Maxsus maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga tashxis qo’yishning pedagogik-psixologik - Pedagogika - Diplom ishlar

Maxsus maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga tashxis qo’yishning pedagogik-psixologik

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

371.5 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARS H I DAVLAT UNIVERSITETI Otamurodova Zuhra « MAXSUS MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALARGA TASHXIS QO’YISHNING PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK » BITIRUV MALAKAVIY IS H Ish ko’rildi va himoyaga Ilmiy rahbar: ruxsat berildi : p.f.n. dost.L.Beknazarova Qarshi – 2012 1

M U N D A R I J A KIRISH........................................................................................................ 3 I BOB. PSIXOLOGIK-PEDAGOGIK TASHXIS QO’YISH MUAMMOLARINING O’RGANILISHI.......................................................7 1.1. Psixologik-pedagogik tashxis qo’yishning nazariy o’rganilish tarixi...............................................................................7 1.2. O’zbekistonda maxsus maktabgacha tarbiya muassasalar tizimining rivojlanishi .............................................................................16 1.3. Maxsus maktabgacha tarbiya muassasalarning psixolog va pedagoglarining ish faoliyati..................................................................20 II BOB. MAXSUS MAKTABGACHA TARBIYA MUASSASALARIDA PSIXOLOGIK –PEDAGOGIK TASHXIS QO’YISH MUAMMOSINI UMUMLASHGAN HOLDA TAHLIL QILISH ................................... 25 2. 1 . Maxsus maktabgacha yoshdagi bolalar analizatorlarida uchraydigan kamchiliklari .......................................................................................... 2.2. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga tashxis qo’yish metodikalarining amaliy tahlili...............................................................43 Xulosalar va tavsiyalar..................................................................... . 58 Adabiyotlar....................................................................................... 60 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi: Mustaqilligimizning dastlabki yillaridanoq respublikamizda sog’lom avlodni tarbiyalashga katta e’tibor berilmoqda. «Barkamol» avlodni tarbiyalash masalasi davlat siyosati darajasiga ko’tarilib, bu masalaga ustivor vazifa deb qaralmoqda. Mustaqil Vatanimizning birinchi ordeni «Sog’lom avlod uchun» deb atalgan, «Sog’lom avlod uchun» halqaro xayriya jamg’armasining tuzilganligi, 2000 yilni «Sog’lom avlod yili», 2001 yilni «Ona va bola yili», 2012 yilni “Mustahkam oila yili” deb e’lon qilinganligi fikrimizning dalilidir. Prezidetimiz tomonidan «Sog’lom avlod» ruknidagi, maxsus yordamga muhtoj bo’lgan bolalarni sog’lomlashtirish, ularni sog’lom kishilar qatoriga qo’shish, ijtimoiy, moddiy jihatdan himoyalash, mehnatga, ijtimoiy hayotga moslashtirish masalalariga doir qator qarorlar , xujjatlar chiqarilmoqda, qabul qilinmoqda. Respublikamizda so’nggi paytlarda bolalarnining sog’lom tug’ilishini ta’minlash, anomaliyalarning oldini olish hamda jismoniy yoki ruhiy rivojlanishda kamchiliklari bo’lgan bolalarni ertaroq aniqlash chora-tadbirlari ustida talaygina ishlr olib borilmoqda. Bu masalani tez va samarali hal bo’lishini ta’minlash maqsadida onaning homiladorlik davridan boshlab to bola voyaga etgunga qadar uning rivojlanishi tibbiyot xodimlari, o’qituvchi va tarbiyachilar, psixolog, defektologlar tomonidan nazorat qilinib, “Sog’lom avlod»dasturini to’g’ri amalga oshirilishini ta’minlash chora-tadbirlari ishlab chiqilmoqda, tashkil etilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “Hayotimizni hal etuvchi muhim masalalar qatorida… buyuk ma’naviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy ta’lim va tarbiya tizimini takomillashtirish, uning zaminini mustahkamlash, zamon talablari bilan uyg’unlashtirish asosida jahon andozalari va ko’nikmalari darajasiga chiqarish, barkamol avlodni tarbiyalash zarur” 1 . Ushbu mulohazalardan ko’rinib turibdiki, respublikamizda amalga oshirilayotgan tub islohotlarning yaratuvchisi sifatida shakllanayotgan 1 Каримов И.А. Баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Т: Шарқ, 1997 , Б - 4-5. 3

yosh avlodni voyaga etkazish, ularning zamon talablari darajasida bilim olishi, shaxs sifatida kamol topishi, kasb-hunar sirlarini o’rganishi va kundalik turmush yumushlarini hal etishga tayyorlab borish masalasi asosiy muammolar tariqasida ta’lim jarayonida ko’ndalang bo’lib turibdi. Ma’lumki, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da keltirilgan uzluksiz ta’lim tizimining barcha bo’g’inlarida ushbu muammoni hal etishda o’qitish jarayoni sub’ektlarining o’ziga xos o’rni mavjud. Jumladan, maxsus maktabgacha tarbiya muassasalari bolalarini tarbiyalash va o’qitishda psixologik-pedagogik tashxis qo’yish masalalariga ham alohida e’tibor qaratish hozirgi davrning dolzarb muammolaridan biridir. Shu sababli, biz ushbu bitiruv malakaviy ishimizda maxsus maktabgacha yoshdagi bolalarga tashxis qo’yishning psixologik-pedagogik xususiyatlarini o’rganish va tahlil qilishni maqsad qilib qo’ydik. Buning uchun esa umumiy psixodiagnostika, pedagogik-psixologik diagnostika, psixokorrekstiya, eksperimental psixologiya va maxsus psixologiya fanlaridan olgan bilimlarimizning nazariy hamda amaliy jihatlardan foydalanib ishni yoritish maqsadga muvofiq o’ylaymiz. Maxsus psixologiya, maxsus pedagogik- psixologiya asoslarida zaif ko’ruvchi, ko’r, zaif eshituvchi, kar va tayanch a’zolarida nuqsonlari bor maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning o’ziga xos tomonlari idrok, diqqat, his-tuyg’u, xotira, tafakkur xususiyatlarining buzilishlarini umumiy va ruhiy holatlarini taqqoslash asosida to’g’ri tashxis qo’yib o’rganishni talab qiladi. Hayotda mavjud bo’lgan turli nuqsonli bolalarning ta’lim- tarbiyasi sog’lom bolalarga nisbatan murakkab va birmuncha qiyin jarayondir. Bunday bolalarni o’qitish va tarbiyalashda psixolog va pedagoglar ularning psixik rivojlanishidagi o’ziga xos xususiyatlarni yaxshi farqlay olishi mavjud bo’lgan nuqsonlarni korrekstiyalashni (to’g’rilash, yumshatish) barcha chora tadbirlaridan xabardor bo’lishlari lozim. 4

Maxsus maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta’lim berish va ularning psixologik xususiyatlarini aniqlashda ushbu yo’nalish bo’yicha mutaxassislar bunday bolalarning faqatgina psixikasini emas, balki sog’lom va nuqsonli shaxsiy sifatlarini har tomonlama taqqoslab ularni bir butun inson sifatida o’rganishlari lozim.  nuqsonli maktabgacha yoshdagi bolalarga tegishli psixologik-pedagogik ma’lumotlari bilan tanishishlari lozim.  nuqsonli maktabgacha yoshdagi bolalarning eng ko’p chuqur zararlangan psixik jarayoni tafakkuri va aqlida uchraydigan belgilarini aniq farqlay olishlari lozim.  nuqsonli bolalarning rivojlanishida kuzatiladigan fiziologik va patologik simtomlarni to’liq tahlil qila olish lozim.  psixik holatlarida uchraydigan simtomlarga asoslangan xolda to’g’ri va aniq tashxis qo’ya olish ko’nikmasini hosil qilgan bo’lishlari kerak. Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, umumiy psixologiya, yosh davrlar psixologiyasi, psixokorrekstiya, psixodiagnostika, patopsixologiya fanlarining nazariy va amaliy xulosalariga tayangan holda bunday holatlar amalga oshiriladi. Mashg’ulotlar psixologik-pedagogik tashxis qo’yishga mo’ljallangan - ko’rgazmali qurollar, asosiy qo’llaniladigan vositalar sifatida psixologik metodikalar va testlardan foydalanib, o’quv-tarbiya ishlari olib borilsa, o’ylaymizki, olib borilayotgan ishlar ham o’z natijasini beradi. Maxsus maktabgacha ta’lim tizimini takomillashtirishning muhim tomonlarini hisobga olib, biz bitiruv malakaviy ishimizni ” Maxsus maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga tashxis qo’yishning pedagogik-psixologik xususiyatlari ” deb nomladik. 5

Bitiruv malakaviy ishning maqsadi: Respublikamizda ta’lim tizimini takomillashtirishda maxsus maktabgacha yoshdagi bolalarni psixologik va pedagogik jihatdan o’rganib ularning rivojlanish xususiyatlariga tashxis qo’yish va olingan natijalar asosida ularning o’ziga xoslik xususiyatlarini talqin etish. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari: - Psixologik-pedagogik tashxis qo’yishning nazariy o’rganilishini tahlil etish; - O’zbekistonda maxsus maktabgacha tarbiya muassasalar tizimining rivojlanishining turli nazariyalar yondoshuvini qiyoslash va solishtirish. - Maxsus maktabgacha tarbiya muassasalarida psixologik –pedagogik tashxis qo’yish muammosini umumlashgan holda amaliy tahlil qilish Bitiruv malakaviy ishning o’rganish ob’ekti: G’uzor tuman 2-son “G’uncha” nomli maxsus maktabgacha ta’lim muasasasining 5 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan, 42 nafar bolalar. Bitiruv malakaviy ishning predmeti: Maxsus maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga psixologik-pedagogik tashxis qo’yishda yuzaga keladigan psixologik xususiyatlarning shakllari, metod va vazifalarini o’rganishdan iborat Tadqiqotning ilmiy farazi: Agarda maxsus maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga psixologik-pedagogik tashxis qo’yishda maxsus ishlab chiqilgan psixologik-pedagogik usullar o’z vaqtida qo’llanilsa, bolalarda sifat ko’satkichi tarkib topishiga imkon yaratiladi. Bitiruv malakaviy ishning yangiligi va amaliy ahamiyati. -Maxsus maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga psixologik-pedagogik tashxis qo’yish muammosiga doir masalalarni psixologiyada o’rganilganlik tahlili. - Maxsus maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga psixologik-pedagogik tashxis qo’yish xususiyatlarining psixologik metodlar yordamida amaliy o’rganilishi. Ushbu bitiruv malakaviy ish natijalaridan maxsus maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga psixologik-pedagogik tashxis qo’yishda psixolog va pedagoglarning ishlashiga mo’ljallangan bo’lib, o’quv-tarbiya muasasalarida foydalanish mumkin. . 6

Bitiruv malakaviy ishning metodologiyasi : Mazkur yo’nalishda izlanishlarni kam o’tkazilganligi ayniqsa, psixologik-pedagogik, diagnostik tomonlariga kam e’tibor berilganligida. Bundan tashqari maxsus maktabgacha yoshdagi bolalarni o’ziga psixologik xususiyatlarini turli xil sodda diagnostik metodikalardan etarlicha o’rganilmaganligi ularning psixologik yondoshuvi mohiyatini to’laligi asosga ega emasligida. 1. Kuzatish metodi. 2. Suhbat ( dialog yo’nalishida) Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi: Kirish ikki bob, besh qism, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan, adabiyotlar ro’yxatidan iborat. I BOB. PSIXOLOGIK-PEDAGOGIK TASHXIS QO’YISH MUAMMOLARINING O’RGANILISHI Har bir yosh davrning psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda tarbiyaviy ta’sir o’tkazish insonda o’z vaqtida o’zini anglashni vujudga keltiradi. Bolada o’zini anglash tuyg’usi qancha erta uyg’onsa shaxsiy nuqtai nazar, o’z huquqini his etish, o’zining aqliy va jismoniy imkoniyatlarini baholash shunchalik tez paydo bo’ladi. Xuddi shu asnoda injjiqlik, o’jarlik va qaysarlik kabi illatlar tarkib topishiga ruhiy to’siq vujudga keladi. SHaxslararo munosabatdagi qarama- qarshilik, inqiroz rivojlanish qonunlariga loqayd qarashning oqibatidir. Inson psixikasidagi umidsizlik, ijtimoiy adaolat uchun kurashish ruhining o’zgarishi – nazariya bilan turmush munosibligining mahsulidir. Odamlarda e’tiqod dunyoqarash, ideal, umomala, muloqot mustaqil xulq-atvor samarali shakllantirish ko’proq yuqoridagi omillarga bog’liqdir. Kishidagi tashabbuskorlik hamda to’siqlarni engishga intilishni aniqlash va ularni psixologik xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ruhiy turtki, berish maqsadga muvofiqdir. 1.1. Psixologik-pedagogik tashxis qo’yish muammosining nazariy o’rganilish tarixi 7

Ta’lim va tarbiyadagi qiyinchiliklar nima uchun va qanday qilib paydo bo’lishini tushunishda avvalo, bola psixik taraqqiyotining asosiy qonuniyatlarini bilish hamda turli psixik holatlarini psixologik tashxis qo’yish metodlari orqali o’rganishni talab qiladi. Tarbiyachining psixodiagnostik tadqiqot yoki doimiy kuzatish jarayonida olingan natijalarini bolalar bilan ishlashda qanchalik to’g’ri foydalana olishi ham muhim hisoblanadi. Psixologik diagnostika - psixologiyaning zarur sohalaridan biri bo’lib, shaxsning individual psixologik xususiyatlarini o’lchash va aniqlashga doir metodlarni ishlab chiqadi. Tajribaga asoslangan psixologik diagnostika fan sifatida 19 asr oxirida vujudga keldi. Xuddi shu davrda psixologiyada o’lchash g’oyasi keng tarqaldi. Psixodiagnostikaning mustaqil fan sohasiga aylanishi olimlarning insonlar psixikasidagi individual farklarga qiziqishning ortishi bilan bog’langan. Psixologik diagnoz ( diagnosis-grekcha, aniqlash, bilish degan ma’noni anglatadi) - shaxs individual – psixologik xususiyatlarining hozirgi holatiga baho berish rivojlanishini oldindan aytib berish va psixodiagnostik tekshiruv vazifalaridan kelib chiqib, tavsiyalar ishlab chiqishga qaratilgan psixolog faoliyatining so’nggi natijasidir. T a’lim yo’nalishi bo’yicha ta’lim oluvchilar ning pedagogik faoliyatida psixologik- pedagogik diagnonostika bilan shug’ullanishlari lozimligi bugungi kun talablaridan biridir. Psixologik – pedagogik diagnostika bola ning o’zlashtirishi, o’qishdagi qiyinchiliklarini, uning o’kishiga ta’sir qilayotgan ijtimoiy, oilaviy omillarni o’rganishga yo’naltirilgandir. Diagnostika natijalari esa ta’lim- tarbiya jarayonini to’g’ri rejalashtirish, yo’l qo’yilgan xatolarni tuzatish, psixologik - pedagogik profilaktika ishlarini ishlarini olib borish imkonini beradi. 8

Psixologik- pedagogik diagnostikaning nazariy va amaliy asoslari «Yosh davrlar fiziologiyasi va gigienasi», «Psixolgiya», « Pedagogika», «Umumiy psixodiagnostika», « Yosh psixologiyasi»si fanlaridir. Psixodiagnostika umuman psixologik-pedagogik diagnostika fanining oldida turgan hozirgi eng dolzarb vazifasi shaxs va voqelik o’rtasidagi g’oya va uning tadqiqidir. Hozirgi sharoitda mamlakatimizda psixologik-pedagogik psixodiagnostik qo’llanmalardan yoshlarni kasbga tayyorlashda, kadrlarni tanlash va joy- joyiga qo’yishda shaxsdagi psixologik rivojlanishini, shuningdek, maxsus maktab va maktabgacha yoshdagi bolalar muammosining nimaga qaratilishini o’rganishga yordam beradi. Ta’lim jarayonini optimalashtirish uchun xulq – atvorni aniqlash va uni baholashda, shaxsni tibbiy yoki ekspert yordamida o’rganish keng qo’lanilmoqda. Individual yondoshish maktabgacha yoshdagi bolalar, o’quvchi va talabalarning individual xususiyatlarini o’rganish shart ekanligi har bir davlat hujjatlarida aks ettirilgan. Psixologik- pedagogik diagnostika, pedagogika va psixologiya fanlari oralig’idagi fan soha bo’lib, bola shaxsini uning individual xususiyatlarini, rivojlanish dinamikasi va ularga ta’sir qilish omillarini o’rganadi. Psixologik - pedagogik diagnostikaning asosiy vazifalari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin. a) pedagogik – psixologik diagnostikaning nazariy asoslari, yo’nalishlari bosqichlari va prinstiplari bilan tanishtirish. b) diagnostika qilishning turli metodikalarini amalda q o’ llashga o’rganish, v) bola lar psixologiyasida, xulq- atvorida yuz bergan o’zgarishlarni tuzatish, ularga yordam berish usullari bilan qurollantirish. Bolalar psixologiyasida eksperimental metodikalarni ishlab chiqish va sinovdan o’tkazish, psixologlar va pedagoglarning asosiy vazifasidir. Bolalarning psixodiagnostik tadqiq qilish yosh xususiyatlariga, u yoki bu yosh davri uchun etakchi faoliyat turining ta’siriga, individual tipologik 9

tavsifnomalarning taraqqiyot darajasiga bog’liq ravishda ba’zi xususiyatlarga ega. Bola taraqqiyotining har bir yosh davri bolalar bilan ishlashning usullari va metodlarini, eksperimental tadqiqotning o’z maqsadlari va vazifalarii talab qiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning psixodiagnostik tekshiruv yosh va pedagogik psixologiyaning sohasi hisoblanadi. Olingan natijalar yordamchi xarakterga ega bo’lib, pedagog tomonidan bola psixik taraqqiyoti xususiyatlarini aniqlashda qo’llaniladi. Bunda ta’lim va tarbiya dasturi, (turli hayotiy sharoitlarda) faoliyatda, muloqatda va boshqalarda shaxs xulq- atvori xarakteristikalarini tuzishda hisobga olinadi. Eksperimental tadqiqotdan olingan natijalar oilada, bog’chada va boshqa jamoat joylarida individual va guruhiy tarbiyaviy- pedagogik, tadbirlar tuzishda qo’llanilishi mumkin. Tarbiyachi o’z ishida doimo bolalar psixofizik taraqqiyot masalalari bilan to’qnashadi. Uni vaqtinchalik natijalargina emas , balki u ni yoki bu jismoniy va ruhiy sifatlarning rivojlanish istiqbollarini aytib beradigan natijalar qiziqtiradi. 1. Diagnostika uchun zarur ma’lumotlarni olish. Bunda bola psixik holati va shaxsi xususiyatlarining ba’zi belgilari ko’rinishini o’rganish maqsadida tadqiqot olib boriladi. Tadqiqotda olingan ma’lumotlar yordamchi xarakterga ega bo’lib, bola xulq – atvorining haqiqiy kuzatilgan xususiyatlari, uning psixik funkstiyalari taraqqiyot darajasi bilan taqqoslashda foydalaniladi. Masalan, mashg’ulot da bola diqqatining barqaror emasligi, diqqatni bir joyga to’plashga qiynalishi, aqliy ish qobiliyatining pastligi, tez chalg’ishi va boshqalar bilan ajralib turadi. Lekin xulq – atvorning ko’rsatilgan belgilari bola xulq- atvori ehtiyojlari va motivlari ierarxiyasining (bosqichma bosqich) o’zgarishi natijasi bo’lishi mumkin. Bunda tarbiyachi shaxs nonormal holati ko’rinishlaridan biriga, yoki miya etishmovchiligining funkstional belgilariga duch keladi. Ikkala holatda ham u yoki bu bola o’zlashtirishi va intizomining pasayishi tashqaridan sezilsada, psixodiagnostik tadqiqotlarda o’rganilayotgan o’zgarishlar manbalari, rivojlanishi va kelgusida 10

qanday bo’lishi psixologik holat belgilari ham o’rganiladi. Psixodagnostik tadqiqotlar bola psixik funkstiyalari rivojlanish darajasining, aqliy taraqqiyot darajasi, yosh va ma’lumot bilan o’zaro bog’liqligini o’rganish uchun ham o’tkaziladi. Bu tadqiqotlar bolada ma’lum qiziqishlar, amaliy malakalar va kasb tanlash payti kelganda juda muhimdir. 2. Psixik taraqqiyot o’zgarishini o’rganish uchun zarur ma’lumotlarni to’plash. Bunda, agar « ko’ndalang kesim» metodlari orqali psixodiagnostik tadqiqot ma’lum bosqichda bola psixik taraqqiyoti darajasini, ya’ni psixik funkstiyalar rivojlanishi dolzarb zonasi aniqlanadigan bo’lsa « uzunasiga kesim» ( longityud) psixodiagnostik tadqiqotlarida bola psixik taraqqiyoti xususiyatlari rivojlanishida, ya’ni ta’lim va tarbiya jarayonida o’rganiladi. O’yin va o’qish faoliyatida ko’p martalab o’tkazilgan eksperimental- psixologik tadqiqotlar bola shaxsining shakllanishi va rivojlanishiga ma’lum faoliyatning ta’sir ko’rsatkichi bo’lishi mumkin. Bolada o’tkazilgan psixodiagnostik tadqiqotlar muhim prognostik ahamiyatga egadir, chunki qo’llanilgan turli metodlarning o’quv- tarbiyaviy ta’sirini hisobga olgan holda shaxs rivojlanishi istiqbollarini aniqlash imkoni yaratiladi. 3. Aqliy zaiflik darajasini, yoki boshdan kechirgan kasallik tufayli psixik kamchiliklarni aniqlashga qaratilgan psixodiagnostik tadqiqotlar maxsus yoki yordamchi maktab gacha tarbiya muassasasida o’qishi haqida masala hal bo’layotganda tibbiy pedagogik hay’at (komissiya) tomonidan foydalanishi mumkin. 4. Bolalarda paydo bo’lgan etarli o’rganilmagan yangi psixik holatlarni tahlil qilish uchun ilmiy maqsadda psixologik tadqiqot o’tkazish. Vazifa bunday qo’yilganda tadqiqotchini qiziqtirgan masala bo’yicha katta guruhlarda tadqotlar o’tkaziladi. Bu n da olingan natijalarning statistik ishonchliligi muhim ahamiyat kasb etadi. XIX- asrning oxirlariga kelib diagnostika psix o logiya faniga ham kirib keldi va o’lchash g’oyasi ommaviy ravishda keng tarqaldi. Natijada, psixologiya fani odamdagi individual farqlarning aniq ifodalanishi uchun 11

tegishli imkoniyatga ega bo’ladi. Bu jarayon psixologik diagnostika fanining yuzaga kelishiga yordam berdi. Asrimizning 20-yillariga kelib psixologik diagnostika tadqiqotning mustaqil sohasi sifatida tan olindi. Psixodiagnostikaning fan sifatida shakllanishida F. Galton,(1879) , Dj. Kettel ( 1890), G. Ebbingauz ( 1891), A. Binet va Simon ( 1905), E. Krepilina va boshqalarning xizmatlari kattadir. Dastlab, F. Galton 1879 yilda «Aql harakatining sonini aniqlash»ga urinib ko’rdi. Bu diagnostikadagi dastlabki «aqlni o’rganish testi» deb nomlanadi. Shu tarzda tadqiqotlar olib borila boshlandi. Birinchi o’rganish natijalari boshqalari bilan taqqoslandi. So’ngra, tajriba natijalariga qarab testlar takomillashtirildi. 20- yillarga kelib psixodiagnostika mustaqil fan sifatida tan olindi. Natijada suroqlik va loyiha qo’llanma sifatidagi diagnostik qo’llanmalar yuzaga keldi. Psixodiagnostikaning taraqqiy eta borishi fanda nazariya bilan amaliyotni yanada yaqinlashishiga olib keldi. Psixadiagnostikaning rivojlanishida eng muhim omillardan biri mat e matik-statistik qurilmaning, ayniqsa, korrilyastion (o’zaro bog’liklik) tahlil va faktirli tahlillarni namoyon bo’lishi va takomillashib borishi bilan chambarchas bog’liqdir. Psixadiagnostikaning psixom e triya usuli xam mavjud bo’lib, psix o m e triya yordamida psixadiagnostikada individual psixologik farqlarni o’lchashga talablarni asoslaydi. 1940-1950 yillarga kelib psixolgik diagnostika fani har bir muam-moga psixodiagnostik yo ndashish nuqtai nazardan ancha shakllangan edi. Shu sohaga bog’liq takomil l ashish ji h atdan tugallangan edi: (masalan Veksler, Rorshaxning testlari) 1960-yillarga kelib olimlar psixadiagnostikada individual psixologik farqlar bilan o’zaro munosabatni hisobga olish shartligi xaqida bosh qotira boshladilar. 12

Ko’pchilik olimlar individual psixologik farqlar bilan o’zgaruvchan vaziyat o’rtasidagi o’zaro ta’sirni hisobga olish zarur ekanligiga e’tiborni qaratdilar. Bu masala psixodiagnostika oldiga nisbatan ishonchli va yaroqli bo’lgan yangicha tadkiqot usullari majmuasini ishlab chiqish masalasini qo’yadi. Psixodagnostika fani taraqqiyotini ikki davrga bo’lish maqsadga muvofiqdir. 1- davrga 1920- 1936 yillar kiradi. Bu davrda xalq ta’limida shuningdek kasb tanlash va kasbga yo’llash sohasida testlar juda xam ommaviy tusda qo’llanilganligi bilan xarakterlanadi. Bu davrda pedagogika va psixotexnikada test metodlari keng tarqaldi. Bunga bog’liq ravishda pedalogiya - bola haqidagi fan rivojlana boshladi. Uning predmeti - bolalar hayotini o’rganish, irsiyatning rolini aniqlash, jismoniy va ma’naviy taraqqiyot qonunlarini aniqlash, bolalar psixikasidagi kasallik ko’rinishlarini o’rganishdan iboratdir. ( Kornilov K. N. 1917y) Bu davrda psixologik diagnostikaning rivojlanishida M. S. Bernshteyn, L. S. Vigotskiy, S. G. Gallershteyn, N. D. Levitov, G. I. Rossolimo, P. I. Shpilreyn, A. M. Shubert va boshqalar katta hissa ushdilar Olimlar tomonidan ilgari surilgan qator ilg’or fikrlar keyinchalik rivojlantirilmadi chunki 1936 yildan keyin bu sohadagi barcha tadqiqodlar to’xtatildi va psixodiagnostikaning keyingi rivojlanishiga jiddiy yuzaga keldi. Mashhur rus psixologi L.S. Vigotskiy shaxs psixik taraqqiyoti xususiyatlarini o’rganishga muhim hissa qo’shdi. Uning ta’limoti insonga xos bo’lgan bo’lgan psixik jarayonlar va inson ongining tarixiy rivojlanishiga bag’ishlanadi. Uning fikricha, bolalar psixik taraqqiyoti insoniyat madaniyatini o’zlashtirishi natijasida ro’y beradi. Bunda shaxs shakllanishida ta’lim va tarbiya jarayonlari etakchi rol o’ynaydi. Psixodiagnostikaning rivojlanishidagi ikkinchi bosqich 50- 60 yillarga to’g’ri keladi. Bu davrda aqliy taraqqiyotni o’rganishga katta e’tibor beriladi. Jumladan, A.A. Lyublinskaya tadqiqotlarida nutq va uning funkstiyalarining 13

rivojlanish xususiyatlari o’rganilgan. A. R. Luriya rahbarligida faoliyatni boshqarishda nutqning roli o’rganildi. A. N. Leontev va A.V. Zaporojest rahbarligida asosiy psixik jarayonlarining rivojlanishida faoliyatning roli o’rganilgan. D .B. Elkonin raxbarligida nutqning rivojlanishi va bog’cha davrida o’yinning etakchi faoliyat turi sifatidagi roli aniqlandi. Bu tatqiqotlardan olingan natijalar bolalar uchun talim va tarbiya dasturlarini tuzishda asos bo’lib hizmat qiladi. Rus psixologlari tomonidan ishlab aqliy taraqqiyotni sifatiy taxlil tamoyili qator vazifalarni hal qilishda o’z mahsuldorligini namoyon qildi av ko’pgina tatqiqotlarda o’z aksini topdi(Z.I.Kalmikova,1975, 1982; G.A.Vardaniya, 1979; L.A.Vangir, 1974; K.M.Gurivgich, 1980; V.I.Voytko, Yu.Z.Gilbux, 1981; D.B.Elkonin, 1982;V.V.Stolin, A.G.Shmelev, 1987; F.L.Burlachuk, S.M.Morozov, 1989 va boshqalar). Psixologik diagnostikaga kichik amaliy yo’nalish ga xos bo’lib, u yoki bu psixik hodisalarni bilishga va tavsiflashga qaratilgan. B. G. Ananev (1968) psixologik diagnostikani psixologik tadqiqotlarga qaratilgan yo’nalish, deb ta’riflab, uning maqsadi, psixofiziologik funkstiyalar, jarayonlar va shaxs xususiyatlari rivojlanish darajasini aniqlash, turli qo’zg’atuvchilar ta’sir qilganda inson holatini bilish, insonning mehnat qobiliyatini, layoqatini aniqlashdan iboratdir. K. K.Platonov (1974) psixologik diagnostikani psixik hodisalarning xossa va xususiyatlarini o’rganish haqidagi fan, deb hisoblagan. K. N. Gurivich ( 1974) psixologik diagnostikani insonlarni psixologik va psixofiziologik belgilari bo’yicha ajratish va tavsiflash metodlari haqidagi fan deb hisoblaydi. V.V. Stolin va A. G.Shmelev ( 1984)psixodiagnostikani psixologik diagnoz qo’yish haqidagi fan deb hisoblaydi. Diagnoz (tashxis) - sinaluvchining alohida ko’rsatkich va xarakteristikalarini chuqur tahlil qilish asosida uning xususiyati va holati haqidagi xulosadir. Shu bilan birga psixodiagnostik tadqiqot, eksperimental tadqiqotdan tubdan farq qiladi. Psixodiagnostik tadqiqotda aniq individ yoki individlar guruhi haqida ma’lumot olinadi, 14

eksperimental tadqiqotda nazariy faraz tekshiriladi. Shuning hisobiga psixodiagnostika maxsus metodik tamoyillarga bo’ysunadi. Lekin psixologik diagnostika turlicha ta’rif berishlariga qaramasdan, uning asosiy tushunchasi « psixologik diagnoz» tushunchasi bo’lib qoladi. Hayotda biz kasalxonalarda turli kasallarga diagnoz (tashxis) qo’yishlariga o’rganib qolganmiz. Bunda tashxisning to’g’riligi tekshirishning turli klinik metodlaridan foydalanishga bog’liq bo’ladi. Qator hollarda bunday diagnostika murakkab apparaturali test metodlaridan foydalangandan keyingina mumkin bo’ladi. Eksperimental diagnostikada ham tadqiqotchi turli metodlar, apparaturali testlar qo’llaydi. Olingan ma’lumotlar asosida psixolog sinaluvchining xulq- atvori, faoliyati haqida xulosa chiqaradi, ya’ni shaxsga psixologik diagnoz qo’yadi. Psixologik diagnoz qo’yishning umumiy sharoitlariga aloqador asosiy mezonlarni ajratib ko’rsatish mumkin: Psixologik diagnoz insonga xos bo’lgan maxsus hodisa va xususiyatlarni ochib berishi kerak; H ar qanday diagnoz olingan natijalarni bayon qilishi bilan chegaralanmasligi, u yoki bu belgining vujudga kelish sababi, oqibati, keyingi rivojlanishi ham qo’shilishi kerak. Psixolog ik diagnoz tadqiqot sharoitida inson xulq- atvorini xarakterlaydigan bayon qilgan material asosida tushuntirishi kerak. Psixologik diagnoz sinaluvchining shaxsiy hayot va psixik faoliyati haqida eksperimental tadqiqot yo’li bilan olingan ma’lumotlar asosida qo’yiladi, Tadqiqotchilik psixik faoliyat natijalari haqida ma’lumot olish uchun turli psixodiagnostik metodlardan foydalanadi. (N. A. Menchinskaya,1966; Z.I. Kalmikova, 1968, S. Yarubinshteyn, 1970, B. V Zeygarnik, 1976, V. M. Bleyxor 1976, L. F. Burlachuk, 1979, M. K. Gurevich 1984 va boshqalar) Respublikamizda psixodiagnostikaning rivojlanishida M.G.Davletshin, B.R.Qodirov, G’.B.Shoumarov, E.G.G’oziev, V.A.Tokareva, R.Z.Gaynutdinov, A.M.Jabborov, A.I.Rasulov kabi olimlar hissalarini qo’shmoqdalar. 15

Shuningdek, maxsus maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga psixologik – pedagogik tashxis qo’yish muammolari ham yuqorida keltirilgan fikrlarga asoslanib echim topishda tadqiqotchi olimlar tomonidan keng ko’lamda tizimli tashkil qilinib o’rganilmoqda. 1.2. O ’zbekistonda maxsus maktabgacha tarbiya muassasalar tizimining rivojlanishi O’zbekistonda aqliy va jismoniy rivojlanishida kamchiliklari mavjud bo’lgan dastlabki maxsus maktab-internat 1919 yilda sobiq sovet hukumati rahbari Y.Oxunboboevning qaroriga muvofiq Toshkent shahrida tashkil etilgan. Maktab- internatda kar va zaif eshituvchi, ko’zi ojiz, aqli zaif, tayanch harakat a'zolari shikastlangan bolalarga ta'lim-tarbiya berilarda, davolash ishlari tashkil etilardi.. 1920-21 yillarda Toshkent shaqrida Y.Oxunboboev nomli Respublika ko’zi ojiz bolalar maktab-internati va 1-sonli kar bolalar maktab-internati tashkil etiladi. Mazkur maktab-internatlar qoshida maktabgacha tarbiya bo’limlari ochilib, ularga bog’cha yoshidagi eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalar qabul qilinadi. 1960-70 yillarda kar va zaif eshituvchi bolalar uchun alohida dastlabki maktabgacha tarbiya muassasalari va mahsus guruhlar Toshkent shahrida (442,404), Toshkent, Andijon, Farqona, Namangan, Samarqand, Jizzax viloyatlarida ochiladi. Maktabgacha muassasalarda ishlovchi mutaxassislar sobiq Sovet Ittifoqining poytaxti Moskva Davlat Universitetida taqsil olib keladilar. Toshkent Davlat Pedagogika instituti pedagogika va psixologiya fakul”teti qoshida 1968 yilda defektologiya bo’limi ochiladi. 1974 yildan boshlab pedagogika va psixologiya fakul”teti surdopedagoglarni tayyorlay boshlaydi. 16

1973 yilgi Sobiq Sovet Ittifoqi Ministrlar Kengashining "Maxsus maktab (maktab-internat), maktabgacha tarbiya muassasalar tarmog’ini kengaytirish to’qrisidagi" qaroriga muvofiq Respublikamizning barcha viloyatlarida kar va zaif eshituvchi bolalar uchun maktab-internatlar ochiladi. Deyarli barcha maktab- internat qoshida maktabgacha tarbiya bo’limlari tashkil etiladi. Hozirgi kunda Respublikada kar va zaif eshituvchi bolalar uchun 19 ta maktab internati va 15 ta maktabgacha tarbiya muassasa va guruhlar faoliyat ko’rsatib, ularda qariybo’rt ming nafar bolalar qamrab olingan. Maktabgacha tarbiya yoshidagi eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarga ta'lim- tarbiya berish dasturi, ularni nutqini o’stirish bo’yicha o’quv-metodik qo’llanmalar Toshkent Davlat pedagogika instituti, Respublika Ta'lim Markazi, A.Avloniy nomli XTXITMOMI mutaxassislari va olimlari U.Fayzieva, X.Kalbaeva, N.Dadaxodjaeva, D.Alimjanova, D.Axmedovalar, amaliyotchi mutaxassislar J.Xusanova, N.Rasulovalar tomonidan ishlab chiqildi. Hozirgi kunda maktabgacha tarbiya yoshidagi eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarga ta'lim-tarbiya berish tizimini takomillashtirish maqsadida mutaxassis-olimlar tomonidan korreksion davlat ta'lim talablari, dasturlar, o’quv-metodik qo’llanma va darsliklar yaratilmoqda. Maxsus maktabgacha tarbiya muassasalar tizimi "O’zbekiston Respublikasi ta'lim to’qrisida"gi qonun, Kadrlar tayorlash milliy dasturga asosan maktabgacha ta'lim tizimining dastlabki bosqichi bo’lib, 6-7 yoshgacha oilada,bolalar bog’chalari, sog’lomlashtirish bolalar bog’chalari, reabilitasiya markazlari, aqliy va jismoniy rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolalar bog’chalari va mulk shaklidan qat'iy nazar, boshqa xil ta'lim tashkilotlarida olib boriladi. Maktabgacha ta'lim bola shaxsini sog’lom, har tomonlama kamol topgan, maktabda o’qishga tayyorlangan tarzda shakllantirish maqsadini ko’zlaydi. Maktabgacha ta'lim muassasalari bolalar ta'lim-tarbiyasi uchun zarur shart- sharoitlar yaratish, oilalarga bolani tarbiyalash va sog’lomlashtirish borasida 17

ko’maklashish va boshqa ijtimoiy-maishiy qulayliklarni yaratish maqsadida tashkil qilinadi. Kadrlar tayorlash Milliy dasturga muvofiq, maktabgacha tarbiyani rivojlantirish uchun quyidagilar talab etiladi: - Malakali pedagog kadrlarni tayorlash; - Maktabgacha ta'limning samarali uslublarni izlab, joriy qilish; - Bolalarni oilada va boshqa sharoitlarda tarbiyalashning tashkiliy, psixologik, pedagogik va uslubiy jihatdan ta'minlash; - Zamonaviy pedagogik texnologiyalar ,o’quv-uslubiy qo’llanmalar, texnik vositalar, o’yinchoqlar va o’yinlar yaratish hamda ularni ishlab chiqarish; - Maktabgacha yoshdagi bolalarni xalqning boy madaniy-tarixiy merosi va umumbashariy qadriyatlar asosida ma'naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash uchun shart-sharoitlar yaratish; - Maktabgacha muassasalarning har xil turlari uchun turli variantlardagi dasturlarni tanlab olish, maktabgacha tarbiyaning barcha masalalari bo’ymicha malakali konsul”tasiya xizmati ko’rsatish imkoniyatini yaratish; - Maktabgacha tarbiya va sog’lomlashtirish muassasalari tarmoq’ini qo’llab- quvvatlash va rivojlantirish mexanizmini ishlab chiqish. Ko’pgina defektolog-olimlar: T.A.Vlasova, N.G.Morozova, B.D.Korsunskaya, L.P.Noskova, U.Fayzieva, F.Alimxodjaeva, I.Kislisina, N.Bekmuratov, X.Gaynutdinovlar tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlarda eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalar rivojlanishida katta imkoniyatlar mavjudligi aniqlangan, ularning yoshiga oid senzitiv davrlarini hisobga olgan holda defektlarni ertaroq korreksiya va kompensasiya qilishni zarurligi ta'kidlanadi. Mamlakatimizda barcha turdagi nuqsoni bo’lgan bolalar uchun quyidagi maktabgacha tarbiya muassasalari tashkil etilgan: 1. Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalar uchun maktabgacha tarbiya muassasalari va guruhlar; 2. Nutqiy rivojlanishida kamchiliklari bo’lagan ( eshitish qobiliyati saqlangan) bolalar uchun maktabgacha tarbiya muassasalar va guruhlar; 18

3. Ko’rish qobiliyati buzilgan bolalar uchun maktabgacha tarbiya muassasalar va guruhlar; 4. Intellektual rivojlanishida kamchiligi bo’lgan bolalar uchun maktabgacha tarbiya muassasalar va guruhlar; 5. Tayanch harakat a'zolari shikastlangan bolalar uchun maktabgacha tarbiya muassasalar va guruhlar. Maktabgacha tarbiya muassasalar va guruhlarning faoliyati maktabgacha tarbiya muassasasi to’qrisidagi namunaviy Nizom bilan belgilanadi. 2007 yilda O’zbekiston Respublikasi xalq ta'limi vaziri tomonidan tasdiqlangan namunaviy Nizom maktabgacha tarbiya muassasalarning davlat va ijtimoiy xarakterga ekanligi e'tirof etildi. Maxsus maktabgacha korreksion muassasalar 2 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan bolalarni har tomonlama rivojlantirish, so’zli nutqini o’stirish, maktab ta'limiga tayorlash vazifalarni amalga oshiradi. Maktabgacha tarbiya muassasalari va guruhlar bolalar kontingenti yetarli bo’lgan holda mahalliy hokimiyatlar va xalq ta'limini boshqaruv organlari tomonidan ochiladi. Hozirgi kunda respublikamizda eshitishda nuqsoni bo’lgan maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun Toshkent, Chirchiq, Olmaliq, Namangan, Jizzax, Qarshi shaharlarida deyarli barcha viloyat tumanlarida bolalar boqchalari hamda guruhlar tashkil etilgan. Namunaviy Nizomga muvofiq eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalar uchun quyidagi maktabgacha tarbiya muassasalari tashkil etiladi: 1. Kecha-kunduz ishlaydigan, kar va zaif eshituvchi bolalarga mo’ljallangan bolalar bog’chalari guruqlar soni 2 tadan kam va 8 tadan ko’p bo’lmasligi kerak. Bolalar ta'lim-tarbiya jarayoni tarbiyalanuvchilarning eshituv holati hamda nutqiy rivojlanishini hisobga olgan holda olib boriladi. Maktabgacha ta'lim muassasalarida bolalar soni zaif eshituvchi bolalar guruhi uchun 8-ta, kar bolalar guruhi uchun 6 ta etib belgilanadi. Keyinchalik kar bo’lib bo’lib qolgan, nutqi saqlangan bolalar zaif eshituvchi bolalar guruhlarida ta'lim-tarbiya oladilar. Bolalar bog’chalariga bolalar 3 yoshdan boshlab qabul qilinadilar. Maxsus maktabgacha ta'lim muassasalarida tarbiyalanuvchilarning ta'lim olishi davlat 19

ta'minotida bo’ladi va muassasa ish tartibiga ko’ra, haftasiga 5 yoki 6 kun bo’ladilar. 2. Umumiy yo’nalishdagi maktabgacha ta'lim muassasalari huzurida eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalar uchun tashkil etilgan maxsus guruhlar. 3. Maktabgacha tarbiya guruhlari maktab-internatlar qoshida ham ochiladi. Bu guruhlarga bolalar 4, 5- 6 yoshdan qabul qilinishi mumkin. 4. Umumiy yo’nalishdagi maktabgacha ta'lim muassasalarida bolalarning ta'limi (inklyuziv.) Kar va zaif eshituvchi bolalarda bir vaqtning o’zida aqliy zaiflik, tayanch harakat a'zolarida shikastlanishlar, ruhiy rivojlanishining sustlashuvi va boshqa nuqsonlar mavjud bo’lgan hamda, bolalar soni yetarli darajada bo’lgan holda ular uchun alohida guruhlar tashkil etilishi mumkin. Mazkur muassasalarda eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalar ta'lim-tarbiyasi maxsus ta'lim dasturi asosida olib boriladi. Keyingi yillarda respublikamizda tashkil etilayotgan ko’pgina davlatga qarashli bo’lmagan tashkilotlar alohida g’amho’rlik va yordamga muqtoj anomal bolalarga ta'lim berish, ularning sog’ligini tiklash ishlarini amalga oshirmoqda. "Sog’lom avlod uchun" jamqarmasi, "qizil yarim oy jamiyati", "Nogiron bolalar ota- onalarining klublari", "Kamilla", "Umr", "Imkon","Falak nuri" kabi nodavlat jamoa tashkilotlari nogiron bolalarni sog’lomlashirish, imkoniyatlarini rivojlantirish, ijtimoiy hayotga tayyorlash, reabilitasiya qilish masalalariga salmoqli hissa qo’shib kelmoqdalar. 1.3. Maxsus m aktabgacha tarbiya muassasalarning psixolog va pedagoglarining ish faoliyati Maxsus maktabgacha ta'lim muassasa faoliyatini bog’cha mudirasi boshqaradi. Maktabgacha ta'lim muassasa mudirasi lavozimiga pedagogika oliygohlarida defektologiya yo’nalishida hamda maktabgacha ta'lim yo’nalishida tayyorgarlik ko’rgan, hamda kamida 3 yillik pedagogik tajribaga ega bo’lgan, mutaxassislar qabul qilinadi. 20

Maktabgacha ta'lim muassasa mudirasi muassasaning xo’jalik boshqaruv va psixologik-pedagogik ishlariga raqbarlik qiladi. Maktabgacha ta'lim muassasa rahbari muassasaning moddiy-texnik bazasini yaratish va rivojlantirish: bog’cha binosi va maydonini obodanlashtirish, zarur jiqoz va uskunalar bilan ta'minlash va saqlanishini ta'minlash, bino va xonalarni ta'mirlash, sanitariya gigiena-holatini nazorat qilish, bolalar ovqatlanishini tashkil etish kabi vazifalarni amalga oshiradi. Bolalar bog’chasi mudirasi rag’barligida eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni har tomonlama rivojlantirish, sog’ligini tiklash va muqofaza qilish, maktab ta'limiga tayorlash ishlari amalaga oshiriladi. Mudira metodik va ta'lim-tarbiyaviy ishlarga rahbarlik qiladi, pedagog xodimlarning g’oyaviy va nazariy saviyasini hamda pedagogik malakasini oshirish bo’yicha tadbirlarni tashkillashtiradi. Mudira o’qituvchi-defektolog va tarbiyachilar mashqulotlariga tashrif etib, ta'lim tarbiya jarayonini olib borilishini va kun tartibiga rioya etilishini nazorat qiladi. O’quv yilning ohirida metodist bilan birga har bir guruhda dastur talablarininig bajarilishini surdopedagog, tarbiyachi, pedagog va psixolog bolalar bilan suhbat o’tkazib tekshiradi, tarbiyalanuvchilar dasturning barcha bo’limlari bo’yicha topshiriqlar bajaradilar, savollarga javob beradilar, har bir yosh guruhida, bolalar xususiyatlarini hisobga olgan holda dastur talablarining bajarilishi pedagogik kengashda tahlil qilinadi. Bog’cha mudirasi bolalarni maktabga tayorgarligi uchun javobgar hisoblanadi, ota-onalar qo’mitalari orqali ota-onalar bilan hamkorlikni amalga oshiradi. Bog’cha mudirasi yuksak ma'naviy va kasbiy saviyaga, tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo’lishi, qonunchilikni, huquqiy-me'yoriy xujjatlarnining mazmun-mohiyatini yaxshi bilishi, bolalarni sevishi, insonlarga g’amxo’r va e'tiborli bo’lishi kerak. Maktabgacha ta'lim muassasa metodisti maktabgacha ta'lim muassasasida olib borilayotgan korreksion-tarbiyaviy ishga metodik rag’barlik qilishda mudiraga yordam beradi. Metodist lavozimiga oliy defektologik ma'lumot, maktabgacha 21

ta'lim sohasidagi ma'lumot va kamida uch yillik stajiga ega bo’lgan mutaxassislardan tayinlanadi. Metodist muassasa o’qituvchi-defektologlari va tarbiyachilarga ta'lim jarayoninig zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida korreksion psixologik- pedagogik ishni tashkil etish va rejalashtirish borasida metodik yordam ko’rsatadi hamda o’quv dastur, davlat ta'lim talablarining bajarilishini nazorat qiladi. Metodist guruhlarda olib borilayotgan ta'lim tarbiyaviy ishlarni nazorat qilish maqsadida guruhlarga tashrif etadi, surdopedagog va tarbiyachilarning ish rejalarini tahlil qiladi va faoliyatlarini muvofiqlashtiradi, alohida pedagoglar va pedagogik jamoaga, ota-onalarga maslahatlar uyushtiradi. Metodist maktabgacha ta'lim muassasa metodik honasining faoliyatini tashkil etadi, axborot kommunikasiya texnologiyalarni ta'lim jarayoniga jalb etadi, zamonaviy metodik adabiyotlar mazmuni bilan pedagogik jamoani pedagogik kengashlarda tanishtiradi. Metodik xonada dasturning barcha bo’limlari bo’yicha ko’rgazmali didaktik material: nutq o’stirish bo’yicha rasm va jadvallar, og’zaki nutqni o’stirish va matematik tasavvurlarni rivojlantirish yuzasidan tarqatma material, tasviriy sa'at va mehnat ta'limi mashg’ulotlari uchun zarur ko’rgazmali-didaktik va o’quv qurollar va hokazolar to’planadi. Metodist pedagogik jarayonni texnik vositalar: ovozni kuchaytiruvchi, vibrasion va vizual moslamalar, eshituv qobiliyati holatini aniqlash uchun audiometr, magnitofon, diaproektor, kompyuter, televizorlar bilan ta'minlashga yordam beradi. Mudira bilan birgalikda metodist har bir yosh guruhida bolalarning bilim va malakalarini tekshiradi, differensial ta'lim-tarbiyani amalaga oshirilishi uchun zarur shart-sharoitlarni ta'minlaydi.Har bir guruhda ta'lim-tarbiyaviy ishlarni o’qituvchi-surdopedagog va ikkita tarbiyachi amalga oshiradi. Bolalarning maktab ta'limiga tayyorlanish darajasi bu kichik pedagogik jamoaning psixologik- pedagogik mahorati va hamkorligiga bog’liq bo’ladi. O’qituvchi-defektolog (surdopedagog) lavozimiga pedagogika oliygoqlarining defektologiya yo’nalishidagi fakultetini tamomlagan shaxslar tayinlanadilar. Surdopedagog ertalabki soatlarda ishlaydi va nutq o’stirish, matematik 22

tasavvurlarni shakllantirish, talaffuzga o’rgatish va eshitish qobiliyatini rivojlantirish, o’yin mashg’ulotlarini hamda eshitish qobiliyatini rivojlantirish va nutqni o’stirish bo’yicha yakkama-yakka mashg’ulotlarni olib boradi. Surdopedagogning yuklamasi haftasiga 24 soatni tashkil etadi. Surdopedagog bolalarni har tomonlama uyg’un rivojlantirish, nutqni muloqot vositasi sifatida shakllantirish, maktab ta'limiga tayyorlash ishlarini amalga oshiradi. Surdopedagog pedagogik jarayonni tashkil etib, bolalarda dasturda belgilangan bilim , ko’nikma va malakalarni shakllantiradi, nutqini o’stiradi. Kar va zaif eshituvchi bolalarni samarali ravishda tarbiyalash uchun surdopedagog yuksak pedagogik mahoratga ega bo’lishi, ta'limning samarali psixologik- pedagogik uslublarini izlashi va joriy etishi, zamonaviy pedagogik , innovasion texnologiyalar, korreksion metod va usullarini, korreksion davlat ta'lim talablari va dastur talablarini mukammal bo’lmog’i kerak. Surdopedagog kar va zaif eshituvchi bolalarning nuqsonni kelib chiqish sabablarini, tuzulishini, bilish jarayonlarining xususiyatlarini, defektni kompensasiyalash yo’llarini bilmog’i lozim. Pedagogik-psixologik bilimlarni qo’llagan holda bolalarni sevishi, ularga mehr-muruvvat va g’amxo’rlik ko’rsatishi pedagogning samarali faoliyatining muqim omili hisoblanadi. Kar va zaif eshituvchi bolalarnig nutqi kattalarga tahlid qilgan holda shakllantirilganligi sababli surdopedagogining namunali , ravon nutqi muqim ahamiyatga ega. Surdopedagogning nutqi tabiiy, ohangdor va ifodali, aniq talaffuz etilgan, stilistik, grammatik va fonetik kamchiliklarsiz bo’lishi kerak. Surdopedagog frontal va individual ishni bolalarning alohida imkoniyatlaridan va dastur talablaridan kelib chiqgan holda rejalashtiradi. Tarbiyachi kar va zaif eshituvchi bolalarni har tomonlama rivojlantirish, sog’ligini muhofaza etish ishlarini amalga oshiradi. Tarbiyachi lavozimiga pedagogika kolleji yoki pedagogika institutini(maktabgacha tarbiya yoki defektologiya fakultetini) tamomlagan shaxslar tayinlanadi. Tarbiyachi navbatma- navbat ertalabki va kechqurungi soatlarda ishlaydi, bolalarning kun tartibidagi faoliyatlarini tashkil etadi, tevarak atrof bilan tanishtirish, jismoniy tarbiya, tasviriy 23

faoliyat, o’yin, mehnat mashg’ulotlarini olib boradi. Tarbiyachining haftalik yuklamasi- 30 soatni tashkil etadi. Tarbiyachi bolalarning turli faoliyatlarini tashkil etadi, ularning tasavvurlari, bilim va malakalarini shakllantiradi, nutqini o’stiradi, xulq-atvorining ijobiy sifatlarini tarbiyalaydi. Tarbiyachi kun tartibidagi bolalarnig faoliyatni izchil ravishda samarali tashkil etadi, bolalarning hayoti va salomatligi uchun javobgar bo’ladi. Kar va zaif eshituvchi bolalarnig ta'lim-tarbiyasini tashkil etarkan, tarbiyachi ularning rivojlanish xususiyatlarini, imkoniyatlarini, korreksion ishni tashkil etish yo’llarini, maxsus muloqot vositalarini, ovozni kuchaytiruvchi moslamalar, texnik vositalar bilan ishlashni bilmoqi zarur. Tarbiyachi surdopedagog bilan hamkorlikda, kelishilgan holda, uzviy bog’lanishni o’rnatib, o’z ishini tashkil etadi. Surdopedagog bilan birgalikda bolalar nutqining o’sishi va dastur talablarining bajarilishi uchun javobgardir. Musiqa rahbari. etib maxsus musiqa ma'lumotiga va maktabgacha tarbiya bo’yicha o’quv kurslarda tayorgarlikni o’tgan shaxslar tayinlanadi. Musiqa rahbarining ish yuklamasi haftasiga 24 soatni tashkil etadi. Psixolog tarbiyalanuvchilarning psixologik salomatligi, iste'dod va qobiliyatlarining rivojlanishi uchun mas'uldir. Psixolog bolalar tomonidan dastur talablarinin o’zlashtirishda, atrofdagilar bilan muloqotda, fe'l-atvorida muammolar mavjud bo’lgan holda ular bilan yakkama-yakka ishlaydi, maktab ta'limiga psixologik tayyorgarligini ta'minlaydi. 24

II BOB. MAXSUS MAKTABGACHA TARBIYA MUASSASALARIDA PSIXOLOGIK –PEDAGOGIK TASHXIS QO’YISH MUAMMOSINI UMUMLASHGAN TAHLILI 2.1. M axsus maktabgac h a y o s h dagi bolalar analizatorlarida uc h raydigan kamc h iliklari ES H ITIS H NU Q SONLARI BOR BOLALAR Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni barvaqt aniqlanishi ularga vaqtli korreksion yordam ko’rsatish, ikkilamchi defektlarini korreksiyalash, uyg’un rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Bolalarga tashxis qo’yish, maktabgacha ta'lim muassasalari va maktab- internatlarga bolalarni yo’llash ishlari xalq ta'limi boshqaruv organlari qoshida tashkil etilgan psixolog-tibbiy-pedagogik komissiya tomonidan amalga oshiriladi. Psixolog-tibbiy-pedagogik komissiya faoliyati ushbu komissiya to’qrisidagi Nizom asosida tashkil etiladi. Komissiya rivojlanishida muammolari bo’lgan bolalarni aniqlaydi va tegishli ta'lim olishi uchun tavsiyalar beradi, shuningdek, bolalarga ta'lim-tarbiya berish, davolash, ijtimoiy hayotga tayyorlash borasida ota- onalarga, tarbiyachi va defektologlar hamda boshqa mutaxassislarga metodik 25

yordam ko’rsatadi. Komissiya tarkibi xalq ta'limi organining vakillari, shifokorlar (psixonevrolog, otolaringolog, oftalmolog, psixolog, o’qituvchi - defektologlardan tashkil etadi. Bolalarni tekshirish va saralash, maxsus maktabgacha ta'lim muassasalarni tashkil etish O’zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi vazirligining yo’riqnomasi hamda maxsus Nizom asosida amalga oshiriladi. Bolalarning o’sishi va rivojlanishi doimiy nazoratda bo’ladi, ular orasida rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolalarni aniqlash dastlab tibbiyot xodimlar zimmasiga yuklanadi. Yashash joyidagi xudud pediatri va hamshira bola tug’ib 14 yoshga to’lgunga qadar uning o’sishi va salomatligini kuzatib boradilar va bolalar shaxsiy xujjatlariga barcha kuzatuv ma'lumotlarini yozib boradilar. Maktabgacha tarbiya muassasalarning tibbiyot xodimlari ham bolalarning rivojlanishi va o’sishini nazorat qilib boradilar, davolash-profilaktika ishlarini tashkil etadilar. Rivojlanishidagi izdan chiqishlarni, hususan eshitish qobiliyatini pasayganligini vaqtli aniqlanishi uchun ota-onalar bolalarning eshituv holati va nutqiga katta e'tibor bermog’i lozim. Eshituv holatining dastlabki tekshiruvi bolalar poliklinikasining otolaringologi tomonidan o’tkaziladi. Eshituv holatining pasayishi aniqlangan holatda, bola dispanser hisobga olinadi va maxsus surdologopedik kabinetlarga batafsil tekshirilish uchun yuboriladi. Surdologoped honalarda surdolog yoki audiolog, psixonevrolog va surdopedagoglar tibbiy-pedagogik tekshiruvni o’tkazadilar. Psixologik-tibbiy-pedagogik komissiya xalq ta'limi organining raxbari raisligida bolalar bog’chalari va maktablarni komplektlash ishlarini amalga oshiradi. Komissiya bolalarni har tomonlama tekshirilishi uchun zarur shart-sharoitlari mavjud maxsus maktab, bolalar bog’chasi yoki shifoxona qoshida o’tkazilishi mumkin. Psixologik-tibbiy-pedagogik komissiyada bola tekshirilayotgan paytda albattta uning ota-onalari ishtirok etishlari shart. Komissiya bolani har tomonlama tekshirib o’z xulosalarini chiqaradi va eshitishda nuqsoni bo’lgan bolaga 26

maktabgacha tarbiya muassasasi yoki maktab-internatda ta'lim olishi uchun yo’llanma beriladi. O’zbekiston Respublikasi "Ta'lim to’g’risida" gi qonunining 23-moddasida jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolalarni o’qitish, tarbiyalash hamda davolash uchun ixtisoslashtirilgan ta'lim muassasalari tashkil etilishi, bolalarning ushbu ta'lim muassasalarga yuborish ota-onalarning roziligi bilan, psixolog-tibbiy-pedagogik komissiyaning hulosasiga binoan amalga oshirilishi e'tirof etilgan. Psixolog tibbiy-pedagogik komissiyasining asosiy vazifalari quyidagilardan iboratdir: -Bolada eshitish qobiliyati pasayishining sabablari va tabiatini aniqlash; -Bolaning psixik rivojlanish xususiyatlarini o’rganish; -Bolaning keyinchalik rivojlanishini taxmin qilish; -Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarga ta'lim berish jarayonini nazorat qilish; -ota-onalar, pedagoglar uchun maslahatlar uyushtirish; Psixolog-tibbiy-pedagogik komissiya bolalarni maxsus maktabgacha tarbiya muassasalariga tanlash, ularning rivojlanishini nazorat qilib borish, murakkab nuqsonli bolalarni o’qitish va tarbiyalashdagi muammolarini hal qilish, bolalarni maktabga tayyorligini aniqlash, turli yo’nalishdagi maktabga yuborish masalalarini hal qiladi. Ilk va maktabgacha yoshidagi eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni psixolog-pedagogik tekshiruvi quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 1.Ilk va maktabgacha yoshidagi bolalarni kompleks ravishda tekshirish. Rivojlanishidagi kamchiliklarni tibbiy-fiziologik, psixolog-pedagogik, ijtimoiy jiqatdan tekshirishlar kompleks tekshiruvnig yo’nalishlaridir. Tekshiruvga turli soha mutaxassislari: shifokor-surdolog, psixiatr, psixolog, surdopedagog, logoped, nevropatolog, oftalmolog, zarur bo’lganda boshqa mutaxassislar ham jalb etiladi. Bolani tibbiy, psixologik, pedagogik jiqatdan har tomonlama tekshirib, uning sog’lig’i to’g’risida malakali hulosaga erishish, tegishli ta'lim muassasasida ta'lim olishini belgilash mumkin; Bolani pedagogik jihatdan tekshirish, uning o’qishga moyilligini, maktabgacha tarbiya muassasasida tarbiyalash shart- 27

sharoitlarini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni yashash shart-sharoitlarini o’rganish, ota-onalarning ta'lim-tarbiya jarayonida ishtirok etish imkoniyatlarini aniqlashiga katta e'tibor beriladi. 2. Psixolog-pedagogik tekshiruvni har tomonlama amalga oshirish. Psixolog-pedagogik tekshirishda bola psixikasining barcha jihatlarini, ya'ni bilish jarayonlari, nutqi, xissiy-irodaviy jabhalari, shaxsiy xususiyatlari o’rganiladi. Tekshiruv ma'lumotlari asosida eshituv pasayishining vaqti va sabablarini , eshituv holatini aniqlash, nutqini tekshirish va nutqni eshituv holati hamda intellektual rivojlanishi bilan solishtirish; bilish faoliyatini yoshiga mos ekanligini, hamda shaxs xususiyatlarini aniqlash, turli faoliyatlarini tekshirish imkonini beradi. Shuningdek har tomonlama tekshirish jarayonida bolaning rivojlanishida mavjud qo’shimcha kamchiliklarni, ya'ni ko’rish, harakat, intellektual yetishmovchiliklarni aniqlash mumkin bo’ladi. har tomonlama tekshiruv jarayonida olingan ma'lumotlar taxlil qilinib bolaga tavsifnoma beriladi va tegishli xulosa chiqariladi. 3. Psixolog-pedagogik tekshiruvni tashkil etish jarayonida bola yoshini hisobga olish . Psixolog-pedagogik tekshiruvning mazmuni va shakli bolaning yoshiga mos ravishda bo’ladi. Tekshiruvni tashkil etishdan avval zarur shart-sharoitlar yaratiladi: bola stol yoniga qulay o’tqaziladi, uning yoshiga mos didaktik material va tekshirish usullari tanlanadi. Masalan, ilk yoshdagi bolalar tekshiruvi faqat o’yin metodlari orqali amalga oshiriladi. Maktabgacha yoshidagi bolalar bilan o’yin, rasm chizish, rasmlarni tanlab, nomini aytish kabi usullar qo’llaniladi. Tekshiruv natijalarini baqolashda bolaning yoshi yetakchi o’rin egallaydi. har bir yosh bosqichdagi bolalarga topshiriqlarni tanlashda yosh va ilmiylik tamoyiliga rioya etiladi, ya'ni vazifalar bolada mavjud nuqsonlarning murakkabligiga qarab emas, yoshiga mos ravishda beriladi. Turli yoshdagi bolalarga yoshiga mos kelmaydigan topshiriqlar berilgan holda, ulardagi defekt tuzilishini aniqlash, ta'lim-tarbiya berish dasturini belgilashda qiyinchiliklar vujudga keladi. 28

4. Bolani doimiy ravishda dinamik o’rganish tamoyili mazkur tamoyilga asosan boladagi rivojlanish xususiyatlarini va xarakterini uzoq vaqt o’rganib borish, undagi o’ziga hosliklarni tahlil qilib borish talab etiladi. Eshitishda nuqsoni bo’lgan ilk va maktabgacha yoshidagi bolalarning yosh xususiyalari rivojlanishidagi barcha jihatlarini qisqa vaqt ichida o’rganib, to’g’ri hulosalar chiqarishga har doim ham yo’l qo’ymaydi. Ko’p hollarda bolaning eshituv holati karlik va zaif eshituvchilik chegarasida bo’lsa, ular kar bolalarga tegishli nutq va eshituv reaksiyasiga ega bo’ladilar, biroq, bola doimiy dinamikada o’rganilib, eshitish qobiliyati o’stirib borilsa, atrofdagi tovushlarga bo’lgan munosabati, uning zaif eshituvchiligidan dalolat beradi. Shuningdek, bola defekti murakkab tuzilishda bo’lsa, ya'ni zaif eshituvchilik aqli zaiflik bilan, yoki karlik hissiy- irodaviy buzilishilar bilan birga kelsa, uning rivojlanishini dinamikada kuzatish muhimdir. Bolaning dinamik o’rganilishi o’quv yili davomida olib boriladi, uning rivojlanishidagi o’ziga hos tomonlari pedagoglar, ota-onalar bilan muhokama etiladi, tegishli maslahatlar psiqolog-tibbiy-pedagogik komissiyadan olinadi. 5. Bolaga individual yondashuv tamoyili . Mazkur tamoyil bolaning yoshini, alohida xususiyatlarini hisobga olinishini, tekshiruv chog’ida hayrihoxlik sharoitini yaratilishini nazarda tutadi. Ayniqsa murakkab tuzilishidagi defektli bolalar, ilk yoshdagi bolalar bilan ishlashda alohida yondashuv muhim ro’l o’ynaydi. Individual yondashuv bolaning xujjatlarini oldindan o’rganib chiqish, ilk yoshdagi harakatlar va nutqiy rivojlanish xarakterini, boshdan kechirgan kasalliklarini, oilada tarbiyalash sharoitlarini, bola bilan muloqotda bo’lish xarakterini bilib olishni nazarda tutadi. Aksariyat hollarda tekshiruv jarayonida, ayniqsa boshlanishida bola bezovdalanishi, qo’rqishi va shuning uchun u muloqotdan, topshiriqlarni bajarishdan bosh tortishi mumkin. Bunday hollarda topshiriqlar ketma-ketligini o’zgartirib, avval bolalar qiziqishini uyqotadigan o’yin vazifalarini berib, keyin esa eshituv holatini tekshirish kerak. Ayrim hollarda, bola topshiriqlarni bajarishdan bosh tortsa, ota-onalarni jalb qilish, unga yordam ko’rsatish, mustaqil qarakatlarini raqbatlantirib turish nazarda tutiladi. 29

6. Tekshiruv natijalarini sifatli tahlil qilish hamda bolalarning saloqiyatini aniqlash. Tekshiruv davomida topshiriqlarni bajarish natijalari bilan birga, bolaning qiziqishi, mustaqilligi, unga ko’rsatilgan yordamdan foydalanishi, tekshiruv davomidagi o’rganishga moyilligi hisobga olinadi. Shuningdek, natijalarni baholashda topshiriqlarni bajarish usullari, bu usullarning bola yoshiga mosligini hisobga olish zarur. Ayniqsa topshiriqlarni bajarish usullari bolaning psixik rivojlanishini baholashda muhim mezon bo’ladi. Psixolog-pedagogik tekshiruv jarayonida bola imkoniyatlarinig yuqori darajasi, ya'ni kattalar yordamida bajara oladigan topshiriqlari aniqlanadi. Bu bolaning "yaqin rivojlanish zonasi"ni, bolaning salohiyatini belgilab, ta'lim-tarbiya jarayonida ularni hisobga olishga yordam beradi. Psixolog-tibbiy-pedagogik komissiyada quyidagi xujjatlar yuritiladi: 1.Bolalarni qabul qilish jurnali. Jurnalga bolaning ismi, sharifi, tug’ilgan yili, yashash joyi, kasalligi to’g’risidagi hulosasi, yuborilayotgan ta'lim muassasi qayd etiladi. 2.Bolani psixologik-tibbiy-pedagogik tekshiruv baennomasi. Bayonnomaga komissiyaning hulosasi hamda ta'lim olishi va davolanishi yuzasidan tavsiyalar bayon etiladi. Bolaning shahsiy xujjatlari bayonnoma bilan birga u yuborilayotgan maxsus ta'lim muassasasiga yuboriladi. Komissiya to’g’risidagi nizomga muvofiq, bolalarni maxsus korreksiya ta'lim muassasalariga qabul qilish va ulardan chiqarish, bir muassasadan boshqasiga o’tkazish psixologik-tibbiy-pedagogik komissiya ruxsatisiz man etiladi. Maxsus kar va zaif eshituvchi bolalar maktablarining tayorlov sinfiga bolalar 6- 7 yoshdan qabul qilinadi. Maktabgacha ta'lim muassasalarida tarbiyalangan 7-8 yoshli bolalar 1- sinfga qabul qilinadi. Bolalarni maktab ta'limiga tayyorligi yoki tayyor emasligini maktab qoshida tuzilgan pedagogik -psixologik komissiya aniqlaydi hamda bolalarni sinflarga taqsimlaydi. 30

Eshitishda nuqsoni bo’lgan ilk va maktabgacha yoshidagi bolalar psixik rivojlanishining xususiyatlari Intellektual rivojlanishi me'yorda bo’lgan kar bolalarning nutqiy rivojlanishi eshitishi risoladagidek bo’lgan bolalarga nisbatan kechroq boshlanib, ravon gapirish bosqichiga yetmaydi. 1yoshdan 6 yoshgacha bo’lgan kar bolalarga turli tuman ovoz chiqarish, gugulash, inqillash, quldirash, lablarni cho’lpillatish, ovozsiz artikulyasiya qilish, turli xatti-harakatlar orqali o’z xoqish istaklarini, munosabatini bildirishga qarakat qilish o’ziga qos xususiyatdir. Odatda kar bolalar jarangdor ovozga, kulgiga, tabiiy yig’iga ega bo’ladilar. Ovozni qabul qilish qobilyati yo’qligi tufayli o’rgatilmagan kar bolalarda aksariyat holllarda ovozga (reaksiya) munosabat bildirish hislatlari ular katta bo’lgan sari keskin susayib boradi. Ko’pchilik kar bolalarda gapiruvchining lab qarakatini kuzatish, lab harakatiga ovoz chiqarib yoki chiqarmasdan tahlid qilish holatlari kuzatiladi. Kar bolalarning sensor va aqliy rivojlanishi Eshitish qobiliyatining rivojlanishi. Odatda kar bolalar kuchli tovushlarni: uchayotgan samolyot ovozini, parovoz qichqiriqini, qattiq chiqarilgan mashina signalini, pianino, baraban, nog’ora kabi musiqa asboblarining ovozlarini sezadilar. Aql-idroki rivojlangan kar bolalarning ko’pchiligi kuchli samolyot tovushini, parovoz qichqiriqini, pianino, royal, karnay, noqora kabi musiqa asboblarning tovushini, chaqmoq, momoqaldiroq ovozini, qattiq yopilgan eshik ovozini idrok etadilar. Tovush to’lqinlarini sezmaydiganlari kamdan-kam uchraydi. Kichik yoshdagi bolalarni tovushlarga munosabati turlicha bo’ladi. Ovozga nisbatan ularning ko’pchiligi ixtiyorsiz munosabat bildiradi : bola boshini ovoz manbai tomon buradi, tikilib qoladi uning ko’z qorachiqi kengayadi, alanglab qaraydi, tovush manbayini qidiradi, cho’chib ketadi, kipriklarni pirpiratadi, qizarib ketadi, kuladi, jilmayadi, yiqlaydi. Kar bolalar asta -sekin tovushlarga ko’nikib qolib ularga e'tibor bermay qo’yadi, javob reaksiyasi susayib, o’rganib qolish hissi paydo bo’ladi. Shuningdek, bolalarda tovush manbalariga munosabat reaksiyasi ham o’zgarib boradi. 2,5 yoshgacha bo’lgan bolalarda tovushga munosabat tusmollash tarzida bo’lib, bu 31

munosabat tez sinuvchan bo’lib, tez orada yo’qoladi. 3 yoshli bolalarda tovushga tez va aniq reaksiya paydo bo’ladi. Biroq, tovushga tez ko’nikish jarayoni kar bolalarda maktabgacha tarbiya yoshidan o’tguncha ham davom etadi. Maktab yoshi bo’sag’asida bo’lgan bolalar ovozga tez ko’nikib ketish holati kuzatilib, ular odatda tovushga bir marta munosabat bildiradi, keyin tovushni qis qilsalarda, unga ahamiyat bermay qo’yadi. Nutqiy tovushlariga aksariyat kar bolalar munosabat bildirmaydi. Muayyan yoshgacha ular maxsus mashqlarsiz ham eshitish qoldiqlari vositasida tovushni his qiladilar. Sababi, bolalarda his qilish qobiliyati asta-sekin rivojlanib boradi, ayni paytda nutqni va nutqdan tashqari tovushlarni bir-biridan farqlash hissi ham kuchayadi, shuningdek, tovush manbaalarni uzoqroq masofadan his qilish qobiliyati rivojlanib boradi.Ilk davrda kar bolalarning aqliy va sensor rivojlanishi.Kar bolalar o’z hayotining birinchi kun va oylaridanoq o’sishida nomaqbul shart-sharoitlarga duch keladi. Eshitish qobiliyati me'yorda bo’lgan bolalarga nisbatan kar bolalarda o’tirish, turish, yurish kechroq o’rganadi. Bu xol, o’z navbatida analizatorlar o’rtasidagi aloqalarning buzilishiga, atrof muqitni o’rganishini cheklanishiga olib keladi. O’tirish harakati bilan boqliq predmetli harakatlar rivojlanishi orqada qoladi, oqibatda predmetlarni idrok qilish qobiliyati susayadi. Atrof muqitni, predmetlarning fazoviy munosabatlirini idrok qilish xususiyatlari qam buziladi. Bolalarning predmetlarni qo’lga olish va ushlashda ham aniq harakatlarning yo’qligi, predmetlarning katta-kichikligi va shaklini anik farqlamasligi, predmetlaring hossalarini sezmasligi ko’zga tashlanadi. Ko’rinmayotgan ob'ektni nigoh bilan topish, atrof muxitda ko’rib-eshitib mo’ljal olish, binaural eshituv yordamida tovush manbaini topish bunday bolalar uchun bajarib bo’lmaydigan vazifadir. Xomila paytida yoki ilk yoshda eshituv qobiliyati zararlangan kar va zaif eshituvchi bolalarning ilk rivojlanish davrida sezilarli o’zgarishlar ro’y beradi. 1,5 yoshga yetgan bolalarning aksariyati yurishni o’rganib ,erkin yura boshlaydi, bu esa atrof muxit bilan bo’lgan munosabatlarini o’zgartirib yuboradi. Ular atrof muxitda harakat qilib mo’ljal olishi faollashadi, atrofdagi 32

narsalar nima uchun kerakligini bilib oladilar. Zarur bo’lgan paytda kerakli predmetlarni olib kelish, kattalar qarakatiga taqlid qilib maishiy xatti-qarakatlarni bajarish ular uchun odatdagi xol bo’ladi.Bolalarning umumiy rivojlanish yo’nalishi normal eshituvchi bolalar taraqqiyoti bilan bir hilda kechadi: predmetlar bilan manipulyasiya harakatlarini bajarishi rivojlanadi, taqlid asosida predmetlardan funksional to’g’ri foydalana boshlaydi. Tahlid qilish qobiliyati idrok etishning asosida rivojlanadi.Hayotining ilk davrida eshitish qobiliyati pasaygan bolalar. Bola bir yoshdan o’tib ikki yoshga qadam qo’yishi bilan ular yurishni, erkin harakat qilishni boshlaydi, ularni o’rab turgan muqit bilan munosabatlari tubdan o’zgaradi. Bolalarning o’rab turgan muqitga moslashish jarayoni faollashadi, har bir predmet to’qrisida u qanday maqsadga xizmat qilish haqida tasavvur kengayib boradi. Kar bolalarning umumiy rivojlanishi ham soq bolalar rivojlanishiga o’xshab kechadi: aloqida predmetlarni belgilangan maqsadga ko’ra ishlatishga harakat qilinadi, harakatlarga taqlid qiladi, narsalarning shakli, kattaligi, kengligini va boshqa xususiyatlarini ajratadigan bo’ladilar. Bolalar predmetning sifat va xossalarini amaliy faoliyat jarayonida hisobga olishga harakat qiladilar. Ayni bir paytda bolalarda predmetlarni taqqoslash va solishtirish, bir-biriga birlashtirish, taxlash , qutilarni ochish, yopish, ichiga narsa solish, kemtik predmetlarni boshqa predmetlar bilan to’ldirish kabi xatti- harakatlar rivojlanib boradi. Aksariyat bunday faoliyat kattalarning rag’barligida ularga tahlid qilish asosida bajariladi. Bu jarayonlarning barchasi sog’lom bolalarda ham, kar bolalarda ham bir xil rivojlanadi. Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, uy sharoitida ham kar bolalarni ko’p narsaga o’rgatish mumkin. Albatta bola rivojlanishidagi bu jarayonlar sekinlik bilan amalga oshadi, bir tekisda ketmaydi. Chunki, bayon etilgan harakatlar shu yoshdagi bolalarning barchasi ham eplay olmaydi. Odatda bunday jarayonlar 2,5 yoshdan faollashadi. Bir qator kuzatilgan bolalar ikki yoshdan o’tganlaridan keyin ham predmetlar bilan faqat taqlid qilish harakatlarni amalga oshiradi. Tahlid qilish xususiyati kar bolalarda, sog’lom bolalardagiga nisbatan farq qiladi. Aksariyat hollarda bolalar 33

o’ziga yaqin muhitga kuzatilgan harakatlarga tahlid qila oladilar. Bunday xulosa qilish mumkinki, maktab bo’saqasida ayrim bolalarning tahlid qilish saviyasi yetarli bo’lmaydi. Faqat ayrim bolalardagina namuna asosida to’g’ri harakat qilish kuzatiladi. Sog’lom bolalarda bu xislat ancha yuqori saviyadaligi ma'lum. Kuzatiyotgan ob'ektlarni ko’rish ularning rangi va hajmini aniq belgilashda ham me'yordan orqada qolishi bolalarning amaliy faoliyatida ko’zga tashlanadi. O’yinchoqlar bilan o’ynash jarayonida ham o’ziga hosliklar kuzatiladi. Maktabgacha yoshda predmetlar turli maqsadda ishlatilishi, buyum, o’yinchoq yoki ish quroli sifatida qabul qilish mumkin. Masalan: poyafzalning qo’g’irchoqning oyog’iga kiyilishi, taroq, ro’mol yoki boshqa bosh kiyim bosh ustida bo’lishi, qoshiq qo’g’irchoqning qo’lida paydo bo’lishi mumkin. Kar bolalarning nutqiy muloqoti, shuningdek nutqqacha bo’lgan muloqoti ham juda kambag’al bo’lishi mumkin. Ayrim ota-onalar bolalar bilan bo’lgan muloqotlarida aksariyat holarda yetarli ahamiyat bermaydi. Ba'zilar tamoman imo-ishoraga o’tib olishadi, ayrimlar esa bolani erkalash maqsadida so’zlarni buzib "bola tilida" muloqot qilishga harakat qiladilar. Maktabgacha davrda kar bollarning sensor va aqliy rivojlanishi kar bolalarning maktabgacha yoshida sensor va aqliy rivojlanishida sezilarli siljishlar ro’y beradi. Binobarin, bu paytga kelib, bolalarning predmetli tafakkuri, predmetli harakatlari muayyan darajaga yetadi. Zotan, bu paytda bolalarning predmetlardan qanday foydalanishni bilishlaridan tashqari, ularda ro’zqorda foydalanish yo’l yo’riqlarini ham o’ranib olgan davr bo’ladi. Barcha aqliy rivojlanishi me'yorda bo’lgan kar bolalar, maktabgacha tarbiya yoshining o’rta va katta davrlarida qoshiqdan qanday foydalanishni, o’z-o’ziga xizmat qilishni boshqalardan o’rganib olgan bo’ladilar. Predmetdan maqsadli foydalanish ularning o’yinchoqlar bilan munosabatida ham aks etiladi. Taqlidchilikning rivojlanishi shunga olib keladiki, bolalar kattalarga taqlid qilibgina emas, mustaqil ravishda predmetlarni qismlarga bo’lish, yiqishni ham o’rganib oladilar. Bolalar kattalarga tahlid qilish jarayonida 34

predmetning xajmi, rangi, shakli, sig’imi va boshqa sifat va xossalarni ajrata oladilar, solishtiradilar. 4 yoshdan kichik bolalar bu jarayonlarni taqlid asosida ham hali uddalay olmaydilar. 4yoshdan kattaroq bolalar bu xatti-harakatlarni bajarganda predmetlar soni yoki turi 3-5 turdan oshmasligi kerak. Predmetlar sonining o’sib borishi bolalarni chalkashuvga olib kelishi mumkin. Masalan, bolaga 3 rangdagi qizilni qizil, ko’kni ko’k, sariqni sariq kubiklarga ajratib qo’yishi mumkin. Kubiklar rangini 6 taga yetkazilsa bolalar chalkashishlari mumkin. Maktabgacha yoshi ulg’aygan sari bolalarda elementlar soni, rangini belgilash, qiyoslash, farqlash jadal tarzda rivojlanadi. Shu yoshda bolalarning tayyor namunalar asosida ish yurita olish qobilyati takomillashadi. Bola ma'lum rang, shakl, hajmni tanlab, shuningdek, buyumlarni ikki belgisi asosida tanlab olishi mumkin. Bolada ko’p nushalardan bir nushasini tanlab olish qobilyati shakllanadi. Biroq o’tkazilgan tajribalar davrida uchdan bir qism bolalargina to’qri harakat qiladilar. 3-4 yoshli kar bolalarning faqat 2 dan 3 qismi rang va shaklga qarab ob'ektni belgiladilar. Keyinchalik namuna asosida tanlov takomillashib boradi. Maktabgacha tarbiya yoshining so’nggi bosqichlarida bolalar 4-5, ayrim hollarda esa 6 ob'ektni adashmay solishtira oladilar. Ilk yoshda bolalarning bir necha elementdan iborat namunalarni qisman tahlil eta olish qobilyati shakllanadi. 4 yoshgacha bolalarning ko’pchiligi bunday tahlilni kattalar yordamisiz uddalay olmaydilar. 5 yoshdan keyin kar bolalarda bunday qobiliyat shakllanadi. Namuna asosida tanlab olishda elemetlar soninig ko’payishi xuddi tahlid qilgandagidek, natijalarni pasaytirib yuborishi mumkin. Biroq, bu bolaning qobilyatsizligini belgilovchi omil emas. Sababi, qo’yilgan vazifa kar bola uchun murakkabdir. Rang, qajm, o’lcham belgilashda kar bolalarning ko’rsatkichlari eshitish qobilyatini yo’qotmagan bolalar bilan hariyib bir xildir. Shuni ta'kidlash joyizki, bolalarning aqliy taraqqiyoti va sensor tarbiyasining saviyasi bola oldiga qo’yilgan vazifani aniq bajarganligi bilan ifodalanmasdan foydalangan usullar bilan belgilanadi. 35

Kar bolalarning mo’ljal olish qobiliyati rivojlanishida quyidagi bosqichlar mavjud: A) Faqatgina ko’zlangan natijaga mo’ljal olish: bola ko’zlagan maqsadga erishish uchun amaliy sinab ko’rish yo’li bilan , predmetlarning o’ziga xos xususiyatlarini qisobga olmasdan jismoniy kuch ishlata olish yo’li bilan ham harakat qilishi mumkin. B) Tashqaridan mo’ljal olish hatti-harakatlari: bola yo mo’ljal olishga harakat qilib ko’radi yoki tusmollab chamalab ko’radi. Chunki, bola qali predmetning rangi, hajmi, o’lchamini aniqlab ola olmagan bo’ladi. V) Ob'etni o’z ko’zi bilan ko’rib turib mo’ljallash, peresepsiya harakati bilan birga qo’shib olib borishi: bola bunday holda predmetning xususiyatiga tayanib ish ko’radi, ko’z bilan chamalab ko’radi, murakkab bo’lib qolganda mo’ljal olib sinab ko’rishga garakat qiladi. G) To’laligicha hayolda mo’ljallash: Ko’rinishidan faqat muqarrar natijalarga erishish uchun beqato ijrochilik hatti-harakatini namoyon qiladi. Bolaga berilgan vazifa turli xil yo’l bilan bajarilishi mumkin, masalan matreshkani sinab ko’rish, tusmollab mo’ljal olish va sinab ko’rish hamda ko’z bilan chamalab o’ta chaqqonlik bilan matryoshkalarni kattadan kichikka joylash va x.k . 2. 1 . a) KO’ZI OJIZ BOLALAR Ko’rish analizatori yordamida dunyoni idrok etish bolaning ruhiy rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Tevarak-atrof haqidagi eng kuchli taassurotlar ko’z bilan idrok etiladi. Bola ko’rish qobiliyati orqali narsalarning rangi, shakli, hajmi, harakati, uzoq-yaqinligi, fazodagi o’rni haqida tasavvurga ega bo’ladi. Ma’lumki, ko’rish analizatori nurlarni qabul qiluvchi qism-ko’z olmasi (soqqasi) va uning yordamchi apparatidan ko’zga tushgan tasvirni avval po’stloq osti markazlariga, keyin esa oliy ko’ruv markazlari joylashgan katta miya po’stlog’iga (ensa bo’laklariga) etkazib beradigan O’tkazuvchi yo’llardan tashkil topgan. Ana shu analizatorning har qanday qismlaridagi o’zgarishlar bolaning ko’rish qobiliyatiga albatta ta’sir ko’rsatadi. 36

Tiflopedagogikada ko’zi ojiz bolalar ko’r (so’qir), yaxshi ko’ra olmaydigan, ko’zi xira_bolalar guruhiga bo’linadi. Ko’r bolalarning ko’rish qobiliyati keskin kamaygan (total ko’rlik) yoki korrekstiya qo’llanilganida (ko’zoynak tutilganda) ham ko’rish o’tkirligi 0,04 gacha pasaygan, ya’ni bunday bolalar amalda ko’r bo’ladi. Zaif ko’ruvchi bolalarda ko’rish o’tkirligi 0,05 dan to 0,4 gacha bo’lishi mumkin. Ushbu guruxdagi bolalar tevarak-atrofni ko’rish analizatori orqali idrok etadi. Ko’rishga aloqador nuqsonlar kelib chiqish sabablariga ko’ra tug’ma va orttirilgan bo’ladi. Tug’ma nuqsonlar sabablari orasida irsiy kasalliklar (masalan, tug’ma kataraktaning ba’zi shakllari va boshqalar), homilador ayolning toksoplazmoz, qizilcha kasalliklari bilan og’rishi, homila ko’rish organlarining embrional rivojlanish paytda zararlanishi, miya o’smasi va shu kabi kasalliklar katta rol o’ynaydi. Orttirilgan ko’rish anomaliyalari hozirgi kunda nisbatan kam uchraydi. Aholiga davolash-profilaktika, oftalmologiya yordamining yaxshilangani tibbiyot sohasidagi katta yutuqlar qo’lga kiritilgani munosabati bilan zaif ko’ruvchi bolalar ancha kamaydi. Traxoma, chechak, s o’ zak, ko’z sili, skarlatina va boshqa kasalliklar oqibatida bolalarning ko’r yoki zaif ko’ruvchi bo’lib qolish hodisalariga deyarli tamomila barham berildi. Ko’z ojizligi, ya’ni ko’rish nuqsonlari zo’rayib boradigan va bir xil turadigan (muqim) bo’ladi. Zo’rayib boradigan xili kun sayin og’irlashib, bora- bora ko’rlikka olib keladi. Muqim xili esa turg’un bo’ladi, bolaning ko’rish darajasi doim bir xilda turaveradi. Ko’rish qobiliyatining zO’rayib boradigan zaifligi, kO’ksuv, ya’ni glaukoma kasalligi (ko’z ichki bosimining kO’tarilib ketishi) ko’ruv nervi atrofiyasi, to’r parda (ko’zning yorug’likni qabul qiladigan qismi) distrofiyasi (aynishi) ga bog’liq bo’lib, bolaning har qanday rivojlanish davrida vujudga kelishi mumkin. Gigienik talablarga rioya qilmaslik refrakstiya anomaliyalar bilan bog’liq bo’lgan ko’z kamchiliklari zo’rayib borishiga ham olib keladi (faqat yaqindan yoki uzoqdan ko’rishga). Yosh go’daklarda ba’zan ko’zga oid tug’ma nuqsonlar xam uchraydi: kriptoftalm - ko’z olmasi, qovoqlarining 37

tug’ilishdan rivojlanmay qolgani; mikroblefaron -ko’z qovoqlar kaltaligi tufayli ko’zning yumilmay turishi, koloboma — ko’z qovoqlarining nuqsoni va boshqalar shular jumlasidandir. Bunday kamchiliklarning ko’pchiligini jarrohlik yo’li bilan davolab, ularni bartaraf etsa bo’ladi. Ko’zi ojiz, so’qir bolalar ko’r tug’ilgan va ko’r bo’lib qolgan bolalar deb ikki guruhga ajratiladi. Birinchi guruhga tug’ilishdan ko’zi ojiz va tug’ilganidan sO’ng to uch yoshgacha bo’lgan davr ichida ko’rish qobiliyati buzilgan bolalar kiritilsa, ikkinchisiga keyinchalik ko’zi ko’r bo’lib qolgan bolalar kiritiladi, bunday bolalar xotirasida ko’rish tasavvurlari qolgan bo’ladi. Ko’rish qobiliyatining og’ir shakldagi buzilishlari bolaning xarakterida, psixikasida ikkilamchi asoratlar paydo bo’lishiga olib keladi. Ko’r bo’lib qolgan bolalar bilan barcha ishlar ularning ko’rish tasavvurlarini tiklash asosida olib boriladi va bunda ma’lum natijalarga erishish mumkin bo’ladi. Har holda bola rang, shakl va boshqalarni bir qadar eslab qoladiki, bu tegishli tushunchalar hosil qilishni osonlashtiradi. Ko’z ojizligi qancha kech paydo bo’lgan bo’lsa, bolaning tevarak-atrof haqidagi tasavvurlari shuncha boy va ularni mustahkamlash, takomillashtirish, kenggaytirish shunchalik oson bo’ladi. Ko’rish qobiliyati keskin kamaygan bolalar ko’zi ojiz bolalar uchun maxsus tashkil etilgan ta’lim muassasalarida yoki sog’lom tengdoshlari orasida ta’lim olishlari kerak. Bu ta’lim muassasalarida sog’lom analizatorlarning aktiv faoliyati asosida (tuyg’u va eshitish, boshqa sezgi analizatori) ko’rish analizatori faoliyatini qoplash ishlari olib boriladi. Maxsus ta’lim-tarbiya ishlari ko’rish qobiliyatining zaifligi natijasida paydo bo’lgan ikkilamchi psixik asoratlarning oldini olish, ularni bartaraf etish, korrekstiyalashga qaratiladi. Bolada mustaqil hayot uchun zarur bo’lgan barcha bilim ko’nikma, hamda malakalar shaklantirib boriladi. Zaif ko’ruvchi bolalar tevarak-atrofni ko’rish analizatori orqali idrok etadilar. Ular ham ko’rish qobiliyati zaif bolalar uchun tashkil etilgan maxsus maktabda yoki ko’rlar maktabi qoshidagi maxsus sinflarda sog’lom tengdoshlari orasida ta’lim olishlari kerak. Biroq bunday bolalar aksari ommaviy maktablarda o’ qishni boshlashi ma’lum. Bir necha yil muvaffaqiyatsiz ravishda, qiynalib 38

o’ qigach, ular maxsus maktabga yuboriladi. Bunday bolalarni tarbiyachi va o’ qituvchilar sog’lom tengdoshlaridan ajratib olib, iloji boricha vaqtli maxsus maktablarga j o’ natishlari yoki inklyuziv ta’limni tashkil etishlari kerak. Ko’rish qobiliyati zaiflashgan bolalar satrlarni yaxshi ajrata olmaydilar, shakli o’ xshash narsa, harflarni bir-biri bilan adashtirib yuboradilar, natijada o’ qish va yozishda k o’ p xatolarga yo’l qo’yadilar. Raqamlarni bir-biridan yaxshi ajrata olmaslik oqibatida hisoblashda va matematika masalalarini echishda qiynaladilar. Ular doskaga yozilganlarni, tasvirlarni yaxshi ko’rmaydilar, ko’rish bilan bog’liq ishni bajarish vaqtida tez charchab qoladilar. Noto’g’ri muhit, noqulay sharoit bolaning ko’rish qobiliyati keskin pasayib borishiga olib kelishi mumkin. Tarbiyachi va o’qituvchilar ko’rish qobliliyati zaif bolalarni o’z vaqtida oftalmolog huzuriga maslahatga yuborishlari kerak. Ko’z o’tkirligi 0,05 dan to 0,4 gacha bo’lgan zaif ko’ruvchi bolalar maxsus bog’cha va maktablarda ta’lim-tarbiya olishadi. Bu joylarda o’quv ishlari ko’rish asosida olib boriladi, ammo turli texnik va kattalashtiruvchi optik vositalardan, yirikroq harflar bilan bosib chiqarilgan darsliklardan, maxsus yoritgichlardan va hokazolardan foydalaniladi. Maxsus maktabgacha tarbiya muassasasining asosiy vazifalaridan biri — bolalarda saqlanib qolgan ko’rish imkoniyatlaridan o’qish jarayonida to’g’ri foydalanish va bularni rivojlantirish, ko’rish qobiliyati pasayib ketmasligi uchun shart-sharoit yaratish, oliy ruhiy jarayonlarni tarbiyalab, bolaning bilim faoliyatini rivojlantirish, kengaytirish, bolada ko’rish qobiliyati zaifligi natijasida paydo bo’lgan ikkilamchi ruhiy asoratlarni bartaraf etish va boshqalardir. Shunday qilib, ko’rish qobiliyati zaif bolalarni ta’lim-tarbiya yo’li bilan rivojlantirib borish imkoniyatlarining pedagogik-psixologik tashxis qo’yish bilan to’g’ri tashkil etilgan kompensator, korrekstion. chora-tadbirlar natijasida ular hayotida o’z o’rnini topib ketishlari mumkin. 2. 1 .b) HARAKAT – TAY A NC H A’ZOLARI MUJASSAM NUQSONLI BOLALAR 39

Har qanday ota-ona o’z oilasida sog’lom farzandni, jismonan baquvvat, ruhan tetik, fikrlash qobiliyati sog’lom, iymon-e’tiqoldi butun, bilimli, ma’nviyati yuksak, mard va jasur,har tomonlama kamol topishini istaydi. Harakat-tayanch a’zolari jarohatlangan bolalar ham aniqlanib, ularga maxsus yordam ko’rsatilmoqda. Harakat-tayanch a’zolari jarohatlangan bolalarning ko’pchiligiga nogironlar aravachalari olib berilganligi sababli, ular bog’cha va maktablarga qatnay boshladilar. Harakat -tayanch a’zolari jarohatlangan bolalar sterebral falaji, poliomielit (shol kasalligi asorati), harakat-tayanch a’zolarining turli tug’ma va orttirilgan deformastiyasi – artrogripoz, oyoq-qo’llarning majruxligi, axondroplaziya yoki xondrodistrofiya – tana, bo’yin, boshning normal rivojlanayotgan bir paytida tug’ma oyoq-qo’l suyaklri O’sishining orqada qolishi, miopatiya – mushak to’qimalarida modda almashinuvi bilan bog’liq bo’lgan irsiy kasallikda mushaklar yaxshi qisqarmaydi,kishi qo’l-oyoqni xarakatga keltira olmaydi. Harakat -tayanch a’zolari jarohatlangan bolalarning ko’pchiligida miya falaji kuzatiladi. Bolalar sterebral falaj kasalligi hali etilmagan, shakllanib bo’lmagan miyaning kasalligidir. Onaning homiladorlik davrida ma’lum kasalliklar bilan kasallanishi, tug’ilish vaqtidagi patologik o’zgarishlar, tug’ilgandan to bir yoshgacha davr ichida bolani kasallanishi natijasida bosh miyaning harakat zonalari shikastlanadi, uning natijasida esa miyaning yaxlit etilishi kechikadi va buziladi.Oqibatda bolaning umumiy hamda nutqiy motorikasi (harakatchanligi) faoliyati buziladi. Nutqning rivojlanmasligi esa intellektual rivojlanishni sekinlashtiradi. Kishi organizmining asosiy funkstiyalari – nafas olish, qon aylanish, yutunish, tana harakati, nutqiy harakatlar va boshqalar harakat orqali – mushaklarning qisqarish natijasida sodir etiladi. Harakat lar ixtiyoriy va ixtiyorsiz bo’ladi. Aniq maqsadni ko’zlab bajarilgan ixtiyoriy xarakatlar inson xatti-harakati, xissiy-irodaviy qobiliyati, bilish faoliyatini, hulqining shakllanishida asosiy rol o’ynaydi. Kasallikning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan harakat buzilishlari bolalar sterebral falajida xar xil namoyon bo’ladi.Adabiyotlarda bolalar miya 40

falajining quyidagi shakllari qayd qilingan: spastik diplegiya, spastik gemiplegiya, ikkilamchi gemiplegiya,paraplegiya, monoplegiya, atonik-astatik sindrom. Bolalar miya falajining eng keng tarqalgan shakli spastik diplegiya. Bu shakldagi kasallik qo’l va oyoq harakatlarining buzilishi bilan xarakterlanadi. Bunda ayniqsa oyoq qo’lga nisbatan ko’proq jarohatlangan bo’ladi. qo’l oyoqlarning erkin harakatini chegaralanishi yoki butunlay xarakatsizlanishi mushaklarning kuchsizlanishi bilan birga kechadi. Bola qo’llarini tepaga ko’tarishga qiynaladi yoki umuman ko’tara olmaydi, oldinga, chetga uzata olmaydi, oyoqlarni bukolmaydi, yozolmaydi. Har qanday harakat sodir bo’lishi uchun mushak tonusi normal bo’lishi shart. Bolalar sterebral falajida mushak tonusi juda baland bo’ladi, natijada bola o’ziga xos holatni qabul qiladi: tizzadan bukilgan oyoq barmoqlarga tiraladi, tirsaklar bukilib, qo’llar tanaga yopishganday bo’ladi; qo’l barmoklari bukilib, mushtlar hosil qiladi. Shartsiz majburiy xarakat giperkinezlar shartli harakatlarni bajarilishini keskin qiyinlashtiradi yoki mutlaqo bajara olmasligiga olib keladi. Muvozanat harakatning buzilishi o ’tirish, turish, yurishni qiyinlashtiradi yoki butunlay bajara olmaydigan holatga olib keladi. Kinesteziya – tana yoki tana qismlari harakatini sezish demakdir. Kinesteziya maxsus sezuvchi to’qimalar – proprioresteptorlar orqali sodir bo’ladi. Bu to’qimalar mushak, pay, bo’g’imlarda joylashgan bo’ladi. Ular oliy nerv sistemasiga tana, qo’l, oyoqlarning xolati haqida, mushaklarning qiskarishi haqida ma’lumot beradi. Spastik diplegiya shaklidagi bolalar miya falaji bilan kasallangan bolalar intellekti, fikrlash qobiliyati yaxshi rivojlanmagan bo’ladi. Ular umumta’lim maktablari dasturini a’lo baholar bilan o’zlashtira olishlari mumkin.Biroq bunday bolalarning jismoniy va aqliy rivojlanishidagi o’ziga xos xususiyatlari, qiyinchiliklari ular uchun maxsus yordamni tashkil etilishini talab etadi. Harakat-tayanch a’zolari jarohatlangan bolalar uchun O’zbekistonda maktabgacha yoshdagi bolalar uchun bog’cha va maktab yoshidagi bolalar uchun maxsus maktab internatlar faoliyat ko’rsatmoqda. Ayrim bolalar umumta’lim ommaviy maktabgacha tarbiya muassasalarida va maktabda integrastiyalashgan inklyuziv ta’limga jalb etilmoqda. Maxsus muassasalarda barcha ta’lim-tarbiya ishlari 41

korrekstion yo’nalishda amalga oshiriladi. Ko’proq harakat funkstiyalarini korrekstiyalashga e’tibor beriladi. Harakat-tayanch a’zolari jarohatlangan bolalar bilan maxsus muassasalarda harakat funkstiyasini korrekstiyalash ishlari kompleks tarzda, ya’ni bolaga har tomonlama ta’sir o ’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladi. Bunga tibbiy dori- darmonlar bilan davolash, fizioterapevtik, ortopedik, uqalash-massaj, davolovchi gimnastika, jismoniy tarbiya, mehnatga o’rgatish ishlari kiradi. Tibbiy dori-darmonlar bilan davolash ishlari mushak tonusini pasaytirish, giperkinez-majburiy harakatlarni kamaytirish, asab sistemasidagi kompensator jarayonining faolligini kuchaytirishga yo’naltiriladi. Fizioterapevtik muolajalar mushak tonusini pasaytirishga, mushaklardagi qon aylanishini yaxshilashga qaratiladi. Ortopedik tadbirlar harakat-tayanch a’zolari, bo’yin, gavda harakatini yaxshilash, kerak bo’lsa ortopedik moslamalardan foydalanishni,har bir bola shaxsiy ortopedik rejimga rioya qilishga o’rgatishga qaratiladi. Mushakdagi giperkinezlar bolaning nafaqat umumiy, balki nutqiy motorikasiga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Nutq apparatining kam harakatlanishi (til, lab, jag’, un paychalari, kichik til harakati buziladi) nutqning fonetik tomondan buzilishiga, ya’ni tovushlar talaffuzidagi kamchiliklarga olib keladi. Mushaklardagi giperkinezlar dizartriya yoki anartriya kabi tovushlar talaffuzidagi kamchiliklarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Diafragma, qovurg’a orasidagi mushaklar giperkinezi nutqiy nafas olishni, un paychalarining tebranishi, nutq maromini buzilishiga olib keladi. Nisbatan ko’proq uchraydigan dizartriyaning psevdobulbar shaklida artikulyastion tonus baland bo’ladi. Lab, til, kichik til, pastki jag’, un paychalari harakatchanligi buziladi va natijada tovushlar talaffuzi, ovoz, nutq sur’ati nuqsonlari kuzatiladi. So’lak bezlari atrofidagi mushaklar qisqarmaganligi tufayli bola so’lagi oqib turadi. Bunday bola yaxshi chaynay olmaydi, yutolmaydi. Dizartrik bolaning nutqi noaniq, chuchmal, xirillagan, monoton bo’ladi. Dizartriya qanchalik barvaqt aniqlansa, uni bartaraf etish, 42

korrekstiyalash ham shunchalik oson bo’ladi. Uzoq muddat ichida sabr-toqat bilan olib borilgan logopedik ishlar natijasida yuqori ko’rsatkichlarga erishish mumkin. Nutq apparatining innervastiyasiga bevosita bog’liq bo’lgan kalla suyak nervlarining jarohatlari ko’p hollarda ko’z harakati nervlarining jarohatlanishi bilan birga kuzatiladi. Natijada bola g’ilay, ko’zi olaygan, ko’z harakati buziladi. Bolalar o’z qo’z harakatlarini bir maromda bajara olmaydilar, mo’ljalga nigoh tashlay olmaydilar. Bunday kamchiliklar logopedik ishni to’g’ri olib borishga to’sqinlik qiladi. Bola artikulyastion apparat a’zolari harakatini kuzata olmaydi, rasmga qarab ishlash, o’qish va yozishni o’zlashtirishda qiynaladilar. Tibbiy-pedagogik-psixologik komissiyaning xulosasiga binoan, harakat- tayanch a’zolari jarohatlangan bolalar inklyuziv ta’lim olishga yoki maxsus maktabgacha yoshdagi bolalar muassasasiga maktab-internatlarga yuboriladi. Bu muassasalarga o’zlari yoki aravachada yura oladigan, o’zgalarning qaroviga muhtoj bo’lmagan bolalar qabul qilinadi. Sog’liqlarini tiklagach tibbiy-pedagogik komissiyaning xulosasiga binoan o’quvchilarni umumta’lim bog’cha yoki maktabga o’tkaziladi. Maxsus maktab-internat pedagogik kengashi bitiruvchilariga ishga joylashish uchun tavsiyanoma beradi. Harakat -tayanch a’zolari jarohatlangan bolalar I – II guruh nogironlari hisoblanib, ularni ishga joylashtirish ijtimoiy ta’minot bo’limlariga topshiriladi. 2.2. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga tashxis qo’yish metodikalarining amaliy tahlili Maxsus maktabgacha yoshdagi bolalarga tashxis qo’yish uchun ularning yosh xususiyatlariga, u yoki bu yosh davri uchun etakchi faoliyat turining ta`siriga, individual tipologik tavsifnomalarning taraqqiyot darajasiga bog’liq ravishda ba`zi xususiyatlarini e’tiborga olish lozim.. Bola taraqqiyotining har bir yosh davri bolalar bilan ishlashning usullari va metodlarini, eksperimental tadqiqotning o’z maqsadlari va vazifalarini talab qiladi. 43

Maktabgacha yoshdagi bolalarning psixodiagnostik tekshiruv yosh va pedagogik psixologiyaning sohasi hisoblanadi. Olingan natijalar yordamchi xarakterga ega bo’lib, pedagog tomonidan bola psixik taraqqiyoti xususiyatlarini aniqlashda qo’llaniladi. Bunda ta`lim va tarbiya dasturi, (turli hayotiy sharoitlarda) faoliyatda, muloqatda va boshqalarda shaxs xulq- atvori tavsifnomaalarini tuzishda hisobga olinadi. Eksperimental tadqiqotdan olingan natijalar oilada, bog’chada, maktab va boshqa jamoat joylarida individual va guruhiy tarbiyaviy- pedagogik, tadbirlar tuzishda qo’llanilishi mumkin. Tarbiyachi o’z ishida doimo bolalar psixofizik taraqqiyoti masalalari bilan to’qnashadi. Uni vaqtinchalik natijalargina emas, ( masalan, chorakning oxiriga kelib o’quvchilarning o’zlashtirilishi kabi), balki u yoki bu jismoniy va ruhiy sifatlarning rivojlanish istiqbollarini aytib beradigan natijalar qiziqtiradi. 1. Diagnostika uchun zarur ma`lumotlarni olish. Bunda bola psixik holati va shaxsi xususiyatlarining ba`zi belgilari ko’rinishini o’rganish maqsadida tadqiqot olib boriladi. Tadqiqotda olingan ma`lumotlar yordamchi xarakterga ega bo’lib, bola xulq – atvorining haqiqiy kuzatilgan xususiyatlari, uning psixik funksiyalari taraqqiyot darajasi bilan taqqoslashda foydalaniladi. Masalan, mashg’ulotda bola diqqatining barqaror emasligi, diqqatni bir joyga to’plashga qiynalishi, aqliy ish qobiliyatining pastligi, tez chalg’ishi va boshqalar bilan ajralib turadi. Lekin xulq – atvorning ko’rsatilgan belgilari bola xulq- atvori ehtiyojlari va motivlari ierarxiyasining ( bosqichma bosqich) o’zgarishi natijasi bo’lishi mumkin. Bunda pedagog va psixolog shaxs nonormal holati ko’rinishlaridan biriga, yoki miya etishmovchiligining funksional belgilariga duch keladi. Ikkala holatda ham u yoki bu bola o’zlashtirishi va intizomining pasayishi tashqaridan sezilsada, psixodiagnostik tadqiqotlarda o’rganilayotgan o’zgarishlar manbalari, rivojlanishi va kelgusida qanday bo’lishi psixologik holat belgilari ham o’rganiladi. Psixodagnostik tadqiqotlar bola psixik funksiyalari rivojlanish darajasining, aqliy taraqqiyot darajasi, yosh va ma`lumot bilan o’zaro bog’liqligini o’rganish uchun ham 44

o’tkaziladi. Bu tadqiqotlar bolada ma`lum qiziqishlar, amaliy malakalar va ko’nikmalarini shakllanishi uchun muhimdir. 2. Psixik taraqqiyot o’zgarishini o’rganish uchun zarur ma`lumotlarni to’plash. Bunda, agar «ko’ndalang kesim» metodlari orqali psixodiagnostik tadqiqot ma`lum bosqichda bola psixik taraqqiyoti darajasini, ya`ni psixik funksiyalar rivojlanishi dolzarb zonasi aniqlanadigan bo’lsa «uzunasiga kesim» ( longityud) psixodiagnostik tadqiqotlarida bola psixik taraqqiyoti xususiyatlari rivojlanishida, ya`ni ta`lim va tarbiya jarayonida o’rganiladi. O’yin va o’qish faoliyatida ko’p martalab o’tkazilgan eksperimental- psixologik tadqiqotlar bola shaxsining shakllanishi va rivojlanishiga ma`lum faoliyatning ta`sir ko’rsatkichi bo’lishi mumkin. Bolada o’tkazilgan psixodiagnostik tadqiqotlar muhim prognostik ahamiyatga egadir, chunki qo’llanilgan turli metodlarning o’quv- tarbiyaviy ta`sirini hisobga olgan holda shaxs rivojlanishi istiqbollarini aniqlash imkoni yaratiladi. 3. Aqliy zaiflik darajasini, yoki boshdan kechirgan kasallik tufayli psixik kamchiliklarni aniqlashga qaratilgan psixodiagnostik tadqiqotlar maxsus yoki yordamchi maktabda o’qishi haqida masala hal bo’layotganda tibbiy pedagogik hay`at ( komissiya) tomonidan foydalanishi mumkin. 4. Bolalarda paydo bo’lgan etarli o’rganilmagan yangi psixik holatlarni tahlil qilish uchun ilmiy maqsadda psixologik tadqiqot o’tkazish. Vazifa bunday qo’yilganda tadqiqotchini qiziqtirgan masala bo’yicha katta guruhlarda tadqotlar o’tkaziladi. Bunga ko’ra olingan natijalarning statistik ishonchliligi muhim ahamiyat kasb etadi. Shaxsni psixologik o’rganishda eksprimental metodikalar majmui qo’llaniladi. Metodlar-metodikalar, yo’l-yo’riqlar orqali tadqiqotlar natijasida kelib chiqadi va ilmiy dalillarga ega bo’ladi. Shuning uchun ham tadqiqot metodlari psixologiya uchun juda muhimdir. Ko’pgina olimlarimizning aytishicha tabiat orqali inson o’zligini anglaydi. Demak, psixologiyada bu shaxsni o’z-o’zining tabiatini anglashdir va shaxs uz-uzi 45

uchun ham ob`ekt ham sub`ekt vazifasini bajaradi. Idealist psixologlar shunday deydilar; inson ruhi-bu uni ichidagi «Yopi q dunyo» va uni anglash, uni ochish faqat uning uzigagina mumkin. Mana shunday fikrlar, dalillar ilmiy qarashlardan kelib chiqib, tadqiqotda uz-uzini kuzatish metodi qo’llanila boshlaydi. Bu metodni yana bir talqini enstrospeksiya deb ataladi. Buning lug’aviy ma`nosi «Ichki qarash» degan ma`noni anglatadi. Eskpremental psixologiya yuzaga kelmasdan turib, psixologik faktlarga asoslanib quyidagi fikrlar ilgari surilgan. Har bir shaxs uz hissiyotlariga, ichki kechinmalariga tayanib, boshka shaxs ichki kechinmalari haqida tasavvurga ega bo’ladi. U haqida ob`ektiv mulohaza qila oladi. Sensomator ta`sirlanish va diqqatni urganish uchun metodikalar. Insonning sensomator soxasi asosiy nerv jarayonlari xarakatchanligini, ixtiyoriy diqqat darajasini, ishga kobiliyatlilik sur`atini xarakterlaydi. Ma`lumki, bola xayotining dastlabki ishlarida jismoniy va ruxiy sifatlarning rivojlanishida sensomotor faollik bosh miya faoliyatida shartli reflektor alokalarining mustaxkamlanishiga imkon beradi. (1979. Ya.P.Frumkin, S.M. Livishis) Ular shu bilan birga temeperament, iroda xissiyot xususiyatlarining rivojlanishiga imkon beradi. (E.A. Golubeva, E.B. Ayurova 80-86 y). Masalan: 1-2 yoshli bolalar sensomotor soxasini tekshirishda an`anaviy metodlardan foydalanib, xar xil xarakatlarning qanday shakllanganligiga, ular ma`lum yosh davrilagi urtacha kursatkichga kanchalik mosligiga e`tibor beriladi. Kupincha bu tadkikotlar bolaning motor kechikishini aniklashga karatilgan buladi. Xarakat rivojlanishida kechikish mavjudligi keyinchalik bolaning barcha psixik tarakkiyotida kechikish sodir bulishining ob`ektiv zamini sifatida karalishi kerak. Shu bilan birga, erta yurgan bola uz tengdoshlarini barcha tomondan koldirib ketadi, deb faraz kilish xam xatodir. P.G. Mussen fikricha-bola xayotining birinchi 2 yilidagi umumiy jismoniy tarakkiyot bolaning keyingi akliy tarakkiyotini belgilamaydi. 46

Bolaning sensomotor soxada rivojlanish darajasi xa q ida uning atrofidagi turli predmetlar, jumladan uyincho q lar bilan xarakat kilish xususiyatlari darak berib turadi. Uyinchoqdan diagnostik kurol sifatida foydalanish uning tevarak-atrofdagi xodisalarni bilishga intilishi va faollik darajasi xamda predmetlardan foydalanishda amaliy kunikmalarning mavjudligini aniqlash imkonini beradi. Kattaro q bolalarni tekshirishda aniq psixologik metodikalardan foydalanish mumkin. Chunki xuddi shu davrdan boshlab, suzli topshiriqlarni bajarish buyicha yul-yuriqlarni tushuna boshlaydi, unda zarur shaxsiy sifatlar shakllangan buladi. U kattalar bilan birga eksprimental psixologik tad q i q otlarda nisbatan uzunro q ishtirok etish xolatida b o’ ladi. Diqqatda shaxsning faolligi va uning ob`ektiv voqelikdagi predmet va hodisalarga tanlab munosabatda bo’lish o’z aksini topadi. Unda inson psixikasining boshqaruvchilik roli namoyon bo’ladi: diqqatsiz maqsadga muvofiq ish yuritish mumkin emas. Har qanday masalani yoki har qanday hayotiy muammoni yechish kishidan mazkur masalaning mohiyatiga, harakat uslubiga diqqatni to’plash va qaratilishini talab qiladi. Inson psixik faoliyatida diqqat alohida o’rinni egallaydi. Diqqat o’zi mustaqil psixik jarayon bo’lmasada, inson psixik faoliyatining barcha sohalarida ishtirok etadi. Diqqat ongning zarur ob`ektga yo’naltirilishi va qaratilishida, ayni paytda boshqa narsalarga chalg’imaslikda ifodalanadi. Diqqat bir qancha xususiyatlarga ega. Bular- diqqatning hajmi yoki ko’lami, diqqatning taqsimlanishi, to’planishi, barqarorligi va uning bir ob`ektdan boshqa ob`ektga yoki bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga o’tkazilishidir. Diqqatning xususiyatlarini o’rganish uchun bir qancha eksperimental metodikalardan foydalaniladi. Shunday metodikalardan biri Koss kubiklari deb nomlanadi. Ushbu metodika 1923 yilda S.Koss tomonidan taklif etilgan bo’lib, fazoda ish tutish, diqqat, ziyraklik, qurish-yasash xususiyatlarini o’rganishga mo’ljallangan. Bu M.D Vekslerning (1939, 1955) metodikasiga aqlni tekshirish subtesti sifatida kiritilgan. Tajriba o’tkazish uchun bir xilda bo’yalgan plastmassa yoki yog’och kubiklar kerak bo’ladi. Kubiklarning kattaligi 3x3 sm, shakli va rangi xar-xil figuralar 47

chizilgan 10 ta rasm zarur. Sinaluvchi uchun ko’rsatma: Berilgan suratdagi figurani 4 ta kubikdan yasab ko’ring: Rasmning birinchi namunasi ko’rsatiladi va sinaluvchi taklif etilgan figuralarni kubiklardan yasay boshlaydi. Kubiklarni rasmni ustiga qo’yib topshiriqni bajarish mumkin emas, vaqt hisobga olib boriladi. Topshiriqni bajarishning aniqligiga va uzoqligiga bog’lik ravishda miqdoriy baho qo’yiladi. Tadqiqot qarorida ko’rsatilgan yordam va bajarilgan vaqt yozib qo’yiladi. Burdon korrektor sinovi Shaxs faol diqqatining xususiyatlarini uning ko’chirilishini o’rganish uchun B.Burdon korrektor sinovi metodikasidan foydalanish mumkin, Bu metodika diqqatning tebranishi, ko’rish analizatori uzoq vaqt ishlaganda bir ko’ruv qo’zg’atuvchilarga nisbatan sinaluvchining charchashini aniqlashga imkon beradi. Buning uchun P.A.Rudik tomonidan o’zgartirilgan Burdon testi maxsus qog’ozda ko’rsatiladi. Qog’ozda harflar tasodifiy ravishda yozilgan bo’lib, sinaluvchi ularning ikkitasi yoki to’rttasini o’chirish kerak. Bunda eksperimentator har 30 yoki 60 soniyada sinaluvchi qalami turgan joyni belgilab qo’yadi, shu bilan birga barcha topshiriqni bajarish uchun umumiy vaqt hisobga olinadi. Tajribani individual va guruh bilan o’tkazish mumkin. Tajribani boshlashdan oldin sinaluvchilarga ko’rsatma beriladi. Oldilaringizda harflar yozilgan qog’oz turibdi. Sizlar bu harflarni diqqat bilan ko’zdan kechirib, ularning ichidan AMKZ harflarini topib, vertikal chiziqlar bilan o’chirib chiqasiz. “Boshlang” deyilgandan so’ng ishga kirishasiz va “to’xtang” deganda ishni to’xtatasiz. Shundan so’ng bir daqiqa davomida sinaluvchilar mashq qildirilib o’rgatiladi, ashqlardan so’ng sinaluvchi asosiy vazifani bajarishga kirishadi. Tajriba besh daqiqa davom etadi. 48

Tajriba natijalarini qayta ishlash maxsus qog’oz orqali amalga oshiriladi. Unda o’chiriladigan harflar o’rni va o’chiriladigan harflar soni o’ng tomondan va har bir qatorga o’tganda o’chiriladigan sonlarning yig’indisi chap tomonda beriladi. Kalit (blank) ni sinaluvchi qog’ozi ustiga qo’yib tadqiqotchi miqdoriy tahlilni osongina olb borishi mumkin. Korrektor sinovni bajarish natijalari (diqqatning to’planganligi, topshiriqni bajarish tezligi, diqqatning ko’chishi)ni miqdoriy aniqlash mumkin. Diqqatning to’planganlik darajasini (K)ni quyidagi formula P1-P2-P3 yordamida hisoblash mumkin . K = ────── ∙ 100 % P Bu erda P1- to’g’ri o’chirilgan harflar yig’indisi; P2- o’chirilmay qolgan harflar yig’indisi; P3- noto’g’ri o’chirilgan harflar yig’indisi; P- o’chirilgan harflar (AMKZ)larning umumiy yig’indisi. Psixotexnikada diqqatning to’planishi (K) ni sifatiy baholashda quyidagi tizim qabul qilingan: 81-100%-juda yaxshi; 61-80%- yaxshi; 41-60% -o’rta; 21- 40%-yomon; 0-20% -juda yomon; Topshiriqni bajarish tezligi ko’rsatkich (A) quyidagi formula bilan aniqlanadi: S A = ────── t Bu erda S – sinaluvchining korrektur jadvaldan ishlagan qismi; t-bajarish vaqti. 49

Diqqatning ko’chishini o’rganish uchun sinaluvchi korrektur jadvaldan toq va juft qatorlardagi har xil harflar to’plamini o’chirish taklif etiladi. Diqqatning ko’chish darajasini (S) quyidagi formula bilan hisoblanadi: S 0 S = ────── .100% S Bu erda S 0-xato ishlangan qatorlar soni; S - sinaluvchi jadvalda ishlangan qatorlarning umumiy soni. Xuddi shuningdek, diqqatning boshqa xususiyatlari-diqqatning ko’chishi, diqqatning taqsimlanishi va hajmini aniqlash uchun metodikalardan foydalanish mumkin. Xotira–insonning bilish jarayonlaridan biridir. Alohida psixik jarayon bo’lishi bilan birgalikda bir qatorda xotira boshqa barcha psixik jarayonlar uchun ham zarur hisoblanadi. Xotira inson hayotida juda katta o’rinni egallaydi. Chunki xotirasiz inson hech qanday o’tmish tajribaga ega bo’la olmaydi, bilimlarni ham o’zlashtira olmaydi. Xotirada bir necha jarayonlar farqlanadi. Bular esda olib qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish va unutish. Bu jarayonlar bir-biri bilan uzviy bog’langan bo’lib, esda saqlash qanday qilib esda olib qolinganligiga; tez va puxta esga tushirish qanchalik xotirada mustahkam saqlanishiga bog’liq bo’ladi. Insonning o’z oldiga qo’yadigan maqsadiga qarab, ixtiyoriy va ixtiyorsiz xotira farqlanadi. Esda saqlash muddatiga ko’ra xotiraning uzoq muddatli, qisqa muddatli, operativ xotira turlari mavjud. Bulardan tashqari yana harakat xotirasi so’z-mantiq xotira, obrazli xotira va emosional xotira turlarini ajratib ko’rsatish mumkin. Xotira tomonlari, uning o’ziga xos xusisiyatlarini aniqlash uchun bir qancha metodikalar ishlab chiqilgan. Shulardan ba`zilari bilan tanishadigan bo’lsak, masalan Meyli testi yordamida ko’rish va eshitish xotirasini o’rganish. 50

R.Meyli testi 1961 yilda ishlab chiqilgan bo’lib, ko’rish va eshitish xotirasini o’rganishda foydalaniladi. Tadqiqot ikki bosqichda o’tkaziladi. Birinchi bosqichda rasmda tasvirlangan predmetlarni xotirada olib qolish va ko’rish xotirasi o’rganiladi. Ikkinchi bosqichda tadqiqotchi o’qib bergan so’zlarni- predmetlarning nomlarini eshitib esda olib qolish qobiliyati o’rganiladi. Bu tadqiqot bosqichlari bir vaqtda o’tkazilmaydi. Shu sababli xotiraning o’rganilayotgan xususiyatlarini yaxshilab tahlil qilish uchun imkon yaratiladi. Tajribani o’tkazish uchun turli predmetlar tasvirlangan 60ta rasm ikki seriyada va 60ta so’zlar to’plami-2 qatorda zarur bo’ladi. Ko’rish xotirasi o’rganilayotganda quyidagi ko’rsatma beriladi. “Hozir men sizga turli predmetlar tasvirlangan rasmlarni ko’rsataman, siz esa ularning nomini istalgan tartibda aytasizlar”. Rasmlarning har biri 2 soniya davomida ko’rsatiladi. 10 soniyalik tanaffusdan so’ng sinaluvchi predmetlarni aytadi. Eksperimentator to’g’ri aytilgan predmetlarni ham, rasmda mavjud bo’lmagan predmetlarning nomini ham yozib boradi. Rasmlarning 2- seriyasi boshqa kuni, so’zlar qatori bo’yicha tajribalar ham vaqtda o’tkaziladi. Eshitish xotirasini o’rganish bo’yicha tadqiqotlar ham shu tarzda o’tkaziladi. Sinaluvchiga quyidagicha ko’rsatma beriladi: “Hozir sizga so’zlar qatorini o’qib beraman, siz eshitib bo’lgach, ularni tartibda aytib berasiz”. Tadqiqotchi tadqiqot qaroriga sinaluvchi aytgan barcha so’zlarni takror aytilgan hamda mavjud bo’lmagan so’zlarni yozib boradi. Olingan natijalar foizlarda miqdoriy o’lchash orqali tahlil qilinishi mumkin. Piktogramma metodi . Bevosita esda olib qolish xususiyatlarini piktogramma ya`ni rasmli assosiasiyalar metodi orqali ham o’rganish mumkin. Piktogramma eksperimental psixologik tadqiqot usuli sifatida birinchi marta L.V.Zankov (1935) tomonidan qo’llanilgan, sinaluvchi aniq so’zni rasmdagi tasvir orqali eslab qolish kerak. Sinaluvchi so’z va tasvir o’rtasidagi aloqani o’ylab topish kerak, bu esa keyinchalik so’zni qayta esga tushirishga imkon beradi. 51

Rasm va so’z o’rtasidagi assosiativ aloqani shakllantirish jarayonida inson shunday mazmunli aloqalarni tanlaydiki, uning fikricha bu rasmlar so’zni eslab qolish uchun yaroqli bo’ladi. Shuning uchun ham bu metodika orqali tadqiqot o’tkazish faqatgina assosiativ, bavosita xotira xususiyatlarinigina emas fikrlash faoliyati xarakteri , tushunchali tafakkurning rivojlanish darajasi haqida ham bilish imkonini beradi. Bunda sinaluvchi biror so’z yoki tushunchani aniq esda olib qolish uchun o’zi istagancha rasm yoki biror sxema chizish kerak bo’ladi. Chizilgan rasm yoki sxemaga qarab turib, tekshiriluvchi so’z yoki tushunchani esga tushirish zarur. Bunda ayrim so’z yoki harflarni yozish ruxsat etilmaydi. Ushbu tajribani o’tkazish uchun oldindan varaq hamda qalam tayyorlab qo’yiladi. Sinaluvchiga beriladigan ko’rsatma tushunarli bo’lishi lozim. Uning mazmui quyidagidan iborat: “Hozir men sizlarga so’zlarni o’qib eshittiraman, siz esa ularni yaxshi olib qolish uchun rasm chizib berishingiz kerak bo’ladi. Bunda rasm chizish tezligi va uning sifati hech qanday ahamiyatga ega emas. Eng muhim rasmga qarab turib, qanday so’z aytilganini esga tushirishdir”. O’tkazilgan tadqiqot asosida, metodikani o’tkazish davomida tadqiqot qarori tuziladi. Ushbu metodika yordamida assosiativ jarayonlar xususiyatlari, so’zning aniq yoki mavhum mazmuni o’rtasida aloqa o’rnata olish qobiliyatini aniqlash mumkin. Inson bilish faoliyati tarkibiga aks ettirishningoliy shakli bo’lgan tafakkur jarayoni ham kiradi. Ma`lumki, bilishning ikki yo’li mavjud bo’lib, ular bevosita va bavosita bilish yo’llaridir. Tafakkur tashqi dunyoni bavosita va umumlashgan holda aks ettirish jarayonidir. Hissiy bilish imkoniyati mavjud bo’lmaganda biz tafakkurga murojaat qilamiz, ya`ni bu dunyoni tahlil qilish, sintez, taqqoslash, umumlashtirish, mavhumlashtirish usullari orqali bila olamiz. Insonning aqliy faoliyati bilishga, tajribaga va ijodiy tafakkurga asoslanadi. Yangilikni yaratish insonda ilgari idrok etilgan predmet va hodisalar haqida 52

tasavvursiz amalga oshmaydi. Aqliy faoliyat xususiyatlari, qiziqishlar, ehtiyojlar, qobiliyatlar, bilimlar, ko’nikmalar, odatlar bilan uzviy bog’langan. Inson aqliy faoliyati turli metodikalar va ishlab chiqilgan maxsus testlar yordamida o’rganiladi. Shunday metodikalarning ba`zilari bilan tanishib chiqamiz. Koss kubiklari Bu metodika 1923 yilda S. C. Kohs tomonidan taklif etilgan bulib, fazoda ish tutish, diqqat, ziyraklik, kurish-yasash xususiyatlarni urganishga muljallangan. Bu metodika D. Wechsler (D. Veksler) ning metodikasiga aklni tekshirish subtesti sifatida kiritilgan. Odatda uni kattalarni tekshirishda, lekin bunday topshiriklarni bolalar xam kizikib uynaydilar. Bolalar berilgan namunaga kura kubiklardan figuralar yasashlari kerak. Tajriba utkazish uchun bir xilda bulgan plastmassa yoki kubiklar kerak buladi. Kubiklarning kattaligi 3x3 sm, shakli va rangi xar-xil figuralar chizilgan 10 ta rasm zarur. Sinaluvchi uchun kursatma: Berilgan suratdagi figurani 4 ta kubikdan yasab kur: Vakt xisobga olinadi. Topshirikni bajarishning anikligiga va uzokligiga boglik ravishda mikdoriy baxo kuyiladi. Tadkikot karorida kursatilgan yordam va bajarilgan vakt yozib kuyiladi. «KUBIKLAR» «LINK KUBI» METODIKASI. Ushbu metodikadagi qo’llanma 3x3 sm o’lchamdagi 27 ta kubiklardan iborat. 27 kubiklar yig’ilib, (3x3 sm) bitta katta kubni hosil qiladi. Katta kubikning (yig’ilgan) ustki qismi qizil yoki havo rang, ichki qismi oq yoki sariq rangda bo’lishi kerak. Ushbu katta kubni kichkina kubikchalarini faqat to’g’ri joylashtirgandagina yig’ish mumkin. Tekshiriluvchiga beriladigan ko’rsatma (qo’llanma). 53

Sizning oldingizga ustki qismi bir hil rangda va ichki qismi boshqa hil rangda bo’yalgan kubiklar turibdi. (Eksperimentator bir nechtasini olib ko’rsatishi mumkin). Siz xohlagan kubigingizni olib ko’rishingiz mumkin. So’ngra «men bu kubikni buzib kubikchalarni aralashtiraman, siz esa xuddi shunday kubikni qurib berishingiz kerak». (agar tekshiriluvchi bir nechta savol bersa, eksperimentator kubikni buzmasdan savollarga javob berishi kerak). Agar tekshiriluvchi 15-20 minut davomida kubikni yig’a olmasa yoki juda ham qiyinchilik Bilan shuncha vaqtda yig’sa, unga bu topshiriqni boshqatdan berish mumkin. Tekshiriluvchining qurish taktikasi ( analiz-tahlil ) 1-uslub. Joyiga qarab terish uslubi: Bunda tekshiriluvchi bita joyga kubikchani joylashtirish uchun hamma kubikchalarni birma-bir ko’rib chiqa boshlaydi. Bu noto’g’ri taktika. CHunki birma-bir ko’rib chiqishda juda ko’p hatoliklarga yo’l qo’yadi ko’p vaqt sarflaydi. 2-uslub. Optimal terish uslubi: Bunda tekshiriluvchi qo’liga olgan kubikchani o’z joyiga qarab bir yo’la qo’yib keta boshlaydi. Tekshiriluvchilar kubikni mana shu ikki usulda quradilar. Natijalar tahlili. Tekshiriluvchi kubikni qurish paytida tanlagan ish uslubi va yo’l qo’ygan xatolariga qarab, diqqatini yaxshi jamlay olish yoki olmasligini, xotirasining konkret esda olib qolish yoki qolmasligini, temperamentida nomoyon bo’ladigan ba’zi 54

hususiyatlar (Neyrotizmning yuqori yoki pastligi) qay darajada shaxsga xalaqit berishi va shu kabi hususiyatlar aniqlanadi. Kubni qurishda yaxshi ko’rsatgichlarga asosan, texnik tafakkuri, amaliy tez qaror qabul qilishi, ba’zi konstruktiv qobiliyatlar va fazoviy tasavvuri yaxshi shakllangan tekshiriluvchilar erishadi. Bundan tashqari kubikni yig’ish jarayonida tekshirilayotgan kishining frustrastiyasini, agressiyasini, iroda va diqqatining qay darajada namoyon bo’lishini kuzatish mumkin. Bundan tashqari psixomotorik xususiyatlar ham kuzatiladi; qo’l, barmoqlar kordinatsiyasi. Biz yuqorida psixodiagnostik metodikalar va ularning qo’llanilish tartibiga qisqacha izoh berishga harakat qildik. Shu asosda maxsus maktabgacha yoshdagi bolalarga psixologik- pedagogik tashxis qo’yish ishlarini G’uzor tuman 2-son “G’uncha” nomli maxsus maktabgacha tarbiya muasasasasida olib bordik. 1. Eshitishida nuqsoni bor 8 ta va nutqida nuqsoni bor 10 ta 5-6 yoshli bolalarga Meyli testi yordamida ko’rish va eshitish xotirasiga tashxis qo’yish uchun takror-takror o’rgandik. Bu metodikaning matni quyidagicha: R.Meyli testi 1961 yilda ishlab chiqilgan bo’lib, ko’rish va eshitish xotirasini o’rganishda foydalaniladi. Tadqiqot ikki bosqichda o’tkaziladi. Birinchi bosqichda rasmda tasvirlangan predmetlarni xotirada olib qolish va ko’rish xotirasi o’rganiladi. Ikkinchi bosqichda tadqiqotchi o’qib bergan so’zlarni- predmetlarning nomlarini eshitib esda olib qolish qobiliyati o’rganiladi. Bu tadqiqot bosqichlari bir vaqtda o’tkazilmaydi. Shu sababli xotiraning o’rganilayotgan xususiyatlarini yaxshilab tahlil qilish uchun imkon yaratiladi. Tajribani o’tkazish uchun turli predmetlar tasvirlangan 60ta rasm ikki seriyada va 60ta so’zlar to’plami-2 qatorda zarur bo’ladi. Ko’rish xotirasi o’rganilayotganda quyidagi ko’rsatma beriladi. “Hozir men sizga turli predmetlar 55

tasvirlangan rasmlarni ko’rsataman, siz esa ularning nomini istalgan tartibda aytasizlar”. Rasmlarning har biri 2 soniya davomida ko’rsatiladi. 10 soniyalik tanaffusdan so’ng sinaluvchi predmetlarni aytadi. Eksperimentator to’g’ri aytilgan predmetlarni ham, rasmda mavjud bo’lmagan predmetlarning nomini ham yozib boradi. Rasmlarning 2- seriyasi boshqa kuni, so’zlar qatori bo’yicha tajribalar ham vaqtda o’tkaziladi. Eshitish xotirasini o’rganish bo’yicha tadqiqotlar ham shu tarzda o’tkaziladi. Sinaluvchiga quyidagicha ko’rsatma beriladi: “Hozir sizga so’zlar qatorini o’qib beraman, siz eshitib bo’lgach, ularni tartib bilan aytib berasiz”. Tadqiqotchi tadqiqot qaroriga sinaluvchi aytgan barcha so’zlarni takror aytilgan hamda mavjud bo’lmagan so’zlarni yozib boradi. Natijalar tahlil qilinganda eshitishda nuqsoni bor bolalarning eslab qolish va harakatchanlik xususiyatlari tajribaning ketma-ket qo’llanilishi natijasida 48-52 % gacha, nutqida kamchiligi bor bolalar esa 51-62 % gacha ko’rsatkichga ega bo’ldilar. 2. Ko’zida nuqsoni bor 8 ta 6-7 yoshli bolalarga psixologik-pedagogik tashxis uchun «Link kubi» metodikasidan foydalandik. Metodikada 27 kubiklar yig’ilib, (3x3 sm) bitta katta kubni hosil qiladi. Katta kubikning (yig’ilgan) ustki qismi qizil yoki havo rang, ichki qismi oq yoki sariq rangda bo’lishi kerak. Ushbu katta kubni kichkina kubikchalarini faqat to’g’ri joylashtirgandagina yig’ish mumkin buni bajarish uchun sizga 20 minut vaqt beriladi deb ko’rsatma berildi. Mashqni birinchi mashg’ulotda bajarish uchun vaqt etarli bo’lmadi. Takroran vaqtni 25-35 minutgacha uzaytirib, 5 marta mashq qildirilgandan so’ng 2 kishi to’liq bajarishga erishdi, umumiy holda esa ko’nikma va malakalar hosil 56

qilingandan so’ng 77% ko’rsatkichga erishildi. Bundan ko’rinib turibdiki, ko’rish nuqsonlari bor bo’lgan bolalar psixologiyasida ko’nikma-malakalar shakllantirib borilsa, ularning faoliyatga kirishuvchanligi oshib, bilish jarayonlari shakllanib borar ekan. 3. Tayanch harakat a’zolarida nuqsoni bor 12 ta 6-7 yoshli bolalarni psixologik-pedagogik shakllanganligini aniqlash maqsadida Koss kubiklari metodidan foydalandik. Bu metodika 1923 yilda S. C. Kohs tomonidan taklif etilgan bulib, fazoda ish tutish, diqqat, ziyraklik, ko’rish-yasash xususiyatlarni o’rganishga muljallangan. Bu metodika D. Wechsler (D. Veksler) ning metodikasiga a q lni tekshirish subtesti sifatida kiritilgan. Odatda uni kattalarni tekshirishda, lekin bunday topshiriklarni bolalar h am q izi q ib o’ ynaydilar. Bolalar berilgan namunaga ko’ra kubiklardan figuralar yasashlari kerak. Tajriba o’ tkazish uchun bir xilda b o’ lgan plastmassa yoki kubiklar kerak buladi. Kubiklarning kattaligi 3x3 sm, shakli va rangi xar-xil figuralar chizilgan 10 ta rasm zarur. Sinaluvchi uchun kursatma: Berilgan suratdagi figurani 4 ta kubikdan yasab kur: Vaqt hisobga olinadi. Topshiriqni bajarishning aniqligiga va uzoqligiga bog’liq ravishda mikdoriy baho qo’yiladi. Tad q i q ot q arorida kursatilgan yordam va bajarilgan va q t yozib kuyiladi. Bu mashqni bajarish uchun bolalarni tayyorlab ularga ko’rsatma berildi. Bolalar ishga qiziqish bilan imkon darajada tezroq harakat qilib bajarishga kirishdilar. Turli xil rangdagi figuralar chizilgan 10 tadan suratlar berildi, bolalar suratlarga qarab kubiklardan figuralar yasash kerak. Har bir bolaning mashqni bajarish tezligi qayd qilib borildi. 12 ta boladan 4tasi bitta to’rtburchak figurasini adashtirmasdan bajarish uchun ketgan vaqti 9 minut, 3tasi 12 minutda qolganlari esa 21 minutgacha davom ettirishdi. Mashqni qayta bajarish uchun zerikib qolmasligini e’tiborga olib, qisqacha harakatli psixotrening “Tropik yomg’ir” mashg’uloti bajartirildi. Mashqlar takrorlanishi natijasida bolalarda harakatlanishni oshirish imkoniyatlari 75-80% yetkazish mumkinligi aniqlandi. 57

Maktabgacha yoshdagi bolalar tayanch harakat a’zolarining tezligi va munosabatga kirishimliligi ta’lim-tarbiya jarayonini to’g’ri tashkil etish va psixologik-pedagogik tashxis qo’yish muammolarining psixologik xususiyatlariga bog’liq ekanligini tajriba natijalaridan ham bevosita ko’rish mumkin. Yuqorida keltirib o’tilgan fikr mulohazalarimizga asoslanib aytish mumkinki, maxsus maktabgacha tarbiya muassasalarida tarbiyalanayotgan bolalarning muhtojlik tomonlaridan kelib chiqib, ularning psixologik xususiyatlarini amaliy o’rganib to’g’ri tashxis qo’yish uchun psixologik-pedagogik metodikalardan o’rinli foydalanish lozim. Xulosa va tavsiyalar Hayotning dastlabki yillarida bolalarning jismoniy, aqliy, ahloqiy va estetik kamoloti asoslari tarkib topadi va shakllanadi. Lekin ma’lum sabablarga ko’ra bolalar psixik taraqqiyotida uchrab turadigan kamchiliklar tufayli ular bilan birgalikda ota-onalar ham aziyat chekadilar va tegishli muassasalardan yordam kutadilar. 58

Bitiruv malakaviy ishimizni yoritishda maxsus maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan ishlash uchun mamalakatimiz tomonidan amalga oshirilayotgan ishlar va psixologik-pedagogik tashxis qo’yishning psixologik xususiyatlarini tegishli manbalardan foydalanib, amaliy tahlil qilishga harakat qildik va quyidagi xulosalarga keldik. 1. Maktabcha yoshdagi bolalarning eshitishida nuqsoni mavjud bo’lsa ularning umumiy ulg’ayishini sekinlashtiradi va nutqining normal rivojlanishiga yo’l qo’ymaydi. Kar va zaif eshituvchi bolalar rivojlanishidagi nuqsonlarni o’z vaqtida psixologik va pedagogik tashxis usullari orqali aniqlab bartaraf etilishi va o’rnini to’ldirilishi, ularning ko’nikma va malakalari, idrok qilish va fikrlash darajasini oshirishga yordam beradi. 2. Ko’rishida nuqsoni bor bo’lgan bilan ishlashda maxsus tayyorgarlikka ega bo’lgan mutaxassislar, pedagog va psixologlar tomonidan olib boriladigan mashg’ulotlar ularning psixologik xususiyatlarini rivojlanishiga keng imkon ochib xotira va ezgirlik qobiliyatlarini oshirishga yordam beradi. 3. Tayanch a’zolarida nuqsoni bor maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning imkoniyat darajasidan kelib chiqib, bajarishi lozim bo’lgan ishlariga to’g’ri yo’naltirilib, psixologik tashxis qo’yilsa, rivojlantirilsa ularning ijtimoiy muhitga va kishilarga bo’lgan munosabatlari, idrok qilishi, erkin fikr yuritish qobiliyati shuningdek, o’zaro ishonch his-tug’o’ulari oshib boradi. 4. Maxsus maktabgacha tarbiya tizimini yanada takomillashtirilishi va rivojlanishi muassasalardagi ta'lim - tarbiya jarayonini yaxshilashga, kar, zaif eshituvchi, ko’zi ojiz va tayanch a’zolarida kamchiliklari bor bolalarning rivojlanish xususiyatlarini bolaning salohiyatini puxta bilish asosida, ularga ta'lim-tarbiya berishda individual yondashuvni amalga oshirishning psixologik-pedagogik tashxis qo’yish usullarini yanada samarali yo’llarini izlab topishga yordam beradi. Mazkur tadqiqotimizda maxsus maktabgacha yoshdagi bolalarni psixologik xususiyatlariga psixologik-pedagogik tashxis qo’yish usullarini qo’llab ularning muammolarini qisman bo’lsa-da ochib harakat qildik deb o’ylaymiz. Uning yana 59

ko’plab qirralarini kelgusi ishlarimizda o’rganish ob’ekti etib izlanishlarni davom ettiramiz. Ushbu bitiruv malakaviy ish natijalaridan maxsus maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyachilari, pedagog va psixologlari hamda ilmiy tadqiqot ishi bilan shug’ullanuvchi talabalar faoliyatida faoliyati foydalanishni tavsiya etish mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Karimov I.A “”Yuksak ma’naviyat engilmas kuch” T.2008 yil 2. Karimov I.A.” O’zbekiston XXI- asr bo’sag’asida” T.1998 yil 3. Karimov I.A. “ Barkamol avlod–O’zbekiston taraqqiyoti poydevori” T.1997 yil 4. Karimov I.A. “ O’zbekiston XXI- asrga intilmoqda” T.1998 yil 5. Andreev G.M.” Sostialnaya psixologiya” M.1999 6. Baratov Sh.R. “ Psixologiyadan masalalar to’plami” Buxoro 1992 60

7. Baratov Sh.R.“Mexnat tarbiyasi va uning Psixologik xususiyatlari”Buxoro 1991 yil 8. Davletshen M.T. “ Yosh davrlar va pedagogik - psixologiya” T.1974 9. Davaetshin M.G., To’ychieva S.M. Umumiy psixologiya, Toshkent 2002. 10. Davaetshin M.G. Zamonaviy maktab -o’kituvchisi psixologiyasi. -Toshkent 1998. 11. Grishan L.T “ Razvitiya ranniy yunosti” Moskva 1995 g 12.Davaetshin,M.G., Sh.Do’stmuhamedova, M.Mavlanov, S.To’ychieva. «Yosh va pedagogik psixologiya» ukuv metodik kullanma Toshkent 2004 yil 13. Mamedov K. Aqli zaif bolalar psixologiyasi. 1998. 14. Mamedov. K Maxsus psixologiya. (tiflo psixologiya). 1998. 15. Mamedov. K Maxsus psixologiya (surdopsixologiya). 2000. 16. Shif J.I. Osobennosti umstvennogo razvitiya uchashixsya vspomogatelnoy shkol’. M., 1980. 17. V.A.Krutestkiy. psixologiya. M., 1980. 18. S.Ya.Rubinshteyn. Psixologiya umstvennogo otstalogo shkolniki. 1986. 19. A.D.Vinogradova. Praktikum po psixologii umstvennogo otstalogo rebenka. 1985. 20. Z.Zeygarnik. Xrestomatiya po patopsixologii. M., 1981. 21. Psixologicheskaya diagnostika problemi i issledovaniya. K.M.Gurevicha. M., 1981. 22. L.V.Petrovskiy. Xrestomatiya po psixologii. M., 1987. 23. Nemov R.S.” Psixologiya ” Moskva 1998 g 24. Smalkin A.M. “ Motor aktivnogo obucheniya” M.1991 25. Platonov V.Ya.” Demoviy igrii razrabotki provediniya” M.1991 26. Yadov V.A “ sostsialnaya identinosti lichnosti” M 1994 27. E.G’.G’oziev “ Psixologiya” T.1998 yil 28. E.G’.G’oziev “ Tafakkur psixologiyasi” T.1990 yil 29. E.G’.G’oziev “ Umumiy psixologiya” 1-2 kitob T.2004 yil 30. Yosh va pedagogik psixologiyadan praktikum. T.1991. 1. Nishonova. Z. T. Bolalar psixodiagnostikasi. T. 1998y. 2. Karimova . V. K. Psixologiya T. 2002y. 3. Nemov.R.S. Prakticheskaya psixologiya Moskva 1998 4. Shmelev. A. G. i kollektiv Osnovi psixodiagnostiki « Feniks» Rostov na Donu 2000 5. Toshimov. R. Yu. G’oziev. E. G’. Psixodiagnostika va amaliy psixologiya. T. 2004y. 6. G’oziev. E. G’. Mamedov. K. Q. Kasb psixologiyasi. T. 2003y 61

O'xshashlar

Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning pedagogik-psixologik aspektlari

Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashning samarali yollari

Махсус мактабгача тарбия ёшидаги болаларга ташхис қўйишнинг педагогик-психологик хусусиятлари

Kichik yoshdagi bolalarga estetik tarbiya berishda musiqaning o’ziga xos xususiyatlari

Maktabgacha yoshdagi bolalarni tartib - qoidalarga o’rgatishning pedagogik asoslari