Talabalar malakaviy amaliyotini tashkil qilish, nazorat etish va baholash metodikasi - Pedagogika - Diplom ishlar

Talabalar malakaviy amaliyotini tashkil qilish, nazorat etish va baholash metodikasi

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

104.4921875 KB

Ko'chirib olish

1 “Talabalar malakaviy amaliyotini tashkil qilish, nazorat etish va baholash metodikasi” mavzusidagi yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI

2 MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………………….. 3 I BOB. PEDAGOGIK AMALIYOTNING NAZARIY ASOSLARI 1. 1 Pedagogik amaliyot haqida tushuncha. Pedagogik amaliyot modeli…………..7 1.2 Pedagogik amaliyot davridagi o‘quv-tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish………15 1.3 Pedagogik amaliyot mezonlari tasnifi, talabalar pedagogik faoliyatini nazorat qilish va baholash……………………………………………………………..21 II BOB. PEDAGOGIK AMALIYOT DAVRIDA O‘QUV JARAYONINI TASHKIL ETISH 2.1 Dars va unga qo‘yiladigan talablar Dars tiplari. O‘qituvchi (amaliyotchi talaba)ning darsga tayyorgarlik ko‘rishining asosiy bosqichlari………… .26 2.2 Amaliyotchi – talaba tomonidan sinov darslarini rejalashtirish va o‘tkazish.. .31 2.3 Darsni kuzatish, tahlil qilish turlarining qisqacha tavsifnomasi……………. 35 III BOB. MA’NAVIY-MA’RIFIY TADBIRLARNI TASHKIL ETISHGA QO‘YILADIGAN PEDAGOGIK TALABLAR 3.1 Pedagogik amaliyot jarayonida tarbiyaviy ishlarni o‘rganish, rejalashtirish va tashkil etishga qo‘yiladigan pedagogik talablar ………………………………42 3.2 Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o‘tkazish bo‘yicha amaliyotchi-talabalarga qo‘yiladigan ilmiy- metodik talablar…………………………………………..… 45 3.3 Sinf, guruh tarbiyaviy soatlarini tashkil etish uslubiyati, tarbiyaviy tadbirlarni tahlil qilish dasturi………………………………………………………………...48 XULOSA ………………………..……………………………………………….52 ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………………………………………….54

3 KIRISH “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da bayon etilganidek, hozirgi davrning dolzarb masalalaridan biri o‘qituvchi tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash, oliy ta’lim muassasasi talabalarini muallimlik ishiga nazariy va amaliy tayyorlashning zaruriy bo‘g‘ini va tugallovchi bosqichi hisoblangan malakaviy amaliyotga bo‘lgan e’tiborni yanada kuchaytirishdir. Chunki, malakaviy amaliyot jarayonida talabalar o‘qituvchilik kasbining o‘ziga xos tomonlarini, bu kasbga bo‘lgan o‘zidagi mehr-muhabbat, layoqat, ishtiyoq, qobiliyat, mahorat qay darajada ekanligini tushunib yetadilar. Universitet talabalarining malakaviy pedagogik amaliyoti oliy o‘quv yurtida olib boriladigan ta’lim-tarbiya jarayonining izchil davomi sanalib, bakalavriat yo‘nalishlari bo‘yicha olingan nazariy bilimlarni mustahkamlash va mazkur bilim, ko‘nikma va malakalarni bevosita ta’lim-tarbiya jarayoniga qo‘llash imkonini beradi. Malakaviy amaliyot ta’lim muassasasida o‘qituvchilarning tashkiliy, konstruktivlash, rejalashtirish, kommunikativ, tadqiq qilish kabi pedagogik mahoratini shakllashtirishgagina emas, balki o‘qituvchining kasbiy xususiyati va o‘qituvchi shaxsi qo‘ygan talabidan kelib chiqqan holda individual va insoniy fazilatlarni o‘zida mujassamlashtirishga qaratilgandir. Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi : Oliy ta’lim muassasasida o‘tkaziladigan malakaviy pedagogik amaliyotga oid Nizomda universitet faoliyatining asosiy tamoyili bo‘lgan o‘qishni amaliyot bilan qo‘shib olib borilishiga urg‘u berilgan. Bu esa ta’lim muassasalarida ta’lim-tarbiyaviy ishlarga yangicha yondashish asosida pedagogik jarayonni tashkil etishni taqozo etadi. Pedagogik amaliyotning asosiy maqsadi bo‘lg‘usi o‘qituvchilarni kasb-hunar kollejlari, akademik litsey va umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘quv-tarbiyaviy ishlarga kasbiy pedagogik va psixologik tayyorlash, ijodiy fikrlash, kasbiy mahorat va qobiliyatlarni rivojlantirishdan iborat.

4 Pedagogik amaliyot- asosiy ijtimoiy vazifa, ya’ni bo‘lg‘usi o‘qituvchilarni ta’lim muassasalarida o‘quv-tarbiyaviy ishlarga kasbiy pedagogik va psixologik tayyorlash,ijodiy fikrlash, kasbiy mahorat va qobiliyatlarni rivojlantirish asosida har tomonlama yetuk insonni shakllantirish, yosh avlodni hayotga va faol mehnatga tayyorlash –dolzarb ilmiy- metodik muammo ekanligi asoslandi. Bitiruv malakaviy ishning predmeti va obe’kti: Pedagogik amaliyot tizimi va mezonlari, amaliyot jarayonida amaliyotchilarda shakllantirilishi zarur bo‘lgan malakalar, pedagogik faoliyatni nazorat qilish va baholash tizimining hozirgi ahvoli tahlili, uni takomillashtirish metodikasi. Umumiy o‘rta va o‘rta-maxsus ta’lim tizimida pedagogik amaliyotni tashkil etish va boshqarishning nazariy va pedagogik asoslariga yo‘naltirilgan ta’lim jarayoni . Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari: Hozirgi zamon o`qitish nazariyasi va amaliyotining uzviyligini ta’minlashning asosiy omili- Pedagogik amaliyot tizimi va mezonlarini tavsiflash, pedagogik amaliyot jarayonida amaliyotchilarda shakllantirilishi zarur bo‘lgan malakalar, talabalar pedagogik faoliyatini nazorat qilish va baholash tizimi haqida ilmiy-metodik tavsiyalar tayyorlash.  Bitiruv malakaviy ish mavzusiga doir ilmiy-metodik, pedagogik, didaktik manbalarni o‘rganish, tahlil qilish;  Pedagogik amaliyotning vazifalari, bo‘lajak o‘qituvchilarda amaliy ko‘nikmalar, psixologik-pedagogik qonuniyatlarni qo‘llash malakalarini va barqaror pedagogik qarashlarni shakllantirish tamoyillarini asoslash;  Pedagogik amaliyot jarayonida talabalar pedagogik faoliyatini nazorat qilish va baholash tizimi haqida ma’lumot berish;  Pedagogik amaliyot davrida o‘quv jarayonini tashkil etish, Dars va unga qo‘yiladigan talablar (didaktik talablar, psixologik talablar, axloqiy-etik talablar, gigiyenik talablar,texnik talablar) va darsga tayyorgarlik ko‘rishining asosiy bosqichlari haqida ilmiy-metodik tavsiyalar tayyorlash; Darslarni kuzatish, tahlil qilish turlari (Ilmiy tahlil, Uslubiy tahlil,Didaktik

5 (ta’limiy) tahlil,Umumiy pedagogik tahlil va O‘z darsini o‘zi tahlil qilish ya’ni Audio tahlil) hamda Dars tahlilining tiplari (To‘la tahlil –Qisqa tahlil –Kompleks tahlil –Aspektli tahlil) ning qisqacha tavsifnomasini tavsiya etish; Taklif qilinayotgan metodika ilmiy-metodik tadqiqotlarga asoslangan, bo`lg`usi fizika o`qituvchilari uchun ham zarur ilmiy-metodik tavsiya vazifasini bajaradi . Mavzuning o‘rganilish darajasining qiyosiy tahlili: Mamlakatimizning yirik pedagog olimlari R.Hasanov, R.Yarkulov, R.Isyanov. Mirzaaxmedov B.M., Y.Maxmudov va boshqalar tomonidan umumiy didaktik va metodik aspektda o‘tkazilgan tadqiqotlarda ta’lim jarayonini tashkil etish, ta’lim muassasasida Pedagogik amaliyotni tashkil etish mezonlari, Pedagogik amaliyotning vazifalari, bo‘lajak o‘qituvchilarda amaliy ko‘nikmalar, psixologik- pedagogik qonuniyatlarni qo‘llash malakalarini va barqaror pedagogik qarashlarni shakllantirish tamoyillari O‘.Gadayboyev, M.Yuldasheva va B. Hasanovaning ilmiy tadqiqot ishlarida, Pedagogik amaliyot jarayonida tarbiyaviy ishlarni tashkil etish masalasi B.Xoldorov, P.Po‘latova, M.Yuldashova ishlarida, Maktabni boshqarishning nazariy va pedagogik asoslari mavzusi M.Mirqosimovning ilmiy- tadqiqot ishlarida ilmiy-metodik jixatdan tadqiq etilgan . Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi : Hozirgi zamon o`qitish nazariyasi va amaliyotining uzviyligini ta’minlashning asosiy omili- Pedagogik amaliyot tizimi va mezonlari tavsiflandi; Pedagogik amaliyot jarayonida amaliyotchilarda shakllantirilishi zarur bo‘lgan malakalar haqida ilmiy-metodik tavsiyalar tayyorlandi. Pedagogik amaliyot jarayonida talabalar pedagogik faoliyatini nazorat qilish va baholash tizimini to‘g‘ri shakllantirishning fizika ta’limi samaradorligini oshirishdagi ahamiyati ko‘rsatib berildi; Darslarni kuzatish va tahlil qilish turlari (Ilmiy tahlil, Uslubiy tahlil, Didaktik (ta’limiy) tahlil,Umumiy pedagogik tahlil va O‘z darsini o‘zi tahlil qilish ya’ni Audio tahlil) tasniflandi

6 Dars tahlilining tiplari (To‘la tahlil –Qisqa tahlil –Kompleks tahlil –Aspektli tahlil) tasnifining nazariya va amaliyotdagi holati o‘rganildi; Pedagogik amaliyot davrida o‘quv jarayonini tashkil etish, Dars va unga qo‘yiladigan talablar(didaktik talablar, psixologik talablar, axloqiy-etik talablar, gigiyenik talablar,texnik talablar) va darsga tayyorgarlik ko‘rish bosqichlari haqida zarur metodik tavsiyalar ishlab chiqildi; Tadqiqotning metadologik asosi: O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”, O‘zbekiston Respublikasi hukumatining ta’limni rivojlantirishga qaratilgan qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi prezidentining ta’limni islox qilish borasidagi nutqi va unda bayon etilgan yondashuvlar, Pedagogik amaliyotni tashkil etish va boshqarishning nazariy va pedagogik asoslariga bag‘ishlangan izlanishlar natijalari asos qilib olindi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy-amaliy ahamiyati : Pedagogik amaliyot tizimi va mezonlari, amaliyot jarayonida amaliyotchilarda shakllantirilishi zarur bo‘lgan malakalar, pedagogik faoliyatni nazorat qilish va baholash tizimini to‘g‘ri tashkil etishning ta’lim samaradorligini oshirishdagi ahamiyati borasida metodik tavsiyalar, yangi ma’lumotlar bilan boyitildi. Talabalarning kasbiy maxoratini ta’lim maqsadiga binoan, zamon talablari darajasida, nazariy va pedagogik asoslarga asosan to‘g‘ri tashkil etish va boshqarish ta’lim samaradorligini ta’minlashning muxim omili. Shu nuqtai nazardan qaralganda, malakaviy pedagogik amaliyot ilg‘or ta’lim tizimi tajribalarini o‘rganish maskani, mahorat maktabi hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi: Bitiruv malakaviy ish 55 sahifadan iborat, kompyuterda terilgan matnga ega bo‘lib, kirish, 3 bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatini o‘z ichiga oladi. Jadvallar – 11 ta, foydalanilgan adabiyotlar soni - 23 ta

7 I-BOB. PEDAGOGIK AMALIYOTNING NAZARIY ASOSLARI. 1. 1 Pedagogik amaliyot haqida tushuncha. Pedagogik amaliyot modeli Pedagogik amaliyotning bosh maqsadlaridan biri talabalarni amaliyot o‘tkazilayotgan o‘quv muassasalaridagi o‘quv jarayoni hamda tarbiyaviy ishlar tizimini har tomonlama o‘rganishga, o‘quvchilar bilan sinf rahbari, guruh murabbiysi sifatida dars va darsdan tashqari faoliyat davrida tarbiyaviy ishlar olib borishga tayyorlashdan iboratdir. Talabalarning pedagogik amaliyot jarayonida kasb-hunar kollejlari, akademik litsey, maktablarda o‘quv-tarbiyaviy ishlarga kasbiy-pedagogik va psixologik tayyorgarlik, ijodiy fikrlash va mahorat, kasbiy qobiliyatlarini rivojlantirishni shakllantirishga asoslangan. Pedagogik amaliyotning vazifalari quyidagilardan iborat:  talabalarda kasbiy ishonch va barqaror pedagogik qarashlarni shakllantirish;  talabalarning pedagogik-psixologik fanlar hamda maxsus fanlar bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarini mustahkamlash;  bo‘lajak o‘qituvchilarni amaliy ko‘nikma va malakalar bilan, zaruriy holatlarda umumiy psixologik-pedagogik qonuniyatlarni qo‘llash malakalari bilan ta’minlash;  talabalarni maktab, litsey va kasb-hunar kollejlaridagi o‘quv- tarbiyaviy ishlarning zamonaviy ahvoli, ilg‘or pedagogik tajribalari bilan tanishtirish;  o‘qituvchining muhim kasbiy va shaxsiy xislatlarini rivojlantirish;  talabalarda pedagogik kasb va mehnatga hurmat va muhabbat uyg‘otish;  talabalarning pedagogik-psixologik faoliyatda bevosita qatnashishlariga erishish;  talabalarni maktab, litsey, kasb-hunar kolleji o‘quvchilarini pedagoglik kasbiga yo‘naltirish va tarbiyaviy tadbirlarni o‘tkazishga o‘rgatish;  pedagogik faoliyatning sinfdan va maktabdan tashqari ishlarini joriy va istiqbolli rejalashtirishga o‘rgatish[3].

8 Pedagogik amaliyot o‘tkazish davri 3 bosqichdan iborat bo‘lib, har bir bosqich bajarishi lozim bo‘lgan o‘z vazifasiga ega. Pedagogik amaliyotning birinchi haftasida talabalar maktab ma’muriyati, pedagogik jamoasi bilan tanishadilar va maktab sharoitiga moslashadilar. Sinf (guruh) va sinf (guruh) rahbari, o‘qituvchilarning pedagogik faoliyati, mahoratini kuzatadilar, o‘rganadilar. Maktab, sinf hayoti bilan tanishib chiqadilar va hokazo. Shu bilan bir vaqtda talabalar o‘zlarining pedagogik amaliyotga tayyorliklarini sarhisob qiladilar (bilim va ko‘nikmalar, pedagogik anglash, pedagogik refleks, pedagogik – psixologik tayyorgarlik va boshqalar). Pedagogik amaliyot paytida asosiy kasbiy malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish jarayoni kechadi. Pedagogik amaliyot talabalarning pedagogik faoliyatga ko‘nikishiga imkon tug‘diradi. Shu bilan birga talabalarning nazariy tayyorgarligini boyitish va to‘ldirish, olgan bilimlarini chuqurlashtirish va mustahkamlash, amaliy topshiriqlarni bajarishda o‘rganilayotgan fanning nazariy jihatlaridan foydalanish uchun sharoitlar yaratadi. Pedagogik amaliyot paytida asosiy kasbiy malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish jarayoni kechadi[2]. Pedagogik amaliyot bo‘lajak o‘qituvchining o‘z hayotini kelajak avlod ta’lim va tarbiyasi kabi jiddiy, mas’uliyatli ishga bag‘ishlashiga, talabalarning mehnatga shayligini amalga oshirishga tayyorligini tekshiruvni birinchi jiddiy sinovdir. Pedagogik amaliyot modeli 1. 1-jadval Kasbiy qobiliyatlarni shakllantirish (bilim, ko‘nikma, malaka, kasbga nisbatan hurmat) Talabaning individual xususiyatni shaklantirish (fikrlash, ijodiy mahorati) Talaba shaxsini xususiy shakllantirish (psixologik tayyorgarlik, bolalarga munosabati, hurmati, mehribonligi va hokazo) Amaliyot bosqichlari Amaliyotning vazifasi va mazmuni 1-bosqich (birinchi bosqich) Pedagogik amaliyotni tashkil qilishda talabalarning pedagogik faoliyatga psixologik-pedagogik tayyorgarligi (talabalardan bilim- ko‘nikmalar, shaxsiy xususiyatlarning shakllanganlik darajasini aniqlash). 2-bosqich (asosiy) Pedagogik amaliyot o‘tkazish uchun maxsus tuzilgan dasturni

9 bajarish (dars berish, tarbiyaviy, sinfdan tashqari ishlarda o‘quv va bilim orttirish faoliyatini boshqarish va boshqalar). Pedagogik faoliyatga tanqidiy yondashish, o‘z ishlari natijalarini tahlil qilish, o‘z-o‘zini tarbiyalash va o‘z-o‘zini o‘qitish talabini shakllantirish, o‘zi bajargan ishlarni, to‘plangan natijalarni kundalik daftarda aks ettirish. 3-bosqich (oxirgi hafta) - dastur yuzasidan o‘zi bajargan ishlarga o‘zi baho berish, tahlil qilish va ularni umumlashtirish; - pedagogik amaliyot hisobotini tuzish va pedamaliyot davridagi ishlarning natijalari bo‘yicha aniq yutuqlarni belgilash hamda kasbga oid muhim ahamiyatga ega bo‘lgan pedagogik holatlarni bilim, pedagogik mahorat, muhim kasbiy va shaxsiy xislatlarning rivojlanganligini aniqlash. Pedagogik fikrlash . Talabaning o‘z-o‘zini kasbiy tarbiyalash, o‘qitish va rivojlantirishda bu yo‘nalish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu nuqtai nazardan ham pedagogik amaliyot o‘tishdan avval har bir talaba pedagogik fikrlashning shakllanishi to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lishi (ba’zi bir alohida sifatlari bo‘lsa ham) shart. Bularni aniqlash quyidagicha bo‘lishi mumkin: a) amaliyotning birinchi kunidayoq; talaba o‘qituvchilarning dars o‘tishini kuzatganda o‘qituvchining qobiliyatini tekshirishdek vazifani bajarishi; b) o‘qituvchi va o‘quvchi hamkorligining psixologik negizini o‘rganishi va o‘qituvchining shaxsiy pedagogik faoliyatini tahlil qilish qobiliyatiga baho berishi, darsdagi holatga urg‘u berib, boshqa pedagogik usul bilan almashtirish mumkinligi (fikrlashning kengligi tekshiriladi); v) dars bosqichlari bir-biriga bog‘lab olib borilishi kerak (fikrlashning tizimliligi tekshiriladi). Yuqorida aytib o‘tilgan vazifalarni bajarish talabaga o‘z fikrlash doirasining kengligi, tizimliligini qay darajada rivojlanishini ko‘ra bilishga imkon beradi. Pedagogik refleks. Pedagogik jarayonni tashkil etish chog‘ida pedagogik refleksni rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi va u o‘ziga xos jihatlarga egadir. O‘z pedagogik refleksining qay darajada rivojlanganligi to‘g‘risida hukm chiqarish talaba uchun qiyinchilik tug‘diradi. Shunday bo‘lsada, bu xususiyatni

10 aniqlash maqsadida ba’zi bir vazifalarni taklif etish mumkin: birinchi kundanoq darsni kuzatish davrida o‘qituvchi pedagogik refleksni ko‘rsata olganligini aniqlash bo‘ladi. Pedagogik refleks belgilariga quyidagilarni kiritish mumkin: -O‘qituvchi o‘quvchilarning barchasi tushunishlari uchun savollar, qoidalar, fikrlar, muammolarni turli variantlarda shakllantiradi; -O‘qituvchi dars jarayonida imo-ishoralardan foydalanishi (masalan: o‘quvchining gaplashmasligi uchun “jim, xalaqit qilma o‘rtoqlaringga” degan ma’noda ko‘rsatkich barmog‘ini labiga tegizadi, “Uyat! sen darsda intizomsizlik qilyapsan, darsga halaqit beryapsan” degan ma’noda o‘qituvchi o‘quvchiga qarab, boshini sarak-sarak qilib qo‘yadi va hokazo). Talaba darsni kuzatish jarayonida bu topshiriqlarning qanday bajarilganligiga qarab, pedagogik refleksning rivojlanganlik darajasini va uni amaliyotda qo‘llay olishni aniqlash mumkin. O‘z-o‘ziga tashxis qo‘yish natijalariga suyana turib, har bir talaba ishning maqsad va mazmunini o‘z ichiga olgan o‘z-o‘zini rivojlantirish individual dasturini tuzadi. Pedagogik amaliyotning asosiy maqsadi har doim pedagogik ko‘nikma va malakani ta’minlashda, shuningdek, shaxsning kasbiy muhim xususiyat va sifatlarining rivojlanishida ifodalanadi. Lekin talabalarning boshlang‘ich holatga tayyorlik darajasi turli-tuman bo‘lganligi bois, umumiy maqsad individuallashgan bo‘lishi lozim. Bunday yondashuv, eng avvalo rag‘batlantiruvchi ahamiyatga ega. Psixologiyada ta’kidlanishicha, insonning o‘z oldiga qo‘ygan va uning harakatlarini chegaralovchi maqsadi faolroq, maqsadli, ongli harakat qilishga undaydi. Pedagogik amaliyotning individual maqsadlarini aniqlash talabalarning o‘ziga bog‘liq. Bu esa maqsad qo‘ya olishni rivojlantirishga yordam beradi (o‘z- o‘zini rivojlantirish faoliyatining komponenti sifatida). Maqsadning taxminiy nomenklaturasi (nomlari):  o‘zida ma’lum malakalarni shakllantirish (malakalarning aniq nomlari beriladi);

11  ma’lum malakalarni rivojlantirish;  ma’lum malakalarni aniq maktab amaliyotida qo‘llashni o‘rganish;  ma’lum malakalar samaradorligini aniq pedagogik holatlarda tekshirib ko‘rish;  aniq pedagogik jarayonda fikr yuritishni o‘rganish (o‘zining emotsional va jismoniy holatini, o‘z niyatlarini anglash, o‘quvchilarning o‘z harakatlari, so‘zlari va boshqalarga munosabatini tushuntirish);  o‘zida pedagogik fikrlashning ma’lum sifatlarini shakllantirish (masalan, egiluvchanlik, tizimlilik, harakatchanlik va hokazo);  o‘quv va kasbiy asoslarni rivojlantirish;  shaxsning kasbiy muhim sifatlarini shakllantirish;  harakatli mashq (attraksion) usullarini qo‘llash va ma’lum bolalar bilan muloqot uchun kerakligini tanlashni o‘rganish;  dars vaqtida yaxlit sezishni o‘rganish;  ijobiy va salbiy yutuqlarni sezishni o‘rganish. Har bir talaba topshiriqlarni o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga binoan tanlaydi. Topshiriqlar pedagogik malaka va kasbiy muhim sifat va xususiyatlarning rivojlanishiga yo‘naltiradi. Har bir talaba o‘z-o‘ziga tashxis qo‘yish natijalari, o‘z qobiliyati va qiziqishlari natijalariga ko‘ra topshiriqlar to‘plamini tuzadi va amaliyot nihoyasida hisobot beradi. Talaba belgilagan maqsad va vazifalar “O‘z-o‘zini rivojlantirishning individual dasturi”ga yozib qo‘yiladi[5,6]. PEDAGOGIK AMALIYOT DAVRIDA TALABALARNING O‘Z-O‘ZINI RIVOJLANTIRISH INDIVIDUAL DASTURI 1.2-jadal O‘Z-O‘ZINI TASHXIS QILISH DARAJALAR I Pedagogikaga oid bilimlari II Psixologiyaga oid bilimlari III Didaktik malakalar: 3.1 3.2 3.3 Gnostik Loyihaviy Konstruktiv

12 3.4 3.5 Tashkiliy Kommunikativ IV Tarbiyaviy ishlar malakasi: 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 Gnostik Loyihaviy Konstruktiv Tashkiliy Kommunikativ V Kasbga oid muhim psixik xususiyatlar va shaxsiy sifatlar: 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 kasbiy faoliyati motivatsiyasi Pedagogik fikrlash Tizimlilik Egiluvchanlik Muhimlilik VI Emotsional muhit VI I Pedagogik refleksiya 1. Pedagogik amaliyotning ta’limiy harakteri . Pedagogik amaliyot talabalarning nazariy tayyorgarligini boyitadi, olgan bilimlarini mustahkamlash va chuqurlashtirishga, amaliy vazifalarni hal qilish uchun o‘rganilayotgan fanning nazariy qoidalaridan foydalanishga imkon beradi. Pedagogik amaliyotning ta’limiy xarakteri samarasi ko‘pincha oliy o‘quv yurti va maktabning o‘zaro aloqasi bilan, olimlar, metodistlar va o‘quv yurti pedagoglari jamoasi hamkorligi hamda ular mehnatida fan va ilg‘or pedagogik tajriba yutuqlarining qo‘llanish darajasi bilan belgilanadi. 2. Pedagogik amaliyotning tarbiyalovchi harakteri. Pedagogik amaliyot o‘sib kelayotgan yosh avlodni o‘qitish va tarbiyalashda, yoshlarni ijtimoiy ishlab chiqarishdagi mustaqil mehnat faoliyatiga tayyorlashda bo‘lajak o‘qituvchi uchun birinchi jiddiy sinov bo‘lib hisoblanadi. Bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy pedagogik fazilatlarining shakllanishida amaliyot davridagi o‘z-o‘zini tarbiyalash va o‘z ustida mustaqil ishlash ham faol ko‘maklashadi. O‘z- o‘zini tarbiyalash milliy tarbiya tizimining muhim tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi va u, o‘z navbatida, tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga yordam beradi. 3. Pedagogik amaliyotning rivojlantiruvchi harakteri.

13 Pedagogik amaliyot talabalarning ruhiy adolat va xususiyatlarining rivojlanishiga yordam beradi; o‘qituvchining o‘z faoliyatiga nisbatan diqqatini oshirishga, bu esa o‘zida kasbiy munosabatni jakllantirishga, ta’limiy yoki tarbiyaviy tadbirlarni ma’lum mantiqqa, tizimga solishga intilishini kuchaytirish bilan bir qatorda atrofdagi kishilarga nisbatan ularda xotira, tafakkur, tasavvur, irodani rivojlantirishga, o‘z fanida uchrab turadigan turli terminlarni, formulalarni, tenglamalarni, tushunchalarni chuqurroq tahlil qilishga, o‘z faniga ijodiy yondashishga olib keladi. Pedagogik amaliyot davomida talabalar ba’zi turdagi tadqiqot ishlarini, jumladan: darsni psixologik-pedagogik jihatdan tahlil qilish, o‘quv-tarbiyaviy tadbirlar o‘tkazish, sinf jamoasini va o‘quvchi shaxsini jamul-jam tarzda o‘rganish, o‘quvchilar bilan tajriba ishlarini olib borish, o‘zidan katta hamkasabalarining, mohir pedagoglarning ishlarini bevosita kuzatish, ilg‘or pedagogik tajribalarni o‘rganishni ham ko‘zda tutadi.

14 Amaliyot jarayonida bo‘lajak o‘qituvchilarda quyidagi mahoratlar mustahkamlanadi va rivojlanadi:  O‘quv mashg‘ulotlarining dars ishlanmalari va mavzu rejalarini ishlab chiqish, sinfdan tashqari ishlarni rejalashtirish;  darslarni mustaqil tayyorlash va o‘tkazish, o‘quvchilar bilan qo‘shimcha mashg‘ulotlar tashkil etish;  bolalar tarbiyasiga kompleks yondashgan holda turli xil sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni olib borish;  o‘qituvchilar, bolalar va ularning ota-onalari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni pedagogik maqsadga muvofiq ravishda o‘rgatish;  maktab hujjatlarini olib borish (sinf qaydnomasi), bolalar kundaliklari, daftarlarini tekshirish, ko‘rgazmali qurollar, didaktik materiallar tayyorlash;  ota-onalar bilan yakkama-yakka ish olib borish, ota-onalar faollari bilan ishlash, ota-onalar yig‘ilishlarida so‘zga chiqish (oilaviy tarbiyaning dolzarb muammolari haqida);  aholi bilan, turar joylardagi, mahallalardagi bolalar va o‘smirlar bilan madaniy-ommaviy ishlar olib borish;  kurs loyihasi yoki bitiruv malakaviy ishni tayyorlashda foydalanish uchun materiallar yig‘ish maqsadida pedagogik tajriba yoki ijodiy-tekshiruv ishlarini olib borish;  amaliyot mobaynida o‘qituvchilar va shaxsiy tajribalarni umumlashtirish, tahlil qilish va hokazo.[7]

15 1.2 Pedagogik amaliyot davridagi o‘quv-tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish Pedagogik amaliyotni o‘tkazishning asosiy obyekti maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari hisoblanadi. Pedagogik amaliyotning maqsadi talabalarni fan o‘qituvchisi va sinf rahbari sifatida muayyan vazifalarni bajarishga tayyorlashdir. Amaliyot jarayonida talabalar o‘quvchilarni tarbiyalashga har tomonlama yondashadilar, ularda axloqiy, aqliy, milliy istiqlol g‘oyasini shakllantirish, ekologik, iqtisodiy, jismoniy, huquqiy, oilaviy hamda estetik jihatdan tarbiyalash birligini ta’minlaydilar. Amaliyot davomida mo‘ljallangan o‘quv-tarbiyaviy ishni rejalashtirishning asosi quyidagilar hisoblanadi.Har bir talaba ta’lim muassasasiga borgan dastlabki haftada o‘qituvchilarning darslarni rejalashtirishini o‘rganadi, o‘ziga biriktirib qo‘yiladigan sinf rahbarining tarbiyaviy ish rejasi bilan tanishib chiqadi, aniq ta’limiy-tarbiyaviy vazifalarni hal qilishda bu rejalar qanday yordam berishini anglab oladi.Sinf rahbarining rejasini o‘rganish hamda tahlil qilish amaliyotchiga sinf va ayrim o‘quvchilarning xususiyatlarini bilib olish, kelajak uchun mo‘ljallangan tarbiyaviy vazifalarni belgilash sinf rahbarining mazkur o‘quvchilar jamoasi bilan ishlashining asosiy usul va shakllari bilan tanishishda yordam beradi.Amaliyotning ikkinchi haftasi oxiriga kelib, har bir talaba butun amaliyot davriga mo‘ljallangan o‘zining individual ish rejasini tuzib chiqadi. Bundan tashqari, talaba amaliyot davomida muntazam tarzda o‘z darsi va fani bo‘yicha ayrim sinfdan tashqari ish turlarini rejalashtirib boradi. Shuningdek, tarbiyaviy tadbirlar rejasini ishlab chiqadi, tarbiyaviy ishini rejalashtiradi.Talabalarning individual ish rejasi pedagogik amaliyot rejasiga asoslangan bo‘lishi va o‘quv-tarbiyaviy ishlarning barcha yo‘nalishlarini qamrab olishi kerak: Pedagogik amaliyot bo‘lajak o‘qituvchilarni o‘z kasbini puxta egallash va ularni tarbiyalashdek juda muhim vazifani hal qilar ekan, ulkan nazariy va amaliy tayyorgarlikni nazarda tutadi.Talabaning fan o‘qituvchisi vazifasini bajarishi

16 o‘zidan uslubiy jihatdan yuksak darajada tayyorgarlik ko‘rishni, o‘qitiladigan o‘quv fani asosida yotuvchi fanning hozirgi ahvolini, o‘qitishning nazariyasi va uslubiyotini chuqur, har tomonlama bilishni talab qiladi. O‘z mutaxassisligi bo‘yicha o‘quv-tarbiyaviy ish olib borar ekan, talaba o‘quvchilarni bilimlar, ko‘nikmalar va malakalar tizimi bilan qanoatlantirib, ularda ilmiy dunyoqarashni shakllantirishda ishtirok etadi.Sinf rahbari vazifasini bajarish yuksak g‘oyaviy- siyosiy, tarbiyaviy tayyorgarlikni, o‘sib kelayotgan yosh avlodga milliy qadriyatlar, an’analar, urf-odatlar to‘g‘risida chuqurroq malumot berishni, o‘quvchilar ongida milliy istiqlol g‘oyalari ruhi mohiyatini singdirishni, milliy tarbiya nazariyasi va uslubini teran bilishni, tarbiyalash ko‘nikmalari hamda malakalarini egallagan bo‘lishni talab qiladi. Sinf rahbarlari sifatida talabalar o‘quvchilarda milliy istiqlol g‘oyasini shakllantiradi, mehnat, ekologik, oilaviy, huquqiy, iqtisodiy, estetik va jismoniy tarbiya bo‘yicha sinfdan tashqari tarbiyaviy ishni rejalashtiradi hamda tashkil qiladi. Talaba bunda bolalar jamoasining rivojlanish darajasiga, ularning yosh va individual xususiyatlariga bog‘liq holda ishning turli shakl va usullarini qo‘llaydi. Demak, talabalarning o‘quv-tarbiyaviy amaliyot davridagi muhim vazifasi - fan o‘qituvchisi va sinf rahbari vazifalarini uzviy birgalikda bajarishga o‘rganishdan, o‘sib kelayotgan yosh avlodni milliy ruhda tarbiyalash vazifalarini hal qilishdan, ta’lim va tarbiya jarayonlarini tashkil etishdan iboratdir. Pedagogik amaliyot davrida talabalar kasbiy mehnatning aniq muammolari doirasiga olib kiriladi, bo‘lajak faoliyatning real mazmuni va hajmi bilan tanishtiriladi. Shunday qilib, maktabda pedagogik amaliyotning mohiyatida quyidagilar namoyon bo‘ladi: 1. Talabalarning pedagogika, psixologiya va o‘z mutaxassisliklari fanlaridan barcha nazariy bilimlarini chuqurlashtiradi; 2. Talabalar fan o‘qituvchilari, sinf rahbarlari sifatida o‘quv- tarbiyaviy ishlarini olib borishdek mas’uliyatli faoliyatda ishtirok etadilar;

17 3. O‘qituvchilar va sinf rahbarlari faoliyatini kuzatadilar. O‘quvchilar va o‘qituvchilar jamoasini pedagogik- psixologik jihatdan o‘rganadi, tarbiyaviy ishlarni tashkil etadi, fan bo‘yicha fakultativ mashg‘ulotlar olib boradi; 4. Hujjatlar yuritilishini o‘rganadilar va uslubiy maslahatlar oladilar; Pedagogik amaliyot jarayonida amaliyotchilarda shakllantirilishi zarur bo‘lgan, kasbiy mahoratni oshirishga doir malakalar Malaka – shaxsning ma’lum kasbga yaroqliligi, tayyorgarlik darajasi, shu kasbda ishlay olishi uchun zarur bilim, ko‘nikmalar yig‘indisi. Kasbiy axborotlarning tez ko‘payib borayotgani ilgari o‘zlashtirilgan malakaning yetishmasligini keltirib chiqaradi. Bu yetishmaslik qayta tayyorlash va malaka oshirish orqali to‘ldiriladi. Bu jarayon uzluksiz davom etgandagina malaka ortib borishi orqali kasbiy faoliyatni hozirgi talablar darajasida davom ettirish imkoniyati hosil bo‘ladi. Quyida biz malaka turlari va ularning qisqacha xususiyatlari haqida fikr yuritamiz. Pedagogik malaka. Pedagogik faoliyatni amalga oshiruvchi malaka pedagogik malakaga kiradi. Pedagogik faoliyat haqidagi tasavvurlar innovatsion jarayonlar natijasida doimo o‘zgarib, oydinlashib boradi. Shunga ko‘ra pedagogik malakalar tarkibi ham aniqlanadi. Tizimli yondashuv klassik hisoblanadi va gnostik, konstruktiv, tashkiliy va kommunikativ kabi malakalar guruhiga yo‘naltiradi. Keyingi yillarda pedagogik faoliyatga pedagogik tashxis, ilmiy muammo tadqiqoti ham qo‘shildi, natijada malaka tarkibining kengayishi kuzatiladi. Quyida guruhlar bo‘yicha pedagogik malakaning nomlari keltiriladi. Didaktik malakalar. Gnostik malakalar guruhi :  o‘quvchilarning o‘quv imkoniyatlarini pedagogik vositalar yordamida o‘rganish malakasi, bolalarning yozma, amaliy ishlari va og‘zaki javoblarini tahlil qilish, ularning o‘rgatilganlik, rivojlanganlik va tarbiya darajalari, turli o‘quv fanlarga, darslarda turli topshiriqlar turlariga, umuman o‘qishga munosabati darajalari, alohida o‘quvchilar va sinfning o‘quv-tarbiyaviy jarayonda iroda, refleksiya, o‘zini baholash ko‘rinishlari darajalarini aniqlash;

18  shaxsiy pedagogik qobiliyatlarni o‘rganish malakasi (diagnostik (tashxis) testlaridan foydalanish, shaxsiy pedagogik faoliyatning ijobiy va salbiy tomonlarini aniqlash, o‘zida kommunikativ va tashkilotchilik ko‘nikmalarini topishga alohida e’tibor qaratish, o‘zi baho bera olish);  darsni tahlil qila olish malakasi (o‘zini va o‘z hamkasblari darslarini tahlil qilish, tahlilning har xil turlaridan foydalanish);  o‘quv jarayonida o‘z harakatlarini tushuntirib berish malakasi. Loyihalash malakasi guruhi.  kelgusi faoliyat maqsadini aniqlash va shakllantirish malakasi a) darsga nisbatan (tarbiya va rivojlantirish maqsadi); b) darsning alohida bosqichlari va aspektlariga nisbatan (o‘quv vazifalari, mustaqil ishlar va amaliy ishlar maqsadi va hokazo).  yangi o‘quv materialining mantig‘i va ketma-ketligini aniqlash malakasi;  o‘quvchilarni darsda mustaqil o‘quv-bilim faoliyatiga kiritish uchun savollarning mavjud variantlarini o‘ylab chiqish malakasi;  darsda avvaldan nazorat mikrobosqichlarini ko‘rib chiqish malakasi;  darsning metodik tuzilishini, bir dars uchun uning turli variantini o‘ylab chiqish malakasi;  darsda amalga oshishi mumkin bo‘lgan pedagogik topshiriqlar, shuningdek, unga mos o‘quv topshiriqlarini aniqlash malakasi;  yangi materialni tushuntirishda turli yondashuvlarni qo‘llashga avvaldan tayyorlanish malakasi. Konstruktiv malakalar guruhi:  tayyor o‘quv ma’lumotini tanlash malakasi (matn, rasmlar, sxemalar, jadvallar, savollar, o‘quv materialiga topshiriqlar);  o‘quv ma’lumotining o‘z variantlarini yaratish malakasi;  ko‘rgazmali va didaktik qo‘llanmalarni yaratish, ishlab chiqish malakasi;  dars konspektini ishlab chiqish malakasi;  nazorat matnini ishlab chiqish malakasi (savollar, topshiriqlar, masalalar, misollar, mashqlar, testlar);

19  tayanch konspektlarni tuzish malakasi (o‘zi va o‘quvchilar uchun). Tashkilotchilik malakasi guruhi:  o‘quvchilarga tartib-intizom talablarini ko‘rsatmish malakasi;  o‘quvchilarga kelgusi ishlar maqsadini ko‘rsatish, maqsadli yo‘nalish yaratish, o‘quv vazifalarini qo‘shish malakasi;  o‘quvchilar diqqatini ta’minlash malakasi;  o‘quvchilarning mnemonik faoliyati usullarini tanlash va qo‘llash malakasi;  darsda o‘quvchilarning guruh bo‘lib ishlashini tashkil qilish malakasi;  darsda didaktik bahs tashkil etish malakasi;  darsda didaktik o‘yin tashkil etish va o‘tkazish malakasi;  o‘quvchilarga amaliy topshiriqlar bilan bog‘liq ko‘rsatmalar berish malakasi;  o‘quvchilarni savollar, to‘ldirishlar, tuzatishlar, tanbehlar berishga rag‘batlantirish malakasi;  o‘quvchilar orasida topshiriqlarni bo‘lib berish malakasi;  topshiriqlarni bajarish uchun bolalarni guruhlarga biriktirish malakasi;  o‘quvchilar bilan birga ish rejasini tuzish malakasi;  o‘quv fani bo‘yicha sayohat tashkil qilish malakasi. Kommunikativ malakalar guruhi:  ma’lumot haqida xabar berish malakasi;  o‘quvchi javobini eshitish malakasi;  ziddiyatlarning oldini olish malakasi;  bolalar o‘rtasida o‘zaro munosabatni o‘rnatish malakasi;  muvaffaqiyatli vaziyatni yaratish malakasi;  o‘quvchilarning javoblaridagi xatolarga munosabat bildirish malakasi. Tadqiqiy malakalar guruhi:  maktab amaliyoti ilmiy muammolarini aniqlash va ularni ta’riflash;  ilmiy ma’lumot olish vositalarini tanlash yoki ishlab chiqish;  so‘rovnoma o‘tkazish muhimligiga qarab farqlash;  pedagogik tadqiqot o‘tkazish metodikasini ishlab chiqish va tadqiqot  o‘tkazish;  ilmiy adabiyot bilan ishlash (tahlil qilish, muhim ilmiy ma’lumotni

20  topish, tezis, konspekt, referat yozish, kartoteka, bibliografik ro‘yxat tuzish);  ilmiy tadqiqotlarni muhokama qilish (savollar qo‘yish, shaxsiy fikrni ayta olish, tanqidiy fikrlarni ayta olish va konstruktiv takliflar berish). Tarbiyaviy jarayonni tashkil etishga doir malakalar. Tarbiyaviy tashkilotchilik malakasi guruhi. Ish topshirish malakasi, topshiriqlarni bajarish bo‘yicha nazoratni amalga oshirish, faoliyat natijalarini baholash, unga o‘zgartirishlar kiritish. Sinfdan tashqari tadbirlarni tashkil qilish tizimini hisobga olib, quyidagi malakalar ajratib ko‘rsatiladi: o‘quvchilarning qiziqishlari va qobiliyatlari tizimini aniqlash; sinfdan tashqari ishlarni rejalashtirish; pedagogik holatlar xarakteriga bog‘liq bo‘lgan tarbiyaviy xarakterning asosiy maqsadlarini aniqlash; joriy pedagogik vazifalarni ajratib ko‘rsatish, pedagogik holatlarni o‘rganish va o‘zgartirish, pedagogik vazifalarni aniqlashtirish, pedagogik maqsad va vazifalarni pedagogik holatlarning o‘zgarishiga ko‘ra qayta qurish; pedagogik vazifalarni hal qilishning uzoq va yaqin natijalarini oldindan ko‘ra bilish; sinfdan tashqari ishlarning mazmuniy elementlarining optimal tizimini tanlash malakalari[8]. 1.3 Pedagogik amaliyot mezonlari tasnifi, talabalar pedagogik faoliyatini nazorat qilish va baholash

21 Pedagogik faoliyatini nazorat qilish va baholashda nima nazorat qilinadi va qanday baholanadi? Nazorat obyektlari quyidagilardan iborat : 1. o‘z-o‘zini rivojlantirish individual dasturining ishlanmasi; 2. topshiriqlarning bajarilishi; 3. hisobot hujjatlarini tuzish. O‘z-o‘zini rivojlantirish individual dasturi amaliyotning birinchi haftasi oxirida tuzilishi lozim. Har bir talabaning tayyorgarlik darajasini aniqlash, individual maqsadlarni qo‘yish, topshiriqlarni tanlash, umuman, pedagogik faoliyat mazmunini tuzish kafedra o‘qituvchilari rahbarligida amalga oshiriladi. Ularning individual dasturini yaxlit yondashuv nuqtai nazaridan baholaydi, ya’ni pedagogik faoliyatning barcha jihatlari hisobga olinganligi, pedagogik malakaning shakllanishi, psixik va shaxsiy xususiyatlarning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi topshiriqlar mavjudligini aniqlaydi. Amaliyot davrida talabalarga maslahatlar berish faqat darslar, darsdan tashqari tadbirlarni ishlab chiqishga yordam ko‘rsatishda emas, balki talabalarning o‘z qobiliyatlarini yaxshi amalga oshirishga ko‘maklashishga qaratilgandir. Talabalar bajargan topshiriqlar tahlili (xuddi konsultatsiya kabi) ularning malakasi, shaxsiy va psixik xususiyatlarini baholashga qaratiladi, ya’ni talaba tashkilotchilik malakasini qanchalik muvaffaqiyatli amalga oshira olganligi, pedagogik taktikani ko‘rsata olganligi, hamdardlik bildirish, kayfiyatni ko‘tarish, o‘zidagi asabiylashishni yengish va hokazo kabi xususiyatlarni namoyish eta olganligi baholanadi. Har bir topshiriqning bajarilishi tanlangan darajaviy mezonlar yordamida baholanadi, u yoki bu guruhning malakalari qay darajada namoyish etilishi aniqlanadi. Amaliyot tahlili ko‘rsatishicha, malaka nafaqat vazifasiga ko‘ra, balki harakatlar hajmiga ko‘ra ham turlichadir – ko‘pincha ular kompleks holatida bo‘ladi. Shu bois, bu malakalarni shakllantirish ham, tashxislash ham murakkab. Lekin faoliyat natijalarini nazorat qilish va baholashga darajaviy yondashuv

22 mutaxassislarni tayyorlash amaliyotida mustahkam va keng o‘rin egallamoqda. Quyida pedagogik malakaning rivojlanish darajalari keltirilgan. 1-daraja (nol) – talaba pedagogik malakaga ega emas, kasbiy harakatlarni ichki sezgi bilan amalga oshirishga harakat qiladi, lekin muvaffaqiyatsiz chiqadi. 2-daraja (reproduktiv) – talaba ongli ravishda bilimlarini amalda qo‘llashga harakat qiladi, tizimlilik va fikrlash egiluvchanligining yo‘qligi bois xatolarga yo‘l qo‘yadi, asosan misollar va namunalar asosida harakat qiladi. 3-daraja (produktiv) – talaba nazariy bilimlar va amaliy namunalar asosida kasbiy harakatlarni tanlash va amalga oshirishda mustaqillik ko‘rsatadi, asosan kasbiy harakatlarni muvaffaqiyatli amalga oshiradi. 4-daraja (ijodiy) – talaba kasbiy faoliyatini shaxsiy modellar negizida amalga oshirishga intiladi, o‘z harakatlarini ilmiy asoslay oladi, pedagogik malakani erkin egallaganini namoyish etadi. Talabalarning pedagogik faoliyatini kuzatish jarayonida (sinov darslari, sinov-tarbiyaviy tadbirlarni o‘tkazish paytida) OTM o‘qituvchilari ularning muvaffaqiyatli harakatlari (malakalari) va muvaffaqiyatsiz (xato) harakatlarini qayd qilib borishlari kerak Mutaxassislik bo‘yicha sinov darslarini o‘tkazish natijalari 1.3-jadval Sana F.I.SH. Muvaffaqiyatli harakatlar Muvaffaqiyatsiz (xato) harakatlar 15.11.06 Azizova T.G. O‘quv vazifasini qo‘ya oldi (2), muammoli vaziyatni yaratdi (3). Faqat ma’lum o‘quvchilar bilan ishladi, yangi mavzuni o‘zlashtirganini nazorat qilmadi . . .

23 Talaba T.G. Azizovaning sinov darsini o‘tkazish natijalari Sana Fan Muvaffaqiyatli harakatlar (daraja) Muvaffaqiyatsiz (xato) harakatlar 15.11.06 Adabiyot Muammoli vaziyat yarata oldi (3), bolalarni suhbatga tortdi (2)… Alohida o‘quvchilar bilangina ishladi, doskaga chiroyli yozmadi. 16.11.06 Ona tili Diktant o‘tkazdi (4), yangi qoidani tushuntirdi (2)… Avvalgi mavzu bilan bog‘lamadi (1), bolalarning javoblariga unchalik e’tibor bermadi (2), hayajonlandi… Hisobot materiallariga quyidagilar kiradi: 1. Pedagogik amaliyot kundaligi. Bunda talabalar pedagogik faoliyatga tayyorgarlikni o‘zi tashxislash bo‘yicha bajarilgan ishlar turi, o‘z-o‘zini tashxislash natijalari, o‘z-o‘zini rivojlantirish individual dasturi, tanlangan topshiriqlarning bajarilish natijalari aks etadi. Bunga dars konspektlari, sinfdan tashqari tadbirlar ishlanmasi, ko‘rgazmali qo‘llanmalar kirmaydi. 2. Talabaning pedagogik faoliyatiga tavsifnoma . Mutaxassis chiqaruvchi kafedra, pedagogika, psixologiya kafedrasi va boshqa kafedra o‘qituvchilari hamda talaba amaliyot o‘tayotgan o‘quv muassasasi o‘qituvchisi bilan birgalikda tuziladi. Tavsifnoma tuzish uchun talabaning pedagogik faoliyatini kuzatish va topshiriqlarni bajarish natijalaridan, shuningdek, talabalar bilan suhbatlar, o‘zini tashxislash va yakuniy o‘zini baholash natijalaridan foydalaniladi . 3. Pedagogik faoliyat tavsifnomasi . Talaba tomonidan topshiriqlarni bajarish natijalarini o‘zi baholash asosida tuziladi. Kafedrada qolish uchun alohida varaqqa yoziladi. Talabalarining pedagogik amaliyot davridagi ishlarini baholash mezonlari Pedagogik amaliyot davomida talabalarning faoliyatini nazorat qilish va baholash 100 ballik reyting asosida amalga oshiriladi. O‘quv rejasidagi fanning xususiyatidan kelib chiqib, ballar quyidagicha taqsimlanadi. “Pedagogika” fanidan – 25 ball “Psixologiya” fanidan – 10 ball “Gigiyena” fanidan 5- ball

24 Mutaxassislik fanidan – 60 ball Talabalarning ballarda ifodalangan o‘zlashtirishlari quyidagicha baholanadi: 86 – 100 ball – 5 “a’lo” 76-85 ball – 4 “yaxshi” 55-75 ball – 3 “qoniqarli” Pedagogika fani – 25 ball 1.4-javal № Bajariladigan ish mazmuni Vazifa soni Bajarish muddati Reyting ballari 1 Sinf rahbarlarining tarbiyaviy ishlar rejasini o‘rganish, biriktirilgan sinfda tarbiyaviy rejani tuzish 1 1 hafta 2 2 Tarbiyaviy tadbir ishlanmasini tuzish 2 Amaliyot davomida 3 3 Tarbiyaviy tadbirlarda qatnashish va uni o‘tkazish - Amaliyot davomida 3 4 Pedagogik va psixologik tavsifnoma 2ta (sinfga va 1ta o‘quvchiga) 2 Amaliyot davomida 3 5 Matnlarni tuzish (o‘z ixtisosligi bo‘yicha) va ularda tarbiyaviy maqsadni yoritish darajasi - Amaliyot davomida 3 6 Ota-ona bilan suhbat - Amaliyot davomida 4 7 Amaliyotchi kundaligini yuritish 1 Amaliyot davomida 3 8 Hisobot - Amaliyot davomida 2 9 Tavsifnoma 1 Amaliyot davomida 2 Psixologiya fani – 10 ball № Bajariladigan ish mazmuni Vazifa soni Bajarish muddati Reyting ballari 1 Maktab bilan tanishish 1 kun 1 - hafta 1 2 Maktab, kollej psixologi bilan suhbat - 1 - hafta 1 3 Pedagogik–psixologik tavsifnoma tayyorlash - Amaliyot davomida 2 4 Talabalarning shaxsiy varaqasini o‘rganish va tuzish - Amaliyot davomida 2 5 Ota-onalar bilan suhbat - Amaliyot davomida 2 6 Yuritilgan hujjatlar - -//-//-//- 2

25 Gigiyena fani – 5 ball № Bajariladigan ish mazmuni Vazifa soni Bajarish muddati Reyting ballari 1 Maktab, litsey, kasb-hunar kollejlarining sanitar normalari talablariga javob berishi haqida (ishlanma) 1 Amaliyot davomida 5 Ixtisoslik bo‘yicha metodist tomonidan qo‘yiladigan ballar quyidagicha № Bajariladigan ish mazmuni Vazifa soni Bajarish muddati Reyting ballari 1 Pedagogik amaliyotga bag‘ishlangan yig‘ilishda qatnashish - 1 hafta 2 2 Maktab, kollej, litsey ma’muriyati bilan tanishish - 1 hafta 2 3 Kalendar-tematik rejani o‘rganish va tuzish 1 1 hafta 2 4 Ishlanma (konspekt tuzish) - Amaliyot davomida 7 5 Darslarni kuzatish va tahlil qilish - Amaliyot davomida 7 6 Ko‘rgazmali qurollardan foydalanish va tayyorlash - Amaliyot davomida 5 7 Sinfda darslarni o‘tkazish - Amaliyot davomida 15 8 Sinfdan tashqari ishlar (to‘garaklar o‘tkazish, o‘quvchilar bilan ishlash, olimpiadalarga tayyorlash, ixtisoslik bo‘yicha tadbirlar o‘tkazish) - Amaliyot davomida 10 9 Hujjatlar: kundalik, hisobot, ishlanma, tavsifnoma - Amaliyot davomida 10

26 II BOB. PEDAGOGIK AMALIYOT DAVRIDA O‘QUV JARAYONINI TASHKIL ETISH. 2.1 Dars va unga qo‘yiladigan talablar Dars tiplari. O‘qituvchi (amaliyotchi talaba)ning darsga tayyorgarlik ko‘rishining asosiy bosqichlari .  Dars o‘quv muassasi o‘quv ishining asosiy-tashkiliy shakli bo‘lib, unda o‘qituvchi aniq belgilangan vaqt doirasida o‘quvchilarning doimiy tarkibi (sinf) bilan qatiy jadval bo‘yicha shug‘ullanadi, jamoa bilish faoliyatiga rahbarlik qilib, o‘quv dasturiga muvofiq o‘zi belgilaydigan tarbiyaviy va didaktik vazifalarga erishish uchun xilma-xil uslublardan foydalanadi. O‘qituvchi darsda ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadga erishish uchun uni to‘g‘ri rejalashtirishi va tashkil etishi lozim.  Darsni tayyorlash va tashkil etishda didaktik, psixologik, axloqiy-etik, gigiyenik va texnik talablar qo‘yiladi.  d arsga qo‘yiladigan didaktik talablar: dars ta’limiy va tarbiya-viy vazifalarning birligini ta’minlashi;  dars ilmiy va uslubiy jihatdan yaxshi rejalashtirilgan, tayyorlangan, jihozlangan va tashkil etilgan bo‘lishi kerak  to‘g‘ri tashkil etilgan dars tarbiyaviy ta’sir o‘tkazadi, ilmiy yo‘nalish uchun qulay hisoblanadi, o‘quv materiallarini puxta va ongli tarzda o‘zlashtirishga, malaka va ko‘nikmalar shakllanishiga imkon beradi;  darsga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tish chog‘ida o‘qitish va tarbiyalashga nisbatan zamonaviy psixologik-pedagogik va uslubiy yondashishni nazarda tutish;  dars o‘tilishi shakliga ko‘ra qat’iy bir tizim bo‘yicha olib boriladi: muayyan bog‘lanishdan, darsning maqsadlari va vazifalarini belgilashdan, materialni tushuntirish, mustahkamlash va takrorlashdan, uy vazifasini berishdan iborat bo‘ladi, darsning qismlari o‘zaro bog‘liq bo‘lishi va har biri keyingisini tayyorlash uchun asos bo‘lishi kerak;

27  d arsda didaktik tamoyillarni to‘g‘ri belgilash va o‘qitish usullaridan unumli foydalanish zarur;  k o‘rgazmali qurol va texnik vositalardan unumli foydalanishni tashkil etish;  o‘qituvchilar o‘qish-bilish faoliyatining samaradorligini o‘qituvchining rahbarlik (yetakchilik) roli bilan qo‘shib olib borish; Darsga qo‘yiladigan psixologik talablar: O‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish: masalan, quyi sinfda o‘qituvchi ta’limiy suhbat, hikoya usullaridan keng foydalansa, yuqori sinflarda ma’ruza, seminar, muammoli o‘qitish va boshqa usullardan foydalanadi;  darsda tabaqalash tamoyiliga e’tibor berish va uning imkoniyatlaridan unumli foydalanish;  tabaqaviy yondashuv vositalaridan va individual tarzda ta’sir o‘tkazish usullaridan foydalanish darajasi;  o‘qituvchi va o‘quvchilar jamoasi orasidagi o‘zaro munosabat; ta’lim jarayonida o‘quvchilarning xotira, qiziqish, layoqat, moyilligiga e’tibor berish va ulardan samarali foydalanish;  darsni tashkil etishda o‘quvchining individual ish sur’ati, uning fikrlash usullaridagi o‘ziga xoslikni hisobga olish. Darsga qo‘yiladigan axloqiy-etik talablar: Axloqiy-etik talablar asosan o‘qituvchiga taalluqli. Ta’lim muassasasi o‘qituvchisi axloqiy, estetik, siyosiy bilimga, g‘oyaviy e’tiqodga, ishonchga ega bo‘lishi, o‘z kasbini, o‘quvchilarini va fanini sevishi, nutqiga va tashqi ko‘rinishiga e’tibor berishi kerak. Bu sifatlar orqali o‘qituvchi o‘quvchilarni shaxsiy namunasi bilan tarbiyalaydi. Darsga qo‘yiladigan gigiyenik talablar: Darsda muayyan gigiyenik- sanitariya holat talab qilinadi: sinf xonasining yorug‘ligi, o‘quv qurollari, jihozlarning o‘quvchilarniig yosh xususiyatlariga mos kelishi, uni estetik jihozlash, ko‘rgazmali qurollardan fodalanish (jadvallar, rasmlar, diapozitiv, kinofilm) va hokazo.

28 Darsga qo‘yiladigan texnik talablar: Texnika xavfsizligiga rioya qilish, yong‘inga qarshi chora-tadbirlarni ko‘rish, o‘quvchilarning mehnatini muhofaza qilish[12,14]. Dars tiplari. Har qanday dars o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, u o‘zining aniq maqsadi, vazifalari va mazmuniga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Bir soatlik darsga mo‘ljallangan dastur materiallarining mazmunini bayon qilishga mo‘ljallangan, didaktik maqsad va talablarga muvofiq ravishda tashkil qilingan mashg‘ulot tipi - dars tipi deyiladi. Hozirgi zamon ta’lim tizimida ko‘p qo‘llaniladigan dars tiplari quyidagilardan iborat: 1. Aralash dars. 2. Yangi bilimlarni bayon qilinadigan dars. 3. Bilim, ko‘nikma, malakalarni hosil qilish va mustahkamlash darsi. 4. Mashqlar va amaliy ishlar darsi. 5. Umumlashtiruvchi yoki takrorlash darsi. 6. Laboratoriya darsi. 7. O‘quvchilar bilimini nazorat qilish darsi. 8. Sinfdan tashqari o‘qish darsi. 9. Didaktik o‘yinli darslar. Dars tiplarining tuzilishi. Dars tuzilishi deganda uning o‘quv vazifasini bajarishga yordam beradigan qismlari, bosqichlari nisbati va ularni amalga oshirish izchilligi tushuniladi. O‘quv vazifasi va ishning mazmuniga qarab darsning qismlari o‘rtasidagi nisbat o‘zgarib turadi. Ularning ayrimlari darsda asosiy o‘rinni egallaydi, ayrimlari yordamchi ahamiyatga va bo‘ladi yoki umuman ishtirok etmaydi. Darsning har xil tiplari tuzilishiga oid xususiyatlar paydo bo‘ladi. Shu xususiyatlar to‘g‘risida talabalarda aniq tasavvur paydo qilish uchun bir necha dars tiplari tuzilishining sxemasini beramiz.

Kirish ma’ruzasi Mavzuli ma’ruza Umumlashtiruvchi ma’ruza Ilmiy munozara darslari Ma’ruza darsi Yangi bilimlarni mustaqil egallashga mo‘ljallangan seminar Erkin fikrlash darslari Munozara darslari Seminar darslari DARS TURLARI Muammoli darslar Bilimlarni mustahkamlovchi seminar Didaktik o‘yinli darslar Modulli darslar Sinov darslari Syujetli-rolli o‘yinlar Ijodiy o‘yinlar Ishbilarmonlar o‘yini Konferensiya O‘yin-mashqlar Didaktik kartochkalar yordamida o‘tkaziladigan sinov darslari O‘zaro nazorat varag‘i yordamida o‘tkaziladigan sinov darslari EHM nazorat dasturlari yordamida o‘tkaziladigan sinov dasturlari Testlar yordamida o‘tkaziladigan sinov darslari29 Ta’lim muassasalarida qo‘llaniladigan dars turlari 2.1-jadval

30 O‘qituvchi (amaliyotchi-talaba)ning darsga tayyorgarlik ko‘rishining asosiy bosqichlari:  mavzu bo‘yicha dars tizimini ishlab chiqish;  darsning umumta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarini belgilash;  darsning yetakchi g‘oyasini ajratish. Ular mazmunini ochish uchun aniq materiallar yig‘ish;  o‘quv materialining mazmuni, fanlar aloqasini aniqlash va bog‘liqlik aloqasini o‘rgatish. O‘quvchilarning boshqa fanlardan olgan bilimlaridan rejalashtirilgan darsda qay darajada foydalanish mumkinligini aniqlash;  ko‘rgazmali qurollar va texnik vositalarni tanlash: kino, diafilm, diapozitiv va hokazo.  o‘qitishniig usullarini, vositalarini, uslubiy yo‘nalishini aniqlash (ma’lum dars uchun);  o‘quvchilarning o‘quv-bilish faoliyati, imkoniyatlari samaradorligini oshirish yo‘llarini belgilash;  dars tuzilishini ishlab chiqish, vaqtga muvofiq darsni mantiqiy qismlarga ajratish;  darsning ayrim bosqichlari uchun tarqatma-didaktik materiallarni tayyorlash;  o‘quvchilar bilimini hisobga olish va uni nazorat qilish uslubini ishlab chiqish, o‘quvchilardan qay biri ma’lum dars nazorati ostida bo‘lishi lozimligini belgilash;  mavzu bo‘yicha sinfdan tashqari ishlar hajmini aniqlash;  uyga berilgan vazifa ustida ishlash, uning mazmuni, hajmini aniqlash, uy ishlarini o‘quvchilarning bevosita kuzatishlari va taassurotlari bilan bog‘lashga intilish;  uy vazifasini qanday bajarish haqida tavsiyalar tayyorlash[13].

31 2.2 Amaliyotchi – talaba tomonidan sinov darslarini rejalashtirish va o‘tkazish . 1. Amaliyotchi-talaba darsga tayyorlanishda quyidagilarga e’tibor berishi kerak:  dars vaqtini unumli rejalashtirish;  manbalarni chuqur o‘rganish;  shu darsdagi guruh o‘quvchilarining o‘zlariga xos imkoniyatlarini hisobga olish (dars mavzusini tushuntirish uchun avval olgan bilimlarning ko‘nikma darajasini belgilash);  dars berishning uslub va vositalarini to‘g‘ri tanlash;  iqtidorli yoshlarga maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollejida chuqur ta’lim berish talablariga javob berish. 2. Dars mavzusini shunday tanlash kerakki, u ta’lim beruvchining pedagogik mahoratini, uslubini, bilimini va dars o‘tish vositalarini aniq ko‘rsatsin. 3. Darsga tayyorlanish davrida ilmiy-uslubiy izlanishi, ko‘rgazmali qurollar va texnik vositalarning zamonaviy manbalaridan foydalanishi kerak. Bu o‘quvchilarda tahsil olishga qiziqish uyg‘otib, zamonaviy yutuqlardan boxabar bo‘lish imkoniyatini yaratadi. 4. Dars loyihasida, belgilangan vaqt davomida o‘qituvchi va o‘quvchini nima qilishi kerakligi aniq ko‘rsatilishi lozim. 5. Darsning moddiy-texnikaviy ta’minotini ilgaridan tayyorlash, barcha ko‘rgazma va namoyish vositalaridan foydalanish ketma-ketligini avvaldan rejalashtirish kerak. Sinov darsning uslubiy ta’minoti. 1. Darsning uslubiy majmuasi quyidagilardan iborat:  fanning taqvim-mavzu rejasi;  ma’ruza matni yoki mashg‘ulot (laboratoriya, amaliyot, mustaqil ish)ning rejasi;  dars loyihasi;

32  dars loyihasida ko‘rsatilgan didaktik, ko‘rgazma materiallar va boshqa texnikaviy vositalar;  nazorat ishi uchun savollar to‘plami;  uy vazifasi savollari yoki masalalari to‘plamlari;  o‘z-o‘zini nazorat qilish savollari;  uslubiy majmuaning tarkibi dars turi bilan bog‘liq holda tanlanadi. 2. Darsning uslubiy maqsadi quyidagicha ta’riflanishi mumkin:  darslarda axborot texnologiyasidan foydalanish;  ta’limiy-tarbiyaviy jarayondagi muammoli tahsilning o‘rni;  fanlararo bog‘liqlik;  o‘quvchining mustaqil ishlashini tashkil etish;  o‘quvchilarning o‘zlashtirish jarayonini jadallashtirish;  o‘quvchining ko‘rsatma va didaktik manbalar bilan ishlashini optimallashtirish va hokazo. Sinov darsni o‘tkazish. 1. Dars, barcha darslar kabi doimiy ishchi sharoitda o‘tkaziladi. 2. Darsga tashrif buyuruvchilar o‘qituvchi va o‘quvchilarga xalaqit qilmaslik uchun o‘z o‘rnilarini avvalroq egallaydilar. 3. Darsga tashrif buyurgan shaxslar dars vaqtida va o‘quvchilar oldida hech narsaga aralashmaydilar va darsga halal bermasdan o‘qituvchi hamda o‘quvchilarning harakatlarini o‘rganib o‘tiradilar. 4. Darsga tashrif buyurganlar dars beruvchining oldiga qo‘ygan maqsadiga qanday erishishini diqqat bilan kuzatadilar va o‘z fikrlarini tashrif varaqalarida qayd qilib boradilar. 5. Dars o‘tkazilgan kuni darsni tahlil qiluvchilar o‘z fikrlarini o‘zaro muhokama qilib, qaror bayonnomasini tayyorlaydilar.

33 Sinov darsning muhokamasi va tahlili . 1. Darsning tahlili unda qatnashgan o‘quvchilar ishtirokida darsning samaradorlik darajasi aniqlangandan so‘ng o‘tkaziladi. 2. Muhokamaning maqsadi: darsning to‘g‘ri o‘tkazilganligini baholash, tanlangan uslub va vositalarning muvofiqligini aniqlash, dars beruvchiga u tanlagan ayrim uslub va vositalardan foydalanishning samaradorligigi ko‘rsatish. 3. Muhokama quyidagi tarkibda o‘tkazilishi tavsiya qilinadi:  dars olib borgan o‘qituvchi;  dars tahlilida ishtirok etgan metodistlar;  ta’lim muassasasining o‘quv va uslubiy ishlar bo‘yicha mas’ul xodimlari,fan o‘qituvchisi 5. Muhokama ishtirokchilari to‘liq fikrga ega bo‘lishi uchun dars dars olib borgan o‘qituvchiga birinchi so‘z beriladi. U darsning maqsadi va unga erishish uchun qo‘llangan uslub va foydalanilgan vositalar haqida aniq ma’lumot beradi. 6. Muhokamada so‘zga chiquvchilar darsning barcha yutuq va kamchiliklarini to‘liq ochib berishlari lozim. Muhokamada darsda erishilgan yutuq, qo‘llanilgan uslublarning samaradorligiga, jihoz va texnikaviy vositalardan foydalanish darajasiga alohida e’tibor qaratilishi zarur. Dars olib borgan o‘qituvchi (amaliyotchi) kelgusidagi ishida yordam berish uchun barcha yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar va ortiqcha harakatlar aniq ko‘rsatilishi kerak. 7. Muhokama so‘ngida metodist muhokama qilingan dars haqida yakuniy fikr va taklif berishi kerak. 8. Muhokamada so‘zga chiqqanlar, tahlil qilingan darsning tarbiyaviy tomonini, o‘quvchilarda mustaqil ishlash qobiliyatlarini rivojlantirishga ta’sirini, ular orqali kelgusida mutaxassisga kerak bo‘lgan sifatlarni shakllantirishdagi o‘rni haqida fikr bildirishlari kerak. 9. Muhokama oqilona va do‘stona vaziyatda, fikr almashish, bahslashish sharoitida o‘tishi lozim[14].

O‘zaro nazorat varag‘i yordamida o‘tkaziladigan dars EHM nazorat dasturlari bilan o‘tkaziladigan dars SINOV DARSLARIO‘qitish vositalaridan foydalanishga ko‘ra Didaktik kartochkalar yordamida o‘tkaziladigan sinov darslari Testlar yordamida o‘tkaziladigan sinov darslari Topshiriqlar mazmuniga ko‘ra O‘quv materialining o‘zlashtirilish darajasini aniqlash bo‘yicha O‘quvchilar jamoasi hamkorlikda bajaradigan topshiriqlar O‘zlashtirilgan bilimlarni kutilmagan vaziyatda qo‘llash Bilimlarni takrorlovchi, mustahkamlovchi sinov darslari Ijodiy tafakkurni rivojlantiradigan sinov darsi Maqsadiga ko‘ra Bilimlarni umumlashtiruvchi sinov darslari Shaxsning iqtidori va zakovatini aniqlovchi sinov darslari34 Sinov darsining o‘ziga xos xususiyatlari 2.2-jadval

35 2.3 Darsni kuzatish, tahlil qilish turlarining qisqacha tavsifnomasi Dars tahlili – o‘quv-tarbiya jarayonini takomillashtirish va uni yuksak darajaga ko‘tarishga qaratilgan faoliyatdir. Dars tahlilining tiplari: To‘la tahlil –o’quv-tarbiya jarayonini tashkil qilish sifatini nazorat qilish va o’qituvchilarning ish uslubini o’rganish maqsadida o’tkaziladi. Qisqa tahlil –uning sifatini umumiy baholash maqsadida o’tkaziladi.Faqat asosiy didaktik kategoriyalarni (darsda asosiy maqsadlarning amalga oshirilganligi, barcha bilish topshiriqlarning bajarilganligi, rejaning bajarilganligi) nazarda tutadi. Kompleks tahlil – darsning maqsadi, uslubi, mazmuni, uni tashkil qilish shakllarining har tomonlama birlikda va o‘zaro bog‘liqlikda ko‘rib chiqishni nazarda tutadi. Aspektli tahlil – dars tahlilining biror bir turini mo‘ljallaydi. Bu asosan nuqsonlarni aniqlash yoki o‘qituvchi faoliyatining ilg‘or pedagogik usullarini aniqlash maqsadida qo‘llaniladi. Dars tahlilining turlari - Dars tahlilining turlariii quyidagi to‘rt guruhga bo‘lish mumkin: ilmiy tahlil, uslubiy tahlil, didaktik (ta’limiy) tahlil, umumpedagogik tahlil. Ilmiy tahlil. Ilmiy tahlil berilayotgan bilimlarning ilmiy-nazariy jihatini, o‘quvchi bajarayotgan mustaqil ishning esa maqsadga yo‘nalishi jihatidan to‘g‘riligini aniqlash demakdir. Darsning ilmiy tahlilida asosan quyidagilarga e’tibor berish talab etiladi: a) qoida va ta’riflarning to‘g‘ri bayon etilishi; b) mavzuga nisbatan o‘qituvchining ilmiy va ijodiy yondashishi; v) o‘qituvchi va o‘quvchining nutq madaniyati;

36 g) darslik materiallarini qo‘shimcha adabiyot materiallari bilan boyitish va o‘quvchi bajarayotgan mustaqil laboratoriya ishlarining maqsadga muvofiq yo‘nalishi; d) o‘quvchi xulosasining ilmiy jihatdan to‘g‘ri, qisqa va mukammal bayon etilishining nazorat qilinishi; y) o‘quv fanining o‘ziga xos xususiyatlari; Darsni ilmiy tahlil etishda o‘quvchi va o‘qituvchi faoliyati chuqur o‘rganilmog‘i zarur. Qoida va ta’riflarning to‘g‘ri bayon etilishi va mavzuga ilmiy yondashish bir-biridan ajralmagan holda tahlil qilinishi kerak, ular bir-birini to‘ldiradi. Ilmiy tushuncha, qoida, ta’rif, nazariy bilimlar, malaka va ko‘nikmalarga o‘quvchilar tomonidan berilgan javoblar, o‘quvchilar faolligi ham tahlilda aks etishi lozim. Qoida, ta’riflarning to‘g‘ri bayon etilishi ko‘p jihatdan o‘qituvchi nutqining ravonligiga, talaffuzidagi aniqligiga bog‘liqdir. Uslubiy tahlil . Darsda o‘qituvchi tomonidan qo‘llanilgan usullarning maqsadga muvofiqligi ta’limning turiga qarab belgilanadi. O‘quv materialini o‘quvchilarga tushuntirish jarayonida qo‘llanilgan usullarning shu materialga mosligi yoki mos emasligi uslubiy tahlil davomida aniqlanadi. Dars usullarini tahlil qilishda quyidagilar hisobga olinishi kerak: 1. Dars jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatining tashkiliy shakllariga ko‘ra: 2. O‘quvchilarning o‘zlashtirishi darajasiga ko‘ra: a) o‘qituvchining so‘zlash usuli; b) darslik bilan ishlash usuli; v) ko‘rgazmali qurollardan foydalanish usuli. U yoki bu fanning o‘qitilishi uslubiy jihatdan tahlil etilganda, bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan quyidagi masalalar e’tiborda bo‘lishi lozim: a) ta’limning maqsadi; b) ta’limning mazmuni; v) ta’limni tashkil etish shakllari;

37 g) ta’lim manbalari; d) ta’lim usullari. Darsni tahlil etish jarayonida metodist quyidagi uslubiy amallarga e’tibor berishi kerak : 1. Tushuntirishning sodda va ommaviyligi. 2. O‘quvchilar tushuntirishlarining qulay, oson bo‘lishi uchun barcha imkoniyatlardan foydalanish. 3. Darslik materialini boyituvchi qo‘shimcha materiallarni o‘quvchi yoshiga moslab taqdim etish. 4. Mustaqil ishlarning o‘quvchi yoshi va qobiliyatiga mos bo‘lishiga erishish va boshqalar. Didaktik (ta’limiy) tahlil. Didaktik tahlil – ta’lim turlari samaradorligi va uni belgilovchi qonunlarning darsda qanchalik to‘g‘ri va mukammal bajarilganligini tahlil qilish demakdir. Didaktik tahlil dars jarayonida o‘qituvchining ta’lim tamoyillarini qay darajada tatbiq etayotganligiga va quyidagi pedagogik talablarga qaratilishi lozim: a) o‘qituvchi bayonining sinf jamoasiga to‘la tushunarli bo‘lishi; b) bildirilayotgan fikrning g‘oyaviy jihatdan milliy tarbiya talablariga mos tushishi; v) o‘quv materialining barcha o‘quvchilar tomonidan ongli ravishda o‘zlashtirilishi; g) ko‘rsatmali qurollardan, texnika vositalaridan to‘g‘ri foydalanish darajasi; d)tajriba, laboratoriya ishlarining ko‘zlangan maqsadga yo‘naltirilgan holda o‘tishiga erishish; ye) darslik bilan ishlashning to‘g‘ri bo‘lishi; j) keltirilayotgan misollarda, dalillarda ta’limiy-tarbiyaviy maqsadlarning birligi va boshqalar. Umumiy pedagogik tahlil. Umumiy pedagogik tahlil – darsdagi hamma jihatlarning qisqa va yengil ko‘rinishdagi tahlilidir.

38 O‘qituvchi darsiga kirishdan oldin yoki darsi kuzatilgach, uning sinf qaydnomasini yuritish, o‘quvchilarning daftarlarini tekshirib borishning ahvoli, ota-onalar bilan olib borilgan ishlari kabi barcha faoliyatdagi yutuq va kamchiliklarni tahlil etilgan darsdagi yutuq, kamchiliklar bilan teng ko‘rsatib o‘tish foydalidir. Darsni umumpedagogik jihatdan tahlil qilganda quyidagilar hisobga olinadi:  dars jihozlari;  dars bosqichlaridan to‘g‘ri foydalanish;  o‘qituvchining pedagogik-psixologik jihatdan namunali shaxs darajasiga ko‘tarila olishi;  o‘quvchi bilimiga qo‘yiladigan bahoning xolisona, izohli bo‘lishi;  o‘quvchilar intizomi;  o‘qituvchining o‘quvchiga bergan savollari;  o‘quvchining o‘qituvchiga bergan savollari. Umumiy pedagogik tahlil sohasidagi tajribalardan kelib chiqib, quyidagi maslahatlarni doimo yodda tutmoq kerak: 1. Berilgan savolga darrov javob ayta olmaydigan o‘quvchi uchun bir oz qo‘shimcha vaqt berilishi lozim. 2. Javobni boshlashda qiynalgan o‘quvchiga o‘qituvchining yordam berib yuborishi o‘rinlidir. 3. O‘quvchi bilimiga qo‘yilgan bahoni albatta sharhlash kerak. 4. Muomala va muloqotda ehtiyotkor bo‘lish lozim. O‘z darsini o‘zi tahlil qilish. (Audio tahlil) Darslar faqat o‘zgalar tomonidan tahlil qilinibgina qolmay, ular dars olib borgan o‘qituvchining o‘zi tomonidan ham tahlil qilinishi mumkin. Kamchiliklarni tuzatish, o‘z darsini qayta ko‘rish maqsadida o‘qituvchi darsdan chiqqach, dars jarayonini to‘la eslashga harakat qiladi. Har bir dars bosqichida bajarilgan ishlar, qo‘llanilgan usullarni tahlil qiladi, ularni nimalar bilan to‘ldirish kerakligini aniqlaydi.

39 O‘z darsini o‘zi tahlil qilish davomida erishilgan yutuqlarini yaqqol ko‘rish va yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni bartaraf etish uchun ilg‘or tajribali o‘qituvchi darslariga kirib, o‘z darslari bilan taqqoslashi lozim. O‘qituvchining (amaliyotchi-talabaning) o‘z darsini o‘zi tahlil qilishni amalga oshirish namunasi. O‘qituvchining o‘z darsini o‘zi tahlili – bu juda murakkab ichki jarayon bo‘lib, fikran amalga oshiriladi. O‘qituvchi o‘z-o‘zini tahlil qilganda, fikran o‘z darsini qismga-qism, o‘z mushohada taqrizidan o‘tkazadi. Bunday qilinishining maqsadi o‘tkazilgan darsni zamonaviy pedagogika, psixologiya, uslubiy va ilg‘or pedagogik tajribalar talabiga javob berishini aniqlash va shu jihatdan o‘z darsiga baho berishdir. Shu asosda o‘qituvchi o‘z darsi yutuq va kamchiliklarini aniqlab, pedagogik mahoratini takomillashtirish rejasini tuzishi lozim. O‘z-o‘zini tahlil qilish uchun o‘qituvchi quyidagi savollarga javob topishi kerak: 1. Darsni rejalashtirganda o‘qituvchining o‘rganish natijalari va ularning o‘quv imkoniyatlari hisobga olinadimi? 2. Hozirgi o‘tilgan mavzuni o‘tgan mavzu bilan bog‘lash kelasi dars uchun zamin tayyorlaydimi? O‘tilgan darsning boshqa darslar turkumida tutgan o‘rni qanday? 3. Darsni uchala didaktik (ta’limiy, tarbiyaviy, o‘quvchi shaxsini o‘stirish) maqsadlari amalga oshiriladimi? Ularning yaxlitligiga erishiladimi? 4. Darsning tuzilishi o‘quv materialining mazmuniga, yechiladigan o‘quv topshiriqlarining xarakteriga mos keladimi? Darsning bir bosqichidan ikkinchisiga o‘tish to‘g‘ri amalga oshiriladimi? Darsga ajratilgan vaqtdan unumli foydalaniladimi? 5. Darsning asosiy mohiyati, belgilovchi g‘oyalari ta’kidlanadimi? 6. Darsga tanlangan usul, vosita, prinsiplar yangi o‘quv materialining mazmuniga to‘g‘ri keladimi? O‘qitishning hozirgi zamon vositalaridan unumli foydalaniladimi?

40 7. O‘quvchining darsda bilim, ko‘nikma, malakalarni egallashlarini nazorat qilish qanday tashkil etildi? Ularga qo‘yilgan baholar tarbiyalovchi xarakterga ega bo‘lib, o‘qish faoliyatini rag‘batlantiradimi? 8. Darsda o‘quvchining bilish faoliyatini o‘stirishga va unda o‘qishga istakni shakllantirishga e’tibor berildimi? 9. Darsda o‘quv anjomlaridan, ko‘rgazmali qurollardan foydalanish qay tarzda amalga oshirildi? 10. Darsdagi ruhiy muhit, o‘quvchilar va o‘qituvchining o‘zaro munosabatlari qanday? 11. Uy topshiriqlarini tekshirish metodikasi qay tarzda amalga oshirildi? 12. Darsda qanday qiyinchilikka duch kelindi, ularning sabablari nima va qaysi yo‘llar bilan bartaraf qilish mumkin? 13. Mazkur dars maqsadi va vazifasini amalga oshirish uchun o‘qituvchining bilim malakasi yetarlimi? O‘z bilimini qaysi yo‘nalishda yanada chuqurlashtirishi zarur? O‘z-o‘zini tahlil (audiotahlil)da o‘qituvchi darsning fikriy nusxasini uning amaldagisi bilan solishtirib, shu asosda umumiy saviyasini, ilmiy nazariyasini, psixologik, pedagogik, uslubiy mahoratini yanada takomillashtirish yo‘llarini belgilab olishi lozim[19]. Dars tavsifi: 2.3-jadval № Kuzatiladigan jarayonlar Maksimal bal Tahlilchi ballari 1 Guruh va o‘quvchilarning darsga tayyorligi, o‘qituvchining tashqi qiyofasi, muomalasi 3 2 O‘quvchilar faolligi, uy ishining tayyorlaganligi 2 3 Darsning tashkil etilishi, boshqaruvi 3 4 Vaqtdan unumli foydalanganligi 5 5 O‘quvchilar bilimini baholashi, izohlashi 5 6 Yangi mavzuni bayon etishi 10 7 Darsning ilmiyligi va ta’sirchanligi 3 8 Ko‘rgazmali qurollardan foydalanganligi 3 9 Texnik vositalardan foydalanishi 5 10 Test, reyting, savolnoma va tarqatma materiallardan foydalanishi 5 11 Yangi mavzuni mustahkamlashi 5

41 12 Yangi mavzuning o‘quvchilar tomonidan o‘rganilganligi 5 13 Mustaqil ish, yozma ish, amaliy ish (5-10-15 daqiqali)larni tashkil etishi 5 14 Ta’lim va tarbiyaning uzviy bog‘lanishi 2 15 O‘quvchilarning nutqi, yozuvi, mustaqil fikrlashiga e’tibor berishi 3 16 Ekologik va iqtisodiy tarbiya berishi 3 17 Ilg‘or uslublardan foydalanishi 5 18 O‘quvchilar bilan individual ishlashi 5 19 Yangi mavzuni o‘rganishda o‘quvchilar ishtiroki 3 20 Muammoli savollar qo‘yishi, javoblar sifati 2 21 Daftar almashtirish yoki o‘quvchining konspekt daftarini yuritishi 3 22 Qo‘shimcha manbalardan foydalanish va o‘quvchilarga tavsiyalar 3 23 Darslik ustida o‘quvchilarning ishlashi 2 24 Mavzuning boshqa fanlar bilan bog‘lanishi 3 25 Uyga berilgan topshiriqning mosligi 2 26 Ish rejaning jurnalga muvofiqligi 5 Jami ballar: 100 III BOB. MA’NAVIY-MA’RIFIY TADBIRLARNI TASHKIL ETISHGA QO‘YILADIGAN PEDAGOGIK TALABLAR

42 3.1 Pedagogik amaliyot jarayonida tarbiyaviy ishlarni o‘rganish, rejalashtirish va tashkil etishga qo‘yiladigan pedagogik talablar Buyuk ma’rifatparvar Abdulla Avloniy “Tarbiya biz uchun yo hayot - yo mamot, yo najot - yo halokat, yo saodat - yo falokat masalasidir”,– degan fikri asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi kunda ham shunchalik, balki undan ham ko‘ra muhim va dolzarbdir. Amaliyotchi talabalar o‘quvchilar bilan sinf yoki guruh rahbari sifatida dars va darsdan tashqari tarbiyaviy ishlar jarayonida quyidagilarga jiddiy e’tibor qaratmog‘i zarur: 1. Amaliyotchi-talabalarning maktabshunoslik va tarbiya nazariyasi bo‘yicha egallagan bilimlarini mustahkamlash va ularga bu bilimlarni o‘quvchilar bilan olib boriladigan darsdan tashqari tarbiyaviy ishlar amaliyotida tatbiq etishni o‘rgatish. 2. Amaliyotchi- talabalarda maktab, akademik litsey hamda kollejlarda tarbiyaviy ishlar tizimini har tomonlama o‘rganish, darsdan tashqari turli ko‘rinishdagi tarbiyaviy tadbirlarni kuzatish va tahlil qilish, o‘quv- malakalarini takomillashtirish. 3. Amaliyotchi-talabalarda o‘quvchilarning yoshi va shaxsiy xususiyatlarini etiborga olgan holda tarbiyaviy vazifalarni aniqlash, ularni hal qilish usullarini to‘g‘ri tanlash va qo‘llay bilish o‘quv-malakalarini tarkib toptirish. 4. Amaliyotchi-talabalarda darsdan tashqari tarbiyaviy ish turlarini maqsadga muvofiq rejalashtira olish o‘quv malakalarini shakllantirish. 5. Amaliyotchi-talabalarni sinf rahbari yordamchisi sifatida, sinf rahbari vazifalarini bajarishga, o‘quvchilar bilan alohida – alohida va ommaviy tarzda darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni olib borishga o‘rgatish. 6. Amaliyotchi -talabalarni tarbiyaviy ishlar sohasidagi ilg‘or pedagogik tajribani o‘rganishga jalb etish va ularda pedagogik faoliyatga ijodiy, ilmiy va amaliy yondashish munosabatlarni, ijtimoiy pedagogik faollikni tarkib toptirish.

43 7. Amaliyotchi-talabalarda o‘quvchilarga nisbatan tarbiyachilik kasbiga bo‘lgan mehr-muhabbatni mustahkamlash, milliy aa umuminsoniy tarbiya muammolarini hal etishga imkon beradigan pedagogik qobiliyatni takomillashtirish, o‘quvchi shaxsi va uning tarbiyasiga bo‘lgan intilishlarini kuchaytirish. Talabalar amaliyot davomida amaliyot o‘tkazilayotgan ta’lim muassasasi direktori, uning o‘quv-tarbiyaviy ishlar bo‘yicha muovini, sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi, bolalar va o‘smirlar uyushmasi murabbiysi, sinf rahbarlari va tarbiyachilar bilan suhbatlashadilar; ta’lim muassasasining yillik tarbiyaviy ishlar rejasi, Yoshlar ittifoqi boshlang‘ich tashkiloti rejasi, sinf rahbarining tarbiyaviy ishlar rejasi kabi hujjatlarni o‘rganadilar va ularga oid hisobotlarni tahlil qiladilar; maktab o‘quv xonalari, kutubxonasi, kasbga yo‘llash xonasi, muzey va shu kabilar bilan tanishadilar va darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarning quyidagi turlarini bajaradilar: 1. O‘zbekiston Respublikasining xalq ta’limiga oid meyoriy hujjatlari va tarbiyaning dolzarb masalalariga bag‘ishlangan ilmiy- nazariy va uslubiy adabiyotlarni o‘rganish. 2. O‘ziga biriktirilgan sinf o‘quvchilarining shaxsiy hujjatlari, hujjatlar yig‘ma jildini o‘rganish, o‘quvchilar, ularning ota-onalari va o‘qituvchilar bilan suhbatlashish kabi tadqiqiy usullardan foydalanib, o‘quvchilarga ruhiy- pedagogik tavsifnoma tuzish. 3. Amaliyot davriga mo‘ljallangan tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish. 4. Sinf rahbari sifatida darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarning quyidagi turlarini bajarish: 5. sinf majlisi o‘tkazish; 6. odob-axloq mavzusida munozara uyushtirish; 7. milliy-ma’naviy va umuminsoniy qadriyatlar mavzusida tadbirlar, (kechalar, anjumanlar) tayyorlash va o‘tkazish; 8. o‘quvchilar badiiy to‘garagini tashkil etish;

44 9. sport musobaqalari yoki kitobxonlar anjumaniga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazish; 10. olimlar, yozuvchilar, urush yoki mehnat faxriylari bilan uchrashuvlar tashkil qilishga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazish; 11. sinf va maktab devoriy gazetalarini tayyorlashda ko‘maklashish; 12. ota-onalar majlisiga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazish; 13. oila, maktab va mahalla birligini ta’minlash maqsadida maktabga yaqin joylashgan mahallalarning ishlarida qatnashish, aholi o‘rtasida pedagogik targ‘ibot ishlarini olib borish. 14. Pedagogik amaliyot kundaligida tarbiyaviy faoliyat natijalarini muntazam qayd qilib borish. 15. Amaliyot yuzasidan tarbiyaviy ishlarning hisobotlarini tayyorlash. 16. Pedagogik amaliyot yakuniga bag‘ishlab maktab, litsey, kollejda o‘tkaziladigan anjumanlarda faol ishtirok etish[20].

45 3.2 Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o‘tkazish bo‘yicha amaliyotchi- talabalarga qo‘yiladigan ilmiy- metodik talablar Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o‘tkazish bo‘yicha amaliyotchi- talabalarga qo‘yiladigan ilmiy- metodik talablar quyidagilar : 1. Talabalar har kuni belgilangan ta’lim muassasasida kamida 6 soat ishlashi va rejalashtirilgan tarbiyaviy ishlarni bajarishlari shart. 2. Talabalar pedagogik amaliyotning birinchi haftasida tarbiyaviy faoliyatning quyidagi turlarini bajarishlari lozim: - amaliyot o‘tkazilayotgan ta’lim muassasasi faoliyati bilan tanishadi; Mazkur ta’lim muassasasidagi tarbiyaviy ishlar tizimini, sinf rahbarining tarbiyaviy ishlar rejasini o‘rganadi; o‘z sinfida o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar jadvali bilan tanishadi; o‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan darsdan tashqari mashg‘ulotlar mavzusini aniqlaydi; ta’lim muassasasi faoliyati bilan tanishgandan keyin o‘zining shaxsiy ish rejasini tuzadi. - o‘ziga biriktirilgan sinf o‘quvchilari bilan suhbatlashadi, ularning shaxsiy hujjatlar yig‘majildi bilan tanishadi, bolalarning odob-axloqi, xulq-atvori, o‘qish sharoiti, ayrim fanlardan o‘zlashtirishi va sinf jamoasidagi o‘zaro munosabatlarni o‘rganadi; psixologiya va maktab gigiyenasidan berilgan topshiriqlarni bajarish uchun hujjatlar to‘playdi; -amaliyotchi o‘z sinfida o‘tkazilayotgan turli xil tarbiyaviy tadbirlarni kuzatadi va tahlil qiladi. Talabalar pedagogik amaliyotning keyingi haftalarida shaxsiy ish rejasida ko‘zda tutilgan darsdan tashqari tarbiyaviy tadbirlarni amalga oshiradilar. 3. Amaliyotchi- talabalar pedagogik amaliyotda tarbiyaviy ishlarni o‘rganish, tashkil etish va o‘tkazish dasturida belgilangan ishlarning barcha turlarini bajaradi. Har bir talaba tarbiyaviy tadbirga puxta tayyorgarlik ko‘radi va uning ishlanmasini (rejasi va matnini) mashg‘ulot o‘tkazilishidan 3 kun oldin sinf rahbari va pedagogika kafedrasi yo‘riqchi-o‘qituvchisiga ko‘rsatib tasdiqlatadi. Talaba amaliyot jarayonida o‘zini bilimdon va madaniyatli mutaxassis sifatida

46 namoyon qilishi, tashkilotchilik, intizomlilik, mehnatsevarlik, xushmuomalalik fazilatlariga ega ekanligini ko‘rsatishi lozim. 4. Amaliyotchi-talaba bitta tarbiyaviy tadbirni sinov tariqasida rejalashtiradi va o‘tkazadi. Tadbir rejasi va matni pedagogika kafedrasi yo‘riqchi-o‘qituvchisi tomonidan albatta tasdiqlangan bo‘lishi va butun guruh talabalari va pedagogik jamoa ishtirokida muhokama qilingan bo‘lishi kerak. Aks holda o‘tkazilgan tarbiyaviy tadbir sinovdan o‘tdi deb hisoblanmaydi. 5. Amaliyotchi-talaba amaliyot davomida pedagogika kafedrasi yo‘riqchi- o‘qituvchisi tomonidan berilgan topshiriqlarni bajarishi shart. 6. Amaliyotchi-talaba amaliyot jarayonida o‘zi bajargan barcha xildagi tarbiyaviy ishlarni o‘z kundaligiga qayd etib boradi. Kundalikning yo‘qligi yoki yonida bo‘lmasligi intizomsizlik sifatida baholanadi. Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish Sinf, guruh rahbarlari ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo‘yicha direktor muovini yordamida bir o‘quv yiliga mo‘ljallangan tarbiyaviy ishlarni rejalashtiradilar. Rejalashtirilgan tarbiyaviy ishlar mazmuni quyidagicha bo‘lishi mumkin. 3.1-jadval № Ishlar mazmuni Bajarilish muddati Bajarilganligi haqida belgi 1 2 3 4 Tarbiyaviy ishlarni uch asosda, ya’ni ma’rifiy, baholovchi va yo‘naltiruvchi shaklda o‘tkazish maqsadga muvofiqdir:  Ma’rifiy vazifasi. Bunda o‘quv dasturlaridan tashqari o‘quvchilarning etik, estetik, psixologik tushunchalarni, fan-texnika, xalq xo‘jaligi, dunyo voqealari sohasidagi bilimlarni boyitib kengaytirib borishdan iborat ishlar amalga oshiriladi.  Baholovchi vazifasi. Bunda o‘quvchilarda atrof-muhitga ijobiy munosabatda bo‘lish, ularda moddiy va ma’naviy boyliklarimizni asrab- avaylash, vatan himoyachilarining shon-shuhrati, jonajon vatanimiz xalqlarining mustaqillik yillarida erishgan yutuqlari haqidagi tushunchalar hisobga olinadi.

47  Yo‘naltiruvchi vazifa. Bunda o‘quvchilarning ijtimoiy hayot haqidagi bilim va tushunchalari to‘g‘ri maqsadga yo‘naltirilib, ularning real voqelikdagi hayotiy tajribasi, axloqi, bo‘lg‘usi hayotiy yo‘lini ravon tanlashdek hayotiy faoliyatlarida tutgan o‘rinlari kuzatib boriladi[16,18].

48 3.3 Sinf, guruh tarbiyaviy soatlarini tashkil etish uslubiyati, tarbiyaviy tadbirlarni tahlil qilish dasturi Tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning eng asosiy va hal qiluvchi omillaridan biri sinf tarbiyaviy soatlari bo‘lib, uni tashkil etish pedagogikaning quyidagi yo‘nalishlari asosida olib borilmog‘i lozim. Bular quyidagilardan iborat:  sinf, guruh tarbiyaviy soatining mazmunini aniqlash;  sinf, guruh xonasini jihozlash ishlarini tashkil etish;  sinf, guruh tarbiyaviy soatlari turkumini rejalashtirish. Hozirgi kunda ko‘p yillik pedagogik izlanishlar va mazkur soha mutaxassislarining ilg‘or ish tajribalari asosida ish ko‘rish, o‘sib kelayotgan yosh avlodni hayotga to‘g‘ri yo‘naltirish bugungi kunning dolzarb masalalardan biridir, zero, ularga maqsadli ta’sir ko‘rsatish, eng avvalo, sinf, guruh tarbiyaviy soatlari mazmunini aniqlash va puxta rejalashtirish, ya’ni mavzularni fasllarga qarab, bayram, tarixiy sana va voqealar, tinchlik, do‘stlik, mehnat, oila, baxt, kasb tanlash, tabiatni sevish, vatanparvarlik, ajdodlarimiz merosi, milliy va umuminsoniy qadriyatlarimiz singari tarbiyaviy soatlar bo‘yicha tasniflash (klassifikatsiyalash) katta muvaffaqiyatning garovi ekanligini ko‘rsatmokda. Bunda quyidagi yo‘nalishlarga e’tibor qaratilmog‘i lozim:  “Inson va insoniy munosabatlar”. Bunda milliy insoniy qadriyatlar, munosabatlar, jonajon maktabi, o‘qituvchilariga, o‘z ota-onasi, qarindosh- urug‘i, do‘stlari va boshqa kishilarga, ona-Vatan boyliklariga munosabat, yurish-turish madaniyati, muomalasi, rostgo‘ylik, halollik, mehnatga ongli munosabatda bo‘lish, vatanparvarlik, sevgi, vafo, insoniylik, xalqlar do‘stligi va birodarligi kabi etik qoidalar tartibiga e’tibor qaratish;  “Fan va turmush”. Bunda dunyoni bilish, ijtimoiy-falsafiy dunyoqarashni shakllantirish, fan, texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lib borish, kitobga munosabat, uni o‘qish qoidasi, turmush madaniyati, oila etikasi kabi masalalarga e’tibor berish;

49  “Go‘zallik olamida”. Bunda go‘zallikning mohiyati, go‘zallikni xunuklikdan farqlash, etik va estetik qarashlari, kiyinishda, turmushda, mehnatda, axloqda, muomala va nutq madaniyatida, san’atning turli sohalarida, she’riyatda, zamonaviy ishlab chiqarish kabi sohalarda go‘zallik belgilariga e’tibor berish;  “Mustaqil O‘zbekiston davlati va inson huquqi haqida nimalarni bilasiz?”. Bunda mustaqil O‘zbekiston davlatining ichki va tashqi siyosati, mustaqil respublikamiz davlat ramzlari, O‘zbekistonning taraqqiyot yo‘li, Respublika Konstitutsiyasi, O‘zbekistonda demokratik, fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish, O‘zbekistonning ma’naviy-ma’rifiy va madaniy taraqqiyoti, O‘zbekistoning jahon hamjamiyati bilan hamkorligi kabi masalalarga e’tiborni kuchaytirish;  “Psixologik mavzular”. Bo‘lajak ota-onalar, respublikamizda yosh avlod tarbiyasiga jiddiy e’tibor qaratish, shuningdek, vijdon, burch, do‘stlik, fuqarolik his-tuyg‘ulari, bo‘lajak kasbga psixologik jihatdan o‘zini tayyorlab borish kabi tushunchalarni singdirish va o‘z-o‘zini tarbiyalash kabilarga e’tibor qaratish;  “Ekologik tarbiya”da bolalarda tabiat in’om etgan boyliklarga nisbatan mas’uliyat hissi, ularni hozirgi va kelajak avlod uchun avaylab-asrash, ko‘paytirish hamda muhofaza qilish his-tuyg‘ulari tushunchalarini tarkib toptirish kabilarga e’tibor berish lozim. Sinf, guruh soatlarini tashkil qilish o‘quvchilarning psixologik tayyorgarligidan boshlanadi. Ular sinf tarbiyaviy soatini intizorlik bilan kutishadi, u yerda ko‘riladigan masalalar qiziqarli muhokama qilinishi va munozarali bo‘lishi hamda u ko‘ngildagidek o‘tkazilishi lozim. Buning uchun qanday ishlarni amalga oshirish kerak? Avvalo, muhokama mavzusi, uni qayerda o‘tkazish vaqti, sinf burchagiga oldindan yozib qo‘yilishi kerak. Sinf, guruh tarbiyaviy soati tarbiyaviy ishning ajralmas qismi bo‘lib, o‘quvchilar uchun ham, sinf, guruh rahbari uchun ham amaliy-ijodiy ishdir.

50 Sinf, guruh tarbiyaviy soatida tanlangan matn bo‘yicha o‘tkaziladigan mashg‘ulotga, eng avvalo, o‘qituvchi puxta tayyorgarlik ko‘rishi lozim. Mashg‘ulot jarayonida ustoz o‘z maqsadini shogirdlari ongiga ularning qalbini to‘lqinlantira oladigan, ta’sirchan va ifodali nutqi bilan o‘rnak bo‘lish kabi turli pedagogik ta’sirlar orqali singdirishi maqsadga muvofiqdir. Chunki, yoshlar quruq va’zxonlikdan zerikadi. Sinf, guruh tarbiyaviy soatlarida mehnat va urush faxriylari, qahramonlar, ilg‘or kishilar, yozuvchi va shoirlar, ota-onalar va ishlab chiqarishning ilg‘or vakillari ishtirok etishlari, unda ular o‘z hayotiy tajribalaridan jonli hikoya qilib berishlaridan ham unumli foydalanish mumkin. Ana shu jonli muloqot va suhbatlar orqali o‘quvchilar kattalarning ibratli hayot yo‘li, orttirgan boy tajribalari bilan tanishish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Tarbiyaviy tadbirlarni tahlil qilish dasturi  Sinf, guruh o‘quvchilariga qiskacha ruhiy-pedagogik tavsif.  Sinf, guruhning umumiy tarbiyaviy tizimida ushbu tadbirning tutgan o‘rni va ahamiyati.  Tanlangan tarbiyaviy tadbir mavzusi va shaklining asoslanishi.  Ushbu tadbirning ta’lim-tarbiyaviy maqsadi va vazifalari.  Tadbirning mazmuni.  Tadbirni o‘tkazishdagi tashkiliy tayyorgarlik ishlari.  Tadbirni o‘tkazish yo‘rig‘i.  Tadbirning jihozlanishi (ko‘rgazmali qurollar, texnikaviy ko‘rgazmali vositalar va shu kabilar).  Adabiyotlar (sinf, guruh rahbarlari va o‘quvchilar uchun). Tarbiyaviy tadbirni kuzatish va tahlil qilish Tarbiyaviy ishlarni o‘rganish uchun uni kuzatish lozim. Kuzatish quyidagi tartibda amalga oshiriladi:  sana;  soat;  o‘quv yurti (maktab, litsey, kollej);

51  sinf, guruh;  ishtirokchilar soni;  tadbirlar mavzusi;  tadbirlarning turlari (siyosiy axborot, sinf, guruh soati, axloq-odob mavzusida suhbat, kecha, munozara, anjuman va shu kabilar). Kuzatish jarayonida to‘plangan daliliy ma’lumotlar asosida -tarbiyaviy tadbir tahlil qilinadi [23].

52 XULOSA Buyuk ma’rifatparvar Abdulla Avloniy “Tarbiya biz uchun yo hayot - yo mamot, yo najot - yo halokat, yo saodat - yo falokat masalasidir”,– degan fikri asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi kunda ham shunchalik, balki undan ham ko‘ra muhim va dolzarbdir. Pedagogik amaliyotni tashkil etish, unig asosiy maqsadi, pedagogik amaliyot modeli haqidagi ilmiy-metodik adabiyotlarni o‘rganish va tahlil qilish natijasida o‘uyidagi xulosalarga keldik Oliy ta’lim muassasasida o‘tkaziladigan malakaviy pedagogik amaliyotga oid Nizomda universitet faoliyatining asosiy tamoyili bo‘lgan o‘qishni amaliyot bilan qo‘shib olib borilishiga urg‘u berilgan. Bu esa ta’lim muassasalarida ta’lim-tarbiyaviy ishlarga yangicha yondashish asosida pedagogik jarayonni tashkil etishni taqozo etadi. Malakaviy amaliyot ta’lim muassasasida o‘qituvchilarning tashkiliy, konstruktivlash, rejalashtirish, kommunikativ, tadqiq qilish kabi pedagogik mahoratini shakllashtirishgagina emas, balki o‘qituvchining kasbiy xususiyati va o‘qituvchi shaxsi qo‘ygan talabidan kelib chiqqan holda individual va insoniy fazilatlarni o‘zida mujassamlashtirishga qaratilgandir. Pedagogik amaliyot- asosiy ijtimoiy vazifa, ya’ni bo‘lg‘usi o‘qituvchilarni ta’lim muassasalarida o‘quv-tarbiyaviy ishlarga kasbiy pedagogik va psixologik tayyorlash,ijodiy fikrlash, kasbiy mahorat va qobiliyatlarni rivojlantirish asosida har tomonlama yetuk insonni shakllantirish, yosh avlodni hayotga va faol mehnatga tayyorlash –dolzarb ilmiy- metodik muammo ekanligi asoslandi. Bitiruv malakaviy ishida hozirgi zamon o`qitish nazariyasi va amaliyotining uzviyligini ta’minlashning asosiy omili- Pedagogik amaliyot tizimi va mezonlarini tavsiflalandi;  Pedagogik amaliyot jarayonida amaliyotchilarda shakllantirilishi zarur bo‘lgan malakalar, talabalar pedagogik faoliyatini nazorat qilish va baholash tizimi haqida ilmiy-metodik tavsiyalar tayyorlandi;

53  Pedagogik amaliyotning vazifalari, bo‘lajak o‘qituvchilarda amaliy ko‘nikmalar, psixologik-pedagogik qonuniyatlarni qo‘llash malakalarini va barqaror pedagogik qarashlarni shakllantirish tamoyillari asoslandi;  Pedagogik amaliyot davrida o‘quv jarayonini tashkil etish, Dars va unga qo‘yiladigan talablar(didaktik talablar, psixologik talablar, axloqiy-etik talablar, gigiyenik talablar,texnik talablar) va darsga tayyorgarlik ko‘rishining asosiy bosqichlari haqida ilmiy-metodik tavsiyalar tayyorlandi;  Darslarni kuzatish, tahlil qilish turlari (Ilmiy tahlil, Uslubiy tahlil,Didaktik (ta’limiy) tahlil,Umumiy pedagogik tahlil va O‘z darsini o‘zi tahlil qilish ya’ni Audio tahlil) hamda Dars tahlilining tiplari(To‘la tahlil –Qisqa tahlil –Kompleks tahlil –Aspektli tahlil) ning qisqacha tavsifnomasi tavsiya etildi;  Pedagogik amaliyot tizimi va mezonlari, amaliyot jarayonida amaliyotchilarda shakllantirilishi zarur bo‘lgan malakalar, pedagogik faoliyatni nazorat qilish va baholash tizimini to‘g‘ri tashkil etishning ta’lim samaradorligini oshirishdagi ahamiyati borasida metodik tavsiyalar, yangi ma’lumotlar bilan boyitildi. Talabalarning kasbiy maxoratini ta’lim maqsadiga binoan, zamon talablari darajasida, nazariy va pedagogik asoslarga asosan to‘g‘ri tashkil etish va boshqarish ta’lim samaradorligini ta’minlashning muxim omili. Shu nuqtai nazardan qaralganda, malakaviy pedagogik amaliyot ilg‘or ta’lim tizimi tajribalarini o‘rganish maskani, mahorat maktabi hisoblanadi. Taklif qilinayotgan metodika ilmiy-metodik tadqiqotlarga asoslangan, bo`lg`usi fizika o`qituvchilari uchun ham zarur ilmiy- metodik tavsiya vazifasini bajaradi.

54 ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Mirziyoyev Sh.М. “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz” T., O‘zbekiston 2016y. 56 b 2. Azizxodjayeva N.N. Pedagogik texnologiya. – T.: TDPU, 2003. 3. Gadayboyev O‘., B. Hasanova, M.Yuldasheva. Pedagogik izlanish. - T.: TDPU, 2006. 4. Mirqosimov M. Maktabni boshqarishning nazariy va pedagogik asoslari. - T.: O‘qituvchi, 1995. 5. Mirzaxmedov B.M. O‘rta maktabda fizika o‘qitish metodikasi. - T.: O‘qituvchi, 1996. 6. Tolipov O‘., M. Usmonboyeva. Pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot. - T.: Fan, 2005. 7. Hasanova B. Pedagogik amaliyot - T.: TDPU, 2002. 8. Hasanov R., R.Yarkulov, R.Isyanov. Ta’lim jarayoniga doir o‘quv-meyoriy hujjatlar. - T.: MRDI, 2006. 9. Hasanova B. Pedagogik amaliyot jarayonida tarbiyaviy ishlarni tashkil etish. – T.: T ДСИ , 2005. 10. Gulboyev T. O‘qituvchilarda tayanch bilimlarni rivojlantirishning nazariy asoslari. -Toshkent: Fan, 2002, -B. 152. 11. Maxmudov M. Ta’limda didaktik loyihalash. -Toshkent: Abdulla Qodiriy nomidagi xalk merosi nashriyoti, 2002, -79 b. 12. Saidaxmedov N. Pedagogik amaliyotda yangi texnologiya namunalari. Toshkent:RTM, 2000. -46 b. 13. Saydaxmedov N. Pedagogik malakaviy amaliyotda yangi texnologiyalarni qo‘llash namunalari. T.: RTM 200 6 . 16.Тализина, Н.Ф. Технология обучения и ее место в педагогическом практике // Современная висшая школа. - 1997. - № 1. - S .

55 Internet saytlari: 17. www.tdpu.uz 18. www. pomorsu.ru 19. www. MTU-NET.ru 20. http://WWW.mon. gov.ru. 21. http:/AVWW.physics.ru. 22. //WWW.ed.gov.ru. 23. WWW. ZiyoNET. Uz.

O'xshashlar

Mehnat ta’limi bo’yicha mustaqil ishlarni tashkil qilish metodikasi

Chet tilida sinfdan tashqari ishlarni tashkil qilish va o’tkazish metodikasi

Akademik litseylar fizika ta’limini shaxsga yo‘naltirilgan pedagogik texnologiya asosida tashkil etish mexanika bo‘limi misolida

Ixtisoslik o’quv fanlarini yangi pedagogik texnologiyalar

Mehnat ta’limidan sinfdan tashqari mashg’ulotlarni tashkil qilish texnologiyasi