Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning pedagogik-psixologik aspektlari - Pedagogika - Diplom ishlar

Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning pedagogik-psixologik aspektlari

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

226.5 KB

Ko'chirib olish

« Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning pedagogik-psixologik aspektlari » MUNDARIJA K I R I SH.............................................................................................................. 3 I BOB . MAKTABGACHA TA’LIM YOSHIDAGI BOLALARNI UMUMINSONIY QADRIYATLAR ASOSIDA TARBIYALASHNING ILMIY- NAZARIY ASOSLARI 1.1. Umuminsoniy qadriyatlarning mohiyati, jamiyatdagi o‘rnini pedagogika- psixologiyada o‘rganilishi…………………………………………………… 1.2. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning prinsiplari va usullari ……………………………………...11 II BOB . MAKTABGACHA TA’LIM YOSHIDAGI BOLALARNI UMUMINSONIY QADRIYATLAR ASOSIDA TARBIYALASHNING PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK SHART – SHAROITLARI. 2.1. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning o‘ziga xos psixologik xususiyatlari ………………………… 18 2.2. Tajriba- sinov natijalari ......................................................... ................... . 37 XULOSA VA METODIK TAVSIYALAR........................................... 51 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI............................... 57 Kirish

Muammoning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat qurish va jahon hamjamiyati tomonidan rivojlangan davlat sifatida o‘rin olish vazifasi qo‘yildi. Albatta yurtimizda jahon talablariga mos keladigan, har tomonlama rivojlangan, o‘z kasbini puxta egallagan, vatanparvar fidoyi insonlarni tarbiyalab yetishtirishda ta’lim muassasalarida o‘qitishni yanada yuksak bosqichga ko‘tarish, uning tarbiya bilan uyg‘unligini ta’minlash katta ahamiyatga ega. Shu sababli Prezidentimiz Islom Karimov ta’limdagi islohotlarga katta e’tibor bilan qaradi. “Shu o‘rinda haqli savol tug‘iladi, – degan edi yurtboshimiz, bizning o‘rta, o‘rta maxsus va oliy maktabgacha ta’lim muassasasilarimiz kasb mahorati va ma’naviy-ma’rifiy, umumbashariy jihatdan ana shunday zamonaviy sohalarda ishlaydigan yoshlarni tayyorlashga qodirmi ? Menimcha unchalik tayyor emas. Xalq ta’limi yangicha sharoitlarda o‘z ishini nihoyatda sekinlik bilan qayta qurmoqda. Jahon bozoridagi integratsiya, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot sur’atlari xalq ta’limining barcha bo‘g‘inlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni mustahkamlashni talab etmoqda. Binobarin, bu hol tarbiya, ta’lim, siyosiy va kasbiy tayyorgarlik masalalarini hal etishga kompleks yondashishni taqozo etmoqda”. Barkamol insonni tarbiyalashda umumbashariy qadriyatlarimiz, ma’naviyat sohasida belgilangan maqsadlarni amalga oshirish uchun o‘tgan davr ichida mamlakatmiz rahbariyati tomonidan juda katta ishlar amalga oshirildi va oshirilmoqda. Jumladan 1994 yilda Prezidentimizning “Istiqlol va ma’naviyat” to‘plami chop etildi. 1994 yil 23 aprelda Prezident tomonidan “Ma’naviyat va ma’rifat” jamoatchilik markazini tashkil etish to‘g‘risida”gi, oradan ikki yil o‘tgach, ya’ni 1996 yil 9 sentabrda “Ma’naviyat va ma’rifat” jamoatchilik markazi faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish to‘g‘risida”gi Farmonlar e’lon qilindi. 1997 yil 29 avgustda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX- sessiyasida qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” da xalqimizning umumbashariy qadriyatlari, ma’naviyati masalasiga, yoshlarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga juda 2

katta ahamiyat berilgan. Shuningdek “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” dagi uzluksiz ta’limni isloh qilish yo‘nalishlarida “Milliy mustaqillik prinsiplari va xalqning boy intellektual merosi hamda umumbashariy qadriyatlarning ustuvorligi asosida ta’limning barcha darajalari va bo‘g‘inlarida ta’lim oluvchilarning ma’naviy va ahloqiy fazilatlarini rivojlantirish” alohida belgilab qo‘yilgan. Bu hujjatlarga binoan Respublika oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi 1997 yildan boshlab barcha Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida “Ma’naviyat va ma’rifat asoslari” maxsus kursini o‘qitish to‘g‘risida Qaror qabul qilingan. Ta’lim muassasalarida Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash masalasiga e’tibor berilayotgan bo‘lsada, bu borada o‘z yechimini kutayotgan muammolar talaygina. Tadqiqot ishlari, ilmiy izlanishlarda ko‘proq ta’limiy muammolar, yangicha o‘qitish texnologiyalari mavzulari ustida bahs yuritilmoqda. Aslida, Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash birinchi masala darajasiga olib chiqish, maqsadga muvofiqdir. Chunki jamiyat ravnaqi uchun faqat nazariy bilimlarga ega bo‘lgan, mexanik mashina singari vazifalarini bajaruvchi kasb egalari emas, balki, eng avvalo chuqur his-tuyg‘uli, yuksak ma’naviy- axloqiy fazilatlarga ega shaxslar zarur. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni mustaqil, erkin faoliyati orqali axloqiy fazilatlarni tarkib toptirish bilangina bunday shaxsni Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlarilash mumkin. Mustaqillik sharofati bilan milliy qadriyatlar, urf-odatlar, an’analarimiz, axloq-odob, madaniyatimiz qayta tiklanib, ta’lim-Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari mazmunining asosiga aylandi. Zero, o‘sib kelayotgan yosh avlod o‘z milliy qadriyatlarini, axloq-odob madaniyatini o‘zlashtirishi va ularga hurmat bilan qarashi lozim. Shundagina u o‘z yurtining haqiqiy vakili degan ulug‘ unvonga ega bo‘ladi. O‘zbek xalqi tarixan Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash sohasida o‘ziga xos dorulfunun yaratgan. Bu borada xalq pedagogikasi boy tajribaga ega. Bugungi kundagi 3

Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash maqsad va vazifalarini hal etishda uning o‘rni beqiyosdir. Keyingi yillarda Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash an’analariga oid muammolar yuzasidan ko‘plab tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Tarbiyachi olimlarimiz tomonidan yaratilgan bir necha risola, qo‘llanma, ilmiy-tadqiqot ishlari bunga yaqqol misol bo‘la oladi. R.H.Jo‘rayev, P.Holmatov, Sh.Sharipov, B.Raximov, U.Nishonaliyev, N.Saidaxmedov, O‘.Tolipov, S.Nishonova, R.Safarovalarning tadqiqot ishlari shular jumlasidandir. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning usul va vositalari muammosiga bag‘shlangan tadqiqot ishlari ko‘plab uchrasada, ammo ular asosan katta yoshdagi tarbiyalanuvchi va talabalar o‘rtasida ushbu muammoning yechimini topishga qaratilgan. Lekin, Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashda qo‘llaniladigan usul va vositalar haqida yaxlit bir tadqiqot ishi qilingan deb bo‘lmaydi. Qolaversa, keyingi yillarda Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashga nisbatan ta’limga e’tibor kuchayib bormoqda. Muammoning dolzarbligi, nazariy-pedagogik va amaliy holatidan kelib chiqib, biz bitiruv malakaviy ishimizning mavzusini “Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash” deb oldik. Tadqiqot ishimizning maqsadi – Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning pedagogik shart-sharoitlarini aniqlashdan iboratdir. Tadqiqot ishimizning obyektini – Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash tizimi, uning predmetini – Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash jarayonida qo‘llaniladigan samarali usul va vositalari etib oldik. 4

Muammoning dolzarbligi, maqsadi, obyekt va predmetidan kelib chiqqan holda tadqiqot ishimizning quyidagi vazifalarini belgilab oldik: Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning mazmuni, maqsad va vazifalarini aniqlash; Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning qo‘llaniladigan samarali usul va vositalarini tasniflash; Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning samarali usul va vositalari ta’sirida Maktabgacha ta’lim yoshidagi bola shaxsini aniqlash yo‘llarining pedagogik-psixologik shart-sharoitlarini nazariy va metodik jihatdan asoslash; To‘plangan nazariy-metodik ma’lumotlar va tajriba-sinov natijalari asosida uslubiy tavsiyalari berish. Tadqiqot ishimizning bazasi bo‘lib, Qashqadaryo viloyati Qarshi shahridagi maktabgacha ta’lim muassasasigacha ta’lim muassasalarining tarbiyalanuvchilari xizmat qildi. Tajriba-sinov ishlarimizda 12 ta tarbiyachi va 59 ta tarbiyalanuvchilar ishtirok etdilar. Tadqiqot ishimizning nazariy ahamiyati shundan iboratki, biz unda Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning maqsad va vazifalarini, uni amalga oshirishning samarali vosita va usullarini ochib beriladi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashni uzviyligi, vositalarini tajriba-sinov ishlari natijalari bilan asosladik. Belgilangan tadqiqot maqsadi va vazifalarini hal etish bitiruv malakaviy ishimizning mazmunini tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ish o‘z ичига кириш, ikki bob, uning to‘rt fasli, xulosa va metodik tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatini oladi. 5

I bob. MAKTABGACHA TA’LIM YOSHIDAGI BOLALARNI UMUMINSONIY QADRIYATLAR ASOSIDA TARBIYALASHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI 1.1. Umuminsoniy qadriyatlarning mohiyati, jamiyatdagi o‘rnini pedagogika-psixologiyada o‘rganilishi Mustaqillik mevasi bo‘lgan , biz qurayotgan xukukiy , demokratik jamiyatning ma’naviy binosi mustaxkam bulishi kerak . Bu esa avvalo , avlodni chukur bilimli, teran fikrli uz o‘tmish durdonalaridan va ma’naviy qadriyatlaridan xabardor , vatanparvar , xalkparvar , fidoiy kilib tarbiyalashni takozo etadi . Komil inson shaxsini tarbiyalash ishi esa eng murakkab qiyin jarayondir . Bu jarayonni amalga oshirishda ular ongiga milliy va ma’naviy qadriyatlarni singdirish maqsadga muvofikdir . Demak , yosh avlod qachonki o‘z tarixini , madaniyatini , milliy qadriyatini , tilini , dinini va urf-odatlarini mukammal bilgandagina mustakillikning tub moxiyatini yanayam chukurrok anglaydi . Milliy istiklol mafkurasi xam ana shu milliy qadriyatlarga asoslanib yaratilishi bejiz emas , albatta . Bu borada Prezidentimiz I.Karimovning « Xar bir fukaro ajdodlarimizning bebaxo merosi , milliy qadriyat va an’analarimizga munosib bulishga erishish , yuksak fazilatli va komil insonlarni tarbiyalash , ularni yaratuvchanlik ishlarida da’vat kilish , shu mukaddas zamin uchun fidoiylikni xayot mezoniga aylantirish - milliy istiklol mafkuramizning bosh maqsadidir»- deganlari ayni muddaodir . Prezidentimiz I.A. Karimovning bir qancha asarlarida, «Ta’lim to‘g‘risida» gi qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» va boshqa manbalarda Respublikamiz yoshlarini qanday insonlar qilib Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari lozimligi aniq belgilab berilgan. 6

Bugungi kunda Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashadan asosiy maqsadi - yosh avlodni har tomonlama yetuk, jamiyatimiz taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan barkamol insonlar etib shakllantirishdir. Barkamol inson o‘zida ma’naviy va jismoniy yetuklikni mujassam etadi. Yoshlarimizni qadriyatlar asosida tarbiyalash uchun birinchi galda sharq mutafakkirlarining meroslari dasturi amal bo‘lib xizmat qiladi. Al- Farobiy, A.Yassaviy, B.Naqshbandiy, Al-Buxoriy, Beruniy, Ibn Sino, al-Xorazmiy, al- Farg‘oniy, Firdavsiy, A.Temur, A. Navoiy va Bobur singari jahonga taniqli bir necha aql egalarining ijtimoiy-siyosiy, falsafiy qarashlariga tayanib ish ko‘rilsa Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari ta’sirchanligi yanada mukammallik kasb etadi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash, ma’naviy qadriyatlar va istiqlol istikboli xamda mafkuraviy ong , yashash tarzi hakida, ya’ni avlodlar mushtarakligi to‘g‘risida fikr yuritar ekanmiz , uni uch toifaga bo‘lish lozim : Keksa avlod istiklolni ardoqlab shunday erkin va ozod kunlarga yetib kelgani uchun shukronalar aytayotgan bulsa , urta avlod talabchan , ochig‘ini aytish kerakki , xayotda uz urnini topayotir , ayrim xollarda , iste’molchilik kayfiyatida xam yelib yugurmokda , yosh avlod esa xayotga faol kirib kelmokda , ularning yashash tarzi to‘g‘risidagi qarashlarning shakllanishida milliy va ma’naviy qadriyatlarning aloxida urni va axamiyati borligini ta’kidlash mumkin va Ayni paytda , ularning xayotdagi ma’naviy-ma’rifiy o‘zgarishlarni , ya’ni mafkuraviy talablarni idrok etishdagi burchi va mas’uliyatini anglash tuyg‘usi tobora usayotganliga guvoxmiz . Xush, ma’naviy qadriyatlarimiz xususida sharq mutafakkirlarimizning ilmiy , ma’rifiy merosi borasida yoshlarimizning tasavvur va bilim darajasi kanday ? Qayd kilish lozimki o‘rta asrlar uygonish davri , bunyodkorlari bulmish allomalar bizning ajdodlarimiz ekanligidan faxrlanamiz . Bu borada Ibn Sinoning ma’naviy merosida kator muammolar tizimida axlok-odob 7

masalalari e’tiborli saloxiyatga egadir . Uning «Burch xakida risola» , «Axlok xakida risola» , «Insof xakida risola» kabi asarlarida axlok-odobning goyat muxim kirralari bayon etilgan . Mutafakkirlarning asarlarida, jumladan « Tadbiri manzil» risolasida xam inson tabiati azaldan axloqli yoki axloksiz bulmaydi , degan g‘oya muxim axamiyat kasb etadi . Aslida odamlar tayyor fazilat , odat va xayotiy ko‘nikmalar bilan tug‘ilmaydilar. Bunday xususiyatlar ularning ijtimoiy hayotida shaxsiy va o‘zgalar tajribasi , ajdodlar an’analari , ta’lim-tarbiyaning faol ta’siri ostida asta-sekin shakllana boradi . Ta’lim-tarbiya o‘zgalarning ma’naviy ta’siri ostida inson uzida ijobiy axlokiy fazilatlarni shakllantiradi yoki «yomon dustlar» ya’ni salbiy odatlar soxibiga aylana boradi . Jahonda XII asrdan boshlab xanuzgacha algebra fani asoschisi sifatida Al- Xorazmiy nomi ulug‘lanadi . Hozirgi zamonda kosmik kemalar, havo transporti , hisoblash texnikasi , ishlab chikarishning texnologik jarayonlar algoritmi qoidasi asosida ishlaydi . Abu Nasr Farobiy inson akliy va ijodiy faoliyatining takomillashuvida musiqiy oxanglarning fizikaviy holatiga asos soldi . U Musqkaning matematik nazariyasini yaratdi . Bunday yaratuvchanlik milliy va ma’naviy qadriyatlarimiz sifatida ulug‘lanar ekan , ularni o‘rganish , o‘zlashtirish yosh avlodning muxim burchi bo‘lmog‘i kerak . Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash, bu yosh avloddan milliy g‘oya asosidagi tafakkur , chuqur bilim va ixtisoslikni talab kilmokda . Uning negizi- milliy qadriyatlarimizdir. « Yangicha yashash , ozod va obod Vatan erkin va farovon xayot kurish tuygusi esa yosh avlod oldiga keksa avlodga qaraganda mas’uliyatlirok vazifalarni qo‘ymokda . Xususan , ong va tafakkur xamda ma’naviy qadriyatlardagi uzgarishlar xayot talabidan orkada kolayotganligi ma’naviy saloxiyatdagi qusurlar bilan bog‘likdir . 8

Shunday qilib, qadriyatlar-harakat usuli, metodikasi va uning individual yetimga aylanishi uchun shart-sharoit yaratish degan ma’noni bildiradi. Mustaqillik milliy ma’naviyatimizning zaminini tashkil qiluvchi «qadriyatlar», «milliy istiqlol», «milliy iftixor», «milliy g‘urur», «milliy ong» kabi tushunchalarning ijtimoiy siyosiy va kundalik hayotimizdagi asosiy ahamiyati va o‘rnini qayta tiklab berdi. Bu bizning ma’naviy hayotimizda qo‘lga kiritgan katta yutuqlarimizdandir. Xush, qadriyatlar o‘zi nima? Ularning mohiyati, asosiy jihatlari nimadan iborat? Eng avvalo, shuni qayd qilish kerakki, qadriyatlar juda sermazmun va ko‘p qirrali tushunchadir. Shuning uchun ham adabiyotlarda mazkur tushunchaning mohiyatini ifodalashda turlicha yondashuvlarni uchratishimiz mumkin. Masalan, «Falsafiy ensiklopediya»ning beshinchi jildida qadriyatlar quyidagicha tavsiflangan: «Qadriyat fal safiy va sotsiologik tushuncha. U, birinchidan, biror obyektning ijobiy yoki salbiy qimmatini, ikkinchidan, ijtimoiy ongning normativ, belgilovchi—bag‘ishlovchi jihati (subyektiv qadriyatlar yoki ong qadriyatlari)ni ifoda etadi. Shunga ko‘ra obyektiv (ashyoviy) va subyektiv (ong) qadriyatlari bir biridan farqlanadi» Mazkur manbada yozilishicha, tabiiy boyliklar va tabiat hodisalari (bular yaxshilik va yomonlik nuqtai nazaridan baholanadi) mehnat mahsullarining iste’mol qiymati (umuman foydalilik); ijtimoiy hodisalarda mujassamlashgan ijtimoiy ezgulik va yovuzliklar; tarixiy hodisalarning progressiv yoki reaqion ahamiyati, hozirgi zamon kishilarining boyligi sifatida namoyon bo‘luvchi moziynning madaniy merosi, ilmiy haqiqatning foydali samarasi yoki nazariy ahamiyati, kishilarning hatti harakatlarida ifodalanuvchi axloqiy, yaxshilik yoki yomonlik, tabiiy va ijtimoiy obyektlarning hamda san’at asarlarining estetik jihatdan tavsiflanishi, sajdagohlar, diniy ibodat buyumlari va boshqalar ashyoviy qadriyatlarga kiradi Ong qadriyatlariga normativ tasavvurlar (yaxshi lik va yomonlik adolat, go‘zallik va xunuklik haqidagi, tarixning ma’nosi va insonning vazifasi haqidagi 9

tasavvurlar, ideallar, harakat meyorlari va tamooyillari tarzida ifodalangan ijtimoiy ko‘rsatmalar va baholar, talab va ta’qiqlar, maqsad va loyihalar kiradi. Qadriyatlarni mazmuni va harakteriga ko‘ra progressiv va reaqion tiplarga ajratish mumkin» Bu esa, mazkur kategoriyani o‘ta sig‘imdor qilish bilan birga uni izohlashni mushkullashtiradi. Turli chalkashliklar keltirib chiqaradi. Shu jihatdan taniqli faylasuf olim V.P.Tugarinovning fikri e’tiborga loyiqdir: «Qadriyatlar muay yan jamiyat yoki guruhga mansub kishilar turmushi va madaniyatining haqiqiy yoki ideal ne’matlari bo‘lgan tabiat va jamiyat hodisalarining mohiyati (yoki hodisaning bir jihati)dir. Bu ne’matlarning qadriyatlar deyilishiga sabab kishilar ularni qadrlaydilar, chunki bu qadriyatlar ularning shahsiy va ijtimoiy turmushini boyitadi. Shuning uchun ham kishilar o‘z tasavvurlaridagi qadriyatlarni ximoya qiladilar va o‘zlari uchun maqsad yoki ideal bo‘lgan qadriyatlarni amalga oshirishga intiladilar. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashda, qadriyatlar ichida eng birinchi va eng umumiysi hayotning o‘zidir, chunki hayotdan mahrum bo‘lish qolgan barcha qadriyatlardan foydalanishni yo‘qqa chiqaradi. Qadriyatlarning boshqa turlari, aslini olganda, hayot ne’matlarining mohiyatidir, madaniy qadriyatlardir». V.P.Tugarinov «qadriyat» va «baho» tushunchalarini bir biridan farqlash zarurligini uqtiradi. U yoki bu hodisani qadriyatlarga mansub hisoblash, ya’ni uni qadriyatlarga qo‘shish yoki qo‘shmaslik ana shu munosabatga, ijobiy yoki salbiy bahoga bog‘liq. Yosh avlodni Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlarini shakllantirish – bizning burchimizdir. 1.2. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning prinsiplari va usullari 10

Davlatimizning mustaqillikka erishuvi ta’lim va Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlarining milliy shakllarini rivojlantirishga keng imkoniyatlar ochib berdi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari - ma’naviy manbalar va hozirgi zamon talablari va ehtiyojlari nazarda to‘tgan xolda, tarbiyachilarning tarbiyalanuvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan o‘zaro amaliy va nazariy muloqatidir. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashda uning mohiyatini tushunib yetish kerak. Qadriyatlar o‘zining mohiyatiga ko‘ra bir necha turga bo‘linadi. Jumladan, inson va uning hayoti eng oliy qadriyat hisoblanadi. Inson yuq joyda biron narsaning qadr qimmati haqida so‘zlash bema’nilikdir. Shuning uchun ham inson qadr qimmatini e’zozlash, uning turmushini yaxshilash, bilimi va madaniy saviyasini rivojlantirish, sog‘lig‘ini saqlash, hayotini himoya qilish davlatimiz siyosatining asosiy yo‘nalishini tashkil etadi. Jamiyatimizda ro‘y berayotgan tub o‘zgarishlarning, islohotlarning barchasi kishilar hayoti to‘q, boy, go‘zal bo‘lishi, inson o‘zini chinakam erkin his etishi, o‘z mehnati natijasining, o‘z taqdirining, o‘z mamlakatining egasi bo‘lishini ta’minlashga qaratilgandir. Inson ehtiyojlarini qondirishda tabiiy qadriyatlar katta ahamiyat kasb etadi. Tabiiy qadriyatlarga yer va yer osti boyliklari, suv, xavo, o‘rmonlar, o‘simliklar, xayvonot dunyosi va boshqalar kiradi. Markaziy Osiyo, xususan, O‘zbekiston zamini xilma xil qazilmalarga boy. Yer yuzasiga yaqin yotgan qazilmalarning aksariyati ochilgan va ular xalq xo‘jaligi, fan va texnika tarakqiyoti uchun xizmat qilmoqda. Shu bilan birga xali ochilmagan, ruyobga chiqmagan konlar ham ko‘p. Bu konlarning juda oz qismi bevosita yer yuziga chiqqan bo‘lsa, aksariyati yer ichkarisida yashirinib yotibdi. Iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan tabiiy xom ashyo uyumlari «foydali qazilmalar» O‘zbekiston Respublikasining milliy boyligi, uning asosiy qadriyatlaridandir. O‘zbekiston behisob tabiiy boyliklarga, qulay jug‘rofik muxitga ega. 11

Tabiat tabiiy resurslar manbaidir. Tabiiy resurslar, ya’ni yonilg‘i, har xil metallar, rudalar, havo, suv, o‘simliklar, xayvonot dunyosi bo‘lmasa insoniyat yashay olmaydi. Tabiat biz uchun moddiy ne’matlarning bosh manbai sifatida ham, cog‘lik, shodlik, turmushga mehr-muxabbatning va har bir kishidagi ma’naviy boyliklarning bitmas tuganmas omili sifatida ham o‘zining g‘oyat zo‘r ahamiyatini hech qachon yuqotmaydi. Ona Yer kishilar uchun moddiy ne’matlar manbai, dastlabki mehnat vositalarining xazinasidir, inso niyat taraqqiyotining beshigidir. Yerdan inson o‘zi uchun zarur narsalarni undiradi. Yer insonni boqadi. Taniqli ingliz iqtisodchi olimi Vilzm Petti aytganideq, mehnat boylikning otasi bo‘lsa, Yer uning onasidir. Insonning kundalik hayoti va sevinchlari ham Yer tufaylidir. Shunday ekan, inson uchun g‘oyat darajada muxim va zarur bo‘lgan hayot manbai Yerni qadrlamaslik e’zozlamaslik mumkin emas! Zotan, O‘zbekistan Konstitutsiyasining 55-moddasida yozib qo‘yilgan: «Yer, yer osti boyliklari, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muxofazasidadir» Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashda ularga birinchi navbatda inson mehnati, xatti-harakati, aql zakovati bilan yaratilgan «ikkinchi tabiat», ya’ni turli tuman moddiy boyliklar, zavod va fabrikalar, ishlab chiqarish kuchlari, transport vositalari, asbob-uskunalar, turar joy, mol-mulk, noz-ne’mat va shu qabilar moddiy qadriyatlar ekanligini tushuntirish lozim. Ma’lumki, moddiy qadriyatlarning asosini jamiyatimizning moddiy texnika bazasi tashkil qiladi. Insoniyat jamiyatining har biri o‘ziga xos moddiy texni ka bazasiga ega. Ular bir-biridan sifat jihatidangina emas, balki miqdor jihatdan ham farq qiladi. Tosh va yog‘ochdan yasalgan sodda qurollarni ishlatish, yoyning ixtiro qilinishi va ov qilish, olovdan foydalanishning kashf etilishi, metalldan mehnat qurollarini yasash va boshqa shu qabilar hammasi ibtidoiy jamiyat moddiy texnika 12

bazasi uchun harakterlidir. Biroz takomillashgan mehnat qurollarini dexqonchilik, hunarmandchilik va qurilish ishlarida qo‘llash, og‘ir jismoniy mehnat talab qiladigan barcha sohalarda qullarning mehnatidan shafqatsizlarcha foydalanish quldorlik jamiyatining moddiiy texnika bazasi uchun xos belgilardir. Shamol va suv tegirmonlaridan foydalanish, metallarni eritish va ularni qayta ishlash yo‘llarini yaxshilash feodal jamiyatiga taalluqli moddiy texnika bazadir. Yirik va kuchli mashinalarni ixtiro qilish, ijtimoiy ishlab chiqarishda fan-texnika yutuqlaridan keng foydalanish, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashtirish, yangi texnologiyani joriy etish, tabiiy, moddiy va mehnat resurslaridan har tomonlama foydalanish indo‘strial jamiyatning moddiy texnik bazasini tashkil etadi. Respublikamizda taraqqiy etayotgan mashinasozlik, metallurgiya, kimyo, issiqlik energiyasi, transport va aloqa, kapital qurilishi, yengil, oziq-ovqat, agrar sanoati va boshqa milliy boyliklar majmuasi mustaqil O‘zbekiston xalqining moddiy qadriyatlarini tash kil etadi. Moddiy qadriyatlarning negizini mulk tashkil eta di. Davlat iste’molchilarning hyquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi Prezidentimiz ta’kidlaganidek mulkchilik munosabatlari masalalarida yaqin vaqtlar ichida qat’iy o‘zgarishlar amalga oshirilishi kerak. Mulk o‘zining haqiqiy egasi quliga o‘tishiga erishish zarur. Faqat ana shundagina uning egasi ushbu mulkni saqlash va ko‘paytirish uchun kurashadi. «Mulkning, - deydi I. Karimov, —mulkdorga tom ma’noda xizmat qilishiga, uning mulk egasiga, butun mamlakatga foyda keltirib, har bir fuqaroning farovonligiga xizmat qilishiga erishish zarur. Ana shundagina paydo bo‘layotgan mulkdorlar guruhi o‘z mamlakatining iqtisodiyotini mustahkamlashdan chinakam manfaatdor bo‘ladi, ijtimoiy tuzumni 13

mustahkamlash va himoya qilish, ijtimoiy siyosiy barqarorlikni ta’minlash uchun barcha imkoniyatlarni yaratadi». Insonning hayotida madaniy-ma’naviy qadriyatlar katta o‘rin egallaydi. Unga ilmiy texnikaviy va intel lektual imkoniyatlar, maorif, ta’lim tarbiya, tibbiy xizmat, milliy meros, turli shakllarda namoyon bo‘ladigan madaniyat durdonalari, til, adabiyot, san’at, xalq hunarmandchiligi maxsulotlari, noyob tarixiy va madaniy yodgorliklar, arxitektura va hokazolar kiradi. Markaziy Osiyo azal-azaldan ilm-fan va madaniyatning, adabiyot va san’atning markazlaridan biri bo‘lib kelgan. Bu o‘lkada yetishib chiqqan buyuk mutafakkirlar jahon ilm fani va madaniyatini o‘z kashfiyotlari va o‘lmas asarlari bilan ijodiy boyitib, yuqori cho‘qqiga ko‘tardilar, uning keyingi taraqqiyotiga samarali ta’sir ko‘rsatdilar. Butun madaniy olamga taniqli olimlar va mutafakkirlar, Samarkand, Buxoro, Shahrisabz, Xiva singari muxtasham shaharlar yaratuvchilari bo‘lmish ulug‘ ajdodlarimizning ijodiyoti o‘zining ulug‘vorligi va go‘zalligi bilan hozirgacha hammani lol qoldirmoqda. «O‘zbekistonda yuz berayotgan progressiv o‘zgarishlar,— deydi I.Karimov, — uning juda katta tabiiy boyliklari, ishlab chiqarish, ilmiy texnikaviy va intellektual imkoniyatlari, noyob milliy madaniy merosi, xalqimiz tarixi va hozirgi hayoti bilan qiziqayotgan dunyoning barcha mintaqalaridagi siyosatchilar, bizneschilar, oddiy odamlarni o‘lkamizga tabora ko‘proq jalb etmoqda» Endilikda mintaqamizning boy ma’naviy madaniyati, uning noyob milliy qadriyatlari, bebaho falsafiy va ma’naviy merosi xalqimizning ruhiyati, ma’naviyatini yanada yuksak darajaga ko‘tarish uchun xizmat qilmoqda. Biz Sharq sivilizatsiyasi va madaniyatiga mansubligimiz bilan faxrlanamiz, deydi Prezidentimiz I.Karimov,- Sharq sivilizatsiyasi va madaniyati esa doimo xalqni bo‘lg‘usi o‘zgarishlarga ma’naviy va ruhiy jihatdan tayyorlashga intilib kelgan. 14

Axloqiy qadriyatlar kishilarning bir birlariga, o‘zlari mansub jamoaga, vatanga nisbatan tarixan tarkib topgan munosabatlarini ifodalaydi. Axloq muayyan xulq atvor, odob, xatti harakat, meyor, qoida va tamoyillar majmuasidir. Axloqiy tushunchalarga yaxshilik va yomonlik burch, vijdon, sha’n (or-nomus), baxt, adolat, ideal qabilar kiradi. Insonning oila, jamiyat, xalq manfaatlarini anglab qilayotgan har qanday xatti harakati yaxshilik kategoriyasi nuqtai nazaridan baholanadi. Burch — kishining Vatan, xalq, jamoa, oila bilan o‘zaro munosabatlarida o‘z oldidagi majburiyat va mas’uliyatini sezishi, ularga nisbatan sadoqatni ifodalaydi. Vijdon kishining xatti harakatiga o‘zining munosabatini, kishining o‘z xulq odobi uchun ma’naviy mas’uliyat hissini ifodalaydi. Qadriyatlar amal qilish doirasiga ko‘ra milliy, mintaqaviy va umuminsoniy turlarga bo‘linadi. Milliy qadriyatlar - murakkab ijtimoiy ruhiy hodisa bo‘lib, u millatning tili, madaniyati, tarixi, urf odatlari, an’analarini, jamiki moddiy va ma’naviy boyliklarini, iqtisodiy, ijtimoiy siyosiy hayotining barcha tomonlarini qamrab oladi. Har bir ruhan sog‘lom kishida o‘z qadr qimmatini saqlash, o‘zini hurmat qilish tuyg‘usi mavjud. Har bir millatda ham xuddi shu holatni ko‘ramiz. Millatlarning o‘z o‘zini anglash jarayoni takomillashgan sari milliy manfaatlar ham, milliy qadriyatlar ham kuchayib, mustahkamlanib boraveradi. Milliy qadriyatlarning e’zozlanishi va kuchayib borishi zinhor milliy hudbinlikka, manmanlikka olib kelmasligi kerak Shuning uchun ham bu masalada xushyorlik, nazokat, insof, diyonat, bag‘rikengliq sahovat talab qilinadi. Zotan, milliy qadriyatlarning o‘zi ayni paytda, mintaqaviy yoki umuminsoniy qadriyatlarning uzviy qismi sifatida namoyon bo‘ladi. Mintaqaviy qadriyatlar iqtisodiyoti, madaniyati, tarixi, tili, dini, urf-odat va an’analari mushtarak bo‘lgan xalqlar manfaatlariga xizmat qiladigan tabiiy va ijtimoiy hodisalar majmuasini tashkil etadi. 15

Mintaqaviy qadriyatlarga misol sifatida Markaziy Osiyo xududida istiqomat qiluvchi o‘zbeq qozoq, tojiq qirg‘iz, turkman xalqlariga xos bo‘lgan qadriyatlarni eslatib o‘tishimiz mumkin. Buyuk Turon diyorida unib o‘sgan mazkur xalqlarning tarixi, tili, mada niyati, dini, urf odat va an’analarida juda ko‘p umumiylik mavjud. Ular hamisha bir birlariga orasini, quda qudag‘ay bo‘lganlar, hozir ham bahamjihat, totuv hayot kechirmoqdalar. Mazkur xalqlarning iqtisodiy, madaniy, ma’naviy, savdo sotiq. munosabatlari juda qadim zamonlarga borib taqaladi. Qadimdan bir ma’naviy ruhiy iqlimdan nafas olib kelgan xalqlarimiz tariximizning, ayniqsa, bugungi mas’uliyatli davrida aql, zakovat va shijoat, dunyoviy salohiyat va milliy g‘urur talab etadigan bir pallada yana ham yaqinroq, yana ham mehr oqibatliroq bo‘lishlari lozimligini hayotiing o‘zi taqozo qilmoqda. Mintaqaviy qadriyatlar turkumiga Markaziy Osiyoda yagona iqtisodiy hududni tashkil qilish, Orol muammolarini xal etish, ekologik xavfsizlikni ta’minlash, mintaqamizda yashovchi xalqlarni tibbiy, ijtimoiy jihatdan himoyalash, boy tarixiy, ma’naviy merosimizni avaylab asrash qabilar kiradi. Umuminsoniy qadriyatlar milliy va mintaqaviy qadriyatlardan mazmuni jihatdan chuqur va keng bo‘lib, umumbashariy ahamiyat kasb etadi. Umuminsoniy qadriyatlar barcha millatlar, elatlar va xalqlarning maqsad va intilishlariga muvofiq koladi. Shuni ta’kidlash kerakki, jahondagi birorta xalq va millat o‘zidan boshqa xalq va millatlardan, umuman jahon sivilizatsiyasidan mutlaqo ajralgan, alohida madaniyatga ega emas. Millatlar boshqa xalqlarning madaniy ma’naviy yutuqlaridan foydalanmay turib rivojlana olmaydilar. Shu sababli, barcha xalqlarning ijtimoiy iqtisodiy, madaniy ma’naviy rivojlanishi, tarixi bir biri bilan chambarchas bo‘lib ketgan. Umuminsoniy qadriyatlar turkumiga insoniyat sivilizatsiyasining tarakqiyoti bilan bog‘lik bo‘lgan umum bashariy muammolar kiradi. Ulardan eng asosiylari yer yuzida ilm fanini taraqqiy ettirish, tinchlikni saqlash, yadroviy qurollarning poygasini to‘xtatish, xalqaro xavfsizlikni ta’minlash, turli 16

kasalliklarning oldini olish, tabiatni muxofaza qilish , qashshoqlik va savodsizlikka barham berish, sanoat xom ashyosi, ener giya manbalari va oziq- ovqat bilan ta’minlash, koinotni va jahon okeani resurslarini o‘zlashtirish bilan bog‘lik bo‘lgan muammolar kiradi. Jamiyatimizning iqtisodiyoti, mada niyati va ma’naviyatining ilgari qarab rivojlanishiga, milliy axloq, odob, urf-odat negizlarida komil insonni tarbiyalashga, mustaqil Respublikamizni har tomonlama ravnaq toptirib, jahon sivilizatsiyasiga qo‘shishga astoydil hizmat qiladigan qadriyatlar — bu progressiv qadriyatlarni tashkil etadi. Aksincha, jumhuriyatimizning oldida turgan ijtimoiy siyosiy, iqtisodiy. madaniy, ma’naviy muammolarni hal etishga tusqinlik qiladigan hodisalar reaksion qadriyatlarga kiradi. Shuning uchun tarbiyachi birinchi uchrashuvga alohida tayyorgarlik ko‘rib tarbiyalanuvchining mashg‘ulot tayyorlaydigan xonasi, uydagi xo‘jalik ishlariga ishtiroki, nimalarga ko‘proq qiziqadi, kun tartibi singari masalalar bo‘yicha fikr yuritishi zarur. Ba’zi Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari ota-onalarni maktabgacha ta’lim muassasasiga kelishi uchun Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlariga xilof ish tutadi. Masalan, «Bolaning papkasi, kundalik daftarini olib qo‘yib, ota-onangni aytib kelsang beraman»-deydilar. Bunday muomala ota-onalar bilan Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari o‘rtasidagi munosabatni yomonlashtiradi. Oilada bola Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlariga salbiy ta’sir qiladigan omillar asosan ota-onalarning pedagogik bilimlari yetarli emasligidan shaxsning rivojlanishi qonunlarini tushunmasligidan kelib chiqadi. Pedagogik tashviqotning barcha turlari ota-onalar Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari sohasidagi kamchiliklarni bartaraf etishi, o‘z farzandlarini yanada yaxshiroq o‘rganishlariga yordam beradi. Bu Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlariishlarimizni talab darajsiga chiqishda muhim o‘rin tutadi [4, 6, 7, 9, 11, 12, 13, 30 ] . 17

II bob. MAKTABGACHA TA’LIM YOSHIDAGI BOLALARNI UMUMINSONIY QADRIYATLAR ASOSIDA TARBIYALASHNING PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK SHART – SHAROITLARI. 2.1. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning o‘ziga xos psixologik xususiyatlari. Qadriyatlar-harakat usuli, metodikasi va uning individual yetimga aylanishi uchun shart-sharoit yaratish. Qadriyatlar inson ma’naviy kamolotining muhim omili hamdir. Har bir millat rivojlanishidagi tarixiy voqealar, unga ijobiy hissa qo‘shgan shaxslar ham milliy qadriyatlar jumlasiga kiradi. Qadriyatlarga baho berishdan oldin ular yuzaga kelgan konkret tarixiy sharoitlar, o‘sha davrlarga xos bo‘lgan imkoniyat va ehtiyojlarni ham bilmoq kerak. Kechagi voqealarni bugungi talab bilan o‘lchash mumkin bo‘lmaganidek, har bir qadriyatning ijtimoiy ahamiyatini bilishga muayyan tarixiy sharoitlarni hisobga olib yondashmoq kerak. Qadriyatlarning ijtimoiy ahamiyatini anglash kishilarning istiqbol vazifalarini to‘g‘ri tasavvur qila bilish imkoniyati bilan ham bog‘liq. Jamiyat a’zolarida yetuk ijtimoiy, milliy ong bo‘lishi, ma’naviy kamolotning yuksakligi qadriyatlarning rivojlanish imkoniyatlarini kuchaytiruvchi, ijtimoiy va tarbiyaviy samaradorligini oshiruvchi omildir. Qadriyat va meros tushunchalari o‘zaro yaqin bo‘lsa ham ular bir xil ma’noni bildirmaydi. Qadriyat va meros bir-biriga uzviy bog‘liq bo‘lishiga qaramay, har qanday meros qadriyat bo‘la olmaydi. Meros tushunchasining mohiyati qadriyatga nisbatan kengdir. Bundan tashqari, qadriyat faqat o‘tmishdan qolgan merosgina emas. Hozirgi kun talablari, yangi sharoit va imkoniyatlar asosida shaklla- nayotgan ijtimoiy, ma’naviy, siyosiy hodisalar ham qadriyat hisoblanadi. Hozir O‘zbekistonda milliy istiqlol mafkurasini rivojlantirish uchun katta ishlar olib borilmoqda. Taraqqiyotning hozirgi vazifalari va millat manfaatlariga 18

mos keluvchi bunday mafkura yaratilmoqda. Bu mafkurani yaratishda o‘tmish merosidan unumli foydalanilsa ham u yangi davrda shakllangan qadriyat sifatida yuzaga kemoqda. Meros - o‘tgan avlodlar tomonidan yaratilgan, bizgacha yetib kelgan ijtimoiy- ma’naviy, moddiy hodisalar, madaniy boyliklar, urf-odatlar, marosimlar, axloq normalaridir. Meros taraqqiyot uchun ham zarur omil bo‘lgandagina, qadriyat darajasiga ko‘tarila oladi. Meros bilan qadriyatlarni baholash mezonlari bir-biridan farq qiladi. Moddiy va ma’naviy merosni baholashda uning tarixiy shakllanishi sharoitlari va imkoniyatlarini o‘rganishga katta e’tibor beriladi. Merosning hozirgi kun uchun ham bo‘lgan ahamiyatini bilish uni qadriyatlar jumlasiga kiritishdir. Qadriyat turlari. Qadriyatlar mohiyati jihatidan moddiy va ma’naviy qadriyatlarga bo‘linadi. Inson kuchi, aqli-zakovati bilan yaratilgan tabiat go‘zalliklari, arxitektura, san’at va madaniyat asarlari - barchasi moddiy, ya’ni noosfera qadriyatlar jumlasiga kiradi. Axloq odob, bilim, ilm, malaka, iymon, insof, e’tiqod va boshqalar ma’naviy qadriyatlar. Moddiy va ma’naviy qadriyatlar bir-biri bilan bog‘liqdir. Ular o‘z navbatida, quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi: 1. Inson yashab turgan moddiy muhit bilan bog‘liq bo‘lgan qadriyatlar. Qadriyatlarning bu turiga iqlim sharoiti, tabiat go‘zalliklari, milliy-davlat ahamiyatiga molik bo‘lgan qo‘riqxonalar, tabiatning inson yashashi, mehnat qilishi uchun zarur bo‘lgan sharoit va imkoniyatlari kiradi. Tabiiy muhit sharoiti va imkoniyatlari ham inson ehtiyojlari, yashash imkoniyatlari bilan taqozolangan taqdirdagina qadriyat, deb baholanadi. Shu ma’noda olib qaraganda, tabiat sharoitlarini qadriyat deb qarash unga ma’lum maqsad va manfaat asosida yondashayotgan inson tomonidan berilgan bahodir. Tabiatning inson manfaati asosida o‘zlashtirilgan, o‘zgartirilgan qismi ham qadriyatdir. 2. An’analar, urf-odatlar va marosimlarda namoyon bo‘ladigan axloqiy qadriyatlar. 19

Bu qadriyatlar asosan obyektiv taraqkiyot va subyektiv ruhiyatning ifodasi bo‘lib kishilarning o‘zaro munosabatlarida, turmush tarzi va faoliyatida, yurish- turishida, axloqi va odobida ko‘zga tashlanadi. Axloq, insonning ichki ruhiy e’tiqodi, odob esa uning amalda namoyon bo‘lishidir. Turli urf-odatlar, marosimlar kishilarning kundalik turmush tarzida, axloqiy qadriyatlar esa ularning yurish- turishi, o‘zaro munosabatlarida namoyon bo‘ladi. Ma’naviy kamolotni o‘zida mujassamlashtirgan inson ham oliy qadriyat hisoblanadi. 3. Insonning aql-idroki va amaliy faoliyati zaminida shakllangan mehnat malakalari va ko‘nikmalari, bilim va tajribalari, qobiliyat va iste’dodlarida namoyon bo‘ladigan qadriyatlar. Bu qadriyatlar insonning mehnat malakalari, ijtimoiy qiziqishlari, mehnat mahsuloti turlarini yaratish sohasidagi amaliy imkoniyatlari, bilimi, iste’dodi va qobiliyatlaridir. Rassom qo‘linda qalam ushlagani uchun emas, balki tajribada shaklangan bilim va iste’dod egasi bo‘lgani uchun ham buyuk san’at asarlarini yarata oladi. 4. Odamlar o‘rtasidagi jamoatchilik, hamkorlik, xayrixohlik, hamjihatlikka asoslangan munosabatlarda namoyon bo‘layotgan qadriyatlar. 5. Kishilarning yoshi, kasbi, jinsi va irqiy xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan qadriyatlar. Albatta, qadriyatlarning bu turkumini alohida ajratib olib qaramasa ham bo‘ladi. Lekin inson hayotining turli davrlari, faoliyat sohalariga nazar tashlar ekanmiz, bu sohalarda ham e’tiborga sazovor bo‘lgan qadriyatlar va ularning mezonlari borligini ko‘ramiz. Yoshlar va keksalar, erkaklar va ayollar, turli kasb egalari uchun xos bo‘lgan qadriyatlar ham mohiyati jihatidan jamiyat va inson kamoloti uchun xizmat qiladigan ma’naviyatdir. Yuqorida bayon etilgan qadriyatlar, o‘z navbatida, umuminsoniy, mintaqaviy, milliy, diniy qadriyatlarga bo‘linadi. 20

Umuminsoniy qadriyatlar jahon sivilizatsiyasining yaxlitligi, uning barcha bosqichlari bir-biri bilan uzviy bog‘langanligining ifodasidir. Umuminsoniy qadriyatlar qandaydir o‘zgarmas, aqidaviy tushunchalar emas. Davrlar o‘tishi, sharoit, talab va ehtiyojlarning o‘zgarishi bilan ularning mazmuni, baholash mezonlari ham o‘zgarib boradi. Lekin bu o‘zgarishlardan qat’iy nazar, umuminsoniy qadriyatlar odamlarni jipslashtiruvchi, ma’lum maqsadlar, ijtimoiy, ma’naviy kamolotning muayyan yo‘llari uchun birgalashib kurashishga, harakat qilishga chorlovchi ijtimoiy hodisalardir. Umuminsoniy qadriyatlar turli davlatlar, xalqlar o‘rtasidagi ko‘prik vositasini o‘tab, odamlarni bir-biriga yaqinlashtiruvchi, hamjihatlik va hamkorlikka chorlovchi kuch vazifasini o‘taydi. Ma’naviyat borasida ham umuminsoniy qadriyatlar barcha xalqlarning madaniyatini yaqinlashtiradi va ularni tezroq kamol topishga imkon yaratib beradi. Umuminsoniy qadriyatlar inson ma’naviy, ijtimoiy kamolotining qandaydir alohida, boshqalardan ajralgan tomoni emas. Umuminsoniy qadriyatlar milliy va mintaqaviy qadriyatlarning umumlashgan ifodasidir. Umuminsoniy qadriyatlar butun insoniyatga xos qadriyatlar asosida tashkil topadi va rivojlanadi, ular ayni vaqtda barcha milliy qadriyatlarning bir-biriga yaqinlashishi va rivojlanishiga ham xizmat qiladi. Insonparvarlik g‘oyalariga sadoqat, demokratiya, ijtimoiy adolat hamma yerda barqaror bo‘lishiga intilish, inson huquqlari poymol etilishiga yo‘l kuymaslik, hamma xalqlarning milliy mustaqillik uchun bo‘lgan kurashlarini himoya qilish, kishilarni do‘stlik, hamkorlik va hamdardlikka chorlash, hamma yerda tinchlik, osoyishtalik qaror topishiga harakat kalish, atrof-muhitni toza saqlash umuminsoniy qadriyatlarning hozirgi kunda katta ahamiyat kasb etayotgan jihatlaridir. Bu qadriyatlar butun insoniyat tomonidan qo‘lga kiritilgan fan, texnika, madaniyat, ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlarini rivojlantirish borasidagi yangi jihatlar, demokratiya, qonunchilik, adolatni barqarorlash-tirish borasidagi yutuqlardan ham iborat bo‘lib, ulardan oqilona foydalanish respublikamizni 21

jahondagi rivojlangan davlatlardan biriga aylantirish ishiga ham xizmat qiladi. Bu borada biror chekinishlarga, milliy mahdudlik va kalondimog‘likka yo‘l qo‘yish nihoyatda katta yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin. Umuminsoniy qadriyatlar mahalliy sharoit, imkoniyatlar, tarixiy an’analar bilan bog‘langandagina kerakli samara beradi. Mintaqaviy qadriyatlar ham umuminsoniy qadriyatlar bilan chambarchas bog‘langan. Qadriyatlarning bu turkumi bir-biriga yaqin bo‘lgan sharoitlarda yashagan va mehnat qilgan, tarixi tutash bo‘lgan mamlakatlar va xalqlarda uchraydi. Bu qadriyatlar hozirgi kunda ham katta ahamiyat kasb etmoqda. O‘rta Osiyo xalqlari ming yillar davomida bir-biri bilan yaqindan iqtisodiy va siyosiy aloqalar o‘rnatganlar. Ularning turmush sharoitlari, tili, madaniyati, dini, urf-odatlari bir-biriga yaqin bo‘lishi ko‘plab umummintaqaviy qadriyatlar shakllanishiga olib kelgan. Bu qadriyatlar turli joylarda bir-biridan biroz farq qilsada, mohiyat jihatidan yaqindir. Mehmondo‘stlik, bolajonlik, yaqin qo‘ni- qo‘shnichilik, kattalarni hurmat qilish, kichiklarni izzat qilish, qarindosh-urug‘lar, do‘stlar bilan yaqin aloqada bo‘lish, sahiylik, halol bilan haromni farqlash O‘rta Osiyo xalqlarining hammasiga xos bo‘lgan ma’naviy fazilatlardir. Garchand mehmondo‘stlik bilan bog‘liq udumlar mintaqamizning hamma yerida keng tarqalgan yaxshi an’ana bo‘lsa ham ular turli joylarda bir-biridan farq qiladi. Keksalarni, ota-onani hurmat qilish ham O‘rta Osiyo xalqlarining o‘ziga xos yuksak ma’naviy boyligidir. Keksalar ko‘pni ko‘rgan, aql va idrok bilan har ishda maslahat bera oladigan, yoshlarga katta tarbiyaviy ta’sir ko‘rsata oladigan kishilardir. Keksalarni hurmat qilish, ulardan saboq olish, hayot tajribasini o‘rganish ma’naviy kamolot uchun yangi imkoniyatlar izlashga harakat qilishdir. Ota-onani hurmat qilish, ularning gapiga, pand nasihatiga quloq solish ham katta ma’naviy qadriyatdir. Ota-ona hech vaqt o‘z farzandiga yomonlik ravo ko‘rmaydi. Ular hayotda ko‘p og‘irlik, yengilliklarni ko‘rgani sababli, farzandlarining istiqbolini ham ulardan ko‘ra 22

ko‘proq o‘ylaydilar, Ba’zan ota-onalarning nasihatlari noqobil farzandlarga og‘irroq tuyuladi. Bu hayotni bilmaslik, hayotning turli jarayonlariga yengil-yelpi qarashning oqibatidir. Farzandlar ota-onaning qadrini o‘zlari ota-ona bo‘lganidan keyingina fahmlab oladilar. Bu davr ichida ular ma’naviy kamolotning ko‘p imkoniyatlarini qo‘ldan boy berib qo‘yadilar. Shuning uchun ulkan ma’naviy qadriyat bo‘lmish ota-onani hurmat qilish odatini aslo unutmaslik kerak. Ota-onaga bo‘lgan hurmat dunyodagi barcha xalqlarda uchraydi. Lekin bizning mintaqamizda bu qadriyatni e’zozlash boshqa hamma joylardagiga nisbatan ustunroq turadi. Hashar yo‘li bilan uy-joy qurishda, uy joylarni ta’mirlashda bir-biriga yordam ko‘rsatish, yetim-yesirlarning, beva-bechoralarning peshonasini silash, ularni qarindosh-urug‘lar o‘z himoyasiga olib, xoru zor bo‘lib qolishiga yo‘l qo‘ymasligi ham mintaqamiz xalqlarining barchasiga xos qadriyatdir. Katta ijtimoiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan mintaqaviy qadriyat- lardan yana biri - jamoatchilik fikridir. Jamoatchilik fikri odamlar o‘rtasidagi bir- biriga yaqinlik, o‘zaro hurmatning ifodasi bo‘lib, keng foydalanish mumkin bo‘lgan qadriyatdir. Qadriyatlarning eng muhim turlaridan yana biri - milliy qadriyatlardir. Milliy qadriyatlar umuminsoniy va mintaqaviy qadriyatlar bilan birlikda mavjud bo‘ladi. Umuminsoniy va mintaqaviy qadriyatlar milliy qadriyatlarning ko‘p tomonlarini o‘z ichiga oladi. Milliy qadriyatlar umuminsoniy va mintaqaviy qadriyatlar ta’sirida keng rivojlanish, takomillashish imkoniga ega bo‘ladi. Ular o‘rtasidagi muntazam davom etib boradigan dialektik munosabat jahon sivilizatsiyasi rivojlanishining muhim omillaridan biridir. Milliy qadriyatlarning shakllanishi va rivojlanishi har bir millat-ning o‘ziga xos tarixi, tili, madaniyati, axloqiy va psixologik fazilatlari, yashash sharoiti, turmush tarzi, ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘langandir. Milliy qadriyatlarning har bir ko‘rinishini uzoq tarixiy taraqqiyotining o‘ziga xos xususiyatlarini chuqur o‘rganish orqaligina to‘g‘ri tushunib olish mumkin. 23

Millat mavjud ekan milliy qadriyatlarning ahamiyati aslo kamaymaydi. Millatlarning ma’naviyat jihatidan bir-biriga yaqinlashib borishi ham milliy qadriyatlarning rivojlanish va amal qilish imkoniyatlarini kamaytirmaydi, balki kengaytiradi. Umuman olib qaraganimizda, milliy qadriyatlar har bir millatning mohiyatini, uning muayyan mustaqil ijtimoiy etnik birlik ekanini belgilab beruvchi asosiy mezonlardan biridir. Har bir millat o‘z qadriyatlarini rivojlantirishi va ularga amal qilishida milliy ong, milliy birdamlik tuyg‘usining ahamiyati kattadir. Milliy ruhiyat va ma’naviyatdan mahrum bo‘lgan kishilardagina o‘z tili, tarixi, an’analariga nigilistik munosabatda bo‘lishi mumkin. Agar shunday ahvol ma’lum siyosat ta’sirida kengayib borsa, millat birligi va kamoloti uchun nihoyatda xatarli bir hol yuzaga keladi. Albatta, har bir xalq o‘z milliy qadriyatlari qobig‘idagina o‘ralib qolmasligi kerak. Bunday yo‘ldan borilganida millatning taraqqiyoti sur’atlari pasayadi. Milliy mahdudlik va milliy kalondimog‘lik hech vaqt ma’naviy, ijtimoiy kamolot omili bo‘lgan emas. Boshqa millatlarning qadriyatlarini o‘rganish hamma vaqt ham taraqqiyotning omillaridan biri bo‘lib kelgan. Qadriyatlar qanchalik bir-biriga yaqinlashib, ta’sir ko‘rsatmasin, har bir millat uchun ma’naviy kamolotning asosiy yo‘li va mezoni milliy qadriyatlar bo‘lib qoladi. Biron millatning yaxshi urf odatlari, marosimlari qachonki boshqa millat ruhiga, milliy ma’naviy ehtiyoji va talablariga mos kelgandagina shu millat hayotida chuqur tomir otish imkoniga ega bo‘ladi. Xalqlarga yangi ma’naviy qadriyatlarni singdirish uchun avval, ularga nisbatan ehtiyoj tug‘dirmoq kerak. Ma’naviy ehtiyojsiz, tarixiy an’analarni e’tiborga olmay singdirilmoqchi bo‘lgan qadriyatlar millatning hayotida ma’lum o‘rin olsa ham, uning ruhiyatiga singmaydi, binobarin qalbidan o‘rin olmaydi. Har bir xalq qadrlagan narsa yoki hodisa, birinchi navbatda, uning milliy ma’naviyati bilan bog‘liq bo‘ladi. 24

Milliy qadriyatlar ham qandaydir o‘zgarmas hodisa emas. Millat taraqqiyoti bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy hayotning takomillashib borishi, yashash va mehnat qilish sharoitlari o‘zgarishi bilan milliy qadriyatlar ham rivojlanib borishiga imkon yaratiladi. Umuminsoniy, mintaqaviy, milliy qadriyatlar bilan bir qatorda, diniy qadriyatlar ham mavjuddir. Diniy qadriyatlar ham jamiyatning ma’lum tarixiy davr va sharoitlardagi talablari, ehtiyojlari asosida shakllanadi. Diniy qadriyatlar umuminsoniy, mintaqaviy qadriyatlarning qandaydir alohida, boshqalardan keskin ajralib turuvchi sohasi emas. Ma’lumki, har qanday din ham hayot talablari, turmush sharoiti va ehtiyojlaridan ajralgan holda paydo bo‘lmagan. Barcha dinlarning kelib chiqishiga ma’lum tarixiy davrlardagi ijtimoiy, siyosiy, g‘oyaviy sharoitlar, ular bilan bog‘langan ehtiyojlar sabab bo‘lgan. Dinlarning kelib chiqishiga asos bo‘lgan sabablarni ijtimoiy hayotning o‘zidan izlamoq kerak. Real hayot voqealari, ehtiyojlari ilohiylashtirilganida, mohiyati, sodir bo‘lishi sabablari ilohiy kuchlarning irodasi bilan bog‘langandagina diniy tus oladi. Islom dini shakllanayotgan davrda Muhammad alayhissalom arab qabilalari orasida keng tarqalgan ko‘plab urf-odatlar, marosimlar, axloqiy va huquqiy normalarga ilohiy tus berib, ularni yangi dinning ajralmas qismiga aylantirdi. Arablarning yurish-turishi, odobi va axloqi, oilaviy va qabilaviy munosabatlari borasidagi ko‘plab qadriyatlari islom dinining tarkibiy qismi bo‘lib qoldi. Sha’riy hukmlarga kirgan axloq va odob, halollik, insonparvarlik, mehr- oqibat, do‘stlik, birodarlik haqidagi ko‘plab g‘oyalar islom dinidan oldin ham qadriyatlar sifatida saqlanib kelgan edi. Bu qadriyatlar islom dinining tarkibiy qismiga aylanib, ularga rioya qilmaslik jamiyat oldidagina emas, balki xudo oldidagi gunoh sifatida talqin etila boshlangan. Natijada islom dini bilan bog‘liq bo‘lgan bu qadriyatlarga ham rioya qilishlik mas’uliyati kuchayadi. Din muqaddas, 25

deb e’tirof qilgan qadriyatlarni tan olmaslik, yoki ularga rioya qilmaslik gunoh, do‘zax singari tushunchachar bilan bog‘landi. Shunday qilib, diniy tus olgan hayotiy qadriyatlarga rioya qilishning zaruriyati ham kuchaydi. Qadriyatlarga baho berishning bosh mezoni — tarix saboqlari, tajriba, hozirgi davr va istiqlolning talablari ehtiyojidir. Qadriyatlarga aqidaparastlik, qiroatxonlik, ko‘r-ko‘rona sig‘inish yo‘li bilan emas, balki sog‘lom aql, fan yutuqlari, ijtimoiy-ma’naviy taraqqiyot talablari va imkoniyatlariga asoslanib yondoshmoq kerak. Qadriyatlar katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Qadriyatlarning mohiyatini bilish, ularga e’tiqod, ixlos qo‘yish yoshlarda milliy g‘urur, vatanparvarlik, milliy birdamlik va hamjihatlik tuyg‘usini shakllantirishda, insonparvarlik, halollik, mshnatsevarlik. axloqiy poklik fazilatlarini kamol toptirishda katta ahamiyatga ega. O‘zbekiston mustaqil taraqqiyot yo‘liga o‘tgan hozirgi sharoitda vatanparvarlik tarbiyasi katta ahamiyat kasb etmoqda. Vatanparvarlik — o‘z vatanini vijdonan sevish, uning taraqqiyot yo‘li va istiqlolini anglab olish, manfaatlarini hamma sohalarda himoya qilishda fidoiylik namunalarini ko‘rsatishdir. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashda o‘zbek oilalarida, jamoatchilik o‘rtasida bola tarbiyasini amalga oshirishda katta tajriba bor. Bu tajriba asrlar davomida sinovdan o‘tib, milliy qadriyatga aylanib ketdi. Bu qadriyatlar bolalarda mehnatsevarlik, insonparvarlik, halollik, ota-onani, kattalarni hurmat qilish, kichiklarni izzat qilish, kamtarlik kabi xislatlarni tarbiyalashga yordam beradi. Milliy pedagogikaning bu boradagi merosi ham buyuk qadriyatdir. Shu sababli ham o‘zbek yoshlari o‘zining tarbiyasi, mehnatsevarligi, kattalarga hurmate’tibori, kamtarligi, andishaliligi, halolligi bilan ajralib turadi O‘zbek qizlarini mehnatsevarlik, kamtarlik ruhida tarbiyalash borasida ham katta tarixiy an’analarimiz bor. Nomus, iymon, qizlik iffatini yuksak tutish odati ham ulkan milliy qadriyatdir. 26

Qadriyatlarga xolisona yondoshish, ulardan ijtimoiy, tarbiyaviy masalalarni hal etishda samarali foydalanish hozirgi kundagi ko‘plab dolzarb muammolarni hal etishning muhim shartidir. Qadriyatlar masalasi falsafiy ta’limotlarda katta o‘rin tutishi ham ularning shu jihatlari bilan taqozo qilinadi. Boshlang‘ich Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar ruhda tarbiyalashni faqat mashg‘ulot jarayonlarida amalga oshirib bo‘lmaydi. Bu jarayon Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning mashg‘ulotdan keyingi vaqtlarini taqsimlashlarida ham asosiy o‘rinni egallashi zarur. Katta guruh tarbiyalanuvchilari maktabgacha ta’lim muassasasida olgan nazariy bilimlarini amaliyotiga mashg‘ulotdan tashqari holatlarda: mahallada, oilada, turli xil bayram va tadbirlarda duch keladi. Maktabgacha ta’lim muassasasigacha ta’lim muassasasi tarbiyachisi vatanparvarlik, insonparvarlik haqidagi dastlabki tushunchalarini ham maktabgacha ta’lim muassasasiga borgunlariga qadar oilada oladilar. Shu bois ota-ona tarbiyalanuvchi maktabgacha ta’lim muassasasiga borganda bu vazifani tarbiyachi zimmasiga yuklab qo‘ymasdan, uning oilada bo‘lgan paytida unga befarq bo‘lmasligi, unga ma’naviy bilimlarini oshirishga va mustahkamalashga yordam berishlari zarur. Eng avvalo, bolada o‘z oilasiga, ota-onasiga, opa-singil, aka-ukalariga mehr-muhabbatli bo‘lishini o‘rgatish, keyinchalik bu tuyg‘uni qo‘ni-qo‘shni, mahalla, tuman, shahar miqyosiga ko‘tarib, ona Vatanga cheksiz muhabbat hissini uyg‘otish lozim.. «Bir bolaga yetti qo‘shni ota-ona», - deyishadi dono xalqimiz. Demak, Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning ma’naviy kamolotida qo‘ni - qo‘shni, mahallaning ham ahamiyati katta ekan. Katta guruh tarbiyalanuvchisi mahallasidagi do‘stlari bilan bo‘sh vaqtini o‘tkazadi. Uning do‘stlari aqlli, odobli, tarbiyali, ilimli bo‘lsa, ularga o‘xshashga, hatto ulardan oshib ketishiga intiladi. 27

Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning umuminsoniy qadriyatlarni shakllanishida guruhdan va maktabgacha ta’lim muassasasidan tashqari o‘tkaziladigan tadbirlarning ahamiyati benihoyat kattadir. Shu bois tarbiyachi ota- onalar bilan hamkorlikda turli tadbirlar o‘tkazilishi va bu tadbirlarga barcha Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni jalb qilish kerak. Agar tadbirlar faqat a’lochi va jamoatchi tarbiyalanuvchilar jalb qilinaversa guruhdan tashqari tarbiyalanuvchilarga salbiy ta’sir ko‘rsatishi, ularni ruhiyatini tushirishi, hatto tarbiyachilarni xudbinlikda ayblashlari mumkin. Har bir katta guruh tarbiyalanuvchisini qobiliyatiga yarasha mas’uliyat yuklash, bu mas’uliyat esa uning olg‘a intilishi uchun turtki bo‘lishni esdan chiqarmaslik kerak. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirishda ommaviy axborot vositalarining gazeta, jurnal, radio va telvideniyaning ham ahamiyati kattadir. Har bir ota-ona farzandining qanday kitob, gazeta yoki jurnal o‘qiyotganini, qanday radio tinglab tamosha qilayotganliklarini nazorat qilib turishlari lozim. Kerak bo‘lsa farzandlari bilan o‘qigan kitoblari, ko‘rgan teleko‘rsatuvlari haqida suhbatlashib, ularni farzandlari ma’naviyatiga qanday ta’sir qilganligini aniqlashlari maqsadga muvofiqdir. Katta guruh Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar ruhda tarbiyalash kunning bir qismida, faqat maktabgacha ta’lim muassasasida amalga oshirilmay, u har doim maktabgacha ta’lim muassasasida, oilada ota-ona va tarbiyachilar hamkorligida, ularning ko‘magida amalga oshiriladigan eng dolzarb mavzulardan biridir. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar ruhda tarbiyalashda guruhdan va maktabgacha ta’lim muassasasidan tashqari o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar va tadbirlarning ahamiyati benihoyat kattadir. Ta’lim sifatini oshirishda guruhdan tashqari ishlarning o‘rni beqiyosdir. Ayniqsa, tarixiy badiiy qadriyatlarimizdan foydalanish ta’lim va tarbiyaning milliy 28

negizlarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Shu ma’noda umumiy o‘rta ta’lim maktabgacha ta’lim muassasasilari Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni ma’naviy, madaniy qadriyatlar bilan tanishtirishda guruhda, guruhdan va maktabgacha ta’lim muassasasidan tashqarida o‘tkaziladigan o‘quv-tarbiyaviy tadbirlarning ahamiyati kattadir. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni ajdodlarimiz asrlar davomida shakllantirgan milliy qadriyatlar va an’analarga sodaqat ruhida tarbiyalash masalasi o‘zbek tarbiyachilarini oldida turgan dolzarb vazifalar sirasiga kiradi. Bu borada guruhdan tashqari ishlaro alohida ahamiyatga molik. O‘quv muassasalarida guruhdan va mashg‘ulotdan tashqari ishlarni tashkil etish vositasida yosh avlodni aqliy tarbiyalash masalasi amalga oshiriladi. Tarbiyalanuvchi bilim sifatining samarodorligini oshirish, uning umumbashariy axloq meyorlari asosida kamol topishini ta’minlash ko‘pincha mashg‘ulotdan tashqari mashg‘ulotlar jarayonida amalga oshiriladi. Mashg‘ulotdan tashqari tashkil etilgan tadbirning tabiati, xarakteri va maqsadi axloqiy tarbiyaning ma’lum yo‘nalishi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lishi tabiiy. Har qanday tadbirni tashkil etishdan oldin tashkilotchi tarbiyachi o‘z oldiga ma’lum didaktik maqsad qo‘yishi va shu maqsadni amalga oshirish uchun qilinish lozim bo‘lgan vaziflarni to‘g‘ri belgilab olish zarur. Har yili 9 fevralda buyuk bobokolonimiz Alisher Navoiyning tavallud topgan kunlari nishonlanadi. Bu tadbirni katta guruh tarbiyalanuvchilari ishtirokida o‘tkazish ularni a’lo o‘qishga, yuksak ma’naviyatli insonlar bo‘lib yetishishlariga imkon yaratadi. Tarbiyachi sahna uchun Alisherning yoshlik yillarini mavzu sifatida olsa, yanada maqsadga muvofiq ish bo‘lar edi. Sahna did bilan bezatiladi. Milliy musiqa asboblarimizdan foydalaniladi. A. Navoiyning bolalikdagi qiyofasi tarbiyalanuvchi ishtirokida tiklanib, uning o‘qishga havasmandligi, Mavlono Lutfiy bilan uchrashuvi va ular orasida bo‘lib 29

o‘tgan suhbat sahnalashtirilsa, tarbiyalanuvchini o‘z ustida ko‘proq ishlashga da’vat etadi. Katta guruh tarbiyalanuvchilari tomonidan Alisher Navoiyning Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni bilim olishga, odobli bo‘lishiga, kattalarga hurmatda, kichiklarga izzatda bo‘lishga, doimo xalq manfaatini ko‘zlashga undovchi hikmatlaridan yod o‘qib berilsa yanada jonlanib ketadi. «Navro‘z» umum xalq bayramini nisholashda ham yuqorida qayd etib o‘tganmizdek ketma-ketlikni qo‘llash mumkin. Bu bayramni boshqa bayramlardan farqi shundaki, uning bevosita xalq ma’naviy qadriyatlarini o‘zida mujassamlashtirish, xalqimizning ming yillik an’analarini o‘z bag‘rida kamol topdirish bilan beliglanadi. Sahnada namoyish qilinayotgan adabiy kompozitsiya buloq suvlarining shildirashi, bobodehqonning dalaga umid bilan chiqishi, mamo yerga ilk urug‘larning qadash, ko‘k tangrisidan farzandlari rizq-ruzini so‘rab olish kabi voqealar tasviri bilan boshlanib, xalqimizning mavsumiy marosimlari, sumalak qo‘shiqlari, mehnat qo‘shiqlari ijrosi bilan ulanib ketishi kerak. «Navro‘z» bayrami tadbirida namoyish qilinajak falklor asarlarini imkon qadar Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning o‘zlari yashab turgan mahallalardan, bobo-buvilari og‘zidan yozib olishni tashkil etish muhim ahamiyatga ega. Buning muhimligi shundaki, tarbiyalanuvchi ajdodlarimiz og‘zaki ijodi materiallarini o‘zi to‘playdi, marosim jarayonida bajariladigan amallarni o‘z ko‘zi bilan ko‘radi. Ularni sahnalashtirish jarayonida ham badiiy rahbarga qiyinchiliklar tug‘dirmaydi. Mahalliy falklor materiallaridan foydalanishning yana bir muhim jihati shundaki, bunda ishtirokchilar o‘zi yashab turgan muhitdagi milliy an’ana va marosimlarning, bobolari xirgoyi qilib yuradigan qo‘shiqlarning nechog‘li muhimligini, uning teran, falsafiy mazmun kasb etishini anglaydi, uning qalbida xalq ma’anviy merosiga qiziqish, hurmat va muhabbat hissi shakllanadi. 30

Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning bunday tadbirlarda bevosita ishtirok etishi faqat ularni milliy urf-odatlarimiz ruhida tarbiyalab qolmay, ularni qalbida bu an’analarni davom etirish, boyitish, kelajak avlod uchun o‘zlari ham nimadir qoldirish hissini uyg‘otadi. Tarbiyachi yil davomida reja asosida bunday tadbirlarni ko‘plab o‘tkazish va unga tarbiyalanuvchini ma’naviy barkamollikka eltuvchi maqsadlarni singdirib yuborishi zarur. Farzandga ta’lim-tarbiya berish avvalo oiladan boshlanadi. Shu bois oiladagi muhit, ota-onaning bolaga bo‘lgan munosabati oilaviy turmush iqlimiga bog‘liq. Bu esa, o‘z navbatida jamiyatda ma’naviyatni shakllantirishga zamin bo‘ladi. Bola tarbiyasi va boshlang‘ich ta’limda jamiyat ma’naviyatining ahamiyati katta. Farzandlarga milliy qadriyatlar, xususan, sharq allomalari qoldirgan boy meros asosida ta’lim-tarbiya berish muhim ahamiyat kasb etadi. Ulug‘ allomalarimiz asarlarida bolalarga go‘daklik chog‘idanoq kattalarga hurmat, ota- onaga alohida ehtirom ko‘rsatish, o‘zidan kichiklar izzatini o‘rniga qo‘yish kabi ajoyib qadriyatlarimizga tayanib ish ko‘rishga chaqiradi. Shu ma’noda ham: «Biz sog‘lom avlodni tarbiyalab voyaga yetkazishimiz kerak, sog‘lom kishi deganda faqat jismoniy sog‘lomlikni emas, balki sharqona axloq - odob va umumbashariy g‘oyalar ruhida kamol topgan insonni tushunamiz», - deb ta’kidlaydi Prezidentimiz I. A. Karimov. Bolalarga ilk tarbiya asoslari oilada beriladi. [11] Farzandlarga boshlang‘ich ta’lim berishda ta’sirchan kuch – oilaviy tartib, ya’ni ularning o‘zaro munosabati, ota-onaning xulq - atvori, ma’naviy va siyosiy saviyasi, muomala madaniyati, oilaning daromadi, yashash sharoiti va boshqalardan ibrat bo‘ladi. Yuqoridagi fikrlar qadimdan o‘tmish allamolarimiz tomonidan ko‘p bora ta’kidlangan va hayotiy hikmatga aylangan. Buyuk bobomiz Alisher Navoiy asarlarida bola ta’lim-tarbiyasiga, dunyoqarashining kengayishiga va shaxsi rivojlanishiga oid qimmatli fikrlar ko‘plab bayon etilgan. Xalqimizga xos bo‘lgan tortinchoqlik, andisha kabi 31

psixologik xususiyatlarni chuqur anglagan ulug‘ bobomiz insonni faol bo‘lishiga, bilim egallashga undab shunday yozadi: Bilmaganni so‘rab o‘rgangan olim, Orlanib so‘ramagan o‘ziga zolim. Yana bir hikmatida: Oz-oz o‘rganib, dono bo‘lur, qatra - qatra yig‘ilib, daryo bo‘lur - deb yozadilar. Hadisu sharifda ham quyidagi ibratomuz fikrlar bayon etilgan: «Ilm egallang! Ilm sahroda do‘st, hayot yo‘llarida tayanch, yolg‘izlik damlarida-yo‘ldosh, baxtiyor daqiqalarda–rahbar, qayg‘uli onlarda-madadkor, odamlar orasida zebu- ziynat, dushmanlarga qarshi kurashda quroldir», «Ilm olish har bir muslim va muslima uchun farzdir», «Beshikdan to qabrga kirguncha ilm izlangiz», «Yoshlikda olingan ilm toshga o‘yilgan naqshdir». Bu nur ma’no fikrlar ham bolalarga ta’lim berishda muhim o‘rin tutadi.[21] Xalqimiz farzandlarini doimo tabiatga mehrli bo‘lish tevarak-atrof, suv, havo, tuproq hayvonot olamini asrab-avaylash, insonni oliy qadriyat deb bilish, uning haq-huquqlarini himoya qilish ruhida tarbiyalangan. Bular haqida ham shunday beboho o‘git va yo‘l-yo‘riqlar, umuminsoniy ahamiyatga molik fikrlar bayon etilganki, ular hozirga qadar ham o‘z qimmatini yo‘qotmagan. Katta guruh tarbiyalanuvchilari ongida yuqoridagi fazilatlarni shakllantirishda oila va tarbiyachi hamkorligi alohida o‘rin tutadi. Ta’lim jarayonida maktabgacha ta’lim muassasasi bilan uy, pedagogik jamoa bilan ota-ona hamjihatligi yaxshi samara berishi amalda isbotlangan. Prezidentimiz «Turkiston» gazetasi muxbirlarining savollariga javoblarida: «Erkin fuqaro-ongli yashaydigan, mustaqil fikrga ega bo‘lgan shaxs ma’naviyatini kamol toptirish bizning bosh milliy g‘oyamiz bo‘lishi zarur. Shu bois endi oldimizda nihoyatda muhim, kelajagimizni hal qiluvchi yangi vazifa turibdi. Bu vazifa erkin fuqarolik jamiyatining ma’naviyatini shakllantirish, boshqacha aytganda, ozod, o‘z haq - huquqini yaxshi taniydigan, boqimandalikni har qanday ko‘rinishlarini o‘zi uchun or deb biladigan, o‘z kuchi va aqliga ishonib yashaydigan, ayni zamonda o‘z shaxsiy manfaatlarini xalq, Vatan manfaatlari bilan 32

uyg‘un holda ko‘radigan komil insonlarni tarbiyalashdan iboratdir» - deb ta’kidlangan edi. Darhaqiqat, inson ma’naviyatining asosini bilim tashkil qiladi. Oila tarbiyasi o‘z xususiyatiga ko‘ra boshqa har qanday tarbiyadan afzaldir. Uning asosiy omili ota-onaning farzandlariga muhabbati va bunga javoban bolalarning o‘z ota- onalariga mehru-oqibatidir. Bola, ayniqsa, ilk yoshlarida ko‘proq oilaning ta’sirida bo‘ladi. Oila kichkintoyni asta-sekin kichik ijtimoiy guruhdan katta ijtimoiy hayotga olib chiqish, unga ko‘nikma hosil qilishi hamda uning fikr doirasini kengaytira borishga qodir dargohdir. Bu borada ota-ona va tarbiyachi hamkorligi yaxshi natija beradi. Maktabgacha ta’lim muassasasigacha ta’lim muassasasi tarbiyachilari va ota- ona maslakdosh sifatida faoliyat ko‘rsatadilar. Shu o‘rinda tarbiyachi ham o‘z ish faoliyatining jamiyat talablariga javob berishni tekshirib turish va yanada takomillashtirishi lozim. Bugungi kun tarbiyachilari yangi avlod ota-onalari bilan ishlashlari lozim bo‘lgani bois ular oldida: jamiyat rivojlanishi bilan ham fikr bo‘lishi; oilaviy ildizning mustahkam bo‘lishi va tarbiyachining oilaga ta’siri; maqsadga erishish yo‘lida ota-ona hamda tarbiyachi hamkorligi; tarbiyalanuvchi tafakkurida milliy ongni shakllantirishda ma’naviy meroslardan unumli foydalanish; jamiyat qonunlariga asoslangan holda har tomonlama yetuk shaxsni kamol toptirish kabi vazifalar turibdi. Tarbiyachi ish jarayonida oilaning bugungi kundalik ahvoli va bolaning o‘sha muhitda olayotgan tarbiyasi muhim o‘rin tutilishini nazarga oladi. Lekin shuni ta’kidlab o‘tish keraki, oiladagi turmush tarzi doimo bir xilda bo‘lmaydi, u o‘zgarib turishi mumkin. Bu hol bola xulq - atvori va ma’naviyatiga ta’sir ko‘rsatmay qolmaydi. 33

Bunda maktabgacha ta’lim muassasasigacha ta’lim muassasasi tarbiyachisi oilaga yordam berish maqsadida bola holatiga o‘zini moslashtirib borishi lozim. Shunday oilalar borki, maktabgacha ta’lim muassasasi bilan hamkorlik qilishga e’tiborsizlik bilan qarashadi, guyoki tarbiyalanuvchiga ta’lim-tarbiya berish faqat maktabgacha ta’lim muassasasining burchiga kiradi. Bunday ota-onalar bilan ishlash tarbiyachilardan juda ko‘p mehnat talab qiladi. Tarbiyachi bor imkoniyatdan foydalangan holda ularni faol hamkorlikka jalb qila bilishi va bu yo‘lda o‘z maqsadiga erisha olishi lozim. Ota-onalarning ko‘pchilik qismi maktabgacha ta’lim muassasasi hamda tarbiyachilar bilan uzviy aloqada bo‘lishi, maktabgacha ta’lim muassasasi jamoalarini qo‘llab-quvvatlash o‘z farzandlarining to‘g‘ri rivojlanishining muhim shartlaridan biri deb bilishadi, binobarin, bunday hamkorlikning muhim jihatlari ham ishlab chiqilgan, lekin bu maqsadga to‘liq erishildi, degan emas. Shunday ekan, oilada maktabgacha ta’lim muassasasiga yo‘naltirilgan hamkorlikni yanada kengroq rivojlantirish zarur. Buning uchun: tarbiyachilar ko‘p qirrali tajribalarga ega bo‘lishi va yanada tushunarli, jalb etuvchi usullarni ishlab chiqishi; an’anaviy tajriba-almashinuv usulini to‘la-to‘kis taqdim etishi; «Hamkorlik faolligi» mavzusida o‘ziga xos dastur ishlab chiqish; ota-onalar faolligi borasida alohida izlanish olib borilmog‘i, yig‘ilishlarda oila va maktabgacha ta’lim muassasasi hamkorligining natijalarini muhokama qilish va tarbiyachilarni bu borada qayta ko‘rib chiqilgan datsurlar bilan tanishtirish lozim. Bunda ota-onalar yig‘inining ahamiyati katta. Natijada, yig‘in a’zolari rahbarga faqat o‘z ko‘rsatmalarini berib qolmasdan, ayni paytda, uning ijrosini tarbiyachidan talab qilishlariga imkon bo‘ladi. Shuningdek tarbiyachining faol ota- onalar bilan ishlashi qanchalik katta mas’uliyat ekanini ko‘rsatadi. Quvonarli tomoni shundaki, tarbiya jarayonida ota-onalarning faolligi maktabgacha ta’lim 34

muassasasida va oila quchog‘ida Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning sog‘lom, bilimli va ma’naviyatli bo‘lib yetishishlari uchun sharoit yaratadi. Eng muhimi, bunday hamkorlikni yosh tarbiyachilarga saboq tarzida tavsiya etish mumkin. Shuning bilan birgalikda ular har bir tajribali tarbiyachining bilimidan foydalanib, o‘z Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning ota-onalari bilan ishlash tajribalarini boyitib boradilar va shaxsiy izlanishlari bilan pedagogika fani rivojiga hissa qo‘shadilar. Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, rivojlanayotgan jamiyatimizga sog‘lom fikrli avlodni tarbiyalash, umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish uchun ota-onalar va tarbiyachilar hamkorligi muhim masalalardan hisoblanadi. Bu yo‘lda tarbiyachilar va ota-onalarga qulaylik yaratib berilishi kerak, shundagina ko‘zlangan maqsadga to‘la erisha olish mumkin. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning vatanparvarlik, insonparvarlik tuyg‘ularini shakllantirishda ommaviy axborot vositalarining o‘rni nihoyatda muhimdir. Bugungi kunda tarbiyalanuvchi yoshlarni umuminsoniy qadriyatlar asosida Vatanga mehr-muhabbat, sadoqat ruhida tarbiyalash muhim o‘rin tutadi. Shuning uchun ham Respublikamiz Prezidenti I. Karimov «Ommaviy axborot vositalari jamiyatimizning demokratik qadriyatlari va tushunchalarini himoya qilish, odamlarning siyosiy huquqiy va iqtsiodiy ongini shakllantirish bo‘yicha faol ish olib borishi lozim» ligini alohida ta’kidlab o‘tgan edi.[1] Demak, bugungi kunda ommaviy axborot vositalari-televideniya, radio, gazeta va jurnallarning o‘rni beqiyosdir. Ommaviy axborot vositalari yoshlarni ma’naviy-axloqiy madaniyatini shakllantirish, vatanparvarlik tuyg‘ularini tarbiyalash hamda shaxs ruhiyatiga ta’sir qilishda doimo ma’rifat manbai bo‘lib xizmat qilayotir. Ma’naviy-axloqiy tarbiya ommaviy axborot vositalarining targ‘iboti tufayli avloddan-avlodga o‘tib, kishilarning turmushi, mehnati muloqati va san’atida o‘z ifodasini topmoqda. Shuni alohida ta’kidlash joizki, yosh avlodni ma’naviy- 35

axloqiy tarbiyalash har bir davrda ommaviy axborot vositalarining asosiy vazifasi bo‘lib kelgan. Hozirgi vaqtda tarbiyalanuvchi yoshlarni ma’naviy-axloqiy jihatdan barkamol inson qilib voyaga yetkazish masalasi davlat siyosatining ustivor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. O‘zbekiston radiosining bolalar uchun tayyorlangan dasturlari tarbiyalanuvchi ma’naviy dunyosining kengayishi uchun va ruhiy olamining boyishiga xizmat qiluvchi vositalardan biridir. Xulosa qilib shuni aytishmiz mumkinki katta guruhlarni umuminsoniy qadriyatlarni singdirish, vatanparvarlik, insonparvarlik ruhida shakllantirishda maktabgacha ta’lim muassasasi, mahalla, oila, ota-ona, tarbiyachi va keng jamoatchilik, ommaviy axborot vositalari va hamkorlikda ish olib borishlari talab etiladi. 36

2.2. TAJRIBA - SINOV NATIJALARI Katta guruh Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarni singdirishda tarbiyalashda har bir fanda o‘tilayotgan mashg‘ulot mavzularining ahamiyati benihoyat katta ekanligi bilan tanishdik. Endi biz katta guruhlardagi turli fanlardan o‘tiladigan ayrim mashg‘ulot mavzulariga to‘xtalib, buni amalda guvohi bo‘lamiz. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashda o‘qish, ona tili, odobnoma tarbiyalash mashg‘ulotlari o‘z mazmun va mohiyatiga ko‘ra kuchli tarbiyalanuvchilarda aniqlash vositalaridan sanaladi. Ushbu fanlar mashg‘ulot mavzulari, Vatanni madh etuvchi, do‘stlik, to‘g‘rilik, halollik, jasurlik, mardlik, ezgulik singari g‘oyalarni ilgari suruvchi o‘quv materiallariga boydir. Undagi ertak, doston, hikoya, rivoyat, maqol, topshiriq, she’r, badiiy asar materiallari, matnlarda kishining insoniy fazilatlari yuksaklarga ko‘tarilib, salbiy fazilatlar esa qoralanadi. Tarbiyachi bolalarning badiiy qahromonlar ijobiy fazilatlaridan namuna olishlari, salbiy fazilatlaridan esa nafratlanishlari, ularni qarashlarini chuqur tushunib yetishlari uchun barcha milliy Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari usullaridan foydalanishi kerak. Mashg‘ulotidan «Salomlashish odobi» mavzusida bir soatlik mashg‘ulot reja-ishlanmasidan namuna. Mashg‘ulot O‘zbekiston madhiyasi bilan boshlanadi. Tarbiyalanuvchilar bilan siyosiy savol-javoblar o‘tkaziladi: O‘zbekiston qachon mustaqil bo‘ldi? Madhiya, gerb, bayroqni ta’riflab bering. Vatan haqida she’rlar ayting. Konstitutsiya qachon qabul qilingan? Konstitutsiya moddalaridan ayting. Yangi mavzu: Salomlashish odobi. 37

Mavzu asosida ma’ruza o‘qiladi. Salomlashib yurish - har insonga qarz ham farz. Salom berish - islom dinida ham sunnat hisoblanadi. «Assalomu alaykum» so‘zi arabcha so‘zdan olingan bo‘lib, «Men sizga tinchlik, sog‘lik-salomatlik tilayman» degan ma’noni bildiradi. Bu so‘zni to‘g‘ri ayta olish, to‘g‘ri talaffuz qilish zarur. Kichik yoshdagi tarbiyalanuvchilarga, salom berish odobi haqida tushuncha berish uchun ham, ertaklardan, maqollardan namunalar keltirishimiz mumkin. Salom berish ertaklarda ham yaxshiliklar keltirishini bilamiz. Masalan, «Kenja botir» ertagida Kenja botir yalmog‘izga duch keladi! Assalomu alaykum onajon deydi. Gar saloming bo‘lmasa, ikki yamlab bir yutar edim - deydi yalmog‘iz. Yalmog‘iz qanday inson ekanligini ham bilamiz. Lekin keyinchalik u Kenja botirga yordam berdi. Salom haqida she’rlar, qo‘shiqlar, sahna ko‘rinishlar ijro etiladi. Tarbiyalanuvchilar she’rlar va qo‘shiqlar aytib, sahna ko‘rinishlarida har xil obrazlarni ijro etib o‘z qobiliyatlarini rivojlantiradilar. Mashg‘ulot yakunida salom haqida rivoyatlar, hadislar va maqollar aytadilar. Mashg‘ulotlarining muntazam ravishda o‘qitib borilishi maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning odob-axloqi, qiziqish va qobiliyatlari rivojlanishiga katta yordam beradi. Tarbiyachi tarbiyachilar uchun Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlarilash, ularning ongini o‘stirish, komil inson qilib yetishtirish juda ham katta mas’uliyat yuklaydi. Mashg‘ulotlar tarbiyalanuvchilarga turli qiziqish va qobiliyatlarni yoritib beradi va ularga odob-axloqdan chuqur bilim beradi. 38

Tarbiyalanuvchilar uchun mashg‘uloti juda ham katta ahamiyatga ega. Tarbiyalanuvchilar bu mashg‘ulotga katta qiziqish bilan intiladilar, uni chuqur o‘rganadilar. Mavzu: Hadislar va ota-onaga hurmat hissi. Mashg‘ulotning maqsadi: maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning Qur’on va Hadis haqidagi bilimlarini boyitish, ularni insonparvarlik, mehr-oqibatlilik, ota- onaga hurmatda bo‘lish kabi ezgu fazilatlar ruhida Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlarilash, vijdoniga hilof ish tutmaslikni uqtirish. Mashg‘ulotning jihozlanishi: Qur’oni karim, Hadisu sharif kitoblari, axloq- Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlariga oid manbalar, savol javob uchun tayyorlangan tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar. Mavzuning qisqacha bayoni: Hadis nima? Imom al-Buxoriy kim? Uning nomi nima uchun dunyoga mashxur? Tarbiyachi mavzuning bayonnomasida avvalo mana shu savollarga javob berishi kerak. Hadis so‘zi - arabchada «xabar», «rivoyat» kabi ma’nolarni ifodalaydi. Hadislar islom shariatida Qur’oni karimdan keyin turadigan ikkinchi manba hisoblanadi. Hadislarda Islom dinining imon-e’tiqod, axloq-odob, halollik, rostgo‘ylik, insof-adolat, izzat-hurmat kabi g‘oyalari ulug‘langanini ko‘ramiz. Kibr havo, hasad-adovat, baxillik, g‘iybat, manmanlik, yolg‘on-xiyonat, fitna-fasod, zulm, dilozorlik kabi illatlar Xadislarda keskin qoralanadi. Hadislar Payg‘ambarimiz Muhammad Alayhisalomning turli sharoitlarda, turli voqealarga nisbatan aytgan so‘zlari, ko‘rsatgan yo‘l-yo‘riqlari, o‘gitlaridan iboratdir. Hadislarni yig‘ib kitob qilish Payg‘ambarimizning vafotlaridan so‘ng amalga oshirila boshladi. Ayniqsa bu harakat hijriy III asrda keng quloch yoydi, hayotga tadbiq etildi. 39

Turkistondan yetishib chiqqan buyuk muhaddis Imom al-Buxoriy Xadislarni to‘plashda ayniqsa ulkan xizmat ko‘rsatgan. U melodiy 810 yilda Buxoro shaxrida tug‘ilgan. O‘tkir zehnli, irodasi, Hadis ilmiga, insonlarni to‘g‘ri yo‘lga solishga mehri tufayli yoshligidanoq Islom olamida mashxur bo‘ldi va chuqur iz qoldirdi. Madina, Hijoz, Basra shaharlarida tahsil oldi. Bir necha yil Nishopur va Iroqda yashadi. Uzoq yillar musofirlikdan so‘ng ona yurti Turkistonga qaytgan Xoja Ismoil al-Buxoriy 62 yoshida Samarqand shahri yaqinidagi Xartang qishlog‘ida vafot etadi (871 y.). Ismoil Buxoriy ko‘plab Hadis to‘plamlari yaratdi, lekin ularning eng mashxur asari «Al-Jome-as-sahih», (ishonarli to‘plam) kitobidir. Bu kitobga muhaddis barcha Hadislar ichida eng ishonarlilarini kiritgan. «Al-Jome’-as-sahih» kitobidagi juda ko‘p hadislarda insonlar o‘rtasidagi do‘stona munosabatlar, ota-ona va farzandlarining haq-huquqlarini e’zozlash, mehr-oqibatlilik ulug‘lanadi. Hadislardan namunalar keltiramiz: Abdulloh ibn Umar (r.a) rivoyat qiladi. U kishi: «Olloh Taoloning rozi bo‘lishi otaning rozi bo‘lishiga va uning g‘azabi ham otaning g‘azabiga bog‘liqdir», - dedilar. Muoviya ibn Hayyida (r.a) aytadilarki, Rasulullohdan: «Ey Rasululloh, men kimga yaxshilik qilsam bo‘ladi?» - deb so‘radim. «Onagga», - dedilar. Men yana shu savolni uch marotaba qaytarsam ham, Rasululloh: «Onangga», - deyaverdilar. To‘rtinchi marotaba so‘raganimda: «Otangga va yana yaqin bo‘lgan qarindoshlaringa»,-dedilar. Abdullo ibn Abbosdan rivoyat qilindi: «Qaysi bir musulmon farzandi savob umidi bilan ertalab ota-onasini ziyorat qilsa, Olloh Taolo unga jannatdan ikkita eshik ochadi. Agar ulardan bittasini ziyorat qilsa, unga jannatning bir eshigini ochadi. Bola ota-onasidan qaysi birini hafa qilsa, uni rozi qilmaguncha Olloh Taolo undan rozi bo‘lmaydi», - dedilar. Shunda bir kishi: «Agar ota-onalar 40

bolalarga zulm qilsa bola nima qilishi kerak?» - deb so‘radi. Abdulloh: «Agar ular bolalarga zulm qilsalar ham bola ularni ranjitmasligi kerak»,- dedilar. Abu Hurayra (r.a) aytadilar: «Rasululloh: Xor bo‘lsin, xor bo‘lsin, xor bo‘lsin!» deb uch marotaba takror qildilar. Shunda sahobalari: «YO Rasululloh kimni aytayapsiz?» - deb so‘rashdi. Rasululloh: «Ota-onasining ikkalasi, yohud bittalari keksayib qolgan vaqtida (ularni rozi qilmay) o‘zini do‘zaxga tushishiga mubtalo qilgan kishini», - dedilar. Tarbiyachi bu hadislardan namunalar keltirgandan so‘ng uning mazmun mohiyatini tushuntirib beradi. Tarbiyalanuvchilar bilan ushbu hadislar haqida savol javoblar qilinadi. Ular mana shu mavzuga doir sahna ko‘rinishlarini ham ijro etishadi. Ular bu sahna ko‘rinishida ham har xil salbiy va ijobiy timsollarni maromiga yetkazib ijro etishga intiladilar. Xulosa shuki, yosh avlodni ma’naviy barkamollik, go‘zal axloq-odob, mehr- shavqat ruhida Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlarilash borasida Hadislarning tutgan o‘rni beqiyosdir. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashda tarbiyachi yana bir bor mavzuning mazmun-mohiyatini tarbiyalanuvchilarga tushuntirib o‘tadi. Mashg‘ulotni mustahkamlash maqsadida o‘rtaga mavzuga oid turli savollar tashlashi mumkin. Nihoyat, tarbiyalanuvchilarga hadislarni mustaqil o‘qishni tavsiya qiladi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar ruhda tarbiyalashda «Odobnoma» mashg‘ulotlarining amaliyotdagi ahamiyatini biz «Odobnoma» mashg‘ulotlarida o‘tkazilgan mashg‘ulotlar miqiyosida ko‘rib chiqamiz. Qo‘yida biz «1-Sentabr-O‘zbekiston Respublikasining Mustaqillik kuni» va «Ona tabiat – go‘zallik manbai, uni asrash bizning burchimizdir» mavzusidagi mashg‘ulotlarni ko‘rib chiqamiz. Mavzu: «Ona tabiat – go‘zallik manbai, uni asrash bizning burchimizdir». 41

Mashg‘ulotning maqsadi : Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalash. Ularni o‘simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilishga, yashil boyliklarimizni avaylab-asrashga, jonivorlarga g‘amxo‘r bo‘lishga o‘rgatish. Mashg‘ulotning jihozi : turli rasmlar, xarita, test savollari yozilgan kartochkalar. Mashg‘ulotning turi: Noan’anaviy mashg‘ulot. Mashg‘ulotning borishi: Tarbiyachi: - Aziz tarbiyalanuvchilar, ona tabiat bir mo‘jizadir. Uning beqiyos go‘zalliklarini – tog‘u-toshlar, qir-adirlar, dala-dashtlar, qushlar, hayvonlar, hashoratlar, moviy osmon, Quyosh, Oy, musaffo havo, umuman, butun borliq nafosatini his etish insonga zavq - shavq bag‘ishlaydi. Tevarak- atrofimizdagi tabiat Vatanimizning bir bo‘lagidir. Shu zamin, shu tuproq, shu borliqni e’zozlaymiz, unga mehr-muhabbat bilan munosabatda bo‘lishimiz kerak. Biz chor-atrofni qancha ozoda saqlasak, hayotbaxsh ne’mat-suvni isrof qilmaslik, o‘simligu hayvonlarga g‘amxo‘r bo‘lib, ularni mehr bilan parvarish qilsak, ona tabiat ham bizdan o‘z muruvatini ayamaydi. Endi esa bolajonlar, sizlar bilan tabait qo‘yniga sayohatga chiqamiz. Birinchi tarbiyalanuvchi: Ikkinchi tarbiyalanuvchi: Baland tog‘lar bizniki, Bog‘imizga bir qarang, Tog‘larga yo‘l olaylik. Gul ochildi rang-barang. Bog‘larga yo‘l olaylik. Tongda shudring tushibdi, Gulga chiroy qo‘shibdi. Uchinchi tarbiyalanuvchi: Turnalar, hay turnalar, Pastlab uchingiz. Bizning tog‘ va daryolar Bag‘rin quchingiz. (Qushlar tilga kiradi.) 42

Topishmoq: Ola-bula qanotim, Yopinchig‘im, banotim. Tojimni bo‘yang sozlab, Patlarimni pardozlab. Uzun tumshug‘im bilan, Yo‘l chetlarin kavlayman, Qurt - qumursqa ovlayman. Uzun quyruq: Ola-bula qanotim, Tinim bilmay uchaman. Boshimda ko‘kim qalpoq Quyrug‘im-uzun taroq. (Qushlarning yoqimli ovozi, gullarni ham suhbatga tartadi.) Birinchi tarbiyalanuvchi: Ҳой, гулбеор – гулбеор, Қанча ўртоқларинг бор? Иккинчи тарбияланувчи: Чучмома –ун- гулнора, Райҳон, бинафша, лола Тугмачагул, бойчечак, Қизил, пушти гулпечак, Оппоқ наргис, гулхайри, Боғда ўсади бари. Тарбиячи томонидан тест саволлари тарақатилади. Тарбияланувчилар топшириқни бажарганларича икки тарбияланувчи иштирокида мусобақа ўтказилади. Улар Ватан ҳақида ким кўп мақоллар билиши бўйича беллашадилар. 43

Ҳар бир айтилган мақол учун биттадан мева шакли совға қилинади. Мусобақа якунида тўпланган совғалар жамланиб, ғолиб аниқланади ва рағбатлантирилади. Шундан сўнг тест жавоблари йиғиб олинади ва натижалари эълон қилинади. Гуруҳга боғбон ота кириб келади. Боғбон ота болалардан Ватан ҳақида шеър, қўшиқлар биласизми, дея сўрайди. Тарбияланувчилар шеър, қўшиқлар айтишади. Шундан кейин отахон табиатни асраш ҳақида болаларнинг билимларини синаб кўради. (Бу борада тарбиячи бир нечта савол ҳам т ади) сўзнинг якунида боғбон ота тарбияланувчиларга насиҳат қилади: - Болаларим, табиат бойликларини асранг. Токи бу бойликлар келгуси авлодларга ҳам насиб этсин; - Мактабгача таълим муассасаси ҳовлиси, кўчаларга дарахт кўчатлари экиб, парвариш қилинг; - Йилда тўрт марта дарахтларни оқлашни унитманг, ушанда зараркунанда ҳашоратлар уларга камроқ зарар етказади; - Уйда, гуруҳ хоналарида гуллар ўстиринг ва кўпайтиринг; - Ариқ ва зовурларга ахлат ташламанг. Оқар сувларни тоза сақлаш лозимлигини унутманг; - Қанотли дўстларимиз - қушлар учун ин донхўрак ясаб, уларни муҳофаза қилинг. Қиш куналарида уларга дон бериб туришни ҳам эсдан чиқарманг. Ўзбекистон Конституциясининг 50 - моддасида: «Фуқаролар атроф, табиий муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлишига мажбурдирлар» деб белгилаб қўйилган. Бу ҳозирги ва келажак авлодлар олдида ниҳоятда катта масъулият юкланганлигидан далолатдир. Демак, сизлар ҳам, шуни унитмангки, биз она табиатни қанча авайлаб-асрасак, ҳаётмиз шунча кўркам бўлади. Ундан ташқари, конституциямизнинг 55-моддасида ҳам табиат, 44

унинг бойликларидан оқилона фойдаланиш зарурлиги, бу бойликлар умумхалқ мулки ҳисобланиб, улар давлат муҳофазасида эканлиги ёзиб қўйилган. Демак, она табиат барчамизники, уни авайлаб-сараш ҳам барчамизнинг бурчимиздир. (Боғбон ота тарбияланувчилар билан хайрлашиб чиқиб кетади.) Тарбиячи машғулотни она табиатга муҳаббат, ватанни ва ўз миллати билан фахрланиш туйғусининг улhлиги ҳақидаги сўзлари билан якунлайди: - Ватан туйғуси она Ватанимизни қадрлаш, унинг буюклигини тан олиш, душманлардан ҳимоя қилиш, керак бўлса, жонини фидо қилишидир. Ватан туйғуси билан яшашдан боболаримиз уни кўз қорачиғидек асраганлар. Муқаддас ватан туйғуси бизга боболаримиздан меросдир. Сиз ҳам болалар, ўз Ватанимизни, унинг табиий бойликларини севинг, ҳар бир қаричини кўз қорачиғидек асранг. Тарбиячи машғулот якунида Мактабгача таълим ёшидаги болаларни нг олган ба ҳ оларини эълон қ илади. Уйга вазифа қ илиб «Она қ ишло ғ им,табиат» мавзу ЛА ида иншо ёзиб келиш. Mavzu: «1 sentabr - O‘zbekiston Respublikasining Mustaqillik kuni» Mashg‘ulotning tarbiyaviy maqsadi: Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni vatanparvar, dovyurak, irodali, halol va bilimdon qilib, irodali, halol va bilimdan qilib tarbiyalash. Mashg‘ulotning borishi: Salomlashish, yozgi ta’til to‘g‘risida so‘rash. Yangi mavzuni e’lon qilish: A) O‘zbekiston madhiyasini tarbiyalanuvchilar bilan ijro etish; B) Madhiya, Gerb, Bayroq haqida ikki og‘iz tushuncha-suhbat o‘tkaziladi. 45

«Mustaqillik», «Ona-Vatan», «Istiqlol» erkinlikka yo‘g‘rilgan so‘zlar! Kishini orombaxsh tuyg‘ular qamraydi. Shu tuyg‘ular zaminida o‘zligimiz, o‘zbekligimiz milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz barcha–barchasi jamuljamdir. Mana, jonajon O‘zbekistonimizning mustaqillikka erishganiga 15 yil to‘ldi. Xalqimizning necha yillardan beri orzu qilib kelgan istaklari ruyobga chiqdi. 1991 yil 29 dekabrda Mustaqil O‘zbekiston Respubli- kamizning birinchi Prizdenti etib I. A. Karimov saylandi. Endilikda Yurtboshimizning olib borayotgan dono siyosati tufayli barchamiz buyuk istiqlol ne’matidan bahramand bo‘lmoqdamiz. Mustaqillik tufayli o‘z yerimiz, boyliklarimizga o‘zimiz ega bo‘ldik. Dunyo xaritasining Markaziy Osiyo regioni o‘rtasiga «O‘zbekiston» deb yozib qo‘yiladigan bo‘ldi. Dunyoning juda ko‘p mamlakatlari bizning Respublikani tanidi, tan oldi. O‘zbekistonning o‘z davlat ramzlari - bayrog‘i, tamg‘asi, madhiyasida o‘zbek xalqining shon-sharafi, g‘ururi, tarixi va orzu- istaklari mo‘jassamlashgan. Mustaqillik sharofati bilan milliy qadriyatlarimiz qayta tiklana boshladi. Millatimizga xos bo‘lgan ajoyib udumlar, a’nanalar yosh avlodga singdirish uchun, ularni kelajagi buyuk bo‘lgan mustaqil O‘zbekistonning munosib vorislari qilib tarbiyalash borasida xayrli qadamlar dadil tashlanmoqda. «... o‘z tarixini bilmagan xalqning kelajagi bo‘lmaydi», - deydi yurtboshimiz. Mustaqillik tufayli Amir Temur tuzuklari, Al-Buxoriy hadislari, At-Termiziy, Naqshbandiylarning adab durdonalari, Ahmad 46

Yassaviy hikmatlaridan yoshlarimizni bahramand etish sharafiga muyassar bo‘ldik. A. Navoiy, Xorazmiy, Lutfiy kabi allomlarimizning ta’lim- tarbiyaga oid qarashlari kengroq talqin etila boshladi. Inson uchun eng oliy tuyg‘u, eng oliy hislat bu Vatan tuyg‘usidir. U har qanday insonning kindik qoni to‘kilgan maskanini e’zozlashga ilhomlashtiradi. Inson uchun Ona-Vatandan ulug‘roq, o‘z oilasidan sevikliroq makon yo‘q. Bobolarimiz: «Kishi o‘zga yurtda sulton bo‘lguncha, o‘z yurtingda cho‘pon bo‘l!»- demishlar. Buyuk mutafakkirlarimizning fikricha biz tug‘ilgan yurtimizdan uzoq ketsak, bizni tortib keladigan quvvat vatanimizning, ona tuproqning mehru muhabbatidir. Alisher Navoiy demishlar: Vatan tarkini bir nafas aylama, yana ranju g‘urbat havas aylama. «Vatan ostonadan boshlanadi», -deydi donalar. Haqiqatdan ham ostonadan buyog‘i o‘z uyimiz, o‘lan to‘shagimiz. Go‘dakligimiz, bolaligimiz shu uyda kechgan, shu yerda onamiz allasini eshitganmiz, uning mehr-shafaqatini, muhabbatini dilimizga jo qilganimiz. Biz hayotda vatanparvar so‘zini ko‘p ishlatamiz. «Vatanparvar bo‘ling» deb ataymiz. Ularni vatanparvarlikka undaymiz. Vatanparvar – o‘zi kim? «O‘zbek tilining izohli lug‘ati»da bu so‘z Vatanini, xalqini cheksiz sevuvchi, Vatan manfaatlari uchun jonbozlik ko‘rsatuvchi, deb izohlangan. Payg‘ambarimizning hadislarida ham «Vatanni sevmoq iymondandir» - deyilgan. 47

Milliy qahramonimiz Shiroq o‘z hayotini xavf ostiga qo‘yib, Vataniga bostirib kelayotgan Eron askarlarini jazirama cho‘lu- biyobonlarga boshlab borishini eslang. Dushmanlar cho‘lning qizib yotgan qumlarida qattiq ozob tortadilar, qum bo‘ronlari yuzlab eronliklarni halok qiladi. Shiroq dushman askarlarini sahro iskanjasiga boshlab boraveradi. Dushmanlar: «Shiroq, sen aqldan ozibsan, bizni qayerga boshlab kelding?» deb baqiradilar. Shiroq mag‘rurlik bilan turib: «Yo‘q, boylik orttirish maqsadida qurol ko‘tarib begona yurtga bostirib kelayotgan, tinch xalqlarni talayotgan kishilar aqldan ozgan» - deydi. Dushmanlar unga qimmatbaho buyumlar va’da qiladilar, oyog‘i ostiga tilla tangalarni bisyor sochib, bizni qutqargin, deya iltijo qiladilar, lekin Shiroq bu boyliklar uchun iymonini sotmaydi. Vatan uchun jonini fido qiladi. Ota-bobolarimiz vatanidan uzoqqa ketayotganlarida shu yurt to‘prog‘idan bir chimdim ro‘molchaga tugib olib, yonlarida olib yurganlar. Chunki ular Vatan ishqi bilan yashadilar. «Vatanni astoydil himoya qilgan kishi - qahromon. Mehnatda sidqidildan o‘zini ko‘rsatgan va yangilik yaratgan kishi mehnat qahromoni. Tarbiyalanuvchilar-chi? A’lo o‘qib, odobli bo‘lib, maktabgacha ta’lim muassasasini imtiyozli shahodatnoma bilan tugatgan tarbiyalanuvchi ham chinakam qahromondir, u ajoyib vatanparvar hisoblanadi». Biz Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni o‘qish mashg‘ulotlarida milliy va umumbashariy qadriyatlar ruhda tarbiyalashning nazariy asoslarini ko‘rib chiqdik. Endi uni mashg‘ulot jarayonida amalga oshirish omili sifatida 4-guruhda 48

o‘qish mashg‘ulotidan o‘tkaziladigan bir soatlik mashg‘ulot jarayonini ko‘rib chiqamiz. Katta guruh tarbiyalanuvchilarida umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish yuzasidan tajriba-sinov ishlarini olib borildi. Bunda biz asosiy e’tiborni katta guruhlarni barcha mashg‘ulotlarda tarbiyalanuvchi egallagan bilim bilan birga umuminsoniy qadriyatlar yuzasidan olingan bilimlarini qay darajada o‘zlashtirganliklariga qaratdik. Tajriba-sinov ishlari qo‘yidagi guruhlarda olib borildi. Jadval-1 Maktabg acha ta’lim muassas asi Tajriba guruhi Nazorat guruhi Jami tarbiy a - chilar soniгур уҳ Tarbiyalanuvc hilar soni gur uh Tarbiyalanuvchi lar soni 1 4 3 а 31 3 в 31 62 2 4 4 а 30 4 в 30 60 Jami 2 ta 61 2 ta 61 122 Tajriba-sinov ishlarini boshlashdan avval biz tarbiyalanuvchilarda umuminsoniy qadriyatlari qay darajada ekanligini aniqlash maqsadida sinov o‘tkazdik. Sinov natijalari quyidagicha bo‘ldi. Jadval-2 Tajriba guruhi Nazorat guruhi 49

Makt abga cha ta’lim muas sasas iJam i o‘qituv chilar soni G uruh Past O ‘rta Yuqori Jam i G uruh Past O ‘rta Yuqori Jam i 1 4 3 а 11 15 5 31 3 в 10 14 7 3 1 62 2 4 4 а 10 16 4 30 4 в 10 12 8 3 0 60 Jami 2 та 21 31 9 61 2 та 20 26 15 6 1 12 2 Tajriba guruhi tanlagan guruh Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning mashg‘ulotda, guruhdan va maktabgacha ta’lim muassasasidan tashqarida umuminsoniy qadriyatlar g‘oyasidan olgan bilimlari o‘rganiladi. Ularga vatanparvarlik, mehnatsevarlik, hallolik, poklik, soflik, sadoqat kabi ezgu g‘oyalarni singdirish holatlari kuzatildi. Bir oylik suhbat, kuzatish va tajriba natijalari quyidagicha bo‘ldi. Jadval-3 Tajriba guruhi Nazorat guruhi 50

Makt abga cha ta’lim muas sasas iJam i o‘qituv chilar soni G uruh Past O ‘rta Yuqori Jam i G uruh Past O ‘rta Yuqori Jam i 1 4 3 а 6 15 10 31 3 в 9 14 8 3 1 62 2 4 4 а 5 17 8 30 4 в 8 12 10 3 0 60 Jami 2 ta 11 32 18 61 2 та 17 26 18 6 1 12 2 Bu ko‘rsatkichlarni foiz hisobida ko‘rsatsak . Jadval-4 Tajriba guruhi Nazorat guruhi 51

Mak -tabJam i o‘qituv chilar soni G uruh Past O ‘rta Yuqori Jam i G uruh Past O ‘rta Yuqori Jam i 1 4 3 а 1,9 % 4,8 % 3,3 % 10 % 3 в 2,9 % 4,5 % 2,6 % 10 % 62 2 4 4 а 1,7 % 5,6 % 2,7 % 10 % 4 в 2,7 % 4 % 3,3 % 10 % 60 J Jami 2 ta 3,6 % 10, 4% 6,0 % 20 % 2 та 5,6 % 8,5 % 5,9 % 20 % 12 2 Tajriba-sinov ishlari shuni ko‘rsatadiki, tarbiyalanuvchida milliy va umumbashariy qadriyatlarin shakllantirish uchun albatta, har bir mashg‘ulot mavzusidan kelib chiqqan holda ularga ta’lim berish bilan birga biror ijobiy hislat haqida ma’lumot berish va tarbiyalanuvchini bu hislatga ega bo‘lishini ta’minlash alohida ahamiyat kasb etadi. 52

Xulosa va metodik tavsiyalar Mustaqil O‘zbekistonimizni kelajak istiqbolini belgilab berish, uni dunyo hamjamiyatdagi o‘rni va nufuzini yuksaltirish so‘zsiz bugungi kun yosh avlodga bog‘liq. Ma’naviy barkamol yoshlarni tarbiyalash bu yuksak orzular sari bir qadam desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Shunday ekan, katta guruh tarbiyalanuvchilarida umuminsoniy qadriyatlarini shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Chunki umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish jarayonida Vatan va uning tarixi, millat qadr-qimmati, boy o‘tmish madaniy merosimiz, odob –axloq masalalari, xalqimizning milliy urf- odatlari, buyuk allomalar va ularning boy adabiy meroslari keng miqiyosida o‘rganiladi. Ilmiy tadqiqot ishida katta guruh tarbiyalanuvchilarida umuminsoniy qadriyatlarini shakllantirishning asoslari ishlab chiqildi. Mashg‘ulotda va mashg‘ulotdan tashqari mashg‘ulotlarda umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish nazariy va amaliy jihatdan tahlil etilgan. Mashg‘ulot mashg‘ulotlarida Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashning tashkiliy- uslubiy yo‘nalishlari ishlab chiqilgan. 1-4 guruhlarning o‘qish mashg‘ulotligiga kiritilgan XIX asr shoir va yozuvchilarining ijod namunalari ham ma’naviy barkamollik manbai ekanligi ta’kidlab o‘tilgan. 53

Bu borada, katta guruhlarda umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirishda ijodkor, bilimdon tarbiyachilarning o‘rni beqiyos ekanligi ko‘rsatib o‘tiladi. Katta guruhlarda umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish tajribalari o‘rganiladi. Boy tariximizga nazar tashlanib, donishmand ajdodlarimiz siymosida - ma’naviyatimizning asl durdonalari mavjudligi ko‘rsatib o‘tilgan. Tajriba-sinov ishlari natijasida shu narsa ma’lum bo‘ldiki, katta guruh Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashda qo‘yidagilarga amal qilish lozim. Boshlang‘ich ta’lim jarayonini aniq maqsad asosida, uzluksiz, izchil va tizimli tashkil etish; Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarini ruhda tarbiyalashning shakl va uslublarini ishlab chiqish; Ilg‘or pedagogik texnologiyalarning eng zamonaviy usullaridan unumli foydalanish; Tarbiyachining malakalarini oshirishni va o‘z ustida muntazam ishlashlarini ta’minlash. Tadqiqot ishi natijasida qo‘yidagi xulosalarga keldik: Katta guruh tarbiyalanuvchilarida umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirishda boshlang‘ich ta’limning mazmun-mohiyati katta ahamiyatga ega. Umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish asosida tarbiyalanuvchilarda ona vatanga muhabbat, muqaddas zaminga hurmat, milliy g‘urur, odob-axloq, do‘stga sadoqat, yuksak axloqiy fazilatlar shakllantiriladi. Bu esa mafkuramizning asosini tashkil qiladi. 54

Ta’lim tizimiga e’tibor kuchaytirilishi, kompyuterlardan, yangi pedagogik texnologiyalardan, boshlang‘ich ta’limning eng ilg‘or tajribalaridan unumli foydalanish zarur. Ta’limni tarbiya bilan uzviy bog‘lab, guruhdan tashqari ishlarni ta’lim jaryoni bilan uzviy aloqada tashkil etish orqali tarbiyalanuvchilar ma’naviy dunyosini boyitish, mashg‘ulot samaradorligini oshirish maqsadga muvofiqdir. Olib borilgan tadqiqot ishimiz natijalariga asosan qo‘yidagi tavsiyalarni taqdim etish mumkin: O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni hayotga tadbiq etish ishlari davlat siyosatining ustivor yo‘nalishlaridan biridir; Vatanga muhabbat, ota-onaga hurmat, millatiga sadoqat, milliy qadriyatlarga, an’analarga va ajdodlarga, xalqiga, ona-tabiatga iliq munosabat, milliy odob hamda qoidalarga rioya qilish singari hislatlarni shakllantiruvchi uslubiy majmualar yaratish; Respublikamizda katta guruh tarbiyalanuvchilariga ma’naviy- axloqiy tarbiya berishda sog‘lom muhit ustivorligiga erishish; Ta’lim va tarbiyaning uzuluksizligiga ahamiyat berish; Ta’lim va tarbiya jarayonida bola ruhiyatini tarbiyalash; Ta’lim jarayonida tarbiya samardorligini va ta’lim qudratini oshirish; Ta’lim-tarbiyani dunyoviy tasnifda shakllantirish; Vatan ravnaqi yo‘lida halol va fidokorana mehnat qilish ruhida tarbiyalash.; Mehnat faxriylari va ilg‘orlari, ilm-fan xodimlari, ijodkorlar, priu badvalat qariyalar bilan uchrashuvlar tashkil etish; 55

Suhbat, munozara, ma’ruzalar, ertaliklar, musoboqalar uyushtirish, xalq og‘zaki ijodi namunalari hamda bolalar ongini o‘stiruvchi asarlardan foydalanish; Boshlang‘ich ta’lim fanlari mazmuniga milliy va umumbashariy qadriyatlarni singdirish; Tarbiyalanuvchilarda umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirishga qaratilgan ilg‘or pedagogik texnologiyalarni zamonaviy usullari topish va uni amaliyotga joriy etish; Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashda umuminsoniy, milliy ma’naviy qadriyatlar, o‘zbek xalqning urf-odatlaridan foydalanish; Mashg‘ulotlar jaryonida tarbiyalanuvchilarda umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirishda maktabgacha ta’lim muassasasi, oila va jamoatchilikning birgalikdagi faoliyatini muvofiqlashtirish; Katta guruh tarbiyalanuvchilarida umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish mazmuni, ish shakllari va uslublarini belgilab beruvchi pedagogik prinsiplar, ya’ni tarbiyaning hayot va mehnat bilan bog‘liqligi, jamoada tarbiyalash va jamoaga suyanib ish ko‘rish, Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning psixologik xususiyatlarini hisobga olish, tarbiya jarayonining yaxlitligi, tarbiyaviy ta’sirlarning birligiga erishish. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov «Buyuk ma’naviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy ta’lim tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy zamini mustahkamlash, zamon talablari bilan uyg‘unlashtirish asosida 56

jahon andozalari va ko‘nikmalari darajasiga chiqarish» ga davlat etadi. Bu dastlab kichik yoshdagi bolalar qalbini munavvar etish uning ruhini sog‘lomlashtirish, axloqan pok bo‘lishiga erishish orqali amalga oshiriladi va ularni buyuk maqsadlar sari intilishga o‘rgatadi. Boshlang‘ich ta’lim jarayonida olib borilgan kuzatish ishlari va pedagogik tajribalarimizni xulosa qilib, shuni aytish kerakki, Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashda quyidagilarni tavsiya qilamiz. Mashg‘ulotlarda yozuvchilarni tarjimai holi va asarlarini o‘rganishda umuminsoniy qadriyatlariga oid savollar, muammolar qo‘yish yo‘li bilan mashg‘ulot jarayonini tashkil qilish. Tarbiyalanuvchilarga mashg‘ulotlarni o‘tgach, ulardan ongimizni boyitishga xizmat qiladigan, tarbiyalanuvchiga ma’naviy oziqa beradigan misollarni topib kelishni vazifa sifatida topshirish. Har bir mashg‘ulot o‘tilayotganda tarbiyalanuvchini umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashga ta’sir etuvchi misollarni topishga o‘rgatib borish. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashga doir mavzular asosida savollar tuzishga o‘rgatish. Mashg‘ulot jaryonida maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashga doir ko‘rgazmalar, texnik vositalar va adabiyotlardan foydalanish. 57

Mashg‘ulot jaryonida maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashda ularni oldindan shunga tayyor turishlariga erishish. Har bir mashg‘ulotda maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashga xizmat qiladigan asar qahramonlari, ularning ma’naviy qiyofalarini ochib beruvchi qisqa suhbatlar o‘tkazib borish. Umuminsoniy qadriyatlarning mazmuni va mohiyatini tarbiyalanuvchilarga chuqur tushuntirish. Katta guruhlarni umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashga erishilsa, ularni tabiatga nisbatan qarashlari o‘zgaradi. Ular o‘z atrofida sodir bo‘layotgan voqealarga ongli munosabatda bo‘ladi, ularni tahlil qiladi, kerak bo‘lsa xulosalar chiqaradi. Mavzularni o‘rganish jarayonida tarbiyalanuvchining so‘z boyligini oshirish, erkin va mustaqil fikr yuritish, ifodali va ravon so‘zlash ham uning ma’naviyatining bir bo‘lagi ekanligi singdiriladi. Mavzular bilan bog‘langan holda o‘z xududlaridagi tarixiy obidalar, urush faxriylari, mehnat faxriylari bilan tanishtirlib, ular bilan suhbatlar uyushtirilib tarbiyalanuvchining ma’naviy dunyosi boyitiladi. Biz bugungi kunda mustaqillik tufayli yangi jamiyat barpo etdik. Bu jamiyatning kelajagi istiqboli shubhasiz, bugungi kun yoshlarining qo‘lida. Shu bois biz o‘z ishmizga mas’uliyat bilan yondashib, ham jismonan, ham ma’nan sog‘lom avlodni shakllantirishga erishishimiz zarur. Bugungi kunda ushbu muammoni hal etish uchun amalga oshirish zarur bo‘lgan vazifalar: 58

Ma’naviy-barkamol yoshlarni tarbiyalashda xalq og‘aki ijodi, milliy urf-odat va an’analar, diniy ta’limotlar, buyuk mutafakkirlarimizning asarlari, xalqimizning serqirra va mushtarak madaniyatini o‘rganish; Boshlang‘ich ta’lim jarayonini takomillashtirish, katta guruh tarbiyachilar jamoasini mustahkamlash, maktabgacha ta’lim muassasasida sog‘lom ma’naviy muhit yaratish, katta guruhlar tarbiyachilari uslub kengashi ishini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, nazoratni kuchaytirish; Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni mustaqil va erkin fikr yuritishga o‘rgatish, ularda xalqimizning ahillik, tenglik, adolat, saxiylik, hurmat, vatanparvarlik, insoniylik mafkuramizning nozik tomonlarini shakllantirish; Maktabgacha ta’lim muassasasida turli xil tadbirlarni o‘tkazish, ularga barcha maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni jalb qilish, maktabgacha ta’lim muassasasi, oila va jamoatchilik hamkorligini mustahkamlash - yosh avlodni ma’naviy barkamol shaxs sifatida kamol topishida muhim omillardan bo‘lib hisoblanadi. Ularda milliy va umumbashariy qadriyatlarni shakllantirish mas’uliyatini oshiradi. 59

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. 1 . Karimov I.A. “O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” T: 2011 2. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. - T.: «Sharq»,1998. 3. Karimov I. A. Milliy istiqlol mafkurasi-xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. «Fidokor» gazetasi muxbiri savollariga javoblar. - T.: «O‘zbekiston», 2000. 4. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin., 2-jild. -T.: «O‘zbekiston», 1996. 5. Karimov I. A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot - pirovard maqsadimiz. – Ikkinchi chaqiriq O‘zbekiston Oliy Majlisining birinchi sessiyasidagi ma’ruza. -T.: «O‘zbekiston», 2000. 77 bet. 6. Karimov I. A. Bunyodkorlik yo‘lidan. 4–jild. -T.: «O‘zbekiston», 1996. 7. Karimov I. A. O‘zbekiston: Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-jild, -T.: «O‘zbekiston», 1996. 8.Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq, millatni-millat qilishga xizmat etsin. -T.: «Tafakkur» jurnali bosh muharriri savollariga javoblar. 1998., № 2. 9.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. –T.: «Muloqat» jurnali, 1998. 10.Karimov I. A. Xafsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida, 6-jild. – T.: «O‘zbekiston», 1999. 11. Karimov I. A. Ma’naviyat yuksalish yo‘lida. –T.: «O‘zbekiston»,1998. 480 bet 60

12. Karimov I. A. Olloh qalbimizda, yuragimizda. -T.: «O‘zbekiston», 1999. 13.Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild. -T.: «O‘zbekiston», 1996. 14. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va yashash-davr talabi. 5-jild. -T.: «O‘zbekiston», 1997. 15.Karimov I. A. Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. 7-jild. -T.: «O‘zbekiston», 1999. 16. Karimov I. A. Donishmand xalqimizning mustahkamlash irodasiga ishonaman. -T.: «Fidokor», gazetasi 2000. 17.Karimov I. A. Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati. 2- jild. -T.: «O‘zbekiston», 1996. 18. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. - T.:«O‘zbekiston», 2000. 19. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. -T.: «O‘zbekiston», 1999. 20. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: «O‘zbekiston», 1993. 21. O‘zbekiston Respublikasi Ensiklopediyasi.-T.: Qomuslar bosh tahriyati, 1997 22. Alpomish: O‘zbek xalq qahramonlik dostoni. –T.: «Sharq», 1998 23. Amir Temur «Temur tuzuklari», -T.: /. /ulom nomidagi adabiyot va san’at nashiriyoti. 1996. 24. A. Navoiy «Mahbub ul-qulub», -T.: 1987 25. Abdullayeva A., Safarova R., Bikboyeva N., Baxromova U. Boshlang‘ich ta’lim davlat ta’lim standartlari. Boshlang‘ich ta’lim jurnali, 1998., № 6 61

26.Abdullayeva A., Safarova R., Bikboyeva N., Baxromova U. Boshlang‘ich ta’lim konsepsiyasi. Boshlang‘ich ta’lim jurnali, 1998. № 6 27. Abdullayeva Q. Mashg‘ulotlarini tashkil etish. Boshlang‘ich ta’lim jurnali. 2002. №1 28. «Jallodin Manguberdi», –T.: «Sharq», 1999. 29. Gegel «Filosofiya provo». Moskva, «Misl» nashiriyot, 1997. 30. «Geopolitika i mirovoye razvitiye», Moskva, 1995. 31. Z. M. Bobur «Boburnoma» -T.: «Cho‘lpon», 1989. 32. Imom Buxoriy «Hadis» 4-jildlik. –T.: Qomuslar bosh tahririyati, 1992. 33. Konfutskiy «Uroki mudrosti». Moskva. «Nouka», 1998 34.Ma’naviyat yulduzlari. –T.: A. Qodiriy nomidagi nashriyot, 1999. 35. Maxmudov O. Vatanparvarlik oliy tuyg‘u. Boshlang‘i ta’lim jurnali. 2005. № 4. 36. Sog‘lom avlod-bizning kelajagimiz. –T.: Ibn Sino nomidagi nashiryot, 2000. 37.Safarboyev M. Tarix vositasida milliy g‘ururni tarbiyalash. -T., Xalq ta’limi, 2004. № 3. 4-bet. 38. Qur’oni karim – T.: «Cho‘lpon», 1993. 39. Qurbonov Sh., E. Seytxalilov va boshqalar. Milliy istiqlol g‘oyasini shakllantirishda tashkiliy–uslubiy yondashuvlar. Toshkent, “Akadememiya”. 2002 Internet materiallari WWW. ip kpol aaa net. Ru 62

WWW. iet. mesi. Ru WWW. adpima. Com 63

O'xshashlar

Maxsus maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga tashxis qo’yishning pedagogik-psixologik

Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash texnologiyasi

Maktabgacha yoshdagi bolalarni tartib - qoidalarga o’rgatishning pedagogik asoslari

Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashning samarali yollari

Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda tabiatga bo‘lgan munosabatini tarbiyalash jarayoni