshqalar eng samarali usullar ekanligini ko‘rsatadi. Har bir usullarni qisqacha ko‘rib o‘tamiz: 1. S u h b a t v a k u z a t i sh. Maktab kutubxonachisi o‘zining yosh kitobxonlari bilan har doim uchrashish, ularning kitobxonlikka bo‘lgan qiziqishini kuzatish borasida o‘qib chiqilgan kitoblari xaqida ular bilan suhbatlashish va boshqalar. 2.. Kitobxonlar formulyarlarini tahil qilish. Bu metod, maktab kutubxonasi xodimlariga har bir o‘quvchining xarakteri, o‘qish mazmuni va tizimini yoki kitobxonlikka analogik qizikishi bo‘lgan bir guruh bolalarni aniqlashga imkoniyat beradi. Kitobxonlar formulyarlarini tahlil qilishda talab va qiziqishni bir-biriga aralashtirib yuborish mumkin emas. Masalan, ba’zan o‘quvchilar har xil kitoblarni o‘qiyveradi va aniq biror bir narsaga qiziqmaydi. 3. O‘quv kundaliklarini tahlil qilish. Bu usulning mazmuni maktab kutubxonachisi kutubxonadan foydalanayotgan o‘quvchilarga kundalik tutib,

unga o‘qib chiqqan kitoblarni yozib borishni tavsiya etishdan iborat. Bu hujjatda kitobxon o‘quvchi muntazam ravishda o‘qigan kitoblari va ularning qisqacha mazmunini va ayniqsa, unga yoqqan tomonlarini yozishi lozim. Kundalikda o‘quvchining o‘qib chiqqan kitobga bergan tanqidiy qarashi va shu kitobga bergan bahosi ayniqsa qimmatlidir. Shunday qilib, o‘quv kundaligi kitobxon formulyarlariga qaraganda to‘laroq hujjat hisoblanadi. Bu o‘quvchining ayniqsa kasb tanlashdagi qiziqishi va maylini to‘g‘riroq aniqlashda katta yordam beradi. 4. So‘rov anketasi. Bu metodda maktab kutubxonachisi quyidagi masalalarni aniqlash maqsadida kitobxonlarga anketa tarqatadi. 1. Qaysi mualliflarning qanday kitoblari ko‘p yoqdi? 2. Bu kitobni qaysi kutubxonadan yoki qayerdan oldingiz? 3. Qaysi mualliflarning qanday kitoblarini bizning kutubxonamizda bo‘lishini istardingiz? 4. Kutubxonamiz ishlarini yaxshilash to‘g‘risidagi istaklaringiz? 5. O‘quvchi-kitobxonga tavsifnoma t u z i sh. Bu metodda maktab kutubxonachisi o‘qituvchi yoki sinf rahbari iltimosiga ko‘ra har bir o‘quvchiga qisqacha tavsifnoma tuzadi, unda o‘quvchining nima o‘qishi, o‘qish sur’ati, bilimning qaysi tarmog‘iga ko‘proq qiziqishi ko‘rsatiladi. 6.Kitoblar hakidagi taqrizlarni yig‘ish va uni tahlil qilish. Shuni aytish kerakki, bu metod o‘quvchi yoshlarda ijodiy va tanqidiy fikr yuritishning vujudga kelishida katta ahamiyatga egadir. Bu metodning mazmuni yosh kitobxonlarga o‘qib chiqqan kitobi hakida (oldindan berilgan reja bo‘yicha qisqacha taqriz yozishni taklif etishdir. 7. O‘quvchilarning qiziqishlar kartotekasi. Bu metod har bir o‘quvchiga kartoteka tuzishda sinf rahbari va maktab kutubxonasi xodimlarini hamkorligida ishlashni ko‘zda tutadi, bu kartotekada o‘quvchining kasbga qiziqishlari va boshqa

xarakter xususiyatlari aks ettirilishi lozim. Quyida kartotekaning taxminiy chizmasi keltirilgan. F.I.SH Tug‘ilgan yili Kasbga mayli, qobiliyati, temperamenti va xarakteri Kitobxonlikka qiziqishi Izohlar Har bir o‘quvchiga to‘ldirilgan kartochkalar o‘quvchilarning kasbga qanchalik qiziqishlariga qarab ma’lum tartibda bo‘limlarga solib qo‘yiladi. 1. Qaysi kasbga qiziqishi noaniq o‘quvchilar. 2. Kasbga qiziqishlari mustahkam bo‘lmagan o‘quvchilar. 3. Kasbni o‘ylab, qiziqib tanlagan o‘quvchilar. Shu kartochkaning har biriga boshlang‘ich qiziqishlarning asta-sekin o‘sib borishini ko‘rsatuvchi cheksiz o‘zgarishlarni va uning davomini kiritish mumkin. 1.5. KASBGA YO‘NALTIRISHNING TARBIYAVIY YO‘NALISHLARI. V-IX sinf o‘quvchilarini kasb tanlashga, mustaqil xayot yo‘lini tanlashga tayyorlash kerakmi?

O‘n besh-o‘n olti yoshli o‘smir hisoblangan to‘kkizinchi sinf o‘quvchisi o‘z mayllarini va mehnatga bo‘lgan qiziqishlarini ozmi-ko‘pmi aniq belgilab olishi lozim, Maktab yoki avlodga barvaqt kasb-xo‘nar o‘rganish prinsipini rad etib, o‘quvchilarning shaxsiy «iste’dod nishonalari va qiziqishlarini xar tomonlama rivojlantirishga intiladi, maktab o‘quvchilari jamiyatga naf keltiradigan faoliyatga qiziqishni, kasb tanlashga tayyorlash uchun negiz bo‘lib xizmat qiladigan qiziqishni tarbiyalaydi. Bu esa mehnat tarbiyasining eng muxim vazifalaridan biridir. Maktab o‘quvchilarga fan asoslaridan mustaxkam bilim berishi, ularda dunyokarashni hamda ish-harakat va xulk atvorda umuminsoniy yo‘nalishlarni shakllantirishi lozim. Darhaqiqat, maktab o‘smirlarning shaxsiy qiziqishlari, iste’dod ko‘rtaklari va qobiliyatlarini shakllantirishga karatilgan xilma-xil ishlarni tashqil qilib, bola shaxsini xar tomonlama rivojlantirishga ko‘maklashadi, sevimli ishni aniqlab olishga yordam beradi. Xush, maktab o‘quvchilarining kasb-korlik masalasini muvaffakiyatli xal qilish uchun barcha zarur ma’lumotlar bera oladimi, xar bir o‘quvchida kasb tanlash muammosiga puxta o‘ylab munosabatda bo‘lish xis tuygusini tarbiyalay oladimi, shu muammoni xal qilishning to‘g‘ri yo‘llarini ko‘rsatib bera biladimi? Afsuski, hozirgi vaqtda ko‘pgina maktablar ana shu vazifani eplay olmayaptilar. Sakkizinchi sinflarning o‘quvchilarigina emas, balki bundan yukori sinflarning o‘quvchilari ham kasb tanlash masalasiga ko‘pincha chuqur o‘ylab, jiddiy munosabatda bo‘mayaptilar. Ko‘pgina maktablarda «Men kim bo‘mokchiman» mavzuida o‘tkazilgan anketa va ro‘znoma saxifalarida hamda boshka vositalarda iste’dod mavzusida davom etayotgan munozara ana shundan dalolat bermokda. O‘quvchilarning kaytargan javoblarini taxlil qilish shuni

ko‘rsatdiki, ularning kelgusida egallashi mumkin bo‘lgan kasblari sinfdan-sinfga o‘tishlari bilan o‘zgarib turadi. Ko‘pincha o‘quvchi o‘zining fiziologik, psixologik yoki aqliy imkoniyatlariga tamomila mos bo‘/shlgan kasb to‘g‘risida orzu qiladi Shunday xollar ham bo‘ladiki ( bunday xollar kam emas), maktab o‘quvchisi kelgusida kim bo‘lishni umuman bilmaydi, buni oldindan ham uylab kurmagan. Biroq, usmirlarning «Men kim bo‘lishni hohlayman» degan savolga kaytargan javoblari kanchalik xilma-xil bo‘lmasin, boshka bir narsa orzu kilinayotgan kasblar to‘g‘risida ularning goyat noaniq tasavvurlari va kelgusidagi mehnat faoliyatiga tayyorgarchilik kurish munosabati bilan o‘z burchlari haqida muayyan tasavvurga ega emasliklari fikr yuritishga majbur etmokda. Ko‘pgina o‘quvchilar o‘z insholarida bo‘lgusi kasbga tayyorgarlik ko‘rish borasida hozircha xech bir ish kilmayotganliklarini oshqora yozmokdalar. Ularning ba’zilari u yoki bu kasbga tayyorgarlik ko‘rish uchun umuman nima qilish uchun aytib o‘tishga urinadilar-u, lekin o‘zlari nima kilayottanliklari haqida lom-mim demaydilar. Odatda javoblar quydagichadir: «Shifokorning irodasi kuchli bo‘lishi, kullari yumshok va muloyim «bo‘lgan lozim, men esa shifokor bo‘lish uchun kup narsali bilishim va hamma narsani kila olishim kerak»; yoki : «O‘qituvchi, shifokor yoki injener bo`lish uchun yaxshi o‘qish, boadab, halol, intizomli bo‘lish kerak. Biz hammamiz bunga erishishimiz zarur». Bundan ham umumiy tarzdagi javoblar bor. Bu javoblarda shunday deyilgan: «U yoki bu kasbni egallash uchun uzok vaqt davomida astoydil ishlash kerak» yoki: «Buning uchun esa ko‘p narsani bilish lozim, demak yaxshi o‘kish zarur». Ammo shunday o‘quvchilar borki, ular u yoki bu kasb to‘g‘risida orzu qilibgina kolmay, balki bu haqda ko‘p narsalarni bilishga ham intiladilar, shu kasb bilan bog‘liq bulgan kitoblarni o‘kiydilar. Biroq, ular zarur adabiyotni ko‘pincha tanlab olishni bilmaydilar, tasodifiy kitoblarni o‘kiydilar, ularni o‘kigan choglarida

nimalarga e’tibor berish kerakligini bilmaydilar. Chunonchi, ularning ba’zilari insholarida ko‘p kitob o‘kiyotganliklarini umumiy tarzda bayon qiladilar, boshkalari esa «barcha fanlarga oid «yoki muayyan fan bo‘yicha.masalan, fizika, kimyoga doir adabiyot ukiyotganliklarini aytadilar. Birmuncha aniq javoblar ham bor: «Salomatlik to‘trisidagi oynomani ukidim», «Opamning X sinf uchun mo‘ljallangan astronomiyaga oid darstshgini o‘qiyman, ko`p narsalarni tushunmayapman, ro‘znomalarda bosilayotgan raketa, yo‘ldoshi haqidagi xabarlarni o‘kiyman» (astranom bo‘lishni orzu qiladi), «Bolalar haqidagi va bolalar uchun mo‘ljallangan kitoblarni o‘kiyman» (o‘kituvchi bo‘lmokchi), «Adabiyotga oid kitoblarni o‘kiyman», «Dvigatellar to‘trisidagi adabiyotni o‘kiyman» va x.k. Ko‘pgina o‘quvchilar kasblar bilan tanishishni shu kasblar haqidagi adabiyotni o‘qish bilan cheklaydilar, mazkur faoliyatga bo‘lgan o‘z qobiliyatlarini va qiziqishlarini barqarorligini tekshirib shug‘ullanishga urinib ko‘rmaydilar, u yoki bu kasb uchun zarur bo‘lgan o‘z qobiliyatlarini qanday qilib rivojlantirish va boshqarish kerakligini bir tomonlama, sodda tasavvur qiladilar. 1.5. O‘QUV MUASSASIDAN TASHQARI TASHKILOTLARGA SAYOHATLARNI TASHKIL QILISH. 1. O‘quvchilar u yoki bu kasbdagi odamga munosabatni kasbning o‘ziga bo‘lgan munosabat bilan bir xil deb karaydilar. Muayyan odam, uning yuksak ma’naviy xislatlari, aql-farosati, dadil ishlari o‘quvchiga ma’kul bo‘ladi. Bunday qoyil qolish beixtiyor sevimli qahramon shug‘ullanayotgan ishga ham o‘tiradi. Binobarin, o‘smir unga taqlid qilish yo‘lidagi muddaosiga qandaydir axlokiy xislatlardagina unga o‘xshash bo‘lishni emas, balki o‘zini ham ana shu kasbga bagishlashni istaydi. Bo‘nda o‘quvchi o‘sha ma’naviy fazilatlar boshka ishda ham namoyon bo‘lishi mumkinligi haqida o‘ziga ko‘pincha hisob bermaydi. Badiiy adabiyotlardagi, kinofilmdagi qahramonlar ko‘pincha ana shunday munosabatni

tug‘diradi, tanish-bilishlaridan, qarindosh-urug‘lardan birontasi, chunonchi o‘kituvchilar taqlid qilish uchun ko‘pincha namuna bo‘lib xizmat qiladilar. Taqlid qilish uchun o‘kituvchi namuna bo‘lgan chogda o‘quvchi unga bo‘lgan yakinligi, mexribonligi u o‘kitgan fanga ham tadbik etadi. Shunday ham bo‘ladiki, masalan, o‘quvchida biologik fanlarga bo‘lgan qiziqish, xavas aniq- ravshan ko‘rinib turadi, lekin unga adabiyot o‘kituvchisi yokkanligi uchun u o‘zining butun fikr-zikrini adabiyot bilan boglaydi. 2. O‘quv fanini kasb bilan bir xil deb tushunish. O‘smir maktabdagi fanlarni o‘zlashtirishdagi muvaffakiyatlariga asoslanib, ko‘pincha bo‘lgusi kasbni belgilaydi. O‘quvchiga adabiyot yoqib qogan bo‘lsa, bu u adabiyotni amaliy jihatdan qo‘llanish bilan bog‘liq bo‘lgan kasblar to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lmasa ham adabiyot mening sevgan fanim, deydi. U kasbni emas, balki bilimning o‘zini qiziqturuvchi soxasinigina tanlaydi, bu soxada nimani istayotganini va nima qilish mumkinligini mutlaqo tasavvur qilmaydi. 3. Kasbni tashqi jihati bilangina qiziqish. O‘smirlarni romantika bilan yo‘grilgan kasblar qiziqtiradi. Ular uchuvchi, geolog, ixtirochi bo‘lishni orzu qiladilar. Bu-mutlaqo tabiiy hol, albatta. Lekin o‘quvchilar ko‘pincha o‘zlarini qiziqtirayotgan kasblarning faqat romantik jihatlarinigina ko‘rib, shu kasblarga xos bo‘lgan qiyinchiliklarni bilmaydilar. Chunonchi, geolog kasbida o‘quvchilarni ko‘pincha sayohat qilish imkoniyati qiziqtiradi, ammo ular geologning kundalik ogir ishini: uzok vaqt davomida mashaqqatli kuzatishini, juda aniq o‘lchalashlar bilan shug‘ullanish zarurligini, turli joylarda o‘sha bir xil kidiruv ishini oy sayin takrorlash kerakligini esdan chiqarib qo‘yadilar yoki bilmaydilar. O‘quvchi kasbi esa ko‘pincha turli jasoratlar, odatdan tashqari tez parvozlar, qahramonona qutqaruv ekspeditsiyalari, dadil uchishlar va shu kabilar haqidagi tasavvurlar bilan bog‘langan. Holbuki, uchuvchilar avvalo va hammadan ko‘proq yo‘lovchi, yuk va bagaj tashish bilan shug‘ullanadilar, o‘quvchining faoliyati esa shofyorning ishini eslatadi. O‘quvchilar u yoki bu kasb to‘g‘risidagi o‘z romantik tasavvurlarigagina amal qilib, kasb egallashga o‘zlarini chinnakam tayyorlamaydilar va maxsus o‘kuv yurtlarida yoki tajribada kasb qiyinchiliklariga duch kelganlarida ko‘pincha havaslari pir bo‘ladi 4. Mehnatning aqliy mazmuni ba’zi kasblarda, ayniqsa ommaviy kasblarda o‘sish imkoniyatlari haqidagi noto‘g‘ri tasavvurning mavjudligi navbatdagi

kamchilikdar. Yoshlarimiz, odatda, yengil yo‘llarni kidirmaydilar, balki ma’naviy xislatlarni, qobiliyatlarni, mahoratni rivojlantirish mumkin bo‘lgan joylarda ishlashga harakat qiladilar. Bu esa juda soz, albatta. Lekin ayni shu sababdan maktab o‘quvchilari jamiyatga zarur bo‘lgan kasblar ijodiy, aqliy jihatdan o‘sish uchun yetarli darajada imkoniyat bermaydi, deb ana shunday kasblarni ko‘pincha e’tiborsiz koldiradilar. Kiyim tikishda zo‘r qobiliyat ko‘rsatayotgan qiz qanday bo‘lmasin shifokor bo‘lishni orzu qilishini, dastgoxda yuksak mahorat bilan ishlayotgan yigit tokarlik kasbi haqida eshitishni ham istamayotganligi singari faktlarni ayni shu narsa bilan izohlash mumkin. 5.O‘z qobiliyatlariga to‘g‘ri baho bera bilmaslik. O‘quvchi biron ishni ado etishi uchun o‘zida ko‘prok qanday qobiliyat borligini ko‘pincha aniqlay olmaydi, maktab esa bu borada o‘nga kam ko‘maklatadi. Biroq hamma joyda uning oldida barcha yo‘llar ochik ekanini, hammadan ko‘ra ko‘prok qiziqarli bo‘lgan narsalarni qilish lozimligiii unga ta’kidlaydilar. Shu boisdan kasbni umuman u tanlaydi: o‘z xususiyatlari va imkoniyatlarini hisobga olmay, ko‘prok yoki kamrok yokadimi, baribir ma’lum kasbni tanlab oladi. Shunday xollar ham bo‘ladiki, o‘smir chizgan surat va rasmlar o‘rtamiyona bo‘lsa ham u zo‘r berib rassom bo‘lishga yoki matematikani yaxshi bilmasa ham industrial o‘kuv yurtlariga kirishga harakat qiladi. Afsuski, bunday xollar kam emas. Ana shunday yoshlar turmushda omadsizlarni, notavon xodimlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. 6. O‘quvchilarning u yoki bu kasbga zid bo‘lgan o‘z jismoniy xususiyatlari va nuqsonlarini nazar-pisand kilmaslik. Masalan, mayda ish (soat zavodida, aniq asboblar zavodida va shu kabi joylarda) bilan bog‘liq kasblar ucho‘n ko‘rish organining zaifligi, transportda ishlash uchun to‘g‘ri kelmaydigan daltonizm xastaligi, o‘smir geolog bo‘lishni hohlasa ham lekin yuragining zaif bo‘lishi, radiolokaziyada ishlashni tanlagan yoshlarning eshitish borasidagi kamchiligi, dengizda suzish va yerdagi transportning ba’zi turlarini va shu kabilar ana shunday kamchiliklar jumlasidandir. O‘smirlar o‘zlari tanlagan kasblarga to‘g‘ri kelmaydigan bu nuqsonlarini bilmasliklari oqibatida mos bo‘lmagan kasblar bo‘yicha ishga yoki tegishli o‘kuv yurtlariga qabul kilmaganlarida juda ham xafa bo‘ladilar, tushkunlikka tushadilar. 7. O‘rtoqlarining ta’siri bilan kasb tanlash. O‘quvchi o‘z istaklarini ro‘yobga chiqarishni o‘ylab ham ko‘rmagan bir paytda uning sinfdosh o‘rtoqlari kasb tanlash haqida fikr yuritadilar. O‘quvchi bunda o‘rtoqlaridan ajralib qolishni hohlamaydi, chunki ularning orzulari yorqin, jozibalidir. Shu tarika «men ular

bilan birga bo‘laman, chunki menga baribir» deydi. Keyinchalik esa u qiynala boshlaydi, azob chekadi: noto‘g‘ri kasb tanlaganiga pushaymon bo‘ladi, o‘zini qiziqtirmagan, o‘ziga yokmagan kasbda ishlayotganidan xafa bo‘ladi. 8. Tasodifiy sabablar ta’siri ostida kasb tanlash. Ba’zi o‘smir mexanika zavodi xonadonimizga yaqin bo‘lgani uchun slesar bo‘lib ishga kirdim, deydi. Ammo o‘zi bu kasbni uncha yoqtirmaydi. Pedagogika bilim yurtiga kirishga konkurs uncha katta bo‘lmaganligi uchun o‘sha bilim dargoxida o‘kishga qaror qildim, deyishadi ayrim yoshlar. Biroq ular o‘kituvchi bo‘lishni xayoliga ham keltirmagan bo‘ladilar. Ba’zan yigit yoki qiz laborant bo‘lib ishga kirdim, chunki tanishlarim yordam qildi, deyishadi. Lekin bu ishning o‘ziga manzur bo‘lish- bo‘lmasligini sira ham o‘ylashmaydi. O‘smirlarning yetarli darajada tajribaga ega bo‘lmaganliklari va katta yoshdagi kishilarning durust, malakali yordam bermaganliklari oqibatida kasb tanlashdagi bunday xatolari oldini qanday qilib olish mumkin? Bunga faqat bir xil javob berish mumkin: bu borada katta yoshdagi kishilar bir maksadga karatib muttasil, malakali yordam berishlari kerak. O‘smirlar esa ana shu yordamga tayanib, kelgusidagi xayot yuli to‘g‘risidagi masalani mustakil xal qilishlari lozim. Ommaviy maktab sharoitida ana shunday yordamni tashqil qilib, uning kuyidagi asosiy vazifalarini nazarda tutish kerak. - V - IX sinflarning o‘quvchilarida kasb tanlash masalasiga jiddiy va masuliyatli munosabatda bulishni tarbiyalash; - o‘smirlarning qiziqishlari va qobiliyatlarini, fiziologik va psixologik xususiyatlarini hamda imkoniyatlarini o‘rganish, har bir o‘quvchi o‘z xayotini bagishlashni istaydigan faoliyat soxasini belgilab olishida unga yordamlashish; - V – IX sinflarning o‘quvchilari ana shu sinflarda to‘rt yil mobaynida ta’lim olgan choglarida ularni xalq xo‘jaligimizning asosiy kasblari bilan asta-sekin tanishtirish, ularda asosiy kasblarning soxibi bo‘lgan odamlar faoliyatining xususiyatlari to‘g‘risida to‘tri tasavvurlarni shakllantirish, hozirgi vaqtda davlat, viloyat, noxiya g‘oyat muhtoj bo‘lgan ommaviy kasblarga katta qiziqish uygotish lozim. Buning uchun xar bir o‘quvchining qiziqtiradigan kasb bilan chuqur tanishtirish, tanlab olinadigan mehnat soxasida muvaffakiyatli ishlashi uchun zarur bo‘lgan malaka va xislatlarni hosil qilish, shu kasbga barqaror qiziqishni tanlagan faoliyatga o‘xshash bo‘lgan ishda o‘z imkoniyatlarini maktabdayoq tekshirib ko‘rish istagini tarbiyalash yuzasidan puxta ishlashni tashkil qilish zarur.

Korxona va tashqilotlar, jamoa xujaliklari va davlat xo‘jaliklari mustakil iqtisodiy munosabatlarni o‘tishi va ularni mulkchilikning muayyan turi tashqil kilinishi hamda ishning boshka shakllari joriy etilishi tufayli kasbga yo‘naltirish muammolariga munosabatlarni o‘zgartirish to‘g‘risidagi masala ham ko‘ndalang bo‘lib kolyapti. Shunga muvofiq tarzda kasbga yo‘naltirish vazifasi va V-IX sinflarda o‘quvchilarni kasb tanlashga tayyorlash ishi ham boshkacha tashqil etilishi lozim. Bunda barcha o‘quvchilar kasblar bilar keng va puxta tanishtirilishi, qobiliyatlari va jismoniy imkoniyatlariga muvofiq ularning muayyan faoliyat turiga bo‘lgan barqaror qiziqishlarini aniqlash, kasbga oid gurux tarzida va yakka tartibda maslahatlar o‘tkazish, IX sinfni tamomlagandan keyin maxsus o‘kuv yurtlariga o‘kishga kirishni hohlovchi yoshlarning o‘kuv yurtlarini tanlagaida ko‘maklagaish lozim. X-X1 sinflarda kasbga yo‘naltirish ishi davom etadi, chuqurlashtiriladi va tobora ko‘proq, tabaqalashtiriladi. Yangi iqtisodiy tafakkur hukm surgan hozirgi sharoitda kasbga yo‘naltirishida tarbiyaviy yondashuvning asosiy xususiyatini va bu soxada olib borilayotgan ishni umuman shaxsni shakllantirish ishini bir qismi, deb hisoblash kerak. Darxaqiqat kasb tanlash real voqelikdan ajralgan tasodifiy faoliyat emas. Yigit va qizning qanday qarorga kelishi va ular bu qarorni qanday qabul qilishi ko‘pgina omillarga: jamiyatning kadrlarga bo‘lgan talab-ehtiyojlari muximligiga, mazkur joyga iga kuchiga bo‘lgan talablarga va ish sharoitlariga, xalq xo‘jaligi uchun mutaxassislar tayyorlaydigan o‘quv yurtlarining mavjudligiga va ular tanlovlarning qattaligiga bog‘liq. Kasb tanlash oilaviy axvol, yashash joyi, kasblarning bir xilda ommabon bo‘lmasligi va shu kabilar bilan ham bog‘langandir. Lekin kasb tanlashni muxit sharoitlarigina belgilab bermaydi. O‘quvchilar aloqada bo‘lmayotgan odamlarning ta’siri ham katta ahamiyatga egadir. O‘smirlarning xayot yo‘lini belgilab berishda ota-onalarining roli naqadar katta ekanligi hammaga ma’lum, Ko‘pincha o‘quvchilar u yoki bu ishga dustlari, o‘rtoqlari, qarindosh-urug‘lari, tanish-bilishlarning maslahati bilan kiradilar. Bu borada maktabning ta’siri ham kam emas. Nihoyat o‘quvchilardan so‘rash ko‘rsatkanidek, bu soxada ijtimoiy axborot vositalari: vaqtli matbuot, radio, televidiniye, adabiyot katta rol o‘ynaydi. 1.6.KASBGA YO‘NALTIRISHNING IJTIMOIY VA PSIXOFIZIOLOGIK ASOSLARI.

Ongli ravishda kasb tanlash uchun o‘quvchilarning bir qator kasblarni yetarlicha bilishi, bilganda ham ularning kishini o‘ziga jalb qiladigan tomonlarini emas, balki qiyinchiliklarini ham yaxshi bilishi, o’zining shaxsiy sifatlariga ko’ra tanlangan kasbini muvaffaqiyatli egallay olishi va keyingi ish jarayonida o’z malakasini takomillashtirishi talab qilinadi. Hozirgi vaqtga qadar kasbga yo‘naltirish ishlari yetarlicha yuqori saviyada olib borilmadi, ko‘pincha rasmiy tusda bo’ldi. Natijada maktabni tamomlaganlarning kasb tanlashi tasodifiy bo‘ladi. Yoshlarning ko‘pchiligi u yoki bu kasbni nimadan iborat ekanligini aniq tasavvuf kilmas edi. Hunar-texnika bilim yurtlarining besh mingga yakin o‘quvchilari bilan savol-javob kilinganda shu narsa aniqlandiki, ularning faqat 5% i kasbini maktabning tavsiyasiga binoan, 30% i o‘rtoqlarining maslahatiga ko‘ra, 15% i ro‘znoma, radio, televideniye orkali berilgan e’lonlarga, ko‘shnilar, tanish-bilishlarning maslahatlariga muvofiq 15% i ota-onalarning maslahati, 12% i hunar-texnika bilim yurtlari xodimlarining tavsiyalari bo‘yicha tanlanganlar. Albatta, bu ma’lumotlar xar davrda va xar xil mintakalarda obyektiv xolda turlicha, ammo shu narsa ravshanki, o‘quvchilarning aksariyat ko‘pchilik kasblarni tasodifiy ravishda tanlaydilar. «Siz nima uchun shu kasbni tanladingiz?, - degan savolga 41,1% o‘quvchi:» Bu xakda o‘ylab ko‘rganim yo‘k», - deb javob bergan. Kasbni anglamay turib, tasodifiy anglash shunda namoyon bo‘ladiki, o‘kishning dastlabki paytlarida o‘quvchi qandaydir qiziqish bilan karaydi. Keyinchalik esa bu qiziqish sunib boradi. Hunar-texnika bilim yurtida birinchi yil o‘kiyotgan o‘quvchilardan so‘raganda ularning 14,9% i, ikkinchi yil o‘kiyotganlardan so‘ralganda esa 10,7% i tanlagan kasbidan mamnunligini aytgan. Hozirgi vaqtda yoshlarni kasbga yo‘naltirish masalalari bilan davlat, jamoat va yoshlar tashqilotlari.sanoat korxonalari shug‘ullanadilar. Biroq bu ishda maktab asosiy o‘rin egallaydi. Hozirgi kunda bozor munosabatlarini va uzluksiz ta’limga o‘tish munosabati bilan maktab yoshlarni ongli ravishda kasb tanlashga, jamiyat uchun foydali va zarur bo‘lgan muayyan mehnat faoliyatiga tayyorlashda yana ham katta rol o‘ynaydi. O‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish ularning xar biriga aloxida-aloxida yondashishni talab etadi bunda shaxsning temperamenti, irodasi, dikkati, belgilangan maksadga erishishda kat’iylik, tashabbuskorlik, uyushkoklik, intizomlik, topgairilgan ishni bajarishga ma’suliyat bilan munosabatda bo‘lish kabi fazilatlarini e’tiborga olish zarur. Bundan tashqari, kasbga yo‘naltirish davomida kasbni tanlash sabablarini; kasbning ijtimoiy ahamiyati, qiziqish va xavas, kasbga tayyorgarlik, oila an’analari, ota-onalar, pedagoglar, o‘rtoqlarining maslahatini

hisobga olish lozim. O‘quvchilarni uzok vaqt o‘rganish natijasida sinf raxbarlari ularning xar biriga tavsifnoma tuzadilar. Bunday tavsifnoma kasb tanlash va o‘quvchiga u yoki bu kasbni tanlagani taklif qilish uchun asos bo‘ladi. Kasbga layokatlikni tanlash maxsus komissiya tomonidan amalga oshiriladi. Unga o‘kituvchilar, psixologlar, ishlab chiqarishdagi muxandis yoki boshka mutaxassislar, sotsiologlar, vrachlar kiradi. Ular xar bir o‘quvchiga qanday kasb tanlash kerakligini aytadilar va buning sababini asoslab beradilar. Masalan, xolerik temperamentli bola yaxshi andoza yasovchi usta slesar bo‘la olmaydi, chunki unga mikronning o‘ndan bir ulitigacha aniqlikka erisha borib, uzok vaqt o‘lov asboblarini ishlash qiyinlik qiladi, yoki melanxolik tez javob berishni talab qiladigan mashinalarni boshkarishni muvaffakiyatli egallab ololmaydi. Sezgi a’zolarida biron-bir nuqsoni bo‘lgan bolalarga bu kasblarni tavsiya qilib bo‘lmaydi. Masalan, ba’zi rang-tuslarni farq kila olmaydigan (daltonik) bolani xar qanday transport turini boshkarishga ko‘yib bo‘lmaydi. Ko‘rishida shunday kamchiligi bo‘lganlar metallurg bo‘lib ishlashi mumkin emas. Vestibo‘lyar apparati buzilgan o‘quvchilar uchuvchi, dengizchi, yuqori inshootlar montajchisi bo‘la olmaydilar. Kasb xususiyatlarini va ularning tavsiyanomalarini o‘rganish uchun, xar bir kasb uchun professiogramma tuziladi. Malaka tavsiyanomalari professiogrammaga ko‘shimcha bo‘lib xizmat qiladi. Professiogramma mazmuniga taxminan kuydagilar kirish kerak: 1. Mazkur kasbdagi mutaxassis talab etilayotgan xalq xo‘jaligi soxasi tavsifnomasi, soxaning kadrlarga bo‘lgan ehtiyoji, avtomatlashtirish va kompleks mexanizatsiyalash munosabati bilan shu kasbdagi ishlarning rivojlanish istikbollari. 2. Ixtisoslik tavsiyanomasida tavsiya kilingan kasbning mazmuni, mehnat obyektlari, vositalari. 3. Ishchiga ko‘yiladigan talablar (ma’suliyat darajasi, tashabbus va mehnatning ijodiy elementlari, ishning gigiyenik sharoitlari, tibbiy va psixofiziologik ko‘rsatkiyalar yoki to‘g‘ri kelmasligini ko‘rsato‘vchi belgilar, ayollar mehnatini ko‘llash mumkinligini va boshkalar). 4. Boshlangich ixtisoslik razryadi doirasida o‘quvchining muvaffakiyatli ishlashi uchun umumiy ma’lumoti va kasbiy tayyorgarligiga ko‘yiladigan talablar (ishlab chiqarish malakasini yanada oshirish hisobga olgan xolda). 5. Mehnatni tashqil etishning iqtisodiy sharoitlari, mehnatga xak to‘lash sistemasi.

6. Mazkur kasb vakillari (ishlab chiqarish novatorlaori, ilgorlari, mehnat qahramonlari)ning biografik ma’lumotlari. O‘ta ma’suliyatli va ish sharoitlari xafli deb ta’riflanadigan ishlar uchun professiogramma kator talablar bilan tuldiriladi. Ular uzoq vaqt mobaynida tez ishlash malakasini, qo’l barmoqlarining kuchini, oyoklar kuchini, barmoqlarning xrakatchanligini; ko‘z, qo‘l va oyoqlar muvofiqligini, xar ikkala qo‘lning ixtiyoriy harakatlarini talab etadi. Professiogrammalar korxonalar yoki maxsus muassasalar (kabinetlar, laboratoriyalar) tomonidan tuziladi. Ularni ishlab chikishda muxandislar, psixologlar, vrachlar, o‘qituvchilar ishtirok etishi kerak. Suxbatlar o‘tkazish yo‘li bilan o‘quvchilar professiogramma bilan batafsil tanishtiriladi. O‘quvchining aloxida talablar ko‘yiladigan kasblarni egallab olishga uzil-kesil imkoniyat yaraladi. Kasb tanlashda maktabning ota-onalar bilan mustaxkam alakasi katta ahamiyatga ega. O‘quvchilarda kasbga oid qiziqishlarning paydo bo‘lishi va rivojlanishidagi muvaffakiyat ko’p jihamtdan maktab va ota-onalarning birgalikdagi samarali ishlariga bog‘liqdir. Ishchilar sulolasi an’analrini xar tomonlama qo‘llab-quvvatlash, ommalashtirish va targ’ib qilish kerak. Tegishli adabiyotlarni o‘qish ham ko‘pgina kasblar bilan tanishishda jiddiy yordam beradi. Bunday adabiyotlar maktab kutubxonasida bo‘lishi kerak, albatta. O‘quvchining o‘zligini tushunishi, o‘z kuchi va imkoniyatlarini, shu jumladan o‘z qobiliyatlarini to‘g‘ri baxolay bilishi, keyin esa shaxsiy qiziqishlari va imkoniyatlari kasb talablari bilan solishtirib ko‘rishi kasbni muvaffakiyatli tanlash shartlaridan biridir. Vatanimizdagi va chet eldagi psixologik adabiyotda o‘quvchini shaxsining turli tomonlarini mustakil baxolash, shu jumladan kasb tanlashda o‘z yo‘lini belgilash jarayonida qobiliyatlarini va kasbga layokatliligini mustakil baxolashni taxlil qilishga urinish xollari uchrab turadi. O‘quvchilarning qobiliyatlari va kasbga layokatliligini mustakil baxolashning shuningdek mikromuxitni baxolashning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash uchun kuyidagilar zarur: 1. O‘quvchilarning bu fazilatlari o‘qituvchilar, ota-onalar, o‘rtoqlari tomonidan taxlil qilinishi;

2. Mehnat faoliyatining u yoki bu soxaga layoqatlilikni mustaqil baxolash bilan o‘quvchilarning kasbga oid niyatlarini ana shu mustaqil baxolashning shakllanish sharoitlari o‘rtasidagi nisbatini aniqlash; 3. O‘quvchilarning mustaqil baxolashi bilan tashqaridan bergan baxolarni takkoslash asosida o‘kituvchilar, ota-onalar, o‘rtoqlari baxolarining o‘xshashlik darajasini aniqlash. Bunday qobiliyatlarni, mustakil berilgan baxo darajalarini (birinchi, ikkinchi, uchinchi) hisobga olgan xolda mustakil baxolashning qo’yidagi parametrlari (yetarli baxolamaslik, ortiqcha baxo berish, baxolarning mosligi) bo‘yicha qarab chiqish kerak. Reyting va muayyan qoidalarni qo’llagan xolda anketalar orqali so‘rash hamda o‘quvchilar faoliyatida natijalarni o‘rganish metodlari bilan xuddi shunday taxlil o’tkazish zarur. Qobiliyatlarni, keyinchalik esa kasbga layoqatlilik mustaqil baxolashning shakllanish sharoitlarini o‘rganish uchun uch tipdagi maktablarni: tabaqalashtirilgan ta’lim va kasbga yo‘naltirish ishlari bo‘lmagan maktablarni, tabaqalashtirilgan ta’lim elementlari va kasbga keltirish ishlari bo‘lgan maktablarni, maxsus kasbga yo‘naltirish tadbirlari bo‘lmagan xolda fizika- matematika yo‘nalishidagi maktablarni olish darkor. II. bob O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi mavzusini o’qitishda «B-B-B » mеtodini qo’llash 2.1.TALABALARNI KASB TANLASHGA YO‘LLASH ISHIGA TAYYORLASHNING MAZMUNI. O‘quv protsessida talabalarni mustaqil ruxda tarbiyalash asosan ijtimoiy- siyosiy fanlar sikli zimmasiga, ularni tarbiyaviy ishga tayyorlash esa psixologik- pedogogik fanlar va xususiy metodikalar zimmasiga yuklatiladi. O‘qituvchining yoshlarning ma’naviy murabbiysi roli ortib borishi bilan uning o‘ziga g’oyaviy

e’tiqodi va uni tarbiyachi sifatida tayyorlash xarakteriga yuksak talablar qo‘yiladi. Shuning uchun o‘qituvchi - tarbiyachining tayyorgarligiga yuqorida ko‘rsatilganidek yondashish yetarli emas, chunki bo‘lajak o‘quvchilarda tarbiyaviy funksiyalarni tarkib toptirishda tabiiy - matematik ixtisosini beruvchi fanlarning tarbiyaviy imkoniyatlari hisobga olinmagan. Vaxolanki, mutaxassisligiga doir bilim beruvchi mashg‘ulotlarda bo‘lajak o‘kituvchi, bir tomondan, o‘zining kelgusi faoliyati uchun zarur bo‘lgan ilmiy bilimlar majmuini egallab oladi, ikkinchi tomondan, ana shu konkret bilimlar asosida ularda shaxsiy sifatlar: dunyokarash, ma’naviy kiyofa shakllanadi. «... Hozir xar bir o‘qituvchi xar qachongidan ham ko‘proq darajada, tarbiyachi bo‘lishi kerak» degan so‘zlar hozirgi sharoitda ayniqsa aktual jaranglaydi. Bo‘lajak o‘qituvchi pedagogika oliy o‘quv yurtida tabiat va bilish nazariyasiga, jamiyatga taalluqli ikkita parallel va o‘zaro bir-birini to‘ldiradigan juda ko‘p bilimlarni egallab va o‘larni o‘zining amaliy faoliyatida ko‘llab, o‘quvchilarda vokelikka dialektik-materialistik yondashish hamda tabiat va jamiyat xodisalarini ular nuqtai nazaridan analiz qilish malakalarini tarkib toptirishi kerak. O‘quv programmalarining tarbiyaviy imkoniyatlaridan yanada keng foydalanish maqsadida ijtimoiy fanlarni kasbiga doir bilim beruvchi kurslar bilan boglash zarur. Bu faqat yuqori kurs talabalarida emas, balki qo’yi kurs talabalarida ham ijtimoiy fanlarning qonuniyatlarini o‘z ixtisosligida ixtisoslik beruvchi fan problemalarida ijodiy qo‘llash ko‘nikmalari hosil qiladi, ularni chuqurroq o‘rganish ishtiyoqini oshiradi. Bunday aloqani amalga oshirish bo‘lajak o‘qituvchilarni kasb tanlashga yo‘llash ishiga tayyorlashda ham foydali, shuni ma’lum bir fan doirasida talabalarga o‘quvchilarni kasb tanlashga yuo’lashdek murakkab problemaning hamma tomonlarini ochib berish mumkin emas. Masalan, tabiiy-ilmiy sikldagi fanlarni o‘qitishda ishlab chiqarishning ilmiy, ilmiy-texnik

asoslarini, turli kasblarning mazmuni va ishlash sharoitlarini yaqqol yoritish mumkin bo‘lsa, ijtimoiy-iqtisodiy tomonlarini ochib berish zarur. Ijtimoiy fanlarning kasbiga doir bilim beruvchi fanlar bilan aloqasini amalda ro‘yobga chiqarish tegishli kafedra o‘qituvchilarining birgalikdagi ishlarini rejalashtirishni nazarda tutadi. Buning uchun esa tegishli tayyorgarlik zarur, ya’ni ijtimoiy kafedra o‘qituvchilari kasbiga doir bilim beruvchi fanlar haqida ma’lum tasavvurga ega bo‘lishi, aksincha, bu fanlar o‘qituvchilari o‘rganilayotgan xodisalarga dialektik yondashish ko‘nikma va malakalarini egallashi, bu malakalarni bo‘lajak o‘qituvchilarga singdira bilishi kerak. Bo‘lajak o‘qituvchining yuksak darajadagi siyosiy ongliligi, uning kelgusida o‘quvchilarni kasb tanlashga yo‘llash ishi samaradorligini belgilab beradi. O‘quv rejasiga mo‘vofiq pedagogika Universitetida o‘qish muddati to‘rt yil bo‘lsada ikkinchi kursda, o‘qish muddati besh yil bo‘lganda uchinchi kursda o‘rganiladi. Bu vaqtga kelib, ixtisoslik bo‘yicha bilim beruvchi fanlarni o‘rganish endigina boshlangan yoki davom etayotgan bo‘ladi. Masalan: Fizika» № 2105 ixtisosligi uchun umumiy fizika kursining faqat birinchi qismi- «Mexanika» ni o‘rganish tugallanadi. Binobarin, quyi kurs talabalari yetarli darajadagi maxsus bilimlar zapasiga ega bo‘lmagan va ixtisooligi bo‘yicha yetarli nazariy tayyorgarlik ko‘rmagan xolda shu fanni o‘rganishga kirishadilar. Vaxolanki, dialektik materializm o‘quv programmasining mazmuni ularning ancha keyin o‘rganadigan fanlari yuzasidan zarur nazariy tayyorgarlik ko‘rgan bo‘lishini taqozo qiladi. Masalan, inkorni inkor qonunini o‘rganishda bo‘lajak matematika o‘kituvchilariga evklid va noevklid geometriya moxiyatini tushunishda dialektik materializmning metodologik vazifasini ko‘rsatib berish muximdir. Talabalarning o‘z ixtisosligi bo‘yicha bilim beruvchi fanlardan tegishli misollarni o‘rganishdan oldin ularga inkorni inkor qonuni mazmunini qanday qilib ochib beriyat mumkin? Ko‘pchilik o‘qituvchilar bu qonunni taxlil qilishda evklid geometriya fani rivojlanishining yangi mazmun bilan boyitadi va chuqurlashtiradi, bo‘lajak matematika o‘qtuvchilarini juda murakkab, ba’zan xatto qarama-qarshi fakt, xodisalarni ilmiy taxlil qilish va ularga dialektik yondashish metodlari bilan qurollantiradi.

2.2. Bo’lajak o’qituvchilarni kasb tanlashga yo’llash ishiga tayyorlash tizimi. Kasb tanlashga yo‘llash - umumiy ta’lim maktabining eng muxim vazifalardan biridir. Lekin boshqa vazifalar, ya’ni politexnika ta’limi, dunyoqarash asoslarini tarkib toptirish, mehnat tarbiyasi va boshqalar ham u bilan yonma-yon turadi. Shuning uchun kasb tanlashga yo‘llash tizimi bir tizimcha sifatida qarab chiqilishi mumkinki, unda yosh avlodga ta’lim va tarbiya berishning hamma asosiy vazifalari hal etiladi. Masalaga bunday yondashish kasb tanlashga yo‘llashning boshqa tizimlari bilan aloqa o‘rnatishni, ularning bir-biriga ta’sirini hamda mazkur sistema uchun o‘ziga xos tomonlarni aniqlashni nazarda tutadiki, buning butun sistemadagi vazifasiga ma’lum xissa bo‘lib qo‘shilishini ta’minlaydi. Kasb tanlashga yo‘llash ishi barcha pedagoglar jamoasi, ya’ni maktab rahbarlari, sinf rahbari, fan o‘qituvchilari va boshqalar tomonidan amalga oshiriladi. Shuning uchun bo‘lajak o‘qituvchi oliy o‘quv yurtida qanday ixtisoslik bo‘yicha tayyorgarlik ko‘rishidan qat’i nazar, kasb tanlashga yo‘llash ishlarini olib borishi kerak. Ana shu tayyorgarlikni u kelgusida turli yo‘nalishda, ya’ni: - fan o‘qituvchisi sifatida; - sinf rahbari sifatida; - maktab rahbaridan biri (direktor, direktorning o‘quv ishlari bo‘yicha o‘rinbosari yoki maktab direktorining tarbiyaviy ishlar bo‘yicha o‘rinbosari) sifatida qo‘llashi mumkin. Pedagogika, ilmiy-metodik adabiyotlarni xalq ta’limining direktiv xujjatlarini tahlil qilish ma’lumot olish maqsadida anketalar tarqatish, darslarni, o‘qituvchilar, sinf rahbarlarining sinfdan tashqari tadbirlarini kuzatish va ularning tahlili va xokazolar ularning o‘qituvchilarni kasb tanlashga yo‘llash ishlarining

juda xilma-xil va murakkabligini ko‘rsatdi. Bu ishlar qo‘yidagilar bilan ta’riflanishi mumkin. - kasb tanlashning ahamiyati to‘g‘risida, iste’dod haqida qisqacha suhbatlar o‘tkazadi, kursning dasturida kasb tanlashga yo‘llash materialini o‘rganish, masalalar yechish, individual topshiriqlarni laboratoriya-amaliy ishlarini bajarish jarayonida kasblarga qiziqish uyg‘otadi; - kasb tanlashga yo‘llash maqsadida o‘quvchilarni o‘rganadi (kuzatishlar, suhbatlar o‘tkazadi, anketa savollar tarqatib o‘zini qiziqtirgan savollarga javob oladi, insho yozdiradi, kasb tanlashga yo‘llash kartochkalarini to‘ldiradi va xokazo); - o‘quvchilarni ishlab chiqarish mehnatiga jalb qiladi, ularning mehnat natijalarini tahlil qiladi; - o‘quvchilarni to‘garak mashg‘ulotlariga jalb qiladi va ular uchun maru’za mavzularini tanlaydi. Bu esa o‘z tumandagi zarur kasblar bilan tanishtirishga imkon beradi; - o‘qituvchilarning mutaxassislar, ishlab chiqarish ilg‘orlari bilan uchrashuvlarini tashqil etadi; - ishlab chiqarish obyektlariga ekskursiyalar uyushtiradi; - kasb tanlashga yo‘llash mazmuni bilan boyitilgan maktab kechalari, musobaqalar, bellashuvlar tashqil etadi va xokazo BILAMAN. BILISHNI XOHLAYMAN. BILIB OLDIM METODI Bu metod leksiya darslar uchun qulay. О ‘qituvchi mavzu b о ‘yicha asosiy tushunchalar va iboralar r о ‘yxatini kodoskopga о ‘xshash biror texnik vosita yordamida talaba- о ‘quvchilarga taqdim etadi. Talaba- о ‘quvchilar о ‘zlari biladigan va bilmaydigan tushunchalar va iboralar bilan namunadagi jadvalni t о ‘ldiradilar: Bilaman Bilishni xohlayman Bilib oldim

R о ‘yxatga kirmagan, biroq dars jarayonida yangidan paydo b о ‘lgan talaba uchun notanish tushuncha va iboralar ham jadvalning ikkinchi ustuniga q о ‘shimcha ravishda qayd etilib boriladi. Talaba- о ‘quvchining asosiy diqqat e’tibori jadvalning ikkinchi ustunidagi bilimlarni egallashga qaratiladi. Talaba- о ‘quvchi darsni diqqat bilan tinglab jadvalning ikkinchi ustunidagi tushuncha va iboralarni bilib va yozib oladi hamda о ‘zlashtirgan savol t о ‘g‘risidagi uchinchi ustunga «+» belgi q о ‘yadi, boshqalari b о ‘sh turadi. Agar dars jarayonida ikkinchi ustundagi ayrim tushuncha va iboralar о ‘rganilmasdan qolib ketsa, ular о ‘qituvchidan s о ’rab yoki mustaqil ravishda о ‘rganib olinadi. Bu usul talaba- о ‘quvchida bilimlarni о ‘zlashtirish b о ‘yicha о ‘z- о ‘zini nazorat qilish, darsdayoq tegishli ma’lumotlarni egallab olishga intilish, axborot resurslari ustida mustaqil ishlash k о ‘nikmalarini shakllantiradi. 2. 4 .O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi mavzusini o’qitishda « BILAMAN. BILISHNI XOHLAYMAN. BILIB OLDIM » mеtodini qo’llash Mavzu № 1 Yoshlarni kasbga yo’naltirishning nazariy shart sharoitlari 1.Ma’ruza darsini olib borish tеxnologiyasi Talabalar soni: 21 ta Vaqti – 2 soat Dars shakli Kirish ma’ruzasi Ma’ruza rеjasi: 1. Kasbga yo’naltirishning tarixiy taraqqiyoti 2. YOshlarni kasbga yo’naltirishning nazariy shart sharoitlari. 3. Kasb tanlashga yo’llash fanining maqsadi va vazifalari. 4. Kasb tanlashga yo’llash fanining mazmuni. Dars maqsadi: Kasbga yo’naltirish nazariyasi va mеtodikasi haqida talabalarda

tushuncha hosil qilish va bilimlarini oshirish. Pеdagog vazifalari:. - Kasbga yo’naltirishning tarixiy taraqqiyoti haqida ma’lumot bеrish; - YOshlarni kasbga yo’naltirishning nazariy shart sharoitlarini tushuntirish; - Kasb tanlashga yo’llash fanining maqsadi va vazifalarini tushuntirish; - Kasb tanlashga yo’llash fanining mazmuni bilan tanishtirish. O’quv natijalari: - Kasbga yo’naltirishning tarixiy taraqqiyoti haqida ma’lumotga ega bo’ladilar. - YOshlarni kasbga yo’naltirishning nazariy shart sharoitlari bilan tanishadilar. Kasb tanlashga yo’llash fanining maqsadi va vazifalarini bilib oladilar. Kasb tanlashga yo’llash fanining mazmuni bilan tanishadilar. O’qitishning usul, tеxnikasi: Ma’ruza, tushuntirish, suhbat, “B–B–B” stratеgiyasi O’qitish vositalari: Ma’ruza matni, slayd -prеzеntatsiya O’qitish shakli: Ma’ruza, ommaviy O’qitish shart-sharoitlari: Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona Monitoring va baholash: O’z-o’zini nazorat qilish, rеflеksiya « Yoshlarni kasbga yo’naltirishning nazariy shart sharoitlari » mavzusidagi ma’ruza darsiga tеxnologik karta Faoliyat bosqichlari Faoliyat mazmuni Pеdagog Talaba 1 – bosqich Kirish. (20 daqiqa) 1.1. Mavzuning nomlanishi, maqsad va kutilayotgan natijalarini bayon etadi. 1.2. “B–B–B” stratеgiyasining “Bilaman” ustunini to’ldirishni so’raydi. 1.3. Fan miqyosida bajariladigan mеtodik va tashkiliy ishlar bilan tanishtiradi. Tinglaydilar, yozib oladilar. “B–B–B” stratеgiyasining “Bilaman” ustunini to’ldirishadi. Savollar bilan murojaat etadilar, aniq tasavvurlar tizimiga ega bo’lishadi

2 - bosqich. Asosiy bosqich (50 daqiqa) 2.1.“B–B–B” stratеgiyasining “Bilmoqchiman” ustunini to’ldirish so’raladi. 2.2. Mavzu bo’yicha ma’ruza matnini tarqatadi, uning rеjasi va asosiy tushunchalari bilan tanishishni taklif etishadi. 2.3. Taqdimot tеxnologiyasi yordamida asosiy nazariy ma’lumotlarni bayon etadi. Jalb qiluvchi savollar bilan murojjat etadi, mavzuning eng asosiy tushunchalarini ajratib ko’rsatadi, har bir o’quv biriligi bo’yicha xulosalar qiladi. “B–B–B” stratеgiyasining “Bilmoqchiman” ustunini to’ldirishadi. Tinglaydilar, savol- javoblarda ishtirok etishadi, muhim chizma va jadvallarni o’z daftarlariga qayd etishadi. 3 – bosqich. YAkuniy. (10 daqiqa) 3.1. “B–B–B” stratеgiyasining “Bilib oldim” ustunini to’ldirish so’raladi. 3.2. “B–B–B” chizmalarni o’qitish orqali talabalarning umumiy tasavvurlarini aniqlaydi. 3.3. Aniq tasavvurlar shakllanmagan qismlarini qayta tushuntiradi. 3.4. Mustaqil ish uchun topshiriq bеradi va uni baholash mеzonlari bilan tanishtiradi. “B–B–B” stratеgiyasini tugallashadi va o’z tasavurlarini boshqalarniki bilan taqqoslaydi. O’z tasavvurlarini boyitadi va to’ldiradi. Topshiriqni yozib olishadi. BBB jadvali Bilaman , Bilishni xoxlayman , Bildim . - matn , ( mavzu , bo ’ lim BBB jadvalini tuzish qoidalari bilan tanishiladi. Yakka tartibda (juftlikda) jadval rasmiylashtiriladi.

bo ’ yicha tadqiqot ishlari olib boorish imkonini beradi ; - tizimli mulohaza qilish , tarkibga ajratish ko ’ nikmalarini rivojlantiradi . Quyidagi savolga javob beriladi. «Yshbu mavzu bo’yicha nima bilasiz?» va «Nimani bilishni xoxlaysiz?» (Kelgusi ish uchun taxminiy asos yaratiladi) Yakka tartibda ( juftlikda ) jadvalning 1- chi va 2- chi ustuni to ’ ldiriladi . Mustaqil ravishda ma ’ ruza matnini o ‘ qiydi ( ma ’ ruzani eshitadi ) Jadvalning 3- ustunini mustaqil ( juftlikda ) to ’ ldiradi . BBB jadvalini to ’ ldirish uchun tavsiyalar : 1. Tayanch ibora va tushunchalar bilan tanishib chiqing ib о r а v а tushunchalar bilan tanishib chiqing . 2. BBB jadvalini to ’ ldirish uchun tayanch ibora va tushunchalarning tartib raqamidan foydalaning . Bilaman Bilishni xohlayman Bildim 1 2 3 Ilova SHOVQINLAR , TITRASHLAR VA ULARNING INSON HAYOTIDAGI ZARARLI XUSUSIYATLARI .

Turli balandlik va chastotadagi tovushlarning tartibsiz ravishda qo'shilib eshitilishi shovqin deb ataladi. Tovush fizik holat sifatida havo, suv va boshqa tarang muhitdan kelib chiqadigan to'lqinsimon harakatlardan iborat bo'lib, tovush chiqaradigan jismlarning tebranishi natijasida hosil bo'ladi. Shovqin kasb kasalligiga olib kelishi mumkin. U boshni aylantirib miyada og'riq turg'izadi va quloq shang'illab asab tizimiga ham yomon ta'sir qiladi. Ayniqsa, fikrni to'plab, aqliy ish bilan shug'ullanishga imkon bermaydi, ish qobiliyatini (10-60%) pasaytirib yuborishi mumkin. Uzoq vaqt mobaynida shovqinning odamga sezilmas darajada ta'sir qilishi asab tizimining ishdan chiqishiga olib keladi. Ayniqsa, qattiq va kuchli tovushlar, shuningdek, tuxtovsiz ravishda bir xilda chiqib turadigan tovushlar odamga yomon ta'sir qiladi va tez charchatadi. Shovqin ta'sirida turli a'zolar va tizimlarning; masalan: xazm qilish (oshqozon shirasi sekretsiyasining o'zgarishi), qon aylanishi (qon bosimining ko'tarilishi) tizimlarning normal faoliyati buziladi. Kelib chiqishiga ko'ra shovqin, asosan 3xil bo'ladi: 1. Sanoat shovqini. 2. Transport shovqini. 3. Maishiy shovqinlar. Shu bilan birga gaz va suyuqliklarning harakati natijasida ham shovqin chiqishi mumkin. U aerodinamik shovqin deb ataladi. Shovqin - bu tovushdir. Tovush esa havodagi zarrachalarning mexanik tebranishidir. Bu tebranishlar to'lqinsimon ravishda tarqalib kishi qo'loq pardasiga tegadi, natijada tovush eshitiladi.Tovush eshitilishi uchun to'lqin ma'lum kuchga ega bo'lishi kerak. Bu kuch esa tovush to'lqinining paskalda (Pa) o'lchanadigan bosimi bilan belgilanadi. Qo'loq tovush bosimining 2 x 10-5 dan 2 x 102 Pa gacha bo'lgan diapazonini qabo'l qila oladi. Pastki chegara, ya'ni (Ro=2x10-5Pa) kishi qulog'i ilg'ay oladigan minimal tovush bosimi - "eshitish chegarasi", yuqori chegara, ya'ni (Pmax=2 x 102 Pa) kishi qulog'i og'riq sezguncha chiday oladigan maksimal bosimi - "og'riq chegarasi" deb ataladi. Og'riq chegarasidan yuqorida quloqlardan qon sizib chiqishi va quloq

pardasining yirtilishi hollari bo'lishi mumkin. Ikki kishining o'zaro suhbati odatda 0,1Pa bosimda kechadi. ShOVQIN - sanoat korxonalaridan, temir yo'l transportidan, avtotransportdan, qurilish texnikalaridan, maishiy xizmat korxonalaridan, radio-televizor ovozlarini qattiq qilib eshitish natijasida vujudga keladi. SHovqin kuchi detsibel (DB) bilan o'lchanadi. U inson quloq pardalariga shovqin bosimini taqqoslash oqibatida aniqlangan. 0,1 detsibelli shovqin eng past hisoblanadi, uni eshitish judayam qiyin. Eng kuchli shovqinning kuchi 200 db hisoblanadi va kishini o'ldirishi mumkin. SHovqin kuchi harakteriga ko'ra 4 guruhga bo'linadi: 1. Shovqin kuchi 0,1-0,5 db bo'lsa, normal ovoz hisoblanadi. Masalan: bunga daraxtlarning shivirlashi, soatning yurishi va normal musiqa ovozi kiradi. 2. Shovqin kuchi 60-90 db bo'lsa, yoqimsiz ovoz hisoblanadi. Masalan: sanoat korxonalari, ko'cha transporti shovqini, chang so'rg'ich va kir yuvish mashinalarining ovozi. 3. Shovqin kuchi 100-120 db bo'lsa, zararli va insonlar sog'ligiga salbiy ta'sir etadigan ovozdir. Masalan: baland musiqa ovozi, to'qimachilik va paxtachilik sanoatidagi stanoklar, avtomobillar, mototsikllar, tramvay, temir yo'l transporti va qishloq xo'jalik va qurilish mashinalari. 4. Shovqin kuchi 130-200 db bo'lsa, juda xavfli shovqin hisoblanadi. Masalan: portlash, reaktiv samolyot ovozi va havo trevogasi misol bo'ladi. Tovushning fiziologik ta'siri uning faqat kuchiga emas balki chastotasiga ham bog'liqdir. Chunki insonning eshitish qobiliyati har xil chastotali tovushlarda birday emas. 1000-4000 Gts chastotaga ega bo'lgan tovushlar hammadan yaxshi qabul qilingan. Darajasi bir xil bo'lib har xil chastotaga ega bo'lgan tovushlar bir xil qabul qilinmaydi. Shuning uchun shovqin balandligi birligiga fan qabul qilingan. 1 chi fan - bu shovqin darajasi 1 db bo'lganda uning chastotasi 1000 Gts ga tengdir. Shovqin chastotasi oshishi bilan uning salbiy ta'siri ham oshadi. SHovqinlar chastotasiga qarab 3 sinfga bo'linadi: 1. Past chastotali shovqinlar < 300 Gts

2. O'rtacha chastotali shovqinlar < 800 Gts 3. Baland chastotali shovqinlar > 800 Gts 6.1-jadvalda ko'pincha uchraydigan shovqin darajalari ko'rsatilgan. 6.1- jadval. Shovqin hosil qiluvchi manbalar Qattiq shovqin odam organizmiga salbiy ta'sir ko'rsatadi, boshi og'riydi va aylanadi, ko'z qorachig'i kengayadi, yurak urishi tezlashadi, asab tizimi ishdan chiqadi va hakozo. Izlanishlar shuni ko'rsatdiki, 88DB shovqinda ("LiAZ-677" avtobusi kabinasida) haydovchining fikrlash qobiliyati 10% ga, agar 95DB bo'lsa 20 % ga kamayadi. Avtomobillarning asosiy shovqin chiqarish manbai dvigatel va sundirgich hisoblanadi, keyingi manba shinalarning ishlashi hisoblanadi. Shinaga tushadigan yuk oshgan sari shovqin ham balandlashib boradi. Hozirgi paytda shovqinning organizmga ta'siri o'rganilmoqda. Masalan, Buenos- Ayres laboratoriyalarining birida kalamushlarni yertulalarga qamab, kuchaytirilgan ovoz chiqaruvchi moslamalar o'rnatib kuyishgan. Bir necha daqiqa o'tgach, kalamushlar falaj holatiga tushgan, 6 soatdan keyin esa hammasi o'lgan. Rus olimi V.I.CHudnovning ma'lumotiga ko'ra, nafas olish, barglarning shivirlashi 10 detsibel, qattiq gapirish 60-70 db, shahar transportlarining shovqini (mototsikl, avtobus, yuk tashuvchi avtoulov) - o'rtacha 80-100 db ni tashkil etadi. Reaktiv samolyot shovqini ko'tarilishi paytida 140, kosmik kema (raketa) - 175 db ga teng. Inson uchun 20-30 db zararsiz hisoblanadi. Bu tabiiy holatdir. Umuman odamga 80 db ruxsat etilgan. 130 db ga teng shovqin insonda og'riq paydo qiladi, 150 ga ko'tarilganda chidab bo'lmaydi, 180 db da metall chatnab ketadi. O'tgan asrning 60-70 yillarida katta shahar yo'llarida shovqin o'rtacha 60-70 db ni tashkil etgan bo'lsa, bugungi kunga kelib bu ko'rsatgich 100 va undan ham ziyod db ni tashkil etmoqda. Yer ko'rrasining yirik shaharlarida shovqin miqdori har yili o'rtacha 1 db ga oshib bormoqda. Shu bois 50-60 yillardan so'ng shovqin kuchi yana qanchaga ko'payishini bashorat qilish qiyin emas. Hozirning o'zida ayrim mintaqalarda

"shovqindan ifloslanish" holatlari kuzatilmoqda. Masalan, Angliya aholisini 14,5 millioni o'z xonadonlarida 65-70 db ga teng shovqin ta'sirida yashaydilar. AQSH da "shovqindan ifloslanish" ga qarshi kurash suv va havo musaffoligini asrashdek dolzarb masalaga aylangan. Shovqin qariyb 80 million Amerikalik salomatligiga xavf tug'dirmoqda. N'yu-York shahrida shovqin miqdori mo'ttasil 85 db dan baland bo'layotir. Natijada odamlarda 30 yoshdayoq eshitish qobiliyati susaymoqda, aslida bu holat o'rtacha 70 yoshdan so'ng kuzatilishi kerak. Hozirning o'zida 2 fuqarodan biri shovqin ta'sirida kun kechiradi. Doimiy shovqin qon aylanishi va modda almashuvi jarayoniga ham ta'sir ko'rsatadi. Braziliyaning San-Paulu va Rio-de-Janeyro shaharlarida shovqin miqdori 92 db ni tashkil etadi va har yili o'rtacha 3 db ga oshib bormoqda. Shovqinning ta'siri hayvonlarga ham jiddiy ta'sir qiladi. Masalan, Angliyaning mashhur Xitrou aeroporti yaqinida Vindzord hayvonot bog'i joylashgan. O'tgan asrning 70 yillarida bu aeroportdan reaktiv samolyotlar ucha boshlaganida, hayvonlar shovqindan vahimaga tushib panjaralarni buzib tashlaganldar. Shuning uchun u yerda ba'zi hayvonlarning quloqlariga eshitishni pasaytiruvchi moslamalar o'rnatilgan. Hozirgi Tailand fillarini ham shu kabi katta "quloqchin" larda ko'rish mumkin. Tovushdan tez uchadigan samolyotlarning inson, o'simlik va hayvonot dunyosiga ta'siri baland. U uchgan paytda 30-50 km kenglikda shovqin to'lqini paydo bo'ladi, bunda millionlab odam, o'simlik va hayvon uning ta'sirida bo'ladi. Rok-kontsert paytida shovqin kuchi 120 db gacha ko'tarilishi mumkin. Kontsertlarda panogramma rivojlanib borayapti. Bozorlarda quloqni batangga keltiruvchi musiqalar yangramoqda. Bugungi kunda yangi qurilayotgan binolarda shovqin "yutuvchi" moslamalar, ayniqsa maxsus deraza va devorlarning ahamiyati kattadir. Transport shovqinini pasaytirishda ko'chalarda yo'llarning tekisligi, ravonligi muhim. Keyingi paytlarda ko'plab ochiq to'yxonalar paydo bo'lmoqda. To'y paytida shunday shovqin paydo bo'ladiki to'yga borgan inson 15-30 daqiqa bir amallab chidaydi va oxir-oqibat to'yxonadan chiqib ketishga majbur bo'ladi. Majlislarda ma'ruzasi mikrofondan baland ovozda gapiradi. Bu ham odamga yomon ta'sir ko'rsatadi. Shovqinni

o'lchash va tahlil qilish uchun har xil tuzilishdagi shovqin o'lchagich, analizator, o'zi yozar uskuna, magnitafon hamda ossillograflardan foydalaniladi. O'lchash yo'nalishi bo'yicha shovqinni o'lchash usullariga ajratiladi. NAZORAT USULI asosan ishlab chiqarish, transport, maishiy shovqinlarining sanitariya talablariga mosligini tekshirish uchun qo'llaniladi. Bu usulda oktavali chastotali polosalari bo'lgan analizator va shovqin o'lchagichlardan foydalaniladi. MUHANDIS USULI shovqin manbalarini tekshirish uning paydo bo'lish sabablarini tahlil qilish, shovqinni so'ndirish vositalarini ishlab chiqarishdan iborat. Bu usulda o'lchash uchun uchdan bir oktavali tor polosali analizatorlar, yorug'lik hisoblash va boshqa asboblar ishlatiladi. Respublikamizda keng qo'llaniladigan turli xil shovqin o'lchagichlar va shovqin spektri analizatorining akustik o'lchashlarini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan texnik ko'rsatgichlari 14 va 15 jadvallarda keltirilgan. "RFT" hamda "Bryo'l va Ker" firmalarida ishlab chiqarilgan asboblar va vibroakustik o'lchovlar doirasi kengdir. 1-Detsibel pereklyuchateli; 2-o'lchagichning kirishi; 3-fil'trlar chastotalarining pereklyuchateli; 4 va 5-rostlash vintlarining uyalari; 6-"Mikrofon-datchik" pereklyuchateli; 7-"Kalibr" uyasi; 8-signal lampasi; 9-strelkali pribor; 10-"Yerga ulash uchun" qisqichi; 11-"CHiqish" uyasi; 12-ish turi pereklyuchateli; 13-"Detsibel I" pereklyuchateli; 14-"Rod izmereniy" pereklyuchateli; 15-M-101 mikrofoni; 16-mikrofon mahkamlagichining detali; 17-tutqich va shlangli egiluvchan sim. SHovqinga qarshi kurash. Avtomobillardan chiqadigan shovqinni kamaytirish asosan ularning dvigatellarini takomillashtirishdan iboratdir. BMTning Yevropa komissiyasi shovqini 82-92 DB dan kam bo'lgan avtomobillar ishlab chiqarish va ekspluatatsiya qilishni taklif qiladi. Masalan, Angliyada shovqini 85-92 DB bulgan yuk avtomobillaridan foydalanishga ruxsat berilmagan. Bu yuk ko'tarish qobiliyati 12 tonna bo'lgan avtomobillarga tegishlidir. Yaponiyada esa 1971 yildan boshlab

yuk tashuvchi avtomobillarga 80 DB, yengil avtomobillarga 70 DB me'yor joriy qilingan. AQSH da yuk tashuvchi avtomobillar uchun 86DB me'yor qo'yilgan. Avtomobil ishlab chiqarish zavodlari keyingi vaqtda dvigatellardagi yonish jarayonini takomillashtirish, chiqarish tizimida 2-3 bosqichli so'ndirgichlar qo'yish bilan shovqin muammosini hal qilmoqdalar. Hozirgi vaqtda haydovchilar ish qobiliyatiga zarar yetkazmaslik uchun ko'pgina avtobuslarning dvigateli orqa tomoniga o'rnatila boshlandi. Bu sharoitda haydovchiga ta'sir ko'rsatadigan shovqin 8-10 DB ga kamayadi. Ba'zi firmalar dvigatellar shovqinini kamaytirish uchun uning atrofini shovqin yutuvchi materiallar bilan qoplay boshladilar. Shovqinga qarshi kurashning yana bir yo'li-so'ndirgichlar uchun shovqin yutuvchi po'latlar ishlatishdan iboratdir. Bunda ikki po'lat qatlami orasiga g'ovak elastik qatlam qo'yiladi, bu qatlam yonish mahsulotlarining 130 oS dagi issiqligiga bardosh bera oladi. SHovqin yutuvchi po'latdan hozirgi vaqtda yengil avtomobil kuzovlari, shamollatgich, dvigatel va uzatmalar qutisi kojuxlari uchun ishlatish ko'zga tutilmoqda. Hammaga ma'lumki, shaharda avtomobillar harakati asosiy shovqin manbaidir. Shuning uchun, hozirgi vaqtda binolar qurish, yo'lni bo'laklarga bo'lish ishlari ham davlat standartlariga muvofiq bajarilmog'i kerak. Shunday qilib, dvigatelning avtomobilda joylashishini ratsional hal qilish, kapot osti bo'shlig'ini shovqin yutgich materiallar bilan qoplash hamda avtomobil agregatlari va tizimlarini takomillashtirish yo'li bilan shovqinni kamaytirish mumkin. SHaharlardagi hosil bo'ladigan shovqinning asosiy manbai avtomobildir. Shovqin asosan dvigatelning ishlashidan va g'ildirak shinalarining yer bilan ta'siridan hosil bo'ladi. Eng katta shovqin dizel dvigatelli yuk avtomobillaridan hosil bo'ladi. Shovqinlarni kamaytirish bo'yicha asosiy yo'nalish sundirgichlarning yangi konstruktsiyalarini yaratish va g'ildirak shinalarini konstruktsiyalarini takomillashtirishdir. Ma'lumki avtomobil transporti neft maxsulotlarining asosiy iste'molchisidir. Avtomobil korxonalarida hosil bo'lgan neft maxsulotlari chiqindilari, ishlatilgan suv tarkibida oqar suvlarga tushib, suv havzalarini zaxarlashi, ifloslangan suv inson salomatligiga va tabiatga katta zarar yetkazishi

mumkin. Buning oldini olish uchun Respublikamizda katta ishlar qilinmoqda, jumladan suv xavzalarini tozalash hamda suvlarni qayta ishlash masalalari hal qilinmoqda. SHovqindan saqlanish va unga qarshi quyidagi choralar amalga oshirilishi mumkin: 1. Shovqin manbaini o'zida pasaytirish. 2. Shovqinni ixotalash (izolyatsiya). 3. Shovqin yutuvchi moddalar qo'llash. 4. Shovqinni bug'ish (glushitellar bilan). 5. Shaxsiy himoya vositalarini qo'llash. Agar texnik usullar bilan shovqinning sanitariya me'yorlariga qadar pasaytirib bo'lmasa u holda shovqindan yakka tartibda himoyalash vositalaridan foydalanish tavsiya etiladi. Bunday himoya vositalariga quloq tiqmalari, quloq qopqoqlar, shlemlar kiradi. Quloq tiqmalari juda ingichka toladan qilingan, ba'zan mum va parafin aralashmasi shimdirilgan, quloqqa tiqib qo'yiladigan paxta yoki doka bo'lagidir. Konus shaklidagi qattiq (ibonit rezina) tiqmalar ham bo'ladi. (Bular shovqinni 5-20 DB gacha pasaytiradi). Kundalik hayotimizda har qadamda tebranma harakatga duch kelamiz. Daraxtlarning bargi, shoxlarining shamol paytidagi tebranishi, daladagi bug'doy maysalarining tebranishi, musiqa asboblari - rubob, tor, do'tor torlarining harakati, osma soat tebrangichi harakati, telefon membranasining tebranishi, ichki yonuv dvignateli tsilindridagi porshenning harakati tebranma harakatga misol bo'ladi. Tebranma harakatlar mexanik, elektromagnit, elektromexanik tebranma harakatga bo'linadi. Tebranma harakatlarning tabiati har xil bo'lsa ham, ular asosan yagona qonuniyat bo'yicha amalga oshadi. Biz asosan mexanik tebranma harakatni o'rganamiz. Mexanik harakat qilayotgan jismlar to'plamiga tizim deyiladi. Tizim tarkibiga kiruvchi jismlar orasida sodir bo'ladigan kuchlar ichki kuch va shu tizimga tashqaridan bo'ladigan ta'sir kuchi tashqi kuch deyiladi.

Vaqt o'tishi bilan takrorlanib turadigan harakatlarga tebranma harakat yoki tebranishlar deyiladi. Tebranishlar erkin (xususiy), majburiy va avtotebranishlarga bo'linadi. Muvozanat vaziyatidan chiqarilgan tizimda ichki kuchlar ta'sirida vujudga keladigan tebranishlar erkin tebranishlar yoki xususiy tebranishlar deyiladi. Davriy ravishda o'zgaradigan kuchlar ta'sirida vujudga keladigan tebranishlar majburiy tebranishlar deyiladi. Masalan, biz telefonda gaplashayotganimizda mikrofon pardasi (membranasi) tebranayotgan (bosimi o'zgarayotgan) havo ta'sirida, havo esa bizning tomoq-burun bo'shlig'imizdagi tovush pardalarining tebranishi ta'sirida majburiy tebranma harakat qiladi. Radio karnayi, matori ishlab turgan mashina yoki dastgoh korpuslarining tebranishlari (titrashi) majburiy tebranishlardir. Prujinali tebrangich misolida ham prujinaga osilgan yukka (metall sharchaga) tik yo'nalishda davriy ravishda turtki berib turilsa, uning tebranishi majburiy tebranish bo'ladi. Avtotebranish bo'lishi uchun tashqi kuchlarning ta'siri tizimning o'zi vositasida amalga oshishi kerak. Fizikaning tovush hodisalarini hamda ularning boshqa fizik hodisalar bilan aloqasini o'rganadigan sohasi akustika deyiladi. Korxonalarda titrashni ham iloji boricha kamaytirish chora-tadbirlari ko'riladi. Shovqinni kamaytirish uchun mashinalarning aylanuvchi qismlari o'z vaqtida yog'lab, rezinali detallarga almashtiriladi. Titrash va shovqinning oldini olish uchun mashina va uskunalarning pol sathiga to'g'ri joylashishi hisobga olinadi. Ularning biriktiruvchi qismlari o'zaro yaxshi biriktiriladi. Titrash deb, nuqta yoki mexanik tizimning hech bo'lmaganda bitta koordinata bo'ylab vaqt birligida navbatma-navbat ortib yoki kamayib turishiga aytiladi. (GOST 24346-80) Titrash mashina va mexanizm qismlaridagi kuchlarning nomuvofiqlik harakati natijasida kelib chiqadi. Bunga mexanizmlarning chiziqli harakatini aylanma harakatga aylantirishdagi krivoship-shatun mexanizmlarining harakati, stanoklarning silliqlovchi va qirquvchi qismlarida sodir bo'ladigan titrashlar misol bo'ladi. Umuman mexanizmlarda muvozanatning buzilishi titrashni kelib chiqishiga sabab bo'ladi. Titrashning inson organizmiga ta'siri asosan uning

mexanizmda kelib chiqishida ta'sir ko'rsatuvchi kuchlar bilan o'zviy bog'liq. Bunda ta'sir ko'rsatuvchi va titrash hosil qiluvchi kuchlar butun tizimiga yoki uning bir bo'lagiga ta'sir qilish mumkin. sinusondal qonuniyat asosida hosil bo'layotgan titrashning birliklari sifatida, titrash amplitudasi Xm, titrash tezligi Vm, titrash tezlanishi Q, titrash davri T va titrash chastotasi bilan tavsiflanadi. Titrash parametrlarining absolyut qiymatlari juda keng chegarada o'lchanganligi ilmiy tekshirish ishlarida titrashning logorifmik darajasi ishlatiladi va bu daraja Detsibel (DB) bilan belgilanadi. Titrash umumiy va qisman bo'lishi mumkin. Umumiy titrashda inson organizmi butunlay titrash ta'sirida bo'ladi, qisman esa inson organizmining ba'zi bir qismlarigina titrash ta'siriga tushadi. Umumiy titrashga transport vositalarini boshqaruvchilar, yuk ko'tarish kranlari va shunga o'xshash boshqa ishlarni bajarishda titrash ta'siri ostida bo'ladi. Qisman titrash qo'lda ishlatiladigan elektr va pnevmatik qurilmalar bilan ishlatiladigan vositalar bilan ishlaganda seziladi. Titrash - qattiq yuzalarning tebranma harakatidir. Sanoat korxonalarida umuman kam uchraydigan xodisa. Ba'zan u uskunalarning mahkamlovchi boltlarining bo'shashib qolishidan, vallarning urib ishlashidan va nosozligidan vujudga keladi. Titrash ta'sirida asob va yurak tomir tizimi zararlanishi mumkin, kapilliyar tomirlarning qisilishi sodir bo'ladi, hushdan ketishga va qon bosimining oshishiga moyillik kuzatiladi, qonda o'zgarishlar, umumiy holsizlik ro'y beradi. Titrash ayniqsa ayollar organizmiga zararli ta'sir ko'rsatadi. Titrash odam organizmiga salbiy ta'sir qiladi, mehnat unumdorligini pasaytiradi, ko'pincha og'ir kasb kasalligi - titrash kasalligiga olib keladi. Xastalikni boshlang'ich davridagina davolash samara beradi. Ko'p hollarda kasallik o'tib ketsa, nogironlikka olib kelishi mumkin. Qo'lni titrashdan himoya qilish uchun maxsus qo'lqoplardan foydalaniladi. Mashina va mexnizmlarning titrashini kamaytirish quyidagi usullarda amalga oshiriladi: titrashni keltirib chiqaradigan manbaga ta'sir qilish; rezonans holatidan chiqarish;

titrashni dinamik so'ndirish; mashina va qurilish elementlarining konstruktiv elementlarini o'zgartirish; titrashni ixotalash va shaxsiy himoya vositalarini qo'llash. Umumiy titrashning 0,7 Gts dan kichik bo'lgan chastotalari umuman titrash kasaliga olib kelmaydi, ammo bunday titrash dengiz to'lqinlari singari bo'lganligi sababli dengiz kasalligini kelib chiqishiga olib kelishi mumkin. Bunda odam ichki a'zolarining muvozanati buzilishi kuzatiladi. Inson organizmining deyarli hamma qismida titrashlar mavjud. Masalan: odamning boshi, bo'yni, yurak qismlari titrashlar tizimi sifatida qaralishi mumkin. Inson tik turib ishlaganda bosh, yelka va umurtqa qismlarining titrashi 4-6 Gts ni tashkil qiladi. O'tirib ishlaganda boshning yelkaga nisbatan titrashi 25-30 Gts ni, ko'pchilik ichki a'zolarning titrashi 6-9 Gts atrofida bo'ladi. Xuddi shunday titrashlar ta'siriga tushish, katta asoratlar kelib chiqishiga sabab bo'ladi, ba'zan mexanik jarohatlarga olib kelishi mumkin. Titrashning doimiy ta'siri esa titrash kasalining kelib chiqishiga sabab bo'ladi, bunda titrashning markaziy nerv tizimiga ta'siri natijasida organizmning fiziologik xususiyatlari buziladi. Bu buzilishlar bosh og'rig'i, bosh aylanishi, uyquning yomonlashuvi, mehnat qobiliyatining susayishi, yurak faoliyatining buzilishi bilan ifodalanishi mumkin. Titrash ta'siri tashqi nerv tizimlari ishini yomonlashtiradi; bu esa terining sezish qobiliyatini susaytiradi, pay qavatlarining qotib qolishiga sabab bo'ladi, bo'g'imlarda tuz yig'iladi va bo'g'imlar harakati susayadi. Bu holatlar ayniqsa sovuq fasllarda kuchayadi. TAYaNCH IBORALAR: SHovqin, detsibel, gerts, shovqin yutuvchi moslamalar, maishiy shovqinlar, transport shovqinlari, sanoat shovqinlari, analizator, shovqin o'lchagich, o'zi yozar uskuna, magnitafon, ossillograf. Mexanik tebranishlar, akustik tebranishlar, tebranma harakatlar, tizim, xususiy tebranishlar, majburiy tebranishlar, titrash, umumiy va qisman titrashlar. NAZORAT SAVOLLARI: 1. SHovqin nima?

2. SHovqinning zarari haqida nimalarni bilasiz? 3. SHovqinni tavsiflovchi kattaliklar? 4. SHovqinga qarshi kurash usullarini bayon qiling? 5. SHovqin qanday asboblar bilan o'lchanadi? 6. SHovqinlar qaerlarda ko'proq uchraydi? 7. SHovqinlar necha xil bo'ladi? 8. SHovqin kuchi harakteriga ko'ra necha guruhga bo'linadi? 9. SHovqinlar chastotasiga ko'ra nechta sinfga bo'linadi? 10. SHovqinlar inson organizmiga qanday ta'sir ko'rsatadi? 11. Mexanik tebranishlarga misollar keltiring? 12. Tizim deb nimaga aytiladi? 13. Tebranish deb nimaga aytiladi? 14. Titrash deb nimaga aytiladi? 15. Titrashni oldini olish usullari va choralari? MA'RUZA № 7. ISHLAB ChIQARISH MUHITIDA ERGONOMIKA TO'G'RISIDA TUSHUNCHA. INSON VA MASHINA O'RTASIDAGI BOG'LIQLIK R e j a: 1. Ergonomika haqida tushuncha. 2. Ish o'rniga va yaratilayogan mashina va mexanizimlar konstruktsiyasiga quyiladigan talablar. 3. ATK da texnik estetika. 4. Rang va nur o'rtasidagi uzviy bog'liqlik. 1. Ergonomika haqida tushuncha. Ergonomika insonning ish jarayonidagi harakatidir. Ergonomika ishlab chiqarish jarayonidagi ishchining charchamasdan, mehnat qobiliyatini pasaymagan va sog'lig'ini yo'qotmagan holda eng yuqori ish unumdorligiga erishishda funktsional imkoniyatlarini o'rganuvchi fandir. U nazariy

fan bo'lib, fiziologiya, psixologiya, antrometriya, mehnat gigienasi va insonning ish faoliyatini kompleks ravishda qamrab oladi: Fiziologik yo'nalish: -ish joyi, asboblar, mashina va jihozlarni fiziologik talablarga muvofiq holda bo'lishiga erishi; -mehnat va dam olish rejimlarini joriy etish; -mehnatni jismoniy og'irligini kamaytirish, fiziologik jihatdan yetarlicha harakat faolligini ta'minlash; -mehnatni aqliy va emotsional toliqtirishni kamaytirish; Psixologik yo'nalish: -pultlar va mashinalar, mexanizmlar tizimlarini boshqarish uchun boshqa vositalar ixtiro qilishda ruhiy talablarni hisobga olish; -kasb tanlashda va kasbiy talablarga muvofiq holda shaxsning ruhiy xususiyatlarini hisobga olish; -jamoalarda qulay ruhiy kayfiyat yaratish, ishlovchilarning mehnatidan va uning natijalaridan yuqori manfaatdor bo'lishlarini ta'minlash bo'yicha tadbirlar ishlab chiqish va joriy qilish. 2. Ish o'rniga yaratilayotgan mashina va mexanizmlar konstruktsiyasiga qo'yiladigan talablar: Ish o'rni asosiy (ishchi) mintaqa (stanok, verstak, konveyer) va yordamchi (o'tirgich, detallar va yarim fabrikatlar maydoni) ga bo'linadi. Asosiy jihoz stanok, qo'shimcha jihoz esa buyumlar, asboblar va moslamalar hisoblanadi. Stanokda ishlaydigan ishchi og'ir detallarni shkafni pastida o'lchov asboblarini kesuvchi asboblar bilan aralashtirmay ma'lum bir tartib bilan uyachalarga joylashtiriladi. Uyachalarga ular shunday joylashtirilishi kerakki, ularni olish qulay va xavfsiz bo'lsin. Verstakda o'rnatilgan tiska poldan 102 sm yuqorida o'rnatilsa buyi 170 sm bo'lgan ishchi yaxshi ishlay olish qobilyatiga ega bo'lishi kuzatilgan. Agar tiska balandligi 30 sm oshirilsa ishchi toliqishi oshishi va samaradorlik 30 % ga kamayishi kuzatilgan. Agar ish bajarishda ishchi kuchi 50 N dan oshmasa ishni

o'tirgan holda bajarish, 100 N oshsa agar tik turgan holda bajarish maqsadga muvofiqdir. Ishchi o'rnining konstruktsiyasi va ularning o'zaro joylashishi (o'tirgich, boshqarish a'zolari, ma'lumotini aks ettirish qurilmalari) antrometrik fiziologik ruhiy va ish xarakteriga javob berishi kerak. Mashina va mexanizmlar konstruktsiyasi issiq iqlim sharoitida qanchalik moslashgan bo'lsa uning samaradorligi shunchalik yuqori bo'ladi. Yuqori harorat va atrof-muhit changi mashina va mexanizmlarning texnik holatiga katta ta'sir o'tkazadi. Qum zarralari quyosh radiatsiyasi tasirida ishqalanuvchi yuzalari, detallar va uzellarning tashqi bo'yoqlari, moylash materiallari katta zarar ko'radi. Yozda mashinaning ichidagi havo harorati 68-70 gradus gacha ko'tariladi. Mashinist o'rindig'i sathidagi harorat tush paytida 50-60 gradusni tashkil etadi. Mashinist kabinasida qulay ish sharoitini yaxshilash maqsadida turli xil dekarativ qoplamalar, rezini qoplamalari va kabina tashqi tomonini bo'yalishiga alohida ahamiyat berilishini talab etadi. Bizning sharoitimizda kabinaning po'lat shipi issiq va quruq iqlim sharoitida bejevy bo'yoq bilan bo'yalsa, boshqa bo'yoq bilan bo'yalgan kabinaga nisbatan qizish harorati 2 gradusdan 4 gradusgacha kamayishi aniqlangan. Kabinada normal mikroiqlim taminlash maqsadida kondentsioner va tabiiy shamollatish maqsadida mashina eshigida fortochkalar o'rnatilgan. 3. ATK da texnik estetika. Ishlab chiqarish sferasida badiiy ijodiyot qonunlarini o'rganuvchi fan texnik estetika deyiladi. Yangi yaratilayotgan mashina va mexanizmlar yuksak dizayn, uzoqqa chidamli, ishonchli bo'lishini taminlash maqsadida muxandis-konstruktorlar quyidagi holatlarga e'tibor qaratishlari kerak. Konstruktsiyalanadigan mashina psixologiya, fiziologiya, rangchilik, rang texnika, dekarativ san'atning erishgan yutuqlari asosida va ma'lum tartibda jamoatchilik talabini hisobga olish kerak. Yangi yaratilayotgan zamonaviy avtomobilga estetik jihatdan yondashuv uning dastlabki loyiha jarayonida kerak. ATK da texnik estetikaning "komfort mintaqasi"

rangning to'g'ri tanlanishi va bezatish, shovqin va titrashni kamaytirish bu jarayonda asosiy o'rin tutadi. Ishlab chiqarishning estetik darajasini oshirish binoning yoritilishini yaxshilish, xavfsiz ishlab chiqarish jarayonini ta'minlash, mehnat unumdorligini oshirish, toliqishni kamaytirish, mehnat sharoiti gigienik talablarni yaxshilash maqsadida ishlab chiqarish binosi arxitektura-kompozitsion masalalari asosida rang tanlanadi. Hamma ranglar uchta xarkteristika orqali o'lchanadi, ya'ni rangning toni, rangning bir joyga yig'ilganligi va rangning yoritilganligidir. Rang tanlash kishi ruhiyatiga katta ta'sir ko'rsatadi. Yashil rang asab tizimini tinchlantiradi. Bu rang xavfsizdir. Yashil rang ogohlantirish maqsadida ishlatiladi. U transport vositalarini xavfsiz va to'siqsiz bir joydan ikkinchi joyga ko'chishini, texnologik jarayon normal o'tishiga imkon yaratadi . Sariq rang. U tozalikka bog'liq holda favqulotda o'zgaruvchandir va bir qancha holatlarni o'ziga jamlagan. Tabiatda bu rang iliq va quvnoqdir.Sariq rang qora rang bilan ko'p holda birga ishlatiladi va xavfli ob'ektda navbatma-navbat keluvchi chiziqlar shaklida ishlatiladi. Sariq rang, och sariq rang bilan birgalikda yaqinlashayotgan xavfdan ogohlantiradi. Malla rang. Malla rang - iliq, mayin va tinch kayfiyatni, mustahkamlik va turg'unlikni namoyon qiladi, lekin noxush kayfiyatni vujudga keltirish xususiyatiga ega. Malla rang ruhiyatni sundiradi, bezovtalantiradi. Qizil rang. Qon rangi bo'lib qizigan metalning rangidir. U kishini jumbushga keltiradi, kuch-quvvatni oshiradi, shu bilan bir vaqtda tez charchashni vujudga keltiradi. Qizil rangdan ogohlantirish, signal sifatida foydalanadi. Haqiqiy xavfsizlik yuqori bo'lgan joyda ishlatiladi. Masalan: konstruktsiyaning xavfli joylari tashqi tomondan sariq rangda ichki tomoni esa qzil rang bilan bo'yaladi, shuning uchun ham bunday holatda ishchi himoya vositasining bor-yug'ligiga e'tibor qaratishi lozim. Och-sariq rang. Bu rang kishining aktiv faoliyat ko'rsatishiga ruhlantirish qobilyatiga ega. U kishilar tomonidan qizigan chug' tarzida qabul qilinadi.

Ko'k rang. Bu rang suv va sovuqni eslatadi. U yangi va tiniq xuddi havoga o'xshaydi va yengil ko'rinadi. Uning natijasida jismoniy toliqish so'nadi. U nafas olish ritmini muvofiqlashtiradi, rostlaydi. Plyus urushini kamaytiradi va tichlantiradi. Binafsha rang. Toliqish va bexuda bezovtalanish rangidar. Qora rang. Xunuk va og'ir rang bo'lib kayfiyatni yomonlashtiradi. Oq rang.Sovuq va e'tiborli rangdir. Kul rang. Ko'rimsiz va zerikarli rangdir. Bu rangdan ishlab chiqarish sharoitida foydalanilmaslikka harakat qilinadi. Ranglar xromatik va axromatik ranglarga bo'linadi. Axromatik ranglar bir -biridan faqat yorqinligi bilan ajraladi. Bir rang yorqin bo'lsa, ikkinchi rang esa unga nisbatan kuproq qora - oq, kul rang va qora. Xromatik rang bir biridan yorqinligi bilangina ajralib turmasdan, balki rang turlari bilan ham farqlanadi. Ular ranglar aylanasini tashkil qiladi. Aylana shartli ravishda ikkiga bo'lingan, ayrimiga qizil, och-sariq, sariq va sariq, yashil ranglar, ikkinchi tomoniga esa havo rang yashil, havo rang, ko'k va ko'k binafsha ranglar joylashgan. Qizil-sariq joylashgan aylana tomoni iliq, ko'k havo rang tomoni esa sovuq deb nomlanadi. Eng yorqin bo'yoq - belila. U qora rangdan 20-30 marta yorqindir. Harakatlanuvchi ob'ekt elementlari sariq rangda, xavfli joylarning ichki qismi xavfli joylarga tegib turgan bo'lsa, qizil, qopqoq shesternali, zanjirli, tasmali harakatlanuvchi elementlarni qoplab turgan bo'lsa, sariq rangli punktir chizig'i bilan bo'yaladi. Boshqarish pultidagi "pusk" yashil va "stop" qizil rangda bo'lib sariq fon berilishi kerak. Issiq haroratli joylar alyuminiy bo'yoq bilan bo'yaladi. 4. Rang va nur orasidagi uzviy bog'liqlik. Korxonalarda halokatlar va ko'ngilsiz hodisalarning oldini olish maqsadida rangli plakatlar hamda xavfsizlik belgilaridan foydalanish mehnat xafvsizligi nuqtai-nazardan katta ahamiyatga ega. Rangli signallar va xavfsizlik belgilari ishlovchilarni diqqat e'tiborini bevosita xavfga jalb etishga, mumkin bo'lgan xavfdan ogohlantirishga, xavfsizlikni ta'minlash

maqsadida muayyan ishlarni bajarish uchun ko'rsatmalar berish va ruxsat etishga, shuningdek axborot berishga mo'ljallangan. Xavfsizlik belgilari korxonalar, qurilish maydonlarining xududlari, ishlab chiqarish xonalari, ish o'rinlari va ishlab chiqarish uskunalariga o'rnatilishi kerak. "Rangli signal va xavfsizlik belgilari " ga muvofiq rangli signallar hamda xavfsizlik belgilarining to'rt turi qizil, sariq, yashil va ko'k belgilangan. TAYaNCH IBORALAR: Ergonomika, fiziologik yunalish, psixologik yunalish, antrometriya, mexnat gigienasi, texnik estetika, xromatik rang, axromatik rang, muxandis-konstruktor, dizayn. NAZORAT SAVOLLARI: 1. Ergonomika fanining vazifasi nimadan iborat? 2. Fiziologik yunalishni vazifalari nimalardan iborat? 3. Psixologik yunalishni vazifalari nimalardan iborat? 4. Mashina va mexanizmlarga kuyiladigan talablar nimalardan iborat? 5. Texnik estetikani vazifasi nimalardan iborat? 6. Ranglarni turlari va ularni vazifalari. 7. ATKda texnik estetika to'g'risida tushuncha bering. 8. Xavfsizlik belgilarining qaerlarda o'rnatiladi. MA'RUZA 8. MYeHNAT GIGIYeNASI VA MIKROIQLIM ShAROITLARI. RYeJA: Mehnat gigienasi xaqida. Mikroiqlim sharoitining asosiy ko'rsatkichlari. Bajariladigan ishlarning og'irligiga qarab turlari (toifalari). Yilning issiq va sovuq davri uchun mikroiqlim sharoitlarining ko'rsatkichlari. O'quv xonalaridagi mikroiqlim ko'rsatkichlari. Mehnat gigienasi deganda, ish jarayonlarining va atrof-muxitning ishchilar organizmiga ta'sirini o'rganadigan fanga aytiladi.

Mehnat gigienasini qo'llash natijasida qulay ish sharoitlarini yarata oladigan, Mehnat unumdorligini oshira oladigan yoki butunlay yo'q qila oladigan sanitariya- gigiena va davolash profilaktik tadbirlari ishlab chiqiladi. Ish jarayonida kishi organizmiga tashqi muxit salbiy ta'sir qilishi natijasida ayrim a'zolar charchaydi, bu charchash 2 xil bo'ladi: Tez charchash - bu og'ir jismoniy ish bajarganlar yoki ishga ko'nikma hosil qilmagandan kelib chiqadi. Bunday charchash ish tugagandan so'ng tezda o'tib ketadi. Sekin-asta rivojlanib boruvchi charchash - Mehnat qobiliyatining asta-sekin pasayishiga olib keladi. Bu xil charchash o'zoq vaqt va hamisha bir xil (monoton) ishlarni bajarish natijasida yuzaga kelib, kishi organizmiga putur yetkazadi. Ish joylaridagi mikroiqlim sharoitlari deganda: Harorat Nisbiy namlik Havoning tezligi Atmosfera bosimi tushuniladi. Bunday muhit kishi organizmiga salbiy ta'sir qilib, uni sovutib yoki qizitib yuboradi. Bundan tashqari, organizmdan chiqadigan issiqlik kishi bajarayotgan ishning jadalligiga ham bog'liq. Kishi organizmining me'yoriy harorati 36,6OS bo'ladi. Organizm o'zi uchun zarur bo'lgan haroratni ta'minlab turish qobiliyatiga ega. Organizmning bu xususiyati "Haroratni rostlash" deb ataladi. Masalan, biz sovqotsak kaltiraymiz, bu muskullarning ish bajarishi natijasida energiya chiqarishidir. Qizib ketsak, terlaymiz, bu ortiqcha issiqlikni tashqi muxitga berish va shu orqali organizm haroratini ma'lum miqdorda saqlab turishdir. Ma'lum og'irlikdagi jismoniy Mehnat bilan band bo'lgan kishi o'zini yaxshi his qilishi, ya'ni u qizib ketmasligi, yoki u sovqotmasligi uchun mikroiqlim sharoitlari ma'lum darajada bir-biri bilan o'zaro bogliq bo'lishi kerak. Bunday sharoitlarni komfort sharoitlar deyiladi. Asosan komfort sharoit issiqlik balansi ta'min etilganda yaratiladi. Issiqlik balansi formulasi:

Q=QU+QK+QN+QB+QX QU -kiyimning issiqlik o'tkazuvchanligi; QK - badan atrofidagi konvektsiya; QN - atrof yuzalariga nurlanish; QB - badandan chiqayotgan namlikning bug'lanishi; QX- nafas olayotgan havoni isitish. Tsex havosining harorati yuqori bo'lganda qon tomirlari kengayib, teriga qon me'yordan ko'p kela boshlaydi va atrof muxitga issiqlik o'zatish birmuncha ko'payadi. Bu hol tsex havosining harorati 30-35 OS dan yuqori bo'lganda to'xtaydi. Kishi terlaydi, buning natijasida kishi organizmi uchun zarur bo'lgan tuzlar ham ter bilan chiqib ketadi. Shuning uchun issiq tsexlarda sal shurlangan gaz suvlar beriladi. Tsexdagi havo harorati pasayganda, qon tomirlari torayib, teriga qonning kelishi susayadi va tananing tashqi muhitga issiqlik berishi kamayadi. Shunday qilib, kishi o'zini ish sharoitida yaxshi his qilishi uchun harorat, nisbiy namlik va havo harorati tezligining ma'lum uyg'unligi zarurdir. Nisbiy namlik 40-60% ni tashkil etishi kerak. Havoning harakati ish joylarida ish sharoitini yaxshilash omili hisoblanadi, ya'ni buni shamollatish deyiladi. Issiqlik yuqori bo'lgan tsexlarda havoning harakati organizmdan chiqadigan issiqlikni atrof-muxitga berilishini yaxshilaydi va aksincha, sovuq tsexlarda organizmga salbiy ta'sir qiladi. Yilning sovuq paytlarida havoning tezligi 0,2-0,5m/s; issiq kunlarda 0,2-1,0 m/s bo'lishi tavsiya etiladi. Issiq tsexlarda bu tezlik 3,5 m/sgacha oshirilishi mumkin. Sanitar normalarining ruxsat etilgan temperaturasi: ishlab chiqarish xonalarida (150 dan past bo'lmagan) sinflar, kabinetlar, laboratoriyalarda (16-200S) gimnastika zali, vestibyul, koridorlarda (14-160S). Inson faoliyatida namlik ham muhim rol o'ynaydi. Sanitar normalarga ko'ra o'quv xonalaridagi havoning namligi (40-60%) issiq sharoitlarda 75% gacha ortishi mumkin. Inson uchun havo oqimining harakatlanishi ham muhim ahamiyatga ega. Sanitar normalarga ko'ra ishlab chiqarish xonalari va o'quv yurtlarida havoning o'rtacha harakat tezligi 0,2-0,5 m/s-sovuq hollarda, issiq bo'lganda 0,5-1,5 m/s

bo'lishi kerak. Inson havo oqimining ta'sirini tezlik 0,15 m/s bo'lgandan boshlab seza boshlaydi. Davlat sanitariya nazoratining tavsiyasiga ko'ra, ish joylarida yo'l kuyish mumkin bo'lgan havo harakatining tezligi ish joyining haroratiga qo'yidagicha bog'lanadi: 1-jadval Ish joyidagi harorat, OS Ish joyida yo'l kuyish mumkin bo'lgan havoning harakat tezligi, m/s 1,1-1,3Tsexlarda toifasi turlicha bo'lgan ishlarda mikroiqlim sharoitining komfort qiymatlari har xil bo'ladi. Masalan, yengil va og'ir toifali ish bajarish paytida komfort sharoit qiymatlari quyidagi jadvalda keltirilgan: Inson tomonidan bajariladigan ishlar jismoniy mehnatning og'irlik darajasi turlicha bo'lganda uning organizmi sarflaydigan quvvatga qarab 3 toifaga bo'linadi: 1-TOIFA - Yengil jismoniy ishlar: bunday ishlarda insonlar sarflaydigan quvvat 175 Vt (175J/s) dan oshmaydi. Mazko'r ishlar o'tirib, tik turib yoki yurib bajariladi va doimiy jismoniy zuriqishni yoki og'ir narsalarni ko'tarish va tashishni talab qilmaydi.; 2 A-TOIFA - Odam tik turib, yurib amalga oshiradigan: bunda 175-223 Vt (175- 223J/s) quvvat sarflaydigan jismoniy ishlar. Bu toifaga sanoat korxonalarining asosiy tsexlarida bajariladigan ishlar kiradi; 2 B-toifa - faqat yurib va tik turib bajariladigan: uncha og'ir bo'lmagan (10kg gacha) narsalarni ko'tarish bilan bog'lik bo'lgan va bunda 233-290 Vt (233-290J/S) quvvat bilan sarflanadigan o'rtacha og'irlikdagi jismoniy ishlar. Bu toifaga sanoat korxonalarining asosiy tsexlaridagi ishlar kiradi; 3-TOIFA - doimiy jismoniy zuriqish bilan, shuningdek, ancha og'ir (10 kgdan og'ir) narsalarni ko'tarish va tashish bilan bog'lik bo'lgan, bunda 290Vt (290 J/s)dan ziyod quvvat sarflanadigan og'ir jismoniy ishlar. Havoni mu'tadillash tizimi turg'un ishlayotganida eng maqbul parametrlar saqlab turilishi kerak.

Yuqori harorat va yuqori namlik birgalikda ishlovchilarning kayfiyati va sog'lig'iga juda yomon ta'sir ko'rsatadi. Yilning issiq davri uchun ish mintaqasidagi ruxsat etiladigan mikroiqlim sharoitlar: Tashqi havodan ko'pi bilan 3 OS ortik, ammo 28 OSdan yuqori emas. Tashqi havodan ko'pi bilan 3 OS ortik, ammo 30 OS dan yuqori emas. Yilning sovuq va o'tish davri uchun ish mintaqasidagi ruxsat etilgan mikroiqlim sharoitlar. Ishlab chiqarish muxitining mikroiqlim sharoiti (havoning harorati, nisbiy namligi, harakatlanish tezligi, barometrik bosim) tegishlicha o'lchov apparatlari yordamida nazorat qilinadi. Apparatlarning amaliyotda qo'llaniladigan asosiy turlarini ko'rib chiqamiz: Havo haroratini o'lchash uchun Asmanning aspiratsion psixrometridan (8.2-rasm) va Avgust psixrometridan (8.1-rasm) nazorat asbobi sifatida foydalaniladi. Asman psixrometrida ikkala termometrning rezervuarlari metall naycha ichiga joylangan. Bu naychalar orqali ventilyator yordamida o'zgarmas tezlik (2m/s) bilan havo so'riladi. Metall naychalar termometrlarni turli issiqlikdan himoyalaydi, shu tufayli mazko'r asbob bilan namlikni aniqlashda havoning harakatlanish tezligi o'zgarib turishi yoki nurli issiq ta'sir etishi oqibatida kelib chiqadigan xatoliklarga chek qo'yadi. Namlikni Asmannning aspiratsion psixrometri bilan aniqlash uchun termometrning simobli sharchasini batist bilan shunday urash kerakki, matoning osilib tushgan uchlari bo'lmasin: asbobga qushib beriladigan piletka yordamida matoni distillangan suv bilan ho'llash, ortiqcha suvni esa asbobni silkitish orqali yo'qotish, asbobni namlik ulchanadigan joyga o'rnatish, ventilyatorni ishga tushirish, 4 minutdan so'ng ikkala termometrning ko'rsatishlarini hisoblash zarur. Agar kuzatuvlar havoning past haroratida olib boriladigan bo'lsa, ventilyatorning ishlash muddatini 15-20 minutgacha o'zaytirish lozim.

Bayon etilgan asboblardan tashqari, haroratni qayd qilishga mo'ljallangan o'ziyozar asboblar - termograflardan (8.3-rasm); namlikni o'lchash uchun esa gigrograflardan foydalaniladi (8.4-rasm). Bu asboblar termometr va psixrometrlardan shunisi bilan farq qiladiki, ular avtomatik ishlaydi hamda havo harorati va namligini o'zluksiz o'zgarishlarini ko'rsatib turadi. Havo oqimlarini tezligini ulchash. Ish o'rinlaridagi, havo kiradigan teshiklar va ochiq tirqishlardagi havoning va shamol harakatlanish tezligini ulchash uchun anemometr deb ataladigan asbob ishlatiladi. Ular kosachali va parrakli xillarga ajratiladi (8.5-rasm). Kosachali anemometr yarimsferalar shaklidagi 4 ta kosacha maxkamlangan xoch ko'rinishidagi gildirak (1)dan va tsiferblatili xisoblash mexanizmi joylashgan korpus (2)dan tuzilgan ulchash vaqtida gildirak uqi havo oqimiga nisbatan perpendikulyar vaziyatda urnatiladi. Kosachali anemometr mustahkamrok bo'lganidan ular havoning kattaroq - 1,0dan 50m/s gacha tezliklarini ulchash uchun ishlatiladi. Anemometrlar aerodinamik quvur ichida tarirovka qilinib, ularning ko'rsatkichlari namunaviy asbob bilan taqqoslanadi. Tarirovka qilib bo'lingandan so'ng har bir asbob pasport va tarirovkalash grafigi bilan ta'minlanadi. Havoning tezligi ana shu grafik bo'yicha aniqlanadi. Havoning harakatlanish tuzligini anemometr bilan o'lchashning mohiyati quyidagilardan iborat. Asbob hisoblagichini ishga tushirishdan avval millarning tsiferblatlaridagi holati yozib qo'yiladi. Keyin anemometr havo oqimiga joylashtiriladi va g'ildirak doimiy tezlik bilan aylana boshlagandan so'ng ishga tushirish moslamasi yordamida hisoblagich ishga tushiriladi va ayni chog'da sekundomer o'chiriladi, 2-3 minut o'tgach, hisoblagich o'chiriladi va yana millarning tsiferblatdagi vaziyati yozib olinadi. Parrakli ASO-3 anemometri yassi ko'raklari bo'lgan parraklardan tuzilgan. Ko'rraklar havo okimi ukiga nisbatan burchak ostida joylashtirilgan. Quvurdan yasalgan uk tarang tortilgan pulat torda aylanadi. Gildirakning aylanma harakati chervyakli o'zatma orqali korpus ichidagi xisoblash mexanizmiga o'zatiladi. Xisoblagichning tsiferblati buylab millar harakatlanib, havo koimi bosib o'tgan

yo'lning uzunligini metrda kayd qiladi. Parrakli anemometrlardan havoning kichik - 0,3dan 5m/s gacha tezligini ulchash uchun foydalaniladi Tsexlardagi havoning tozaligi ishchilar salomatligini saqlashda katta ahamiyatga egadir. Ishlab chiqarish jarayonida tsexlarda havoga kishi organizmiga zararli bo'lgan gaz, chang boshqa moddalar ajralib chiqadi. Kishi bunday havodan nafas olganda yukori nafas yo'llari kichiydi va kishi o'zi xoxlamagan holda yuzaki nafas oladi, bu esa o'pka faoliyatiga salbiy ta'sir qiladi. Turli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Tsexlarda changlarning mavjudligi ko'z shillik pardalarini kichishtirib, kon'yuktivit kasalligini keltirib chiqaradi. Bundan tashqari chang zarrachalari tuberkulez tayokchalarni va zararli bakteriyalarni tashuvchi vositadir.Ular lampa ustiga o'tirib, tsexlardagi yorug'likni kamaytiradi, bu esa ishchilar faoliyatiga va sog'ligiga ta'sir qiladi. Kishi organizmiga ta'siri bo'yicha zararli moddalar 4 ta sinfga bo'linadi: 1-sinf - favqulodda xavfli; 2-sinf -yuqori darajada xavfli; 3-sinf - mo''tadil xavfli; 4-sinf - kam darajada xavfli. Tsexdan, shamollatish tizimi orqali surib olingan havo atmosferaga chiqarib yuborishdan oldin zararli moddalardan tozalanadi, retsirkulyatsiya uchun tsexga qayta yuboriladigan havoda zararli moddalarning miqdori 0,3 YQBK dan (yo'l qo'ysa bo'ladigan kontsentratsiya) oshmasligi kerak.

ADABIYOTLAR RO‘YXATI. 1. Kadrlar tayyorlash buyicha milliy dastur. Toshkent, 1997 y. 2. «Ta’lim to‘g‘risidagi qonun». Toshkent, 1997 y. 3. Barkamol avlov – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Prezident Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 9-sessiyasida suzlagan nutki. Toshkent, 1997 y. 4. Davlatov. Mehnat va kasb ta’limi, tarbiyasi hamda kasb tanlash nazariyasi va metodikasi. Toshkent «O‘kituvchi» 1992 yil. 5. Studentlarga o‘quvchilarni kasb tanlashga yo‘llash ishlarini o‘rgatish N. Shodiyev. Toshkent, « O‘qituvchi» 1987 yil. 6. S. A. Boltaboyev, U. Tolipov. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari kasbga yo‘naltirish o‘quv metodika kabineti faoliyatini tashkil qilish buyicha metodik tavsiyanoma. Toshkent, 2000 y. 7. X. Rashidov, Sh. Sharipov, S. A. Boltaboyev. O‘quvchilarni kasbiy yo‘nalganligini aniqlash. O‘quv kullanma. Toshkent, 2002 y. 8. «Uzliksiz ta’lim tizimida o‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish» mavzusidagi ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. Toshkent, 2002y (15-16 noyabr) 9. Mehnat va kasb ta’limi-tarbiyasidan amaliy mashg‘ulotlar. 10. A.P.Chernyavskaya. Psixologicheskiye konsultirovaniye po professionalnoy oriyentatsii - 2001goda.

O'xshashlar

O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi

Mehnat ta’limidan sinfdan tashqari mashg’ulotlarni tashkil qilish texnologiyasi

Boshlang'ich sinf o'quvchilarini o'qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish BMI

KHK da “Qurilish chizmalari” mavzusini o’qitish metodikasi

Boshlang'ich sinf o'quvchilarida aqliy tarbiyani shakllantirish yo'llari BMI