Akademik litsey va kasb – hunar kollejlarida termodinamika asoslari bobini o’qitishda didaktik - Pedagogika - Diplom ishlar

Akademik litsey va kasb – hunar kollejlarida termodinamika asoslari bobini o’qitishda didaktik

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1646 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI MUQIMIY NOMIDAGI QO’QON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI FIZIKA KAFEDARASI YULDASHEVA SANOBAR ULJA Y EVNANING 5140200 – “FIZIKA ASTRONOMIYA” TA’LIM YO’NALISHI BO’YICHA BAKALVR DARAJASINI OLISH UCHUN “ Akademik litsey va kasb – hunar kollejlarida termodinamika asoslari bobini o’qitishda didaktik metodlardan foydalanish uslubi ” MAVZUSIDAGI BITIRUV MALAKAVIY ISHI ILMIY RAHBAR : Dotsent I.Qo’qonboev QO’QON 2011 M U N D A R I J A Kirish ……………………………………………………………… 1

1-BOB Al VA KXKLARDA FIZIKA FANINI O’QITISHNING MAZMUNI §1.1Al va KXKlar uchun fizika fanida DTS talablari ...................... §1.2 Al va KXKlarda Termodinamika bo’limini mazmuni.............. 2-BOB TALABALARGA TERMODINAMIKA BOBIGA OID MAVZULARNI O’QITISHDA DIDAKTIK MATERILLARDAN FOYDALANISH §2.1 “Termodinamikaning birinchi qonunining izojarayonlarga qo’llanilishi. Adiabadik jarayon” mavzusini o’tishda didaktik materiallarning qo’llanilishi................................................................ §2.2 “Qaytar va qaytmas jarayonlar Termodinamikaning ikkinchi qonun va uning talqini” mavzusini o’tishda didaktik materiallarning qo’llanilishi.......................................................................................... §2.3 “Issiqlik mashinalari va ularning ishlash printsipi. Sovutgich va uning ishlashi. Issiqlik mashinalarining fiklari va ularni oshirish yo’llari. Karno sikli” mavzusini o’tishda didaktik materiallarning qo’llanilishi........................................................................................... §2.4 “Issiqlik mashinalarining xalq xo’jaligidagi o’rni. O’zbekistonda issiqlik energiyasidan foydalanish va uning istiqbollari. Tabiat muxofazasi” mavzusini o’tishda didaktik materiallarning qo’llanilishi................................................................. XULOSA ............................................................................................ Foydalanilgan adabiyotlar ................................................................... ILOVALAR ........................................................................................ KIRISH 2

O’zbekiston Respublikasi Prizedenti I.Karimov O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilingan kunning 19 yillikka bag’ishlangan tantanali yig’ilishida “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo’lini izchil davom ettirish taraqqiyotimizning muhim omilidir” mavzusidagi ma’ruzasida 2011 yil “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” deb e’lon qilindi. Ma’ruzada yoshlarimiz o’zlari egallayotgan eng zamonaviy bilim va ko’nikmalarni amalda joriy etishi uchun kasb hunar kollejlari va oly o’quv yurtlari bitiruvchilarini kichik biznes va hususiy tadbirkorlik sohalariga keng jalb qilish haqida bordi. Bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ta’lim muassasalarining bitiruvchilarini tadbirkorlik faoliyatiga jalb etish borasidagi” qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risidagi parmoni muhim qadam bo’ladi. Hozirgi keskin raqobat sharoitida innavatsion texnologiyalar va ilm fanni yanada rivojlantirish, iqtidorli yoshlarni ilmiy faoliyatga keng jalb etish o’z ijodiy va intellektual salohiyatini ro’yobga chiqarishlari uchun ularga zarur shart sharoitlar yaratish muhim ahamiyatga ega. Bu masalaga ustivor ahamiyat bermasdan turib taraqiyot haqida so’z yuritib bo’lmasligini barchamiz yaxshi tushunamiz. Bugun zamonning o’zi ushbu masalani siyosatimizning eng muhim yo’nalishlaridan biri sifatida belgilashni taqozo etmoqda. Alohida katta etiborni talab etadigan yana bir masala shuki, hozirgi vaqtda yurtimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, asosan, savdo sotiq, xizmat va 3

aloqa sohasida qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash bo’yicha ko’proq rivoj topmoqda. Lekin, shu bilan birga, sanoat sohasida, yuqori texnologiyalarini talab etadigan zamonaviy ishlab chiqarish tarmoqlarini tashkil etishda, innavatsion va nanotexnologiyalar, farmokologiya va farmaseftika, axborot -kommunikatsiya tizimi, biotexnologiya, muqobil energetika turlaridan foydalanish sohasida, muxtasar aytganda, ilg’or ilm fan yutuqlariga asoslangan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga keng yo’l ochib berishimiz zarur. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik –jamiyatimizning bugungi va kelajak taraqqiyotimiz, farovon hayotimizning mustahkam tayanchi bo’lishi shart. 4

Men AL va KHK larda o’tiladigan fizika darslarida “Termodinamika asoslari” bobini o’qitishda didaktik materiallardan foydalanish mavzusini tanlashimdan maqsad hozirgi davrda ta’lim sohasini tubdan isloh qilish va ta’lim samaradorigini oshirishda o’qitishning ilg’or yangi pedagogik texnologiyalarini o’quv jarayoniga joriy etishga alohida e’tibor berilganligidir. Xususan, tabiiy fanlar fizika fani sohasida kompyuterdan didaktik materiallardan foydalanib mavzular bayonini tasvirdagi animatsiya harakatlar, yani tabiatda o’z ko’zi bilan ko’rish imkoni bo’lmagan fizik jarayonlarni o’ziga xos tarzda namoyish etish juda katta amaliy ahamiyat kasb etadi. Shu sababdan O’zbekiston Respublikasi vazirlar mahkamasi ta’lim, sog’liqni saqlash va ijtimoiy muhofaza masalalari kompleksi 2008 yil 18 fevraldagi 07-1-20 sonli majlis bayoni bilan 2008 – 2009 yillarda ta’lim tizimini mazmunan modernizatsiyalash va ta’lim tarbiya samaradorligini yangi sifat darajasiga ko’tarish dasturi asosida O’zbekiston Respublikasi XTV ning 07.03.08 yildagi 2008 yilda uzluksiz ta’lim tizimini mazmunan modernizatsiyalash va ta’im tarbiya samaradorligini yangi sifat darajasiga ko’tarish bo’yicha tadbirlarni ijrosini ta’minlash to’g’risidagi 60-sonli buyrug’ini bajarish yuzasidan AL va KHK larda fizika fanini o’qitishda didaktik materiallardan keng miqyosida foydalanish uslubiga katta e’tibor berganligi hozirgi kunning eng dolzarb masalasi hisoblanadi. Shu boisdan AL va KHK larda “Termodinamika asoslari” bobini o’qitishda didaktik materiallarni dars jarayoniga qo’llab darslarni tashkil qilish uslubini ishlab chiqish, ta’lim samaradorligini oshirishda katta ahamiyat ga ega deb hisoblayman. 5

1-BOB Al VA KXKLARDA FIZIKA FANINI O’QITISHNING MAZMUNI §1.1Al va KXKlar uchun fizika fanida DTS talablari O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi O’rta maxsus, kasb-hunar ta’lim markazi Fizika o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi fan dasturi Toshkent-2011 Fizika fanidan o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limining Davlat ta’lim standarti 6

- fizikani rivojlanish tarixini, unga Sharqning buyuk allomalari qo’shgan hissalarini, jamiyat rivojlanishida fizika va texnikaning ahamiyati, O’zbekistonda fizika va texnika sohasida olib borilayotgan tadqiqotlar haqida umumiy ma’lumotlarni bilish; - fizik kattaliklarni Xalqaro birliklar sistemasi (SI)ni tushintira olish; - mexanika: kinematika, dinamika, Nyuton va mexanikada saqlanish qonunlari, statika elementlari, suyuqliklar va gazlar mexanikasiga oid qonunyatlarni bilish va misollar yordamida tushuntira olish; - molekulyar fizika va termodinamika asoslari; molekulyar kinetik nazariya asoslari, gaz va termodinamika qonunlari, suyuqlik va gazlarning o’zaro aylanishi, qattiq, jismlar fizikasiga oid qonunyatlarni bilish; - elektrodinamika: elekrostatika, o’zgarmas to’k, turli muhitlarda elektr to’ki magnit maydon, moddalarning magnit xossalari, elektro magnit induksiya qonunlarini bilish; - tebranish va to’lqinlar. Optika. Atom va yadro fizikasi: mexanik va elektromagnit tebranishlar va to’lqinlar, tovish, geometric optika nisbiylik nazarya elementlari, kvant, atom va elementar zarralar fizikalariga oid qonunlarni bilish hamda olamni fizik manzarasi to’g’risidagi bilimlarga ega bo’lish; - tabiat hodisalarini fizik qonunyat asosida tushuntira olish malakasiga ega bo’lish; - fizik qonunyatlarni amalda qo’lay olish; - o’lchov asboblaridan foydalana olish, o’lchov xatoligini baholay olish; - tajribalarni o’tkaza olish, natijalarni jadval, grafik,diagramma ko’rinishda tasvirlash va tahlil qila olish; - fizik asboblar ishlashda texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilish. KHK larda fizika kursidan mavzular bo`yicha o`quv rejasi 7

№ Fizika kursining bo`limlari va mavzulari nomiJam i Darslar turi bo`yicha soatlar M a’ruza M asala yechish Laboratoriya Takrorlash Kirish 2 1 Mexanikaning fizikaviy asoslari 22 16 4 1.1 Kinematika asoslari 8 6 2 1.2 Dinamika asoslari 6 5 1 1.3 Mexanikada saqlanish qonunlari 2 1 1 1.4 Mexanik tebranishlar va to`lqinlar 4 4 1.5 Takrorlash 2 2 8

2 Molekulyar fizika va termodinamika asoslari 24 17 2 3 2 2.1 Molekulyar – kinetik nazariya asoslari va gazlarning xossalari 8 6 1 1 2.2 Suyuqlikning xossalari 6 4 1 1 2.3 Qattiq jismlarning xossalari 4 3 1 2.4 Termodinamika asoslari 4 3 1 2.5 Takrorlash 2 2 3 Elektrodinamika asoslari 80 56 6 14 4 3.1 Elektr maydon 8 6 1 1 3.2 O`zgarmas tok qonunlari 8 5 1 2 3.3 Turli muhitlarda elektr toki 12 7 1 4 3.4 Magnit maydoni 6 5 1 3.5 Takrorlash 2 2 3.6 Elektromagnit induksiya 4 3 1 3.7 Elektromagnit tebranishlar 12 10 1 1 3.8 Elektromagnit to`lqinlar 6 5 1 3.9 Optika. Yorug’`lik to`lqinlari 16 11 2 3 3.10 Nisbiylik nazariyasi elementlari 4 4 3.11 Takrorlash 2 2 4 Kvant fizikasi asoslari 26 22 2 2 4.1 Kvant optika elementlari 10 8 2 2 4.2 Atom va atom yadrosi 8 8 9

4.3 Yadro energikasi 6 6 4.4 Takrorlash 2 2 5 Umumlashtiruvchi dars 2 2 5.1 Olamning zamonaviy fizikaviy manzarasi 1 1 5.2 Fizika va ilmiy – texnika taraqqiyoti 1 1 6 Umumiy takrorlash 4 4 JAMI 160 121 12 19 8 1.1. Akademik litsey va kasb – hunar kollejlari uchun “Fizika” fanidan o’quv dasturi Ushbu o’quv dasturi Oliy va o’rta maxsus hamda Xalq ta’limi vazirliklarining 2003 yil 16 oktyabrdagi 256/151 – sonli qo’shma buyruғi bilan tasdiqlangan va akademik litsey va kasb – ҳunar kollejlari uchun fizika fanidan uzviylashgan o’quv dasturi sifatida uzliksiz ta’lim tizimiga joriy etish uchun tavsiya etilgan. Tushuntirish xati Fizika o’quv fanidan ta’lim berishning II boskichida akademik litsey, kasb-hunar kollejlarida umumiy ta’lim predmet sifatida o’qitiladigan fizika kursining maqsadi umumiy o’rta ta’lim negizida fizikadan fundamental bilim berish, fizik xodisalarni va olamning fizik manzarasini ilmiy asosda tushuntirish orqali o’quvchilarning ilmiy dunyokarashini va falsafiy mushoxada yuritish qobiliyatini rivojlantirish, nazariya va amaliyotning dialektik bog’liqligini ochib berish, tabiatda va texnikadagi fizik jarayong`larni idrok etish saloxiyatlarini oshirish, olgan bilimlarini ijtimoiy xayotga va xalq, xo’jaligidagi faoliyatlari uchun tayyorlash, ta’lim olishni davom ettirish uchun zamin yaratishni ta’minlashdan i borat. Dasturning asosiy vazifasi: 10

-akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida fizika kursining o’qitilish izchilligini ta’minlash; -fizik tushuncha, hodisa va qonunlarning uqtirish ketma-ketligida oddiydan murakkablikka qarab borish tizimini saqlash; -o’q ituvchilar ta’lim berish jarayonining bir me’yorda bo’lishiga erishish; -o’q ituvchining ish rejalarini tartibga tushirish; -oliy o’quv yurtiga kirish uchun zaruriy bilim, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirishdan iboratdir. Dasturni tuzishda q uyidagi g ’ oyalar asos q ilib olindi: -umumiy urta ta’limning 6-9-sinflarida fizikaning ma’lum darajada mantiqan yakunlangan kursining yuzaga kelganligi, bu bosqich bitiruvchilarini akademik litsey, kasb- hunar kollejlarida fizika predmetidan bilim olishning uzluksiziligi va uzviyligini ta’minlash zaruriyati; -o’quvchilarni hozirgi zamon fizika bilimlari bilan qurollantirish, uning amaliy tatbig’iga doyr tajribalar o’tkazish, tajriba natijalarini qayta taxlil qilib xulosalar chikarish, tabiat va texnikada kechadigan fizik jarayonlar moxiyatini bilishga, ularning texnik tatbiqlarini o’rganishlari zarurligi; -fizika kursining o’qitishni xozirgi zamon talablari darajasiga ko’tarish va rivojlangan mamlakatlar andozasiga yaqinlashtirish kerakligi. Dasturning tarkibi va mazmuni shu davrgacha amal qilib kelgan o’n bir yillik umumta’lim maktablarining fizika dasturi tarkibi va mazmuniga yaqindir. Bunda 6-9- sinflarda o’rganilgan fizik bilimlarning akademik litsey, kasb-hunar kollejlarida aynan takrorlanmasligiga, ta’lim mazmunining uzluksizligi va uzviyligiga alohida e’tibor qaratildi. Ushbu o’quv dastur materiali 160 dars soatiga mo’ljallangan. Ajratilgan soatlar xar bir bosh mavzu mazmunini o’zlashtirishga, shu mavzular buyicha ma’ruza o’qishga, ko’gazma va tajribalarni namoyish etishga, laboratoriya ishlarini bajarishga, masala va test topshiriklarini yechishga, o’quvchilarning olgan bilim, kunikma va malakalarini baxolashga mo’ljallangan. Laboratoriya ishlari, masalalar echish, ekskursiyaga borish, umumlashtirish va takrorlash darslarini uyushtirish o’qtuvchi ixtiyoriga beriladi. O’qituvchi fizika darsini tashkil qilishda o’qitish usulining turli shakllaridan (ma’ruza, og’zaki bayon qilish, masalalar echish, amaliy ish, 11

ko’razmalilik va boshqa shakllardan) foydalanishi mumkin. Shuningdek, darslarni o’tishda dars berishning turli noan’anaviy usullaridan baxs-` munozara, bayon, boshqotirmalar, elektron qo’llanmalar va multimediyalardan foydalanish tavsiya etiladi. Dasturning mazmuni (160 soat)Kirish (1 soat) Tabiatni o’rganishda fizikaning o’ rni. Fizika va texnika tara qq iyoti. Fizikaning rivojlanish tarixiga oid ma’ l umotlar. Tabiatni o’rganish ilmiga Sharqning buyuk allomalarining qo’shgan hissalari. O’zbekistonda fizika va texnika sohasida olib borilayotgan tadqiqotlar. . Fizik kattaliklarning Xalqaro birliklar sistemasi (SI). Mexanika 1. Kinematika (9 soat) Kinematikaning vazifalari. Jismlarning. ilgarilanma harakati. Jismlarning fazodagi vaziyatini ani q lash: koordinatalar va sano q , sistemasi. Vektor kattaliklarning koordinata o’qlaridagi proektsiyalari. To’g’ri chizikli tekis va notekis harakatlar. O’ zgarmas, o’ rtacha va oniy tezliklar. Kuchish va tezliklarning nisbiyligi. Tezlanish. Tekis o’zgaruvchan harakatdagi y o’ l – formulalari. Y uq riga tik otilgan jism harakati. Gorizontga qiya otilgan jism harakati. Egri chizikli harakatda kuchish, tezlik va tezlanishlar. Aylana bo’ylab tekis harakatni tavsiflovchi kattaliklar o’rtalaridagi bog’lanishlar. K o ’ r g a z m a v a t a j r i b a l a r 1, Mexanik harakat. 2. Harakatning nisbiyligi 3. Stroboskop. 4. To’gri chiziqli va egri chiziqli harakat, 5. Spidometr. 12

6. Kuchishlarni qo’shish. 7. Jismlarni havoda va havosi siyraklashgan fazoda (Nyuton nayida) tu shishi. 8. Erkin tushishda tezlanishni o’lchash. 9. Aylana bo’ylab harakatlanayotgan jismning chizqli va burchak tezligi. L a b o r a t o r i y a i s h i 1. Gorizontga otilgan jism h arakatini o’rganish. 2. Dinamika (6 soat) Dinamika n ing vazifasi. Nyuton qo nunlari. Inertsial va noinertsial sano q sistemalari. Gravitatsiya maydoni va butun olam tortishish qonuni. Birinchi va ikkinchi kosmik tezliklar. Jismning bir necha kuchlar ta’siridagi. harakati, Kuchni tashkil etuvchilarga ajratish va burchak ostida ta’sir etuvchi kuchlarni qo’shish. Jismning muvozanat sharti. Gidrodinamika elementlari: jismning suyuqlik va gazlardagi harakatida chegara qatlam, peshona qarshilik va ko’tarish kuchi. Qozg’almas o’q atrofida aylanma harakatlanuvchi qattiq jism dinamikasi. Kuch momenti va inertsiya momenti. Markazdan qochma kuch.K o ’ r g a z m a v a t a j r i b a l a r 1. Inertsiyaning paydo bo’li shi. 2, Jismlar massalarini t aqq oslash. 3. Kuchlarni o’lchash. 4. Kuchlarni qo’shish. 5. Nyutonning ikkinchi qonuni. 6. Nyuto nning uchinchi qonuni 7. Nyutonning birinchi va ikkinchi qonunlari kinofragmenti. 8. Tezlanish bilan k o’ tarilish va tushishda jismning o ’girligi. 9. Vaznsizlik. 3. Saqlanish qonunlari (3 soat) Kuch impulsi va jism impulsi. Impulsning saqlanish qonuni. Reaktiv harakat. Mexanik ish. Potentsial va kinetik energiya. Energiyaning saqlanish va aylanish q onuni. K o’ r g az m a v a t a j r i b a l a r 13

1. Kuch impulsi. 2. Jism impulsi. 3. Impulsning saqlanish qonuni. 4. Jism impulsi kinofragmenti. 5. Reaktiv harakat. 6. Raketaning modeli. 7. Ish bajarishda jism energiyasining o’ zgarishi. 8. Potentsial energiyaning kinetik energiyaga va aksincha kinetik energiyaning potentsial energiyaga aylanishi. 4, Tebranishlar va t o’ l q inlar (5 soat) Tabiatda tebranma harakat. Erkin va majburiy tebranishlar. Amplituda, davr, chastota. Matematik mayatnikning tebranish davri. Prujinaga osilgan yukning tebranishlari. Tebranma h arakatlarda energiyaning aylanishi. Majburiy tebranishlar. Rezonans. Mexanik to’lqinlar. Kundalang va bo’ylama to’lqinlar. To’lqin uzunligi, To’lqin uzunligining tebranish davri va chastotasiga bog’liqligi. Tovush t o’ lqinlari. Tovush tezligi. Tovushning q atti q ligi va balandligi. Ultratovushlar haqida tushuncha. K o ’ r g a z m a va t a j r i b a l a r 1. Ip va prujinaga osilgan yuklarning tebranishlari. 2. Tebranma va aylanma harakatlarni ta qq oslash. 3. Tebranma harakat tasvirini yozish. 4, Majburiy tebranishlar. 5. Rezonans hodisasi. 6. Kundalang va b o’ ylama t o’ l q inlarning hosil bo’lishi va ta rqa lishi. 7. Tult q in uzunligining tebranishlar cha s totasiga bog ’ li q li g i. 8. Tebranuvchi jism tovush manbai sifatida. 9. Tovush balandligining tebranishlar cha stotasiga bog ’liqligi. 10. Tovush qatti qligining tebranishlar amplitudasiga bog ’liqligi. 11. Akustik rezonans. 12. Ultratovushdan foydalanish I L a b o r a t o r i y a i s h i 14

2. Matematik mayatnik yordamida erkin tushish tezlanishini anit qlash.Molekulyar fizika va termodinamika asoslari 5. Molekulyar-kinetik nazariya asoslari (6 soat) Gazning termodinamik (mikroskopik va makroskopik) parametr lari. Ideal gaz . M olekulyar - kinetik nazariyasining asosiy tenglamasi. Temperatura - molekulalar o’ rtacha kinetik energiyasining o’ lchovi, Ideal gaz x o latining (Mendeleev - Klapeyron) tenglamasi. Izojarayonlar va ular uchun xolat tenglamalari. K o’ r g a z m a v a t a j r i b a l a r 1. Termometrlar . 2. Izotermik jarayon. 3. Izobarik jarayon. 4. Izoxorik jarayon. L a b o r a t o r i y a i s h i 3. Izoja ra yonlarni o’rganish. 6. Suyuklikning xossalari. Suyuklik va gazlarning b ir - biriga aylanishi (6 soat) Suyukliklarning molekulyar tuzilishi. Suyuklik sirti. Sirt taranglik kuchi. Xullash. Kapillyarlik. Buglanish va kondensatsiya, Tuyingan va tuyinmagan buglar. Suyukdikning kaynashi. Suyuklik kaynash temperaturasining atmosfera bosimiga boglikligi. Kritik temperatura. H avoning namligi. K o’ rgaz m a va tajribalar 1. Sovun parda sirtining q is q arishi. 2. Xullash hodisasi. 3. Ingichka shisha naylarda suvning k o’ tarilishi. 4. T o’ yinga n bug ’ larning xossalari, 5. Past bosimda suvning q aynashi. 6. Gigrometr va psixrometrlarning tuzilishi va ishlashi. L a b o r a t o r i y a i s h i 4, Kapillyar naychan in g ichki diametrini aniklash . 7. Kattik jismlarning xossalari (4 soat) 15

Qattiq, jismlarning tuzilishi. Amorf va kristall jismlar. Qattiq, jismlarning mexanik xossalari: elastiklik, plastiklik, murtlik va cho’zilish diagrammasi. Qatti q, jismlarning issi q likdan kengayishi. Q atti q, j ismning erishi va q otishi. K o ’ r g a z m a v a t a j r i b a l a r 1. Kristall jism model l i. 2. Kristall panjara model l i 3. Kristallarni o’ stirish. 4. Elastiklik va q oldi q deformatsiyaning namoyon bo’lishi. L a b o r a t o r iya ish i 5. Y u ng modul l ini ani q lash. 8. Termodinamika asoslari (6 soat) Termodinamikaning birinchi qonuni. Izojarayonlarga termodinamikaning birinchi qonunini qo’llash. Adiabatik jarayon. Q aytar va q aytmas jarayonlar. Termodinamikaning ikkinchi qonuni va uning tal q ini. Issi q lik mashinalari va ularning ishlash printsiplari. Sovutgich va uning ishlashi. Issi q lik mashinalarining FIKlari va ularni oshirish y o’ llari. Issiqlik mashinalarining xalq xo’jaligidagi o’rni. O ’ zbekistonda issi q lik en er giyasidan foydalanish va uning isti q bollari. Tabiatni muxofaza qilish. K o ’ r g a z m a v a t a j r i b a l a r 1. Adiabatik kengayish va siqilishda temperaturaning o’ zgarishi. 2. Diffuziya hodisasining q aytmasligi. 3. Issi q li k mashinasining tuzilishi va ishlashi (model l i). Takrorlash (2 soat) Elektrodinamika asoslari 9. Elektr maydon (8 soat) Zaryadlarning o’zaro ta’siri. Elektr maydon. Kulon qonuni. Dielektrik singdiruvchanlik. Elektr maydon kuchlanganligi. Elektr maydonning bajargan ishi. Potentsiallar ayirmasi. Kuchlanish. Kuchlanish bilan bir jinsli 16

maydonning kuchlanganligi orasidagi boglanish. Elektr maydonda o’tkazgichlar va dielektriklar. Elektr sig’imi. Kondensatorlar va ularni qo’llash. Elektr maydon energiyasi. K o ’ rg a z m a v a t a j r i b a l a r 1. Elektrometr va uning ishla shi. 2. Kulon qonuni. 3. Zaryadlangan sharchalarning elektr maydoni. 4. Elektr maydonda o’tkazgichlar vadielektriklar. 5. Kondensatorlarning tuzilishi va ishlashi. 6. Yassi kondensator elektr sigimining plastinkalar yuzasiga, ular orasidagi masofaga va muhitning dielektrik singdiruvchanligiga bog’liqligi. 7. Zaryadlangan kondensatorlarning energiyasi. L a b o r a t o r i y a i s h i 6.Kondrnsatorni ketma -`ket va parallel ulash. 10. O’ zgarmas tok qonunlari (6 soat) Elektr tokining mavjud bo’lish shartlari. Zanjirning bir qismi uchun Om qonuni. Qarshilikning o’tkazgich uzunligiga, kundalang kesim yuzasiga va materialga bog’liqligi. Ketma-ket va parallel ulash. Elektr yurituvchi kuch. Berk zanjir uchun Om qonuni. Elektr tokining ishi va quvvati. Joul - Lents qonuni. K o ’ rg a z m a v a t a j r i b a l a r 1. O’ zgarmas tok manbai (batareya) 2. O’tkazgichlar va qarshiliklar (rezistorlar), 3. Kalit. 4. Ampermetr. 5. Voltmetr. 6. Reostat. 7. Berk zanjirni yig’ish. 8. Ketma-ket va parallel ulangan o’tkazgichlardan iborat zanjirlarda tok va kuchlanishlar taqsimot i. 9. Tok kuchining manba EYUKiga va zanjir ning to'liq qarshiligiga bog’liqligi. 17

L a b o r a t o r i y a i s h l a r i 7. O’tkazgichlarning solishtirma qarshiligini aniklash.1 1 . Turli mu hi tlarda elektr toki (13 soat) Metallarda elektr toki. Elektronlarning tartibli harakat tezligi. Qarshilikning temperaturaga bog’liqligi. O’ta o’tkazuvchanlik. Yarim o’tkazgichlarda elektr toki. Yarim o’tkazgichlarning elektr o’tkazuvchanligi va uning temperaturaga bog’liqligi. Yarim o’tkazgichlarning xususiy va aralashmaviy o’tkazuvchanligi. Elektron-kovakli o’tish. Yarim o’tkazgichli diod. Tranzistor. Yarim o’tkazgichli asboblarning qo’llanilishi. Vakuumda elektr toki. Elektron emissiya. Ikki elektrodli lampa. Elektron - nurli trubka. Suyuqliklarda elektr toki. Elektroliz uchun Faradey qonunlari. Elektrolizning qo’llanilishi. Gazlarda elektr toki. Nomusta q il va musta q il razryadlar. Plazma haqida tushuncha K o ’ g a z m a v a tajribal ar 1. Metallar qarshiligin ing temperaturaga bog ’liqligi. 2. Yarim o’tkazgichlar qarshiligining haroratga. Bog ’liqligi. 3. Termorezistorlarning ishlashi. 4. Yarim o’tkazgichli diodning bir tomonlama elektr o’tkazuvchanligi. 5. Yarim o’tkazichli dioddagi tok kuchining kuchlanishga bog’liqligi. 6. Tranzistor yordamida o’ zgarmas tokni kuchaytirish. 7. Tranzistorning elektron -kovakli o’tishlari. 8. Termoelektron emissiya 9. Vakuumli diodning bir tomonlama elektr o’tkazuvchanligi. 10. Elektron - nurli trubkaning tuzilishi va ishlashi. 11. Suv va tuz eritmasininng yoki kislotaning elektr o’tkazuvchanligini takkoslash. 12. Mis ( II) sulfat eritmasining elektrolizi. 13. Nomus taqil razryad. 14. Musta qil razryad (past bosimlarda). L a b o r a t o r i y a i s h l a r i 8. Yarim o’tkazgichli diodning bir tomonlama o’tkazuvchanligini o’rganish. 9. Misning elektro kimyoviy ekvivalentini aniklash. 12. Magnit maydon (6 soat) 18

Tokning magnit maydoni. Tokli o’tkazgichlarning o’zaro ta’siri. Tokli g ’ altakning magnit maydoni. Magnit induktsiyasi. Magnit oqim. Amper kuchi. Lorents kuchi. Elektr o’ lchov asboblarining ishlash printsipi. Moddalarning magnit xossalari. Ferromagnitlar. Axborotlarni magnit usulida yozish. EXMning magnitg`xotirasi. Magnit disketlar va ularning qo’llanilishi. Ko’gazma va tajribalar 1. Parallel toklarning o’zaro ta’siri. 2. Magnit maydonning tokka ta’siri. 3, Elektronlar dastasining magnit maydonda og ’ ishi. 4. Ampermetr va voltmetrning tuzilishi va ishlashi. 5. Ferromagnitlar domen tuzilishining model l i. 6. Tovushni magnit usulida yozish. L a b o r a t o r i y a i s h i 10. Elektr o’ lchov asboblarining ishlash printsipini o’rganish. Takrorlash (2 soat) 13. Elektromagnit induktsiya ( 5 soat) Elektromagnit induktsiya hodisasi. Induktsiya EYUK. Induktsiyaviy elektr maydon. Elektromagnit induktsiya qonuni, Lents qoidasi. O’ zinduktsiya va o’zaro induktsiya. Transformator va uning ishlash printsipi. Induktivlik. Magnit maydon energiyasi.K o ’ rg a z m a v a t a j r i b a l a 1. Elektromagnit induktsiya. 2. Lents hodisasi . 3. Induktsiya EYUKning magnit oqimi o’ zgarish tezligiga bog ’liqligi. 4. O’zinduktsiya. 5. O’zinduktsiya EYUKning zanjirdagi tok kuchi o’zgarish tezligiga va o’tkazgich induktivligiga bo g’liq ligi. L a b o r a t o r i y a i s h i . 11. Elektromagnit induktsiya hodisasini o’ rganit. 19

14. Elektromagnit tebranishlar (14 soat) Tebranish konturi. Konturdagi erkin elektromagnit tebranishlar va energiyaning aylanishlari. Sunuvchi elektromagnit tebranishlar. Tebranish konturidagi elektromagnit tebranishlarni tavsiflovchi tenglama uning y echimi. Elektromagn i t t ebranishlar fazasi va davri (Tomson formulasi). Avtotebranishlar. S o’ nmas tebranishlar generatori (tranzietorli). Majburiy elektromagnit tebranishlar. O’zgaruvchan tok va uni tavsiflovchi kattaliklar. O’zgaruvchan tok generatori. O’zgaruvchan tok zanjiridagi aktiv, sig’im va induktiv qarshilik. O’zgaruvchan tok zanjiri uchun Om qonuni. Elektr rezonans. K o ’ r g a z m a v a t a j r i b a l a r 1. Elektromagnit tebranish konturi. 2. O’zgaruvchan tok ostsillogrammalari 3. Tranzietorli generatordagi s o’ nmas elektromagnit tebranishlar. 4. Elektr rezonans L a b o r a t o r i y a i sh l a r i 12. Magnit maydonda chulg’am( o’ ram)ni aylantirib o’ zgarmas, o’zgaruvchan tok xosil qilish. 15. Elektromagnit tulkinlar (6 soat) Elektromagnit maydon. Ochi q tebranish konturi. Elektromagnit tul q inlar va ularning xossalari. Elektromagnit maydon energiyasi. Radioning kashf etilishi. Radiotelefon alo q a printsipi. Modulyatsiya va dedektorlash. Eng sodda radio. Telekursatuvlarning fizik asoslari. Toshkent telekursatuv vatani. Radiolokatsiya haqida tushuncha. Aloqa vositalarining rivojlanishi. K o ’ r g a z m a v a t a j r i b a l a r 1. Elektromagnit tult q inlar n i tarkatish va q abul qilish. 2. Elektromagnit tul q inlarning q aytishi va sinishi. 3. Dedektorli radio. 4. Eng sodda radio. L a b o r a t o r i y a i s h i 20

13. Eng sodda radioni yig ’ ish va ishlatishni o’rganish. 16. Optika (16 soat) Yorug’likning – elektromagnit nazariyasi haqida tushuncha. Yorug’likning turli mu h itlarda : tarqalish tezligi. Yorug’likning q aytish va sinish qo nunlari. Linzalar va yup q a linza formulasi. To’la ichki q aytish. Yorug’lik interferentsiyasi va uning texnikada qo’llanilishi. Gyuygens`Frenel printsipi. Yorug’lik difraktsiyasi. Difraktsion panjara. Yorug’lik dispertsiyasi. Chiqarish va yutilish spektrlari. Spektral ta h lil. Spektroskop. Yorug’likning q utblanishi. Golografiya haqida tushuncha. Rentgen nurlari va ularning tatb ig’i . Elektromagnit tul q inlar shkalasi. Yorug’lik oqimi. Yorug’lik kuchi. Yoritilganlik. Yoritilganlik qo nunlari. Ravshanlik. K o ’ r g a z m a v a t a j r i b a l a r 1. Yorug’likning q aytishi va sinishi. 2. T o’ la q aytish. 3. Interferentsiya manzaralarini xosil qilish. 4. Tor tir q ishda yorug’lik difraktsiyasi. 5. Difraktsion panjara yordamida yorug’likni spektrga ajratish. 6. Elektromagnit tul q inlar shkalasi. 7. Fotometr, 8. Lyuksmetr . L a b o r a t o r i y a i s h l a r i 14. Mikroskop yordamida shishaning nur sindirish kursatgichini ani q lash. 15. Difraktsion panjara yordamida yorug’lik tul q in uzunligini a ni q lash . 17. Nisbiylik nazariyasi elementlari (4 soat) Nisbiylik nazariyasi asoslari. Eynshteynning nisbiylik nazariyasi postulatlari. Tezliklarni qo’shishning relyativistik qonuni. Vaqt oralig’ining, jism massasi va o’lchamlarining tezlikka bog’liqdigi. Massa va energiyaning o’zaro bog’lanish qonuni. Takrorlash (2 soat) 21

Kvant fizikasi asoslari 18. Kvant optikasi elementlari (8 soat) Kvant fizikasining paydo bo’lish tarixi. Istalgan jismning nurlanishi. Plank gipotezasi, Fotoeffekt va uning qonunlari. Yorug’lik kvantlari. Fotoeffekt tenglamasi. Yorug’likning kimyoviy ta’siri. Vakuum va yarim o’tkazgichli fotoelementlar. Fotoeffektdan texnikada foydalanish. Fotonlar. Korpuskulyar-tulqin dualizmi. O’zbekistonda Quyosh energiyasidan foydalanish va uning rivojlanish istiqbollari K o ’ r g a z m a va t a j r i b a l a r 1. Fotoeffektni kuzati sh. 2. Vakuumli va yarim o’tkazgichli fotoelementlar. 3, Fotoelementlar yordamida fototokni xosil q ilish. L a b o r a t o r i y a i s h l a r i 16. Fotoelementli relening tuzilishi va ishlashini o’rganish. 17. Fotoeffekt h odisas i ni o’rganish. 19. Atom va atom yadrosi (10 soat) Atomn ni ng tuzilishi. Rezerford tajriba s i. Atomning yadroviy model l i. Borning kvant postulatlari. Energetik sat h lar. Yorug’likning kvant manbalari lazerlar, ulardan fan-texnikada va xalkq xo’jaligida foydalanish. Atom yadrosining tarkibi. Izotoplar. Atom yadrolarining bog ’ lanish energiyasi. Yadro reaktsiyalari. Radioaktivlik. Alfa, beta va gamma nurlanishlar. Elementar zarralarni kuzatish va q ayd qilish usullari. Radioaktiv aylanishlar. Radioaktiv y emirilish qonuni. Elementar zarralar va ularning xossalari. Zarralar va antizarralar. Zarralar va elektromagnit nurlanish kvantlarin i ng o’zaro aylanishi. K o’ r g a z m a v a t a j r i b a l a r 1. Rezerford tajribasining model l i. 2. Vilson kamerasida izlarni kuzatish. 3. Ionlovchi zarralarni q aydlagichning tuzilishi va ishlashi. 20. Yadro energegikasi (6 soat) 22

Uran yadrosining t u zi lishi. Zanjirli reaktsiya. Y a dro reaktori. Atom elektrostantsiyasi. Termoyadro reaktsiyalari. Q uyosh va yulduzlar energiyasi. Radioaktiv nurlanishlarning biologik ta’siri. Yadro energetikasidan tinchlik maqsadida foydalanish istiqbollari. O’zbekistoda yadro fizikasi soxasidagi tadqiqotlar va ularning natijalaridan xalq xo’jaligida foydalanish. Takrorlash (2 soat) 21. Olamning zamonaviy fizik manzarasi (1 soat) Olamning mexanik va elektromagnit manzaralari. Materiya tuzilishining birligi va yagona fizik manzara. Fizika va fan-texnika taraqqiyoti. Umumiy takrorlash (3 soat) § 1.2 AL va KXK larda «Termodinamika asoslari» bo’limi quyidagilardan iborat. Termodinamika asoslari (6 soat) 1. Termodinamikaning birinchi qonuni. Izojarayonlarga termodinamikaning birinchi qonunini qo’llash. Adiabatik jarayon (2 soat ) 2. Q aytar va q aytmas jarayonlar. Termodinamikaning ikkinchi qonuni va uning tal q ini. (2 soat) 3. Issi q lik mashinalari va ularning ishlash printsiplari. Sovutgich va uning ishlashi. Issi q lik mashinalarining FIKlari va ularni oshirish y o’ llari. Issiqlik mashinalarining xalq xo’jaligidagi o’rni. O ’ zbekistonda issi q lik en er giyasidan foydalanish va uning isti q bollari. Tabiatni muxofaza qilish. (2 soat) K o ’ r g a z m a v a t a j r i b a l a r 1. Adiabatik kengayish va siqilishda temperaturaning o’ zgarishi. 23

2. Diffuziya hodisasining q aytmasligi. 3. Issi q li k mashinasining tuzilishi va ishlashi (model l i). 2-BOB TALABALARGA TERMODINAMIKA BOBIGA OID MAVZULARNI O’QITISHDA DIDAKTIK MATERILLARDAN FOYDALANISH §2.1 Talabalarga “Termodinamikaning birinchi qonunining izojarayonlarga qo’llanilishi. Adiabadik jarayon” mavzusini o’tishda didaktik materiallar dan foydalanish Kirish Ta’lim jarayoni qonuniyatlari ya’ni fizikaviy qonuniyatlar va uni hossalarini o’rganishda hamda tadbiq etishda o’quv – biluv faoliyatini tadqiq qilish ga yordam beruvchi barcha zarur vositalar va zamonaviy pedagogik tehnologiyalar o’qitishning didaktik materiallarni tashkil qiladi. Bu borada biz didaktik materiallardan foydalanishda quyidagicha ko’rgazmali vositalardan foydalanamiz. Didaktik materiallarga quyidagilar kiradi. 1. Ko’rgazmali qurollar a) Chizmalar b) Rasmlar 24

2. Texnik vositalar va kompyuter texnologiyasi a) Kompyuter (proektor) b) Kodoskop s) Vertual stendlar d) Elektron darslik 3. Namoyishlar 4. Tarqatma materiallar a) Savolnomalar b) Testlar §2.1 Talabalarga “Termodinamikaning birinchi qonunining izojarayonlarga qo’llanilishi. Adiabadik jarayon” mavzusini o’tishda didaktik materiallar dan foydalanish Dars ishlanmasi I -dars Dars mavzusi : “Termodinamikaning birinchi qonunining izojarayonlarga qo’llanilishi. Adiabadik jarayon” Dars va qti : 8 0 minut Darsning blok chizmasi : Dars bosqichlari Minut 1. Tashkiliy qism 5 2. Manaviy ma’rifiy qism 5 3. Yangi mavzu bayoni 55 4. O’tilgan mavzuni mustaxkamlash uchun savol javoblar 10 5. Uyga vazifa berish 5 Darsning usuli : Ma’ruza suhbat 25

Darsning maqsadi : a) Ta’limiy maqsad : Talabalarga yangi mavzuni to’liq tushuntirib berish. b ) Tarbiyaviy maqsadi : Talabalarni barkamol avlod ruhida tarbiyalash. Dars davomida talabalarga ahloqiy manaviy elementlarini singdirish s) Rivojlantiruvchi : Talabarlarga yangi bilim berish Dars materiallari va jihozlari 1. Al va KXK lari uchun fizika kitobi (1-qism) 2. Doska, bo’r 3. Darsga tegishli bo’lgan plakatlar (4) va slaydlar (2) tarqatma materiallar , namoyish 4.kompyuter proyektor , kodoskop, elektron darslik. Asosiy tushuncha va atamalar. Termodinamikaning birinchi qonuni ; izoxorik jarayon; izobarik jarayon; Izotermik jarayon; adiabatik jarayon I. Tashkiliy qism : 1. Salomlashish 2. Davomatni aniqlash 3. Manaviy va ma’rifiy qism. II. O’tgan darsni mustaxkamlash 1. Issiqlik sig’imi tushunchasi nima maqsadda kiritilgan? 2. Jismning issiqlik sig’imi deb nimaga aytiladi ? 3. Issiqlik miqdori qanday aniqlanadi ? 4. Noma’lum jismning solishtirma issiqlik sig’imining aniqlash formulasi qaysi ? 5. Issiqlik sig’imining SI dagi birligi ? 26

III.Yangi mavzu bayoni : Reja : 1. Termodinamikaning birinchi qonuni 2. Termodinamikaning birinchi qonunining izojarayonlar uchun tadbig’i 3. Adiabatik jarayon Termodinamikaning rivojlanishi ko'p jihatdan issiqlik mashinalarining foydali ish koeffitsiyentini o'rganish bilan bog'liqdir. Fransuz injeneri Sadi Karno 1824-yilda chop etilgan «Olovning harakatlantiruvchi kuchi haqida o'ylar» nomli ishida i s s i q l l l i mashinasining unumdorligi ishchi moddaga emas, balki isituvchl va sovituvchilar temperaturalarining farqiga bog'liq, degan xulosani ilgari surdi. Termodinamika shundan so'ng Klapeyron, Joul, Klauzius, Mayyer,Tomson va boshqalarning ishlarida rivojlantirildi. Termodinamika quyidagi o'ziga xos xususiyatlarga ega: — moddalarning atomlardan tashkil topganligi e'tiborga olinmaydi — makroskopik sistemaga xos bo'lgan kattaliklar bilangina ish ko'riladi; — nazariya tajriba natijalariga asoslanib yaratiladi; — moddalarning xossalari xarakteristik parametrlari (zichlik yopishqoqlik va hokazo) ko'rinishida ifodalanadi. Termodinamikani o'rganishda quyidagilarni yodda tutmoq zarur 27

Termodinamik sistema. O'zaro va tashqi jismlar bilan ta'sirlasha digan va energiya almashadigan makroskopik jismlar majmuasi termodinamik sistema deyiladi. Termodinamik usulning asosi — sistemaning holatini belgilovchi parametrlarining qiymatlarini aniqlashdir. Termodinamik parametrlar yoki holat parametrlari deb termodi namik sistema xossalarini xarakterlovchi fizik kattaliklar majmuasiga aytiladi. Odatda, holat parametrlari sifatida temperatura, bosim va solishtirma hajm tanlanadi. Termodinamik parametrlar, Temperatura makroskopik sistemaning ter modinamik muvozanat holatini xarakterlovchi fizik kattalik. Bosim — suyuqlik yoki gaz tomonidan birlik yuzaga ta'sir etadi perpendikular kuch bilan aniqlanuvchi fizik kattalik. Solishtirma hajm — birlik massaning egallagan hajmi. U zichlikka teskari kattalik:   1  m V SI dagi bi r l i gi      kg m kg m m V kg m 3 3 3 1 1 1 ,     Termodinamikaning birinchi qonuni. Buning uchun qizdirilgan choynak misolini ko'raylik. Choynak olayotgan issiqlik miqdori ichidagi suvning qizishiga, ya'ni suvning ichki energiyasi ortishi ∆ U va suv bug'lari choynak qopqog'ini ko'targanda tashqi kuchlarga qarshi (qopqoqning og'irlik kuchi) bajariladigan A ishga sarflanadi. Bu jarayon uchun energiyaning saqlanish va aylanish qonuni: Q=∆U+A ko'rinishga ega bo'ladi. Bu termodinamikaning birinchi qonuni matematik ko'rinishidir. Jismga beriladigan issiqlik miqdori uning ichki energiya orttirishga va tashqi kuchlarga qarshi ish bajarishga sarflanadi Agar jismga issiqlik miqdori berilayotgan bo'lsa, Q musbat, agar jismdan issiqlik miqdori olinayotgan bo'lsa, Q manfiy ishora olinadi. Shuningdek, agar jism tashqi 28

kuchlarga qarshi ish bajarayotgan bo'lsa, A ish musbat, tashqi kuchlar jism ustida ish bajarayotgan bo'lsa, A ish manfiy bo'ladi. Termodinamikaning birinchi qonuni birinchi tur abadiy dvigatel (lotincha «perpetuum mobile») yasash mumkin emasligini Birinchi tur «perpetuum mobile»ga asosan teng miqdorda energiya sarflamasdan ish bajara oladigan mashina qurish haqida fikr yuritiladi. Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni bo'lgan termodinamika ning birinchi qonunida esa tabiatda ro'y beradigan barcha jarayon energiya o'z-o'zidan paydo ham bo'lmaydi, yo'qolmaydi ham bir ko'rinishdan boshqasiga aylanishi mumkin, deb qayd etiladi. Endi termodinamika birinchi qonunining ba'zi jarayonlarga tatbiqni ko’raylik. 1. Izoxorik jarayon Izoxorik jarayon deb, gazning o’zgarmas xajmda bir xolatdan boshka holatga o’tishiga aytiladi. Izoxorik jarayonni tasavvur qilish uchun ideal gazni berk idishda qamalgan deb faraz qillaylik. Silindrni va unga kamalgan gazni q izdiramiz. Gaz tashki kuchlar ustidan ish bajara olmaydi. Termodinamikaning birinchi qonuniga ko’ra: Q=∆U+A Biroq A = 0. Shuning uchun izoxorik jarayonda gazning ichki energiyasini uzgarishi gazga berilgan issiqdik miqdoriga teng: Q V = ∆ U. Q ning «V» indeksi gaz xajmining uzgarmasligini bildiradi. 2. Izobarik jarayon Izobarik jarayon deb, gazning o’zgarmas bosimda bir holatdan boshqa holatga o’tishiga aytiladi. Izobarik jarayonni amalga oshirish uchun porsheni erkin kuzg’ala oladigan silindrga gaz qamaymiz. Gaz qizdirilganda unga Q issiqlik miqdori beriladi. Termodinamikaning birinchi bosh qonuniga binoan sistemalarga 29

berilgan energiya qisman sistemaning ichki - energiyasiga aylanadi xamda qisman porshenni siljitishda bajarilgan ishga sarf bo’ladi (mexanik energiyaga aylanadi): Q P = ∆U + A. Izobarik jarayonda gaz bajargan ishni topaylik. Gaz bosimi o’zgarmas bo’lsa, u xolda bosim kuchi ham o’zgarmas bo’ladi: F = pS. binobarin A=pS ∆ h. A MMO S ∆ h kupaytma gaz xajmining ∆ V=V 2 — V o’ zgarishiga teng. Shuning uchun A = p ∆ V. Ish pV koordinatalar grafigida (1-rasmga karang) boshlang’ich izobara va oxirgi xajm koordinatalari bilan chegaralangan to’g’ri burchakli uchburchak yuzi orqali tasvirlangan. Agar grafik chizilgan mashtab ma’lum bo’lsa, u xolda ishni oson hisobla lab topish mumkin. Izotermik jarayon Izotermik jarayon deb, o’zgarmas temperaturada gazning bir holatdan boshqa holatga o’tish jarayoniga aytiladi. Izotermik jarayonni amalga oshirish uchun gazni oson ko’zg’aluvchan porshenli silindr ichiga, silindrning o’zini esa qat’iy ravishda o’zgarmas temperatura (2-rasmda shtrixli chizik,) saqlanib turadigan — termostat ichiga joylashtiramiz. Gazni asta-sekin siqamiz (2-a rasmga qarang). Bunda biz A t ish bajaramiz. Termodinamikaning birinchi qonuniga binoan issiqlik miqdori quyidagiga teng bo’ladi: Q T = ∆U+A T . Gaz temperaturasi o’zgarmas bo’lgani uchun uning ichki energyasi xam o’zgarmas bo’ladi: U = const, ∆U= 0. Shuning uchun gaz ustida bajarilgan ish gaz termostatga berishi mumkin bo’lgan Q t issiqlik miqdoriga teng: Q t = A t 30

Agar tashqi bosimni sekin-asta kamaytirilsa (2-b rasm), gaz shunchalik sekin kengayadi. Bunda gaz A t ish bajaradi va termostatdan issiqlik miqdorini, aniqrog’i bajarilgan ishga teng bo’lgan Q T issiqlik miqdorini oladi: Q t = A t Shunday qilib, izotermik jarayonda gazga berilayotgan issiqlik miqdori gaz bajargan ishga teng. Gazning pV koordinata tekisligida holat diagrammasida izotermik kengayishida bajargan ishi shtrixlangan shakl yuz( orqali tasvirlanadi (2-rasmga qarang). 4. Adiabatik jarayon. Adiabatik jarayon deb, shunday jara yonga aytiladiki, bunda sistema issiqlik almashinuvi natijasida energiya olmaydi ham va energiya bermaydi ham. Boshqacha aytganda, adiabatik jarayonda Q = 0. Bunday jarayonni amalga oshirish uchun gazni devorlar» atrofidagi jismlar bilan issiqlik almashinuvida bo’lmaydigan idishga qamash kerak. Termodinamikaning bosh qonuniga binoan Q = ∆U+A Adiabatik jarayonda Q = 0 bo’lgani uchun ∆U+A = 0 bo’ladi. Bundan ∆U= — A yoki — ∆U = A. Birinchi holatda gaz tashqi kuchlar ta’siri ostida adiaba tik siqiladi. Bunda gaz qiziy di, uning ichki energyasi esa ortadi. Ikkinchi xolatda gaz adiabatik kengayib ish baja radi. Bunda gaz soviydi va uning ichki energyasi kamayadi Izotermik va adiabatik jarayonlarning grafiklari tasvirlangan 3-rasmda gaz kengayganda adiabata grafigi pastdan o’tadi. Bu adiabatik kengayishda gazning bosimi hajm ortishi xisobiga kamay gani kabi gazni sovish natijasida ham kamayishi bilan tu shuntiriladi. Shuning uchun gaz ad iabatik kengayishda izoter mik kengayishdagiga nisbatan kam ish bajaradi. Adiabatik kengayishda bajarilgan ishni xisoblaylik. Bu xolda Q = 0 31

Bo’ lgani uchun A= — ∆U. Biroq ichki energiyaning o’zgarishi ∆U= 1 2 2 3 T T Nk  formuladan aniqlanadi. Bino barin, A= —  1 2 2 3 T T Nk  yoki A= —  2 1 2 3 T T Nk  Gaz adiabatik siqilganda shu gazni izotermik siqilgandagiga qaraganda bosim tezroq ortadi, bu holda bosimning ortishi faqat xajmni kamayisi bilan xam tushuntiriladi (3-rasmga qarang). Binobarin, adiabatik siqilganda tashqi kuchlar bajargan ishi izotermik siqilgandagiga nisbatan katta bo’ladi. Biz muxim termodinamik jarayonlarni o’ta sodda termodinamik sistema — ideal gaz misolida qarab chiqdik. Biroq hosil qilingan qonuniyatlar istalgan boshqa termodinamik sistemalar uchun qo’llaniladi. IV. Yangi mavzuni mustaxkamlash 1. Termodinamikaning birinchi qonuni? 2. Agar jismga issiqlik miqdori berilayotgan bo'lsa, Q qanday ishora bilan olinadi? Olinayotgan bo'lsa-chi 3. Agar jism tashqi kuchlarga qarshi ish bajarayotgan bo'lsa, A qanday ishora bilan olinadi? Tashqi kuchlar jism ustida ish bajarganda-chi? 4. Birinchi tur „perpetuum mobile"ni yasash mumkinmi? 5. Izoxorik jarayon uchun termodinamikaning birinchi qonuni? 6. Izobarik jarayon uchun termodinamikaning birinchi qonuni? 32

7. Izotermik jarayon uchun termodinamikaning birinchi qonuni. 8. Adiabatik jarayon deb qanday jarayonga aytiladi? 9. Adiabatik jarayonlar real jarayonlarmi? 10. Adiabatik jarayon uchun termodinamikaning birinchi qonuni? V. Yakunlash : a) Uyga vazifa berish b) Baholash KIRISH Ta’lim jarayoni qonuniyatlari ya’ni fizikaviy qonuniyatlar va uni hossalarini o’rganishda hamda tadbiq etishda o’quv – biluv faoliyatini tadqiq qilish ga yordam beruvchi barcha zarur vositalar va zamonaviy pedagogik tehnologiyalar o’qitishning didaktik materiallarni tashkil qiladi. Bu borada biz didaktik materiallardan foydalanishda quyidagicha ko’rgazmali vositalardan foydalanamiz. Didaktik materiallarga quyidagilar kiradi. 5. Ko’rgazmali qurollar a) Chizmalar b) Rasmlar 6. Texnik vositalar va kompyuter texnologiyasi a) Kompyuter (proektor) b) Kodoskop s) Vertual stendlar d) Elektron darslik 7. Namoyishlar 33

8. Tarqatma materiallar a) Savolnomalar b) Testlar §2.2 Talabalarga qaytar va qaytmas jarayonlar. Termodinamikaning 2-chi qonuni va uning talqini mavzusini o’tishda didaktik materiallardan foydalanish. Dars ishlanmasi II -dars Dars mavzusi : Qaytar va qaytmas jarayonlar. Termodinamikaning 2-chi qonuni va uning talqini Dars va qti : 8 0 minut Darsning blok chizmasi : № Dars bosqichlari Minut 6. Tashkiliy qism 5 7. Manaviy ma’rifiy qism 5 8. Yangi mavzu bayoni 55 9. O’tilgan mavzuni mustaxkamlash uchun savol javoblar 10 10. Uyga vazifa berish 5 Darsning usuli : Ma’ruza suhbat Darsning maqsadi : a) Ta’limiy maqsad : Talabalarga yangi mavzuni to’liq tushuntirib berish. 34

b ) Tarbiyaviy maqsadi : Talabalarni barkamol avlod ruhida tarbiyalash. Dars davomida talabalarga ahloqiy manaviy elementlarini singdirish s) Rivojlantiruvchi : Talabarlarga yangi bilim berish Dars materiallari va jihozlari 1. Al va KXK lari uchun fizika kitobi (1-qism) 2. Doska, bo’r 3. Darsga tegishli bo’lgan plakatlar (2) va slaydlar (1) tarqatma materiallar namoyishi 4. Kompyuter proyektor , kodoskop, elektron darslik. Asosiy tushuncha va atamalar. Qaytar va qa y tmas jarayonlar ; termodinamikaning 2-chi qonuni; 2 chi tur “perpertuum mobile”. I. Tashkiliy qism : 1. Salomlashish 2. Davomatni aniqlash 3. Manaviy va ma’rifiy qism. II. O’tgan darsni mustaxkamlash Termodinamikaning birinchi qonuni? 2. Agar jismga issiqlik miqduii berilayotgan bo'lsa, Q qanday ishora bilan olinadi? Olinayotgan bo'lsa-chi 3. Agar jism tashqi kuchlarga qarshi ish bajarayotgan bo'lsa, A qanday ishora bilan olinadi? Tashqi kuchlar jism ustida ish bajarganda-chi? 4. Birinchi tur „perpetuum mobile"ni yasash mumkinmi? 5. Izoxorik jarayon uchun termodinamikaning birinchi qonuni? 6. Izobarik jarayon uchun termodinamikaning birinchi qonuni? 7. Izotermik jarayon uchun termodinamikaning birinchi qonuni. 35

8. Adiabatik jarayon deb qanday jarayonga aytiladi? 9. Adiabatik jarayonlar real jarayonlarmi? 10. Adiabatik jarayon uchun termodinamikaning birinchi qonuni? III.Yangi mavzu bayoni : Reja : 1. Qaytar jarayonlar. 2. Qa y tmas jarayonlar 3. Termodinamikaning 2-chi qonuni Termodinamikaning birinchi bosh qonuni energiyaning saqlanish va aylanish qonunlarini issiqlik jarayonlarining ma’lum sharoitlariga qo’llanilishidan iborat ekanligi aytib o’tilgan edi. Termodinamikaning birinchi bosh qonuni barcha hodisalarda aniq kuzatiladi. Biroq termodinamikaning birinchi bosh qonuni termodinamik jarayonlarni qanday yo’nalishda borayotganligiga nisbatan xech qanday ko’rsatma bera olmaydi. Bir necha misol qarab chiqaylik. Faraz qilaylik, izolyatsiyalangan sistema turli temperaturali ikkita jismdan iborat bo’lsin. Termodinamikaning birinchi bosh qonuniga binoan issiqlik almashish jarayonida bitta jism Q issiqlik miqdorii oladi, ikkinchi jism esa xuddi shunday Q issiqlik miqdoriini tashqariga beradi. Issiqlik qanday yo’nalishda uzatiladi? Bu savolga termodinamikaning birinchi bosh qonuni asosida javob berish mumkin emas. Bundan tashqari, termodinamikaning birinchi bosh qonuni issiqlik kamroq isigan jismdan ko’proq isigan jismga ixtiyoriy ravishda o’tadigan jarayon uchun zid bo’lmagan bo’lar edi. 36

Yana bitta misol qarab chiqamiz. Tosh yerga tushayotganda uning ilgarilanma xarakatining butun kinetik energiyasi energiyaning saqlanish qonuniga mos ravishda toshning ichki energiyasiga va uning atrofidagi jismlar ichki energiyasiga aylanadi. Biroq, termodinamikaning birinchi qonuniga teskari jarayon xam zid bo’lmas edi, bunda Yerda yotgan toshga atrofdagi narsalardan biror issiqlik miqdorii uzatilgan va natijada tosh o’z-o’zidan sakrab ketishi xam mumkin bular edi. Biroq xech kim xech qachon sakrayotgan toshlarni kuzatmagan. Bu va bunga o’xshash boshqa misollar termodinamikaning birinchi qonuni energiyaning bir turdan boshqa turga aylanishi yo’nalishiga va issiqlikni bir jismdan boshqasiga o’tish (uzatilish) yo’nalishiga xech qanday chegara qo’ymasligidan dalolat beradi. Shu bilan birga tajriba energiyaning xar xil turlari teng qiymatli emasligini va ular imkoniyatlari bo’yicha boshqa ko’rinishlarga aylanishini ko’rsatadi. Masalan, istalgan jismning mexanik energiyasini to’laligicha uning boshlang’ich temperaturasiga bog’lik bo’lmagan xolda ichki energiyasiga aylantirish mumkin. Xaqiqatan xam, istalgan jismni ishqalash bilan isitish mumkin: bunda uning ichki energiyasi ishga teng kattalikka ortadi. Xuddi shuningdek, elektr energiya to’laligicha, masalan, elektr toki rezistor orqali o’tganda, ichki energiyaga aylanishi mumkin. Shunday qilib, ichki energiya teskariga aylanishi uchun boshqa ko’rinishlarda ma’lum chegara mavjud, bu quyidagidan iborat: ichki energiya xech qanday sharoitlarda to’laligicha energiyaning boshqa turlariga aylanmaydi. Tabiatda jarayonlarning o’tish yo’nalishi xuddi shunga bog’liqdir. 2. Qaytar va qaytmas jarayonlar Faraz qilaylik, izolyatsiyalangan sistema qandaydir jarayon natijasida 1 xolatdan 2 xolatga o’tsin. Agar sistema o’z-o’zidan 2 xolatdan 1 xolatga qaytadigan va sistemada xech qanday boshqa o’zgarishlar sodir bo’lmaydigan teskari jarayon mavjud bo’lsa, u xolda 1→ 2 jarayon qaytar jarayon deb ataladi. Izolyatsiyalangan sistemalarda ishqalanish va noelastik deformatsiyalar bo’lmagan sharoitda o’tadigan barcha mexanik jarayonlar qaytar jarayonlarga misol bo’la oladi. Masalan, vakuumda osmaga osib qo’yilgan mayatnik 37

ishqalanishsiz xarakat kilib, xolatdan 2 xolatga o’tadi (4-rasm), so’ngra xamma o’sha oraliq xolatlarni o’tib, yana xolatga qayt Agar izolyatsiyalangan sistema qandaydir jarayon natijasida 1 xolatdan 2 xolatga o’tsa, 1→ 2 teskari jarayon sodir bo’lmaydi, buning natijasida sistema o’z-o’zidan dastlabki xolatiga shunday o’tsaki bunda sistemada xech qanday o’zgarishlar bo’lmasa, u holda 1 → 2 jarayonni q aytmas jarayon deb ataladi. Qaytmas jarayonlarga misollar keltiramiz. Bu avvalo issiqlik almashinish jarayonidir. Issiqlik issiqroq jismdan sovuqroq jismga o’tadi. Biroq, izolyatsiyalangan siste mada issiqlik o’z-o’zidan teskari yo’nalishda o’ta olmaydi. Agar gazga katta xajm berilsa, kengayadi, biroq teskari jarayon — o’z-o’zidan siqilishi mumkin emas, Qaytmas jarayonga, shuningdek, bir xil gazning boshqasiga diffuziyalanib o’tishi misol bo’la oladi. Gazlarning o’z- o’zidan bo’linishining teskari jarayoni sodir bo’lmaydi. Teskari jarayonlarning mavjudligi faqat molekulyar hodisalarning asosiy xarakteristikasi bo’lib xisoblanmasdan, balki tabiatda va texnikada barcha real jarayonlarni xam asosiy xarakteristikasi xisoblanadi. Termodinamikaning birinchi qonuni energiyaning saqlanish va aylanish qonunini ifodalasada, termodinamik jarayonning ro'y be rish yo'nalishini ko'rsata olmaydi. Misol uchun birinchi qonun, issiqlik miqdorining issiq jismdan sovuq jismga o'tish imkoniyati ham qanday bo'lsa, sovuq jismdan issiq jismga o'tish imkoniyati ham shunday deb ko'rsatadi. Aslida esa tabiatda qanday jarayonlar ro'y berishi mumkin de gan savol tug'iladi? Bunga termodinamikaning ikkinchi qonuni javob beradi. Termodinamikaning ikkinchi qonuni. Bu qonunning bir nechta shakllari mavjud bo'lib, ularning eng soddasi Klauzius ta'rifini keltiramiz. Issiqlik miqdori o'z-o'zidan past temperaturali jismdan yuqori tcmpcniliirali jismga o'tmaydi. Amalda cheksiz katta bo'lgan okean suvlaridagi issiqlik miqdori o'z-o'zidan temperaturasi suvnikidan pastroq bo'lgan jismgagina o'tishi mumkin. Issiqlik miqdorini temperaturasi past jismdan temperaturasi yuqori jismga o'tkazish uchun qo'shimcha ish bajarish kerak. Sh bilan birga, issiqlik miqdori ishga to'la aylanmay, uning bir qisn atrof-muhitni qizdirishga sarflanadi. Shu nuqtayi nazardan ikkinchi 38

qonunnining quyidagi Plank ta'rifi ham e'tiborga molik: tabiatda issiqlik miqdori tolaligicha ishga aylanadigan jarayon bo'lishi mumkin emas. Issiqlik ishga aylanishi uchun isitkich va sovitgich bo'lishi darkor. B ar ch a issiqlik mashinalarida isitkichdan sovitgichga beriladigan energiyaning bir qismigina foydali ishga aylanadi. Unda issiqlik mashinalarining unumdorligi qanday kattaliklarga bog'liq va uni oshirish uchun nima qilmoq kerak degan savol tug'iladi. Bu savolga ikkinchi (qonnnning Karno ta'rifi javob beradi: ideal issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsiyenti issiqlik beruvchi va issiqlik oluvchilarning tem praraturalari bilangina aniqlanadi. Termodinamika qonunlari amalda qanday mashinalar yasash mumkin i l i g i va ularning unumdorligini orttirish uchun nimalarga e'tibor berish zarurligi haqida yo'llanma beradi. Ikkinchi tur „perpetuum mobile". Ikkinchi tur „perpetuum mobile" okean suvlaridagi ulkan miqdordagi energiyadan ish bajarmasdan fo ydalanish mumkin degan g'oyaga asoslangan. Termodinam ikaning ikkinchi qonuni esa issiqlik miqdori faqat issiq jismdan sovuq jismga o 'z-o 'zidan o 'tishi mumkin, teskarisi uchun esa qo 'shimcha bajarish zarur deb ta'kidlaydi. Bu esa ikkinchi tur „perpetuum inobile"ni yasash mumkin emasligini ko'rsatadi. Agar ikkinchi tur „perpetuum mobile"ni yasash mumkin bo'lganda edi insoniyat juda ulkan energiya manbayiga ega bo'lardi. Okeanlarda mavjud 10 21 kg suvning temperaturasini 1 °C ga pasaytirishga erishsa, bu 10 24 J issiqlik miqdori ajratib olishga imkon beradi. Shuncha ene rgiya beruvchi ko'mirni temir yo'l sostaviga yuklasak, uning uzunligi 10 10 km ni tashkil etadi. Bu esa qariyb Quyosh sistemasining kattaligiga tengdir. IV. Yangi mavzuni mustahkamlash. 1. Termodinamika birinchi qonunining ahamiyati nimada? 2. Termodinamikaning birinchi qonuni jarayonning ro'y berish yo'nalishini ko'rsata oladimi? 3.Termodinamikaning ikkinchi qonuni? 4. Termodinamika ik kinchi qonunining ahamiyati nimada? 39

5. Issiqlik miqdori temperaturasi past jismdan temperaturasi yuqori jismga o'tadimi? 6. Tabiatda issiqlik miqdori to'laligicha ishga aylanadigan jarayon bo'lishi mumkinmi? 7. Issiqlik ishga aylanishi uchun qanday shartlar bajarilishi mumkin? 8. Issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsiyenti nimalarga bog'liq? 9. Ikkinchi tur „perpetuum mobile"ning g'oyasi nimadan iborat? 10. Ikkinchi tur „perpetuum mobile"ni yasash mumkinmi? V.Yakunlash a) Uyga vazifa berish b) Baholash 40

KIRISH Ta’lim jarayoni qonuniyatlari ya’ni fizikaviy qonuniyatlar va uni hossalarini o’rganishda hamda tadbiq etishda o’quv – biluv faoliyatini tadqiq qilishga yordam beruvchi barcha zarur vositalar va zamonaviy pedagogik tehnologiyalar o’qitishning didaktik materiallarni tashkil qiladi. Bu borada biz didaktik materiallardan foydalanishda quyidagicha ko’rgazmali vositalardan foydalanamiz. Didaktik materiallarga quyidagilar kiradi. 1. Ko’rgazmali qurollar a) Chizmalar b) Rasmlar 2. Texnik vositalar va kompyuter texnologiyasi a) Kompyuter (proektor) b) Kodoskop s) Vertual stendlar d) Elektron darslik 3. Namoyishlar 4. Tarqatma materiallar a) Savolnomalar b) Testlar 41

§2.3 Talabalarga “Issiqlik mashinalari va ularning ishlash printsipi. Sovutgich va uning ishlashi. Issiqlik mashinalarining fiklari va ularni oshirish yo’llari. Karno sikli” mavzusini o’tishda didaktik materiallardan foydalanish Dars ishlanmasi III-dars Dars mavzusi : “Issiqlik mashinalari va ularning ishlash printsipi. Sovutgich va uning ishlashi. Issiqlik mashinalarining fiklari va ularni oshirish yo’llari. Karno sikli” Dars va qti : 8 0 minut Darsning blok chizmasi : № Dars bosqichlari Minut 1. Tashkiliy qism 5 2. Manaviy ma’rifiy qism 5 3. Yangi mavzu bayoni 55 4. O’tilgan mavzuni mustaxkamlash uchun savol javoblar 10 5. Uyga vazifa berish 5 Darsning usuli : Ma’ruza suhbat Darsning maqsadi : a) Ta’limiy maqsad : Talabalarga yangi mavzuni to’liq tushuntirib berish. 42

b ) Tarbiyaviy maqsadi : Talabalarni barkamol avlod ruhida tarbiyalash. Dars davomida talabalarga ahloqiy manaviy elementlarini singdirish s) Rivojlantiruvchi : Talabarlarga yangi bilim berish Dars materiallari va jihozlari 1. Al va KXK lari uchun fizika kitobi (1-qism) 2. Doska, bo’r 3. Darsga tegishli bo’lgan plakatlar (2) va slaydlar (1) tarqatma materiallar , namoyish 4. Kompyuter proyektor , kodoskop, elektron darslik. Asosiy tushuncha va atamalar. Issiqlik mashina s i ; Issiqlik mashinalarining fiklari ; Karno sikli ; sovutgichlar I. Tashkiliy qism : 1. Salomlashish 2. Davomatni aniqlash 3. Manaviy va ma’rifiy qism. II. O’tgan mavzuni mustahkamlash 1. Termodinamika birinchi qonunining ahamiyati nimada? 2. Termodinamikaning birinchi qonuni jarayonning ro'y berish yo'nalishini ko'rsata oladimi? 3.Termodinamikaning ikkinchi qonuni? 4. Termodinamika ik kinchi qonunining ahamiyati nimada? 5. Issiqlik miqdori temperaturasi past jismdan temperaturasi yuqori jismga o'tadimi? 6. Tabiatda issiqlik miqdori to'laligicha ishga aylanadigan jarayon bo'lishi mumkinmi? 7. Issiqlik ishga aylanishi uchun qanday shartlar bajarilishi mumkin? 8. Issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsiyenti nimalarga bog'liq? 9. Ikkinchi tur „perpetuum mobile"ning g'oyasi nimadan iborat? 43

10. Ikkinchi tur „perpetuum mobile"ni yasash mumkinmi? III. Yangi mavzuni bayoni Reja : 1. Issiqlik mashinalari va ularning ishlash printsipi. 2. Sovutgich va uning ishlash printsipi 3. Issiqlik mashinalarining fiklari va ularni oshirish yo’llari. 4. Karno sikli Issiqlik dvigatellari deb, yonilgining ichki energiyasini mexanik energiyaga aylantirib beruvchi mashinalarga aytiladi. Issiqlik dvigatellarining yaratilish tarixidan Birinchi issiqlik dvigateli — bur mashinalarining yaratilishi xaqiqatan birinchi baynalminal, kashfiyot edi. Tuzilishi va vazifasi bo’yicha xar xil bur mashinalarini quyidagi olimlar ishlab chiqdilar: ingliz T. Severi (1698 y), ingliz T. Nyukomen (1705 y), fransuz D. Papen (1707 y ) , rus I. I. Polzunov (1763 y), ingliz J. Uatt (1774 y). Uatt kashfiyoti fan va texnikani rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega bo’ldi. Uning kashfiyoti Angliyada sanoat gurkirab rivojlanayotgan vaqtiga mos keldi. 1860 yilda Polzunov va Uattlar universal bug’ mashinasini kashf etganlaridan deyarli 100 yil keyin fransuz ixtirochis Lenuar birinchi bo’lib ikki taktli ichki yonuv dvigatelining loyi xasini tuzdi. Shundan 16 yil keyin, 1876 yilda nemis konstruk tori N.Otto birinchi bo’lib turt taktli dvigatel yasadi. Issiqlik dvigatellarining ishlash printsipi Issiqlik dvigatellari turlarining xar xilligiga qari masdan, ularning ishlash printsipi umumiy belgilarga ega dvigatellarning ishlashida quyidagi umumiy belgilarini ajratish mumkin: 44

a) istalgan issiqlik dvigatelida yonilg’ining energiyasi mexa nik energiyaga aylanadi. Bunda yonilgining energiyasi yuqori tem peraturagacha isitilgan gaz yoki bug’ning ichki energiyasiga aylanadi. b) issiqlik dvigatelining ishlashi uchun turli temperaturali ikkita jism bo’lishi shart (5-rasm). Ular isitkich va sovitkich deb ataladi. Bulardan tashqari, ishchi jism (bug’ yoki gaz) zarur. Issiqlik dvigatelining ishlash jarayonida ishchi jism isitkichdan biror 1 miqdordagi issiqlik miqdori oladi va uning bir qismini A mexanik energiyaga aylantira di, qolgan issiqlikning 2 qismini esa sovitkichga yoradi. Energiyaning aylanish va saqlanish qonuniga binoan: Q 1 = Q 2 + A; v) istalgan issiqlik dvigatelining ishlashi ishchi jism xolatining o’zgarishining takrorlanuvchi sikllaridan iborat. Xar bir sikl turli jarayonlardan: isit kichdan energiya olish (ishchi jismni kengayishi va u olgan energiyaning bir qismini mexanik energiyaga aylantirish) va nixoyat, energiyaning foydalanilmagan qismini sovitkichga uzatishdan iborat. Karno sikli. Kamo sikli ikkita izotermik va ikkita adiabatik jarayon lardan tashkil topgan (6- rasm). 1 — 2 jarayonda ideal gaz isitkich olingan issiqlik miqdori (Q 1 ,) hisobiga izotermik kengayib, ish bajaradi. T= const bo'lganidan gazning ichki energiyasi o'zgarmaydi. 2,3 jarayonda gaz adiabatik kengayib, ichki energiyasi hisobiga ish bajaradi. Chunki bu jarayonda gaz issiqlik miqdori olmaydi. 3—4 izotermik siqilishda ajraladigan barcha Q 2 issiqlik miqdori sovitgichga uzatilib , ichki energiya o'zgarmaydi. 4— 1 adiabatik siqilishda baja ngan ish gaz ichki energiyasining ortishiga sarflanadi. Shunday qilib, ideal gaz o'zining dastlabki holatiga qaytadi va ichki energiyasini tilklaydi. Sikl davomida ideal gaz isitkichdan Q 1 issiqlik miqdorini ola di va sovitgichga Q 2 issiqlik miqdori beradi. Termodinamikaning birinchi qonuniga muvofiq, (Q 1 — Q 2 issiqlik miqdori ish bajarish ga sarflanadi va sikl o'rab turgan yuzaga teng. Issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsiyenti. Issiqlik mas hinasining yoki Karno siklining foydali ish koeffitsiyenti (FIK) deb quyidagi kattalikka aytiladi: 45

. 1 2 1 Q Q Q    (1) Shuningdek, Karno siklining FIK ni isitkichning T 1 va sovitgichnii T 2 temperaturalari orqali ham ifodalash mumkin: . 1 2 1 T T T    (2) Demak, issiqlik mashinasining FIK ishchi moddaning turiga bog'liq bo'lmay, balki isitkichning va sovitgichning temperaturalari bilangina aniqlanadi. (1) ifodadan yana quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 1) issiqlik mashinasining FIK ni ko'tarish uchun isitkichning temperaturasini oshirish, sovitgichning temperaturasini esa pasaytirish kerak; 2) issiqlik mashinasining FIK doimo birdan kichik bo'ladi. Bugungi kunda muhandislarning barcha harakatlari issiqlik mashi nalarining FIK ni orttirishga qaratilgan. Buning uchun esa mashina qismlari orasidagi ishqalanishni, yoqilg'i to'la yonmasligi natijasidagi yo'qotishlarni kamaytirish yo'llarini izlamoq darkor. Hozirgi paytd а issiqlik mashinalarining FIK 40% ni tashkil qiladi. Sovitkichlar. Yuqorida qayd etilganidek, sovitkichlar teskari sikl prinsipida ishlaydi (7- rasm). Ish bajarish hisobiga sistemadan ma'lum miqdordagi issiqlik miqdori olinadi. Boshqacha aytganda, issiqlik miqdori sovuqroq jismdan issiqroq jismga o'tkaziladi va mashina sovitgichga aylanadi (8- rasm). Eng keng tarqalgan sovitish mashinasi, bu xo'jalik muzlatkichidir. IV. Yangi mavzuni mustahkamlash 1.Issiqlik mashinasi deb qanday qurilmaga aytiladi? 2.Sikl deb nimaga aytiladi? 3. Issiqlik mashinasi foydali ish koeffitsiyenti (FIK)? 4. Karno sikli FIK ning temperaturalar orqali ifodasi? 5. FIK ishchi moddaning turiga bog'liqmi? 6. FIK isitkich va sovitkichlarning temperaturalariga bog'liqmi? 7. Issiqlik mashinasining FIKni ko'tarish uchun nima qilish kerak? 8. Sovitkich qanday prinsipda ishlaydi? 9. Qanday mashinalar to’g’ri siklda ishlaydi? 10. Sovutishga qanday erishiladi? 46

V.Yakunlash a) Uyga vazifa berish b) Baholash KIRISH Ta’lim jarayoni qonuniyatlari ya’ni fizikaviy qonuniyatlar va uni hossalarini o’rganishda hamda tadbiq etishda o’quv – biluv faoliyatini tadqiq qilishga yordam beruvchi barcha zarur vositalar va zamonaviy pedagogik tehnologiyalar o’qitishning didaktik materiallarni tashkil qiladi. Bu borada biz didaktik materiallardan foydalanishda quyidagicha ko’rgazmali vositalardan foydalanamiz. Didaktik materiallarga quyidagilar kiradi. 1. Ko’rgazmali qurollar ) b) Kodoskop s) stendlar d) Elektron darslik a) Chizmalar b) Rasmlar Vertual 2. Texnik vositalar va kompyuter texnologiyasi a) Kompyuter (proektor 3. Namoyishlar 4. Tarqatma materiallar a) Savolnomalar b) Testlar 47

§2.4 Talabalarga “Issiqlik mashinalarining xalq xo’jaligidagi o’rni. O’zbekistonda issiqlik energiyasidan foydalanish va uning istiqbollari. Tabiat muxofazasi” mavzusini o’tishda didaktik materiallardan foydalanish Dars ishlanmasi IV -dars Dars mavzusi : “Issiqlik mashinalarining xalq xo’jaligidagi o’rni. O’zbekistonda issiqlik energiyasidan foydalanish va uning istiqbollari. Tabiat muxofazasi” Dars va qti : 8 0 minut Darsning blok chizmasi : № Dars bosqichlari Minut 1. Tashkiliy qism 5 2. Manaviy ma’rifiy qism 5 3. Yangi mavzu bayoni 55 4. O’tilgan mavzuni mustaxkamlash uchun savol javoblar 10 5. Uyga vazifa berish 5 Darsning usuli : Ma’ruza noananaviy Darsning maqsadi : a) Ta’limiy maqsad : Talabalarga yangi mavzuni to’liq tushuntirib berish. b ) Tarbiyaviy maqsadi : Talabalarni barkamol avlod ruhida tarbiyalash. Dars davomida talabalarga ahloqiy manaviy elementlarini singdirish s) Rivojlantiruvchi : Talabarlarga yangi bilim berish Dars materiallari va jihozlari 48

1. Al va KXK lari uchun fizika kitobi (1-qism) 2. Doska, bo’r 3. Darsga tegishli bo’lgan plakatlar (2) va slaydlar (1) tarqatma materiallar namoyishi 4. Kompyuter proyektor , kodoskop, elektron darslik. Asosiy tushuncha va atamalar. Issiqlik dvigatellari ; bug’ mashinasi ; ichki yonish dvigateli; karburatorli dvigatel dizel; reaktiv dvigatel ; Tabiatni muxofaza qilish I. Tashkiliy qism : 1. Salomlashish 2. Davomatni aniqlash 3. Manaviy va ma’rifiy qism. II. O’tgan mavzuni mustahkamlash 1.Issiqlik mashinasi deb qanday qurilmaga aytiladi? 2.Sikl deb nimaga aytiladi? 3. Issiqlik mashinasi foydali ish koeffitsiyenti (FIK)? 4. Karno sikli FIK ning temperaturalar orqali ifodasi? 5. FIK ishchi moddaning turiga bog'liqmi? 6. FIK isitkich va sovitkichlarning temperaturalariga bog'liqmi? 7. Qanday mashinalar to’g’ri siklda ishlaydi? 8. Sovitkich qanday prinsipda ishlaydi? 9. Issiqlik mashinasining FIKni ko'tarish uchun nima qilish kerak? 10. Sovutishga qanday erishiladi? 49

III. Yangi mavzuni bayoni Reja : 1. Issiqlik mashinalarining xalq xo’jaligidagi o’rni. 2. O’zbekistonda issiqlik energiyasidan foydalanish va uning istiqbollari. 3. Tabiat muxofaza qilish Issiqlik dvigatellari. Issiqlik dvigatellariga bug' mashinasi, bug' turbinasi, ichki yonish dvigateli, reaktiv dvigatellar kiradi. Bug' mashinasi. Bug' mashinalari va bug' turbinalarida isitkich vazifasini bug' qozoni, ishchi modda vazifasini bug', sovitgich vazifasini esa atmosfera yoki ishlatilgan bug'ni sovitish qurilmasi kondensator bajaradi. Ichki yonish dvigateli. Ichki yonish dvigatelida isitkich va ishchi modda vazifasini yonilg'i, sovitgich vazifasini esa atmosfera o'taydi. Odatda, yonilg'i sifatida benzin, spirt, kerosin va dizel yoqilg'isi lshlatiladi. Maxsus qurilma (masalan, benzinli dvigatellarda karburator) yordamida yonilg'i va havo aralashma ko'rinishida tayyorlanib, silindrga uzatiladi. Silindrda esa aralashma yonadi. Yonish mahsulotlari esa iimosferaga chiqarib tashlanadi. Endi ba'zi turdagi dvigatellarga batafsil to'xtalamiz. Karburatorli dvigatel. To'rt taktli karburatorli dvigatelning ish prinsipi va ishchi diagrammasini ko'raylik (9-rasm). Tashqi kuchlar ta’sirida porshen pastga qarab harakatlanganda (9- a rasm), kiritish klapani ochilib, ishchi aralashma silindrga, tushadi. Jarayon atmosfera bosimi ostida izobarik ravishda ro'y beradi. Porshen eng quyi holatga yetganida kiritish klapani yopilib, birinchi takt (surish takti) tugaydi: grafikda jarayon 0—1 to'g'ri chiziq bilan ko'rsatilgan Ikkinchi (qisish) takti ham (9- b rasm) tashqi kuch ta'sirida ro’y beradi. 50

Har ikkala klapan ham yopiq va gaz adiabatik ravishda qiziydi. Bu grafikda 1—2 chiziqqa to'g'ri keladi. Uchinchi takt ish jarayonida chaqnab yonish (9- d rasm). Porshen eng yuqori holatga yetganida o't oldiruvchi svecha uchquni aralashmani yoqadi va gazning bosimi keskin ortadi. Grafikda bu 2 — 3 izoxorik jarayonga mos keladi. Klapan yopiq turib, porshen pastga qarab harakatlanadi, ya'ni adiabatik ravishda kengayadi. 3—4 chiziq ishchi yurish deyiluvchi taktga to'gri keladi (9- d rasm). Ko'rinib turibdiki, bu taktda gazning bosimi pasayadi, hajmi ortadi, temperaturasi pasayadi. Bu holda bajarilgan ish musbat bo'lib, u gaz ichki energiyasining kamayishi hisobiga bajariladi. To'rtinchi takt chiqarib tashlash (9-e rasm). Porshen eng pastga yetganida chiqarish klapani ochilib, yonish mahsulotlari chiqarish moslamasi orqali atrof-muhitga chiqarib tashlanadi. Gazning bosimi pasayadi va takt oxirida atmosfera bosimiga teng bolib qoladi. Grafikdi bu izoxorik jarayon 4— 1 chiziq bilan ko'rsatilgan. Porshen maxovik energiyasi hisobiga yuqori holatiga qaytadi va takt tugaydi. Ko'rilgan yopiq jarayonda — bajarilgan ish jarayonlar chiziqlar bilan ajratilgan, shtirixlangan shaklning yuzasiga teng bo'ladi. Grafikni tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, 3— 4 qismdagi kengayish 7 — 1 qismdagi qisilishga nisbatan kattaroq bosimda ro'y beradi. Aynan shuning natjjasida dvigatel foydali ish bajaradi. 3 — 2 va 4— 1 izoxorik jarayonlarda ( V= const) ish nolga teng va yuqorida qayd etilganidek foydali ish adiabatik kengayish va siqilishlarning farqlari bilan aniqlanadi. Amalda ichki yonish dvigatellarining FIK 20 — 30% ni tashkil etadi. Ularning FIK ni orttirish uchun esa aralashmani ko'proq siqish kerak. Lekin ichki yonish dvigatellarida yonilg'i aralashmasini qatttiq siqish mumkin emas, chunki siqilgan yonilg'i qizib, o'z-o'zidan yonib ketishi mumkin. Bu esa dvigatelning ish prinsipini buzadi. Dizel. Olmon muhandisi Dize1 yuqoridagi qiyinchiliklardan xoli va FIK ancha yuqori bo'lgan dvigatelni yaratdi. Dizellarda siqish darajasi ancha yuqori bo'lib, uning oxirida havoning temperaturasi, yoqilg'i o’z- o'zidan o't olishi uchun yetarli darajada baland bo'ladi. Yoqilg'i esa karburatorli dvigatellarnikidek birdaniga 51

emas, balki asta-sekin, porshen harakatrning biror qismi davomida yonadi. Yoqilg'ining yonish jarayoni ishchi bo'shliqning hajmi ortib borishi davomida ro'y beradi. Shuning uchun ham gazlarning bosimi ish davomida o'zgarmay qoladi. Shunday qilib, dizelda aralashmaning yonish jarayoni o'zgarmas bosimda ro'y beradi. Karburatorli dvigatellarda esa bu jarayon o'zgarmas hajmda ro'y berar edi. Dizel, karburatorli dvigatelga qaraganda tejamamkorroq bo'lib, FIK ham ancha yuqori, qariyb 40% ni tashkil qiladi. Uning quvvati ham ancha katta bo'lishi mumkin. Shu bilan birga, ancha arzon yoqilg'ida ham ishlayveradi. Dizellar statsionar qurilmalarda, temir yo'l, havo va suv transportlarida keng qo'llaniladi. Hozirgi paytda kichik quvvatli dizellar avtomashina va traktorlarda ham ko'p ishlatilmoqda. Reaktiv dvigatel. 10- rasmda reaktiv dvigatelning sxemasi keltirilgan. Uning ish prinsipi quyidagicha. Samolyot uchganda qarshidan kelayotgan havo oqimi bosim hosil qiladigan soplo orqali o'tib, forsunka sochayotgan yoqilg'ini qo'shib oladi. Hosil bo'lgan ishchi : yoqilg'i so'ngra yonish kamerasiga tushadi va o't oldiruvchi svecha yordamida yonadi. Ishchi aralashmaning yonishi natijasida hosil bo'lgan katta tezlik bilan chiqarish tirqishi — soplo orqali chiqarib tashlanadi. Aralashmaning yonishi bosimning keskin ortishiga olib keladi va natijada soplodan chiqadigan gazning tezligi dvigatelga kirayotgan gazning tezligidan juda katta bo’ladi. Aynan shu tezliklar farqi natijasida harakat miqdorining saqlanish qonuniga muvofiq reaktiv tortish kuchi vujudga keladi. Hozirgi issiqlik mashinalarining FIK 40% dan (ichki yonish dvigatellari) 60% gacha (reaktiv dvigatellar) bo'lishi mumkin. Shuning uchun ham olimlar mavjud dvigatellarni takomillashtirish yo'lida tinimsiz izlanishlar olib borishmoqda. Shu bilan birga, ichki yonish dvigatellarining tinimsiz ko'payib borayotganligi tabiatga va atrof muhitga katta xavf tug'dirmoqda. Ekologik toza dvigatellarni yaratish bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan biridir. Tabiatni muhofaza qilish. Tabiatning oliy mahsuli bo'lmish inson, qolaversa boshqa jonzotlar ham shu tabiatning bir qismidir. Ular yashashi va rivojlanishi uchun esa zarur ne'matlar — toza havo, toza suv va toza mahsulotlar kerak. Biz 52

nafas oladigan havo Yer atmosferasini tashkil qiluvchi gazlarning aralashmasidir. Uning tarkibida kislorod, azot, vodorod va boshqa tabiiy gazlardan tashqari chang, tutun, tuz zarralari va boshqa aralashmalar mavjud. Bundan tashqari havo tarkibida sanoat chiqindilari ham bo'ladi. Issiqlik dvigatellarining ko'p miqdorda ishlatilishi ham atrof-muhitga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Hisob-kitoblarga qaraganda, hozirgi paytda har yili 2 milliard tonna ko'mir va 1 milliard tonna neft yoqiladi. Bu esa Yerdagi temperaturaning ko'tarilishiga va natijada muzliklarning erib, okeanlardagi suv sathining ko'tarilishiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, atmosferaga 120 million tonna kul va 60 million tonnagacha zaharli gaz chiqarib tashlanadi. Dunyodagi 200 milliondan ortiq avtomobil har kuni atmosferani uglerod (II) oksid, azot va uglevodorodlar bilan zaharlaydi. Issiqlik va atom elektr stansiyalari quvvatlarining ortishi bilan suvga bo’lgan ehtiyoj ham ortib boradi. Shuning uchun hozir havo va suvl havzalarining ifloslanishidan saqlanishning bevosita va bilvosita usullaridan foydalalaniladi. Bevosita usul — bu turli tutunlar va gazlarni tozalab chiqarish; atmosferani kam ifloslantiradigan yoqilg'ilar -tabiiy gaz, oltingugurtsiz neft va boshqalardan foydalanish; benzinsiz yuradigan avlomobil dvigatellarini yaratish va hokazolar. Bilvosita usullar atmosferaning pastki qatlamidagi zaharli moddalar konsentratsiyasiniug keskin kamayishiga olib keladi. Bular chiqindi chiquvchi manbalarning balandligini orttirish, meteorologik sharoitlarini hisobga olib aralashmalarni havoga sochib yuborishning turli usullaridan foydalanish va hokazolar. Atmosferaga chiqarib yuborilgan chala yongan maxsulotlar xavodagi suv bug’lari bilan ximiyaviy reaksiyaga kirishadi. Masalan, biror birikmalar (CO 2 , SO 2 , H 2 S va boshqa) suv bilan reaktsiyaga kirishadi va kislotalar eritmasi (aralashma)ning tomchilari ko’rinishida yuz, xatto minglab kilometr masofaga tarqaladi. Yer yuziga kislotali yomg’ir deb ataluvchi yomg’ir yog’adi, bu insonlarning sog’liklariga, o’simlik va hayvonot dunyosiga zararli ta’sir kursatadi, metallarning zanglashini tezlashtiradi, marmar va oxaktoshdan qurilgan inshootlarni ishdan chiqaradi, 53

tuproq va suv omborlarini ifloslantiradi. Bizni o’rab turgan muhitga issiqlik dvigatellaridan atmosfera ga chiqadigan azot va uglerod oksidlari xam zararli ta’sir ko’rsatadi. So’nggi yillarda barcha mamlakatlarda atrof-muxitni muxofaza qilishda juda katta e’tibor qilinmoqda. Atrofdagi xavoni ishlayotgan issiqlik dvigatellari bilan ifloslantirishni kamaytirish uchun: a) yonilg’ining tularoq yonishini ta’minlash; b) elektrostantsiyalar va ichki yonuv dvigatellarining utxonalaridan ajralib chiqadigan gazlarni yaxshi tozalash; v) «tozaroq,» I yonilgini izlab topish zarur. yonilg’i to’la yonishi uchun ichki yonuv dvigatelining yonilgi aralashmasiga vodorod qo’shiladi, toshko’mirda ishlaydigan elektrostantsiyalarda esa ko’mirni maydalab ko’mir kukuniga aylantiriladi. Avtomobil dvigatellarida yonilg’i tula yonishi uchun 1 dvigatelning ishlash rejimi juda katta ahamiyatga ega. Ayniqsa ishlangan va yonishdan xosil bo’lgan gazlarni yaxshilab tozalash uchun ko’p ishlar qilinmoqda. Shu maqsadda yonilg’iga maxsus qo’shilmalar qo’shiladi, shuningdek, gazlarni atmosferaga chiqarishdan oldin maxsus ishlov beriladi. Masa lan, elektr stantsiyalarda ko’mir kukuniga (yoki mazutga) changsimon oxak aralashtiriladi, bunda oksidlar u bilan reaktsiyaga kirishadi. Yonishdan hosil bo’lgan gazlarni CO va CO 2 dan tozalash uchun maxsus katalizatorlar o’rnatiladi, bu katalizatorlar ishtirokida gazlar xavodagi vodorodlar bilan reaktsiyaga kirishadi. Yangi, «tozaroq» yonilg’i turini izlab topish ko’pdan buyon davom etib kelmoqda. Xozirgi vaqtda yonilgi sifatida aralashmalardan oldindan tozalangan tabiiy gaz, shuningdek, spirtlar (Lotin Amerikasida) yetarlicha keng qo’llanilmoqda. Yer maydoni va suv zaxiralaridan oqilona foydalanish maqsadida suv ta'minotining yopiq sikli asosida ishlovchi elektrostansiyalar majmuasini qurish nazarda tutiladi. 54

Hozirgi paytda havoga kul, chang, qorakuya, zaharli gazlar chiqaradigan issiqlik elektr stansiyalari va boshqa korxonalarni tozalash qurilmalarisiz ishga tushirish taqiqlangan. Tabiatga ziyon keltiradigan korxonalar, odatda, shahar tashqarisida qurilmog'i kerak. Ko'kalam- zorlashtirish ishlarining ko'lamini esa iloji boricha kengaytirish maqsadga muvofiqdir. IV. Yangi mavzuni mustahkamlash 1. Issiqlik dvigatellariga nimalar kiradi? 2. Karburatorli dvigatelning ishchi diagrammasini tushuntiring? 2. Ichki yonish dvigateli FIK ni oshirishning nima qiyinchiligi bor? 4. Dizelning FIK qancha? 5. Dizelda FIK ning yuqoriroq bo'lishiga i|itiiday erishiladi? 6. Dizelning qanday afzallik tomonlari bor? 7. Reaktiv dvigatelning ish prinsipi? 8. Reaktiv tortish kuchi qanday vujudga ketiriladi? 9.Turli sanoat chiqindilari inson, hayvonot va o'simlik dunyosiga zarar keltirmaydimi? 10.Yoqilg'ilarning ko'p ishlatilishi Yerdagi o'rtacha temperaturaning ko'tarilishiga olib kelmaydimi? V.Yakunlash a) Uyga vazifa berish b) Baholash 55

XULOSA Men “Termodinamika asoslari bobida didaktik materiallardan foydalanish uslubi” mavzusini yozish jarayonida shunday xulosaga keldimki, didaktik materiallardan foydalanib o’tilgan dars talabalar bilim salohiyatini oshiradi. BMI ning 2 – bobida 1 – mavzu “Termodinamikaning birinchi qonunining izojarayonlarga qo’llanilishi. Adiabatik jarayon” mavzusini o’qitishda quyidagi didaktik materiallardan foydalandim. Mavzuni yorituvchi 1–2–3–4 – rasmlar kodoskopda ko’rsatiladigan slayd, formulalardan foydalandim. Shu bobning 2 – mavzusida esa “Qaytar va qaytmas jarayonlar. Termodinamikaning ikkinchi qonuni va uning talqini” mavzusini o’qitishda quyidagi didaktik materiallardan foydalandim. O’tilgan mavzuni takrorlash uchun 10 savol, shu mavzuni yoritib beruvchi chizmalar, formulalar, yangi mavzuni mustahkamlash uchun esa 10 savollardan iborat tarqatma materiallar, test tuzdim. 3 – mavzu yani “Issiqlik mashinalari va ularning ishlash prinsipi. Sovutich va uning ishlashi. Issiqlik mashinalarining F.I.K lari va uarning oshirish yo’llari. Karno sikli” mavzusi yuzasidan chizmalar, formulalar, o’tilgan mavzuni takrorlash uchun savollar, yangi mavzuni mustahkamlash uchun ham savollardan foydalandim. 4- mavzu “Issiqlik mashinalarining xalq xo’jaligidagi o’rni. O’zbekistonda issiqlik energiyasidan foydalanish va uning istiqbollari. Tabiat muhofazasi” mavzusi yuzasidan chizmalar, formulalar, o’tilgan 56

mavzuni takrorlash uchun savollar, yangi mavzuni mustahkamlash uchun ham savollar, savolli kartochkalar tayyorladim va foydalandim. Men bu BMI ni yozib tugatar ekanman “Termodinamika asoslari” bobini o’tgan bo’lsakda, yanada uni chuqurroq o’rgandim. Termodinamika asoslari bobida menga yoqqan mavzu “Termodinamikaning birinchi qonunining izojarayonlarga qo’llanilishi. Adiabatik jarayon”. 1 – mavzu yani izoxorik, izobarik, izotermik, adiabatik jarayonlarga oid formulalar menga yoqdi. 57

Foydalanilgan adabyotlar: 1. A. Karimov. “Barkamol avlod-O’zbekiston taraqqiyotining poydevori” “Toshkent” 1998 y 2. I. A. Karimov. “Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz” “Toshkent”. 1999 y. 3. “Kichik biznes va xususisy tadbirkorlik yili” davlat dasturi. Toshkent. 2011y 4. N.N.Azizxo ’ jayeva. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. Toshkent 2006 y. 5. I.Kokanbayev, M.Yuldasheva, O.Salimov “Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida ta’lim va tarbiya: muammolar va yechimlar” Qo’qon-2008 yil. 6. A.G.G’aniyev, A..Avliyoquov. Fizikа. I qism. Аkаdеmik litsеy vа KHKlаr uchun darslik. Toshkent. “Oqituvchi”. 200 7 y. 7. N.M. Shaxmayev, S.N. Shaxmayev, Sh.Shodiyev. Fizika. 10–sinf. Tosh k ent. 1996 y 8. О.Ахmаdjоnоv. Fizikа kursi.T.Z, O’qit, T, 1987 y. 9. I.Sаvеl’еv.Umumiy fizikа kursi.T.Z, 1980 g. 10. N.Sadriddinov, A.Rahimov. Fizika o’qitish uslubi asoslari. Toshkent. 2006 y. 11. V.G.Razumovskiy. O’quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini o’stirish. Toshkent. 1978 y 12. O.F. Kabardina, V.A.Orlova. Metodika fakultativnix zanyatiy po fizike. M. Pvosvesheniye. 1988 g. 13. M.Ismoi l ov, P.Xabibul l ayev. Fizika kursi 2000 y. 14. M.O’lmasova, J.Kamolov Fizika Toshkent. 1986 y. 15. A.K.Kikoin., I.K. Kikoin. Fizika Toshkent. 1973 y. 16. X.M.Abduvohidov., T.T.Turg’unov Amaliy fizika. Toshkent 1996 y. 58

2- rasm 9-rasm 59

10-rasm 60

3-rasm 61

4 – rasm 62

5 - rasm 63

1-rasm 6-rasm8-rasm 68

O'xshashlar

Kasb-hunar kollejlarida yuqori sifatli qotishmalar olish mavzusini o‘qitishda skarabey texnologiyasining qo‘llanilishi

Bo‘lajak o‘qituvchilarni matnli algebraik masalalar yechishni o‘rgatish

Kasb hunar kolleji talabalarida kommunikativlik va tashkilotchilik

“O`zbekistonda ta`lim tizimining takomillashuvining yo`nalishlari va natijalari” (1991-2011y.)

Talabalar malakaviy amaliyotini tashkil qilish, nazorat etish va baholash metodikasi