Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda tabiatga bo‘lgan munosabatini tarbiyalash jarayoni - Pedagogika - Diplom ishlar

Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda tabiatga bo‘lgan munosabatini tarbiyalash jarayoni

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

357.5 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA KIRISH 1 BOB. MUAMMONI O‘RGANISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI 1.1. Muammoni pedagogik, psixologik va metodik adabiyotlarda o‘rganilishi 1.2. E kologik tarbiya – tarbiya nazariyasining yangi shakli 1.3.Maxsus maktabda tabiatshunoslik fannini o‘qitishning korreksion- rivojlantiruvchi ahamiyati Bir inchi bob bo‘yicha xulosa II BOB ESHITISHDA NUQSONI BO‘LGAN O‘QUVCHILARNING TABIATGA BO‘LGAN MUNOSABATIN INI EKSPERIMENTAL O‘ RGANISH 2.1. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatin ini eksperimental o‘ rganish jarayonini tashkil etish 2.2. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatiniini eksperimental o‘rganish natijalari Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa III BOB ESHITISHDA NUQSONI BO‘LGAN O‘QUVCHILARNING TABIATGA BO‘LGAN MUNOSABATINI TARBIYALASHNING SAMARALI YO‘LLARI 3.1.Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatini tarbiyalash mazmuni 3.2.Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarida tabiatga muhabbat xissini tarbiyalashning sa m arali y o‘llari Uch inchi bob bo‘yicha xulosa XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 2

KIRISH Jamiyatimizda ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy o‘zgarishlar yuz berayotgan bir vaqtda Vatan ravnaqini ko‘zlash maqsadida asosiy e’tibor yoshlarning aqliy, ahloqiy, jismoniy barkamoligiga demak, har tomonlama yetuk, sog‘lom avlodni o‘stirishga qaratilyapti. Yurtboshimiz aytganlaridek, “Kelajak avlod haqida qayg‘urish, sog‘lom, barkamol naslni tarbiyalab yetishtirishga intilishi bizning milliy xususiyatimizdir. Farzandlari sog‘lom yurt, qudratli bo‘ladi, qudratli yurtning farzandlari sog‘lom bo‘ladi”. 1 Sog‘lom avlodni barkamol shaxs qilib shakllantirish g‘oyatda ma’suliyatli vazifa, shu bilan birga insonparvar siyosat natijasidir. Hayotimizni hal etuvchi muhim masalalar qatorida ta’lim-tarbiya tizimini tubdan o‘zgartirish, uni yangi zamon talabi darajasiga ko‘tarish, barkamol avlod kelajagiga ham daxldor qonun loyixalari mavjud. Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan yurtimizda har tomonlama sog‘lom avlodni voyaga yetkazish borasidagi islohotlarni izchil davom ettirish va yuksak bosqichga ko‘tarish maqsadida kirib kelayotgan yangi — 2014-yil mamlakatimizda “Sog‘lom bola yili” deb e’lon qilindi. Yurtimiz qudrati, jamiyat ravnaqi kelajagimiz egalari bo‘l¬gan bolalarning ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan sog‘lomligiga bog‘liqdir. Bu tashabbus mamlakatimiz ahli tomonidan iliq kutib olinganligining sababi ham shundan. Qabul qilinajak «Sog‘lom bola yili» davlat dasturi mamlakatimizda ona va bola skriningi, aholining reproduktiv salomatligini mus¬tahkamlash, sog‘lom bola tug‘ilishi, jismoniy va ma’naviy barkamol avlodni voyaga yetkazish borasidagi ishlarni yanada kuchaytirish va samaradorligini oshirishga oid chora-tadbirlarning uzviy davomi sifatida samarali bo‘lishiga to‘liq asos bor. Mamlakatimizda jismoniy sog’lom, ma’naviy yetuk, har tomonlama uyg’un va barkamol rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, intellektual salohiyatga, chuqur bilim va zamonaviy dunyoqarashga ega, Vatanimizning taqdiri va kelajagi uchun mas’uliyatni o’z zimmasiga olishga qodir bo’lgan yosh avlodni tarbiyalab 1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. T.: М a’naviyat , 2008 .-23.bet. 3

voyaga yetkazish vazifasini izchil davom ettirish uchun aniq maqsadga qaratilgan keng ko’lamdagi kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish, davlat va jamiyatning barcha kuch va imkoniyatlarini shu yo’lda safarbar etish maqsadida hamda 2014 yil «Sog’lom bola yili» deb e’lon qilinishi munosabati bilan«Sog’lom bola yili» Davlat dasturi tayyorlandi 2 :«Sog’lom bola yili» Davlat dasturi «Sog’lom bola yili» Davlat dasturida q uyidagilar k o‘zda tutildi: «Sog’lom bola yili» Davlat dasturini amalga oshirishning ustuvor vazifalari vyo’nalishlari etib belgilansin:sog’lom va har tomonlama barkamol avlodni shakllantirish uchun qonunchilik va normativ-huquqiy bazani yanada takomillashtirish, bu borada qulay tashkiliy-huquqiy shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan yangi qoida va me’yorlarni ishlab chiqish;sog’lom bolaning dunyoga kelishi masalasiga sog’lom va ahil oilaning mevasi sifatida qarab, oilada o’zaro hurmat va mehr-muhabbat, yuksak axloqiy va ma’naviy qadriyatlar muhitini shakllantirish, yosh oilalarning oyoqqa turib olishi uchun moddiy yordam ko’rsatish, onalik va bolalik muhofazasini ta’minlash, ona va bolaning salomatligini mustahkamlash, Hayotimizni hal etuvchi muhim masalalar qatorida ta’lim-tarbiya tizimini tubdan o‘zgartirish, uni yangi zamon talabi darajasiga ko‘tarish, barkamol avlod kelajagiga ham daxldor qonun loyixalari mavjud. Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan yurtimizda har tomonlama sog‘lom avlodni voyaga yetkazish borasidagi islohotlarni izchil davom ettirish va yuksak bosqichga ko‘tarish maqsadida kirib kelayotgan yangi — 2014-yil mamlakatimizda “Sog‘lom bola yili” deb e’lon qilindi. Yurtimiz qudrati, jamiyat ravnaqi kelajagimiz egalari bo‘l¬gan bolalarning ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan sog‘lomligiga bog‘liqdir. Bu tashabbus mamlakatimiz ahli tomonidan iliq kutib olinganligining sababi ham shundan. Qabul qilinajak «Sog‘lom bola yili» davlat dasturi mamlakatimizda ona va bola skriningi, aholining reproduktiv salomatligini mus¬tahkamlash, sog‘lom bola tug‘ilishi, jismoniy va ma’naviy barkamol avlodni voyaga yetkazish borasidagi ishlarni yanada kuchaytirish va samaradorligini oshirishga oid chora-tadbirlarning uzviy davomi sifatida samarali bo‘lishiga to‘liq 2 «Sog’lom bola yili» Davlat dasturi Toshkent, 20 14 4

asos bor. Mamlakatimizda jismoniy sog’lom, ma’naviy yetuk, har tomonlama uyg’un va barkamol rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, intellektual salohiyatga, chuqur bilim va zamonaviy dunyoqarashga ega, Vatanimizning taqdiri va kelajagi uchun mas’uliyatni o’z zimmasiga olishga qodir bo’lgan yosh avlodni tarbiyalab voyaga yetkazish vazifasini izchil davom ettirish uchun aniq maqsadga qaratilgan keng ko’lamdagi kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish, davlat va jamiyatning barcha kuch va imkoniyatlarini shu yo’lda safarbar etish maqsadida hamda 2014 yil «Sog’lom bola yili» deb e’lon qilinishi munosabati bilan«Sog’lom bola yili» Davlat dasturi tayyorlandi «Sog’lom bola yili» Davlat dasturida q uyidagilar k o‘zda tutildi: «Sog’lom bola yili» Davlat dasturini amalga oshirishning ustuvor vazifalari vyo’nalishlari etib belgilansin:sog’lom va har tomonlama barkamol avlodni shakllantirish uchun qonunchilik va normativ- huquqiy bazani yanada takomillashtirish, bu borada qulay tashkiliy-huquqiy shart- sharoitlarni yaratishga qaratilgan yangi qoida va me’yorlarni ishlab chiqish;sog’lom bolaning dunyoga kelishi masalasiga sog’lom va ahil oilaning mevasi sifatida qarab, oilada o’zaro hurmat va mehr-muhabbat, yuksak axloqiy va ma’naviy qadriyatlar muhitini shakllantirish, yosh oilalarning oyoqqa turib olishi uchun moddiy yordam ko’rsatish, onalik va bolalik muhofazasini ta’minlash, ona va bolaning salomatligini mustahkamlash, Ta’limni isloh qilish va rivojlantirishga qaratilgan xukumat qarorlarining negizida barkamol avlod tarbiyasi asosiy vazifa sifatida qaralmoqda. Bu narsa o‘z navbatida milliy g‘oya tarbiyasining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi demokratik huquqiy davlat qurish yo‘lidan borar ekan, inson huquq va yerkinliklarini ta’minlab, jamiyatni ma’naviy jihatdan boyitib borishni, dunyo hamjamiyatiga integratsiyalashuvni amalga oshirmoqda. So‘nggi yillarda hayotimizga kirib kelgan ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ekologik sohalarga oid keskin va ziddiyatli o‘zgarishlar uni tubdan o‘zgartirib yubordi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar jamiyatmizning yetuk a’zosi sifatida tarbiyalash va o‘qitish bugungi kunning asosiy muammolaridan biridir. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalari ijtimoiy hayotda sog‘lom yashashi, mehnat qilishlari, davlat 5

qonunlarida belgilangan huquqlardan foydalana bilishlari, komil inson bo‘lib yetishilari uchun ekologik bilimlarni egallay olishlari zarur shartdir. Tabiatni muxofaza qilish va ekologik tarbiya masalasi pedagogika va psixologiya masalalarining eng muxim tarkibiy qismidir. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarga tabiat qonunlariga to‘la rioya etish to‘g‘risida, bu soxada Vatan xalq, davlat va kelajak avlod oldidagi burch tuyg‘usi xosil etilmasa, ularda to‘la ekologik ong va tafakkur hosil bo‘lmaydi.Ekologik tarbiya-axloqiy tarbiyaning ajralmas qismidir. Kishilarda ekologik ong va tafakkurni ekologik dunyoqarashni xosil qilish tabiatni dilektik tiishinishga yordam beradi. Hamma bosqichlarda ta’lim—tarbiyaning talab etilgan darajada amalga oshirish uchun bu vazifaning muhimligini va mas«uliyatini yaxshi bilgan yoshlarni tayyorlash zarur. Bu quyidagi bilimlami berishda amalga oshadi. Ekologik ong va tafakkurga ega boigan har bir kishi o‘z mehnat faoliyatida tabiatga ta’ sir etish qanday oqibatlarga olib kelishi mumkinligini oldindan ko‘rib, ongli ravishda ish tutadi. Tabiatning rivojlanish qonuniyatlarini bilmaslik, ekologiya bilimlaridan bexabarlik go‘yo tabiatda «o‘z-o‘zidan boradigan» ekologik muvozanatning mavjudligi, qandaydir «yopiq ekologik tizim»ning borligi, tabiatning qaytadan tiklanishiga aralashmaslik to‘g‘risidagi tamoman zararli fikrlarning tug‘ilishiga sabab bo‘ladi.Xalqimiz qadimdan badanning quwati ovqat, aqlning quwati - hikmatli so‘zdir, deb uqtirib kelgan.Xadislar ana Ularda ayrim o‘simlik va hayvonlarning liosiyatlari, ozuqa zanjirida tutgan o‘rni, shuningdek, ahamiyati kabi tomonlari bayon etilgandir. Iliidislarning ayrim bandlari insonni tabiat boyliklarini tejab-li’inasli va uni muhofaza qilishga o‘rgatadi. Chunonchi hadislarda quy boq, zero ayni barakadur deyiladi. Bu yerda foydali lutyvonlarning populyasiyasini ko‘paytirish va undan turli luaqsadlarda foydalanish mumkinligi e’tiborga olingan. Maxsus maktabda Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarga tabiatshunoslik fanini o‘qitishdan maqsad, ularda kuzatiladigan psixofizik kamchiliklarni bartaraf etishga, bilish faoliyatidagi -idrok, xotira, tafakkur, nutq malakalarini rivojlantirish orqali (korreksion) to‘g‘rilash ishlari amalga oshiriladi.Eshitishda nuqsoni 6

bo‘lgan bolalari ta’lim tarbiya tizimi jarayonini to‘g‘ri tashkil yetish hamda samarali natijalarga erishishi uchun maxsus maktabda - ekologik tarbiya jarayonida bolalarni tevarak – atrof bilan tanishtirish, olam tuzilish va tabiat hodislari, jonli va jonsiz tabiat, maktab atrofida, o‘lkasida yashayotgan insonlarning mehnat faoliyati, tabiatda, turli yil fasllarida odamlar mehnati haqida boshlang‘ich ma’lumot berish, jonli va jonsiz tabiatni o‘rganish yuzasidan bolalar bilan doimo kuzatuvlar olib borib, ularning ko‘nikmalari va amaliy malakalarining rivojlantirish kabi vazifalar amalga oshirish lozim. Yuqoridagi vazifalar maxsus maktabning 1 – 6 sinflarida amalga oshirilishi rejalashtiriladi. E kologik tarbiya ning asosiy korreksion vazifasi boshlang‘ich sinflarda dastur talablariga muvofiq fanga oid - tabiatshunoslik tushunchalarni egallashga erishishidir. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda tabiatshunoslik faniga oid tushunchalarni shakllantirish bo‘yicha o‘quv – uslubiy metodik, moddiy – texnik bazani mavjud emasligi mazkur sohada korreksion pedagogik ish tizimini yaratish masalalarining dolzarbligini asoslab bermoqda. Shuning uchun Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda tabiatga muhabbat xissini tarbiyalash jarayonni o‘rganish bo‘yicha maxsus tadqiqot o‘tkazish dolzarb masala xisoblanadi. Tadqiqot maqsadi: Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda tabiatga bo‘lgan munosabatini tarbiyalash jarayonni o‘rganish Tadqiqot ob’ekti: Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar Tadqiqotning predmeti Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarida tabiatga bo‘lgan munosabatini tarbiyalash jarayoni Tadqiqotning vazifalari: 1. E shitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarida tabiatga bo‘lgan munosabatini tarbiyalash bo‘yicha, psixologik, pedagogik adabiyotlarni o‘rganish ,tahlil yetish; 2. E shitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarida tabiatga bo‘lgan munosabatini tarbiyalash jarayonini tadqiq qilish; 7

Tadqiqotning metodologik asoslari . Barkamol avlod Davlat dasturi, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi,Ta’lim to‘g‘risidagi qonun,O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon va qarorlari , o‘sib kelayotgan yosh avlodning ta’lim-tarbiyasi, Xalq ta’limini takomillashtirishga doir Xukumatimiz xujjatlari. Tadqiqot metodlari: - mavzuga oid ilmiy, pedagogik, psixologik va metodik adabiyotlarni o‘rganish va tahlil qilsh; - bolalarni tibbiy, pedagogik xujjatlarini o‘rganish; - pedogog , tarbiyachi, ota-onalar bilan suxbat o‘tkazish; - Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarida tabiatga bo‘lgan munosabatni tarbiyalash jarayonini kuzatish;; - tekshirish natijasida olingan ma’lumotlar va natijalarni sifat va miqdor jixatdan tahlil yetish. Bitiruv malakaviy ish kirish, uch bob,xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat 8

I BOB. MUAMMONI O‘RGANISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI 1.1. Muammoni pedagogik, psixologik va metodik adabiyotlarda o‘rganilishi «Ekologiya» - yunoncha su`z bu`lib, tirik mavjudotlarning yashash sharoiti va tevarak-atrofdagi muhit bilan o‘zaro munosabatlari hamda shu asosda yuzaga keladigan qonuniyatlarni o‘rganadigan fandir. Ekologik bilim,bu tirik tabiatni tUzilishi, rivojlanishi, o‘zgarishi, yer yuzidagi tirik jonzodlarning xolati, ularni bir- birlari va atrof-muxit o‘rtasida bulib turadigan munosabatlarni,tabiiy boyliklarni son va sifatini , xajmini, xillarini hamda ularni saqlash va tejamkorlik Bilan foydalanish yullarini o‘zlashtirishdan iboratdir. 20 asr o‘z rivojlanish tezkorligi natijasida jiddiy va kata o‘zgarishlarga olib kelishi Bilan yakunlanmoqda. Bir necha million yillar davomida bunyod bulgan koinotning tabiiy ko‘rinishi, keyingi 10-15 yil ichida juda og‘ir xolatga tushdi.Xavo bo‘zildi, ifloslandi. Jumladan tuproq zaxarli moddalarbilan jaroxatlandi. Suvlar turli moddalarbilan ifloslanadi va xokoza. Bu xolatlar oqibatida inson salomatligiga salbiy ta’sir qila boshladi. Eng avvalo bolalar,onalar, keksalar sog‘lig‘iga og‘ir ta’sir qilmoqda, Yangi-yangi kasalliklar kelib chiqmoqda. Xozirgi kuning eng dolzarb muammolaridan biri Fan texnika yutuqlari asosida axolining turli tabaqalari orasidan ekologik ta’lim-tarbiya madaniyatga oid bilimlarni oshirish yuli Bilan tabiat muxofazasini tezlashtirishni turli chora tadbirlarni ishlabchiqish va bu borada mutaxassislar tayyorlashni xar hil yullar Bilan amalga oshirish kerak. Bu so‘z 1866 yildanemis zoologi Ernest Gekkel (1834-1919 yil) tamonidan taklif etilgan.Ekologiya bugungi ko‘nga kelib geografiya, tabiatshunoslik, biologiya fanlariga suyangan xolda tabiatdagi moddiy resurslarni ishlata bilish va muxofaza qilish haqidagi fanga aylandi. Olimlar o‘z moxiyatiga ko‘ra bu Fani global ekologiya yoki inson ekologiyasi deb atamoqdalar. Global ekologik uchta asosiy sistema, tabiat insoniyat jamiyati va u yaratgan texnikaning o‘zaro ta’siri tug‘risidagi fandir. Tabiat deganda yer, urmonlar, 9

usimliklar va xayvonot dunyosi, iqlim, yer sharida inson yashaydigan tabiiy sharoit va muxit mujasamlashadi. Inson va tabiat bir-biri Bilan chambarchas bg‘liq. Tabiat inson uchun uning xayot iva yashashi uchun zarur bulgan suv, oziq-ovqat, xom- ashyo va boshqalarni beradi.Ma’lumki ishlab chiqaruvchi ko‘chlar taraqqiyot etgan sari inson tabiatga ko‘proq tasir ko‘rsatib borgan. Kadim zamondan boshlab kishilar urmondagi daraxtlarni kesgan, baliqlar tutgan, tuproq unumdorligini kamaytirgan, daryo va ko‘l suvlarini ifloslantirganlar. Dastlab insonlar tabiatga juda kam ta’sir ko‘rsatganlar va tabiat yetkazgan shikastlarni o‘zlari tuzatganlar. Keyinchalik insonla o‘z mexnati faoliyati Bilan tabiatga ko‘proq ta’sir ko‘rsatganlar. Yangi binolar, asfalt yullar, mashinalar,ekin dalalari va boshqa ko‘pgina narsalarni bunyod etganlar. Inson uchun eng asosiy masala-tabiatda mavjud bulgan boyliklar miqdorini undan foydalanish maqsadida aniq xisobgs olish, ulrdan ratsional foydalanishning forma va metodlarni ishlab chiqish, Yangi energiya manbalarini qidirib topi shva turli xil radiaktiv chiqindilarni zararsizlantirish, ularni saqlash, qayta foydalanish va kelajak avlodlarga muxitni tabiiy xolda qoldirishdan iborat. Tabiatni muxofaza qilishning ayrim tomonlari boki, ularda Dune miqyosida barcha mamlakatlarning o‘zaro kelishuvlari asosidagina xal qilish mumkin:gidrosfera, litosfera, atmosfera, biosfera va kosmik fazoning ifloslanishini oldini olish, Dunyookeani, ularni ifloslanishidan saqlash, yadro qurollarini sinashga yul quymaslik va radioaktiv chiqindilarni saqlash shular jumlasidandir. Bularni xal qilishda BMT va boshqa xalqaro tashkilotlarning roli kata. Tabiatni muxofaza qilish butun insoniyat manfatini ko‘zlab, tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish, uni tabiiy xolda saqlash, quriqlash va tabiat boyliklarini ko‘paytirish yulida barcha xalqlar xamkorligida amalga oshirilayotgan ilmiy-amaliy tadbirlarning kompleks sistemasidir. Tabiatni quriqlash va boyliklaridan ongli ravishda foydalanish har bir insonning muqaddas burchidir. O‘zekiston Respublukasi Konstitutsiyasining 18-moddasida yer va yer osti boyliklarini, suv manbalini, o‘simlik va hayvonot dunyosini qo‘riqlash, bu 10

boyliklardan ilmiy asosda, oqilona foydalanish, havo va suvni toza saqlash, tabiiy boyliklarni uzluksiz ko‘paytirib borishni ta`minlash, insonning atrof-muhitni yaxshilash uchun chora va tadbirlar ko‘rishi zarurligi ta`kidlangan. O‘zbekiston Respubilikasining 1992 yil 9 dekabrda qabul qilgan «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi qonuni, «Sog‘lom avlod uchun» ordenining ta`sis yetilishi, shu nomda Davlat dasturi, «Ekologik ta`lim tarbiya kontseptsiyasi»ning ishlab chiqilishi, «Ekosan» jamg‘armasining tuzilishi mamlakatda Ekologik muammolarni bartaraf yetishga kirishilganidan dalolatdir. Ayniqsa, umumta`lim maktablarida ham Ekologik yo`nalishdagi sinflarning tashkil yetilishi, bu asosda litsey maktablarining shakllanishi yosh avlodga maktab partasidanoq tabiatga muhabbat ruhida tarbiya berishga astoydil kirishilganini ko‘rsatadi. Maktabni bitirib, mustaqil hayotga qadam qo‘ygan har bir yosh, qanday ixtisos yegasi bo‘lishidan qat`i nazar, yekologiya va tabiatni muhofaza qilishga oid nazariy va amaliy Inson va atrof muhit doimiy o‘zaro aloqada bo‘lib, ushbu aloqadorlik turli xil: ko‘rish yeshitish, teri,ta’m, hid bilish , harakat analizatorlari orqali amalga oshiriladi. Yeshitish analizatori barcha anlizatorlar ichida yeng ahamiyatlilaridan sanalib, uning asosiy vazifasi nutqni idrok qilishdan iboratdir. To‘laqonli yeshitish nutq shakllanishining omilidir.Nutq orqali yesa insonning so‘z-mantiqiy tafakkuri, umumiy va ruhiy rivojlanishi sodir bo‘ladi. Moddiy dunyodagi narsa va hodisalar ongimizda aks yetib, bular so‘z shaklida ifodanadi, til hodisalari vositada namoyon bo‘ladi. Inson o‘zi ko‘rgan va ta’sirlangan buyum va hodisalarni so‘z yordamida nmlab, mazmuni haqidagi taassurotlarini obrazlar, fikrlar, tushunchalar, tasavvurlar ko‘rinishida anglash , ifodalash imkoniyatiga yega bo‘ladi. Har qanday buyum hodisaning miyada aks yetishi va ongida mustahkam o‘rnashib qolishida nutq yetakchi vosita hisoblanadi. Nutq aloqa bog‘lash jarayonida tafakkur quroli bo‘lib xizmat qiladi. Shu bilan birga nutq muloqot jarayonida ifodalash, biror narsani bildirish, anglatish va ta’sir ko‘rsatish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Fikrlash qobiliyati nutqiy rivojlanish zamirida paydo bo‘lishi sababli u kishi tafakkurining rivojlanish darajasini ham belgilab beradi(12 ). 11

Yeshitish idrokining buzilishi oqibatida insonning boshqalardan ajralib qolishi uning rivojlanishida juda ko‘p muammolarni keltirib chiqaradi. Bunday o‘ziga xos muammolarning yuzaga kelishi o‘zaro bir-biriga tobe bo‘lgan turli sabablarga bog‘liq bo‘lib, bu xususida L.S.Vigotskiy: “Ijtimoiy tarbiya nutqning rivojlanmaganligiga, nutqning rivojlanmasligi jamoa (kollektiv)dan yakkalinib qolishiga, bu yesa o‘z navbatida, ijtimoiy tarbiya hamda nutqning rivojlanishini tormozlaydi” degan fikrni bildiradi(23 ) Surdopedagogika tarixiga nazar tashlasak, turli davrlarda yeshitishida muammosi bo‘lgan bolalarni tadqiqot ob’ekti sifatida o‘rgangan pedagog va olimlardan J.Kardano, V.I.Fleri, J.Itar Ya.T.Speshnevlar ular orasida u yoki bu holda murojat yetilgan nutqni tushuna oladigan, qisman lug‘at boyligiga yega bo‘lgan, ba’zan, hatto, sodda jumlalar tuza oladigan bolalar borligini, agar nutq ularga qarata balandlatilgan holda aytilsa, bunday bolalar ta’lim-tarbiyasining barcha muammolari hal yetilishi mumkinligini ta’kidlab, yeshitishi qisman buzilgan bolalarga, ular nutqining o‘ziga xos rivojlanishiga alohida ye’tibor qaratganliklariga guvoh bo‘lamiz. V.I.Fleri bola shaxsining shakllanishi uchun atrofdagi yaqinlari va, ayniqsa, onasi alohida g‘amxo‘rlik, ye’tibor ko‘rsatishlari zarurligi hamda kar bola nutqining rivojlanishi uchun ilk yosh davri alohida o‘rin tutishi, dastlabki so‘zlarni bola ko‘rish asosida taqlidan o‘zlashtirishi lozimligini alohida ta’kidlagan holda: “Kar-soqov bola qancha kichik bo‘lsa, uning o‘zlashtirish layoqati shuncha yuqori bo‘ladi”,- deb yozadi(14). Yeshitishida muammosi bo‘lgan bolalar nutqiy rivojlanish masalalari bir necha asrlar mobaynida ko‘plab o‘qituvchi va metodistlarning ye’tiborini jalb qilganligiga qaramay, bu muammoning yechimiga , ya’ni maxsus maktablarda ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil yetish bo‘yicha yondashuvlarning yangi yo‘nalish olishiga L.S.Vigotskiyning maxsus ta’lim tizimi masalalarini yoritib bergan qator asarlari turtki berdi. Qator tadqiqotlar zaif Eshituvchi bolalar nutqining rivojlanish xususiyatlari hamda bunday o‘ziga xoslikka mos kelmaydigan mavjud o‘qitish jarayonini taqqoslash natijasida maxsus til o‘qitish muammolarini ilmiy jihatdan hal yetilishi: 12

uni psixologik, lingvistik, psixolingvistik, umumdidaktik hamda metodik nuqtai nazardan ishlab chiqilishiga asos bo‘lib xizmat qildi. Ushbu tavsiya yetilgan metodikalar asosida yangi tur - zaif Eshituvchi bolalar maktablari uchun qator darsliklar va ularni olib borish imkonini beruvchi metodik tavsiyalar yaratildi(12 ). Zamonaviy surdopedagogikaning nazariy asoschilari yeshitishida muammosi bo‘lgan bolalarning ijtimoiy hayotda o‘z o‘rnini topishlarini muhim omili – nutqni rivojlantirish ishlarining samaradorligini bevosita tarbiyalanuvchi oila a’zolari, xususan, ota - onalarining farzandlari bilan muntazam ravishda shug‘ullanishlariga bog‘liqligini alohida qayd yetadilar. Jumladan, S.A.Zikov til o‘qitishdagi yuqori muvaffaqiyatlar faqatgina maxsus tashkil yetilgan nutqiy muxit orqali yemas, balki bevosita ota-onalar va atrofdagilarning ishtiroki orqali ta’minlanishi uqtirsa, R.M.Boskis:”Nutqqa o‘rgatish ishlarini o‘qituvchi ota-onalar bilan hamkorlikda amalga oshirishi lozim”,- deb ta’kidlaydi(15). Aynan yangi davr surdopedagogikasida oila va maxsus ta’limning bola Ekologik tarbiyasi borasidagi mushtarakligi zarurati anglandi: ota-onalar surdopedagoglar tomonidan belgilangan yo‘l va ko‘rsatmalarsiz farzandlarining va xuddi shunday tarzda, surdopedagoglar ota-onalar ishtirokisiz o‘z faoliyatlarida muvaffaqiyatga yerisha olmaydilar. Ilk yoshdagi yeshitishida muammosi bo‘lgan bolalar ta’lim muassasalari asoschilari tomonidan yaratilgan maqola hamda metodik tavsiyalar kar va zaif Eshituvchi bolalar ota-onalariga o‘z farzanlarining Ekologik tarbiyasini qanday tashkil yetishlari, nutqini rivojlantirish yo‘llari kabi masalalarni yoritib berdi. Respublikamizda surdopedagogikaning ilmiy asoslanishi o‘tgan asrning 80- yillaridan boshlandi. Milliy surdopedagogikamizda olib borilgan qator tadqiqotlar mamlakatimizda mavjud yeshitishida muammosi bo‘lgan bolalar maxsus maktab- internatlari ta’lim-tarbiya jarayonini hududiy sharoitlar, o‘zbek tili xususiyatlariga mos holda takomillashtirish yo‘l va vositalarini ilmiy jixatdan asoslab berishga yo‘naltirildi. Surdopedagogika sohasida ilk bor N.Sh.Bekmurodov tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlari natijasida hududimizga mos ravishda maxsus 13

maktab-internatlari kun tartibi, o‘quv jarayonini tashkil qilishda hisobga olinishi lozim bo‘lgan talablar ishlab chiqilgan bo‘lsa, X.M.Gaynutdinovning ilmiy izlanishlar natijasida ilk bor O‘zbekiston sharoitida yeshitishida nuqsoni bo‘lgan shaxslarni kasbiy-mehnatga tayyorlash, keyingi mehnat faoliyatlari jarayonini takomillashtirishga qaratilgan tavsiyalar, bunday shaxslar ijtimoiy moslashuvlari darajasini ko‘tarish yo‘llari ochib berildi(16 ). F.J.Alimxo‘djaeva maxsus o‘qitish jarayonida didaktik materiallardan foydalanishning tabaqalangan metodikasini ishlab chiqish hisobiga zaif Eshituvchi o‘quvchilar yeshitish idrokini rivojlantirish tizimini takomillashtirish yo‘llarini ilmiy jihatdan asoslab berdi(16 ). U.Yu. Fayzievaning ilmiy-tadqiqot ishi zaif Eshituvchi bolalarga ona tilini o‘rgatish muammolarini hal qilishga qaratilgan ilk tadqiqot bo‘lib, unda maktabga tayyorgarliksiz kelgan zaif Eshituvchi bolalarning dastlabki nutqiy imkoniyatlari(so‘z boyligi: faol va nofaol nutqi), yeshitishning yo‘qolish sabablari va vaqti o‘rganildi, zaif Eshituvchi bolaning maktabda muvaffaqiyatli ta’lim olishining omili - savodga tayyorlash va savod o‘rgatish metodikasi ilk bor nazariy jihatdan asoslab berildi. Ya’ni tadqiqotchi zaif Eshituvchi o‘quvchilarga savod o‘rgatish davrida zarur sanalgan omil – harflarni o‘qitish ketma-ketlini ishlab chiqib, ushbu nazariy xulosalari asosida “Alifbe” darsligini yaratdi(16). F.U.Qodirova ilmiy tadqiqotida yeshitmaydigan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘qitish amaliyotidagi kamchiliklari tahlili orqali ularni bartaraf yetishning samarali usul va yo‘llarini aniqlanib, so‘zlashuv nutqining shakllantirishning omil va bosqichlarini belgilab berdi. S.A.Zikov, M.I,Glebova, Ye.N.Marsinovskaya, M.F.Titovalar o‘quvchilarda Ekologik tarbiyasida ko‘rgazmali-amaliy faoliyatning ahamiyatini ilmiy asoslab berdilar. S.A.Zikov ko‘rgazmali-amaliy faoliyatni uch guruhga ajratadi: illyustrativ- tasviriy, o‘lchov hisobli va nihoyat oddiy materiallardan tbuyum yasash. S.A.Zikov, T.S.Zikova ta’limotlariga asosan, Ye.N.Marsinovskaya predmetli 14

amaliy ta’lim – kar bolalarning har tomonlama rivojlanishida muhim didaktik sharoit yekanligini ilmiy tadqiq qilgan(22). A.A.Leontev, I.A.Zimnyayalarning ta’riflashlaricha, nutq fikrni nutqiy faoliyatda qurish va ifodalash, xususan, gapirish vositasidir. Darhaqiqat,kar bolalarda Ekologik tarbiyasi jarayoni nutqiy faoliyatni shakllantirish hamda uning shakl va turlarini yegallash orqali amalga oshiriladi. Kar va zaif Eshituvchi o‘quvchilar Ekologik tarbiyasi shakllanishi Ye.P.Kumichyova va N.V.Kochegarovalar fikricha, bolarda nutqqacha bo‘lgan davr va ilk yoshdagi nutqiy rivojlanish davrining tug‘ri aniqlanib, yo‘nalganligiga bog‘liq. Ya’ni bu jarayon ota-ona oldidagi ma’suliyatni talab qiladi.. Moddiy borliqni bilishda amerikalik psixodidaktik olim D.S.Brunerning yozishicha uchta o‘zaro bog‘liq omil ishtirok yetadi. Atrof muhitdagi narsa hodisalar bilan muloqat natijasida orttirilgan tajriba bola yashayotgan muhit, ishlab chiqarish munosabatlari, vositalari va mavjud fikrlash texnologiyasiga moslashish shular jumlasidandir [27]. Boshlang‘ich sinf kar o‘quvchilar ham atrof muhitdagi narsa – hodisalar bilan muloqatga kirishi Ekologik tarbiyasi jarayonida asosiy psixik jarayonlari nutqi va tafakkuri rivojlanadi. Pedagogik va psixologik mazmunidagi adabiyotlarda qayd yetilishicha, boshlang‘ich sinf kar o‘quvchilarda Ekologik tarbiyasining muhim omili bu tabiat, uning asoslari to‘g‘risidagi materialning turli nutq shakllarida qabul qilib o‘zlashtirishni ta’minlash faoliyati sanaladi. V.Davidov [26] boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yosh, psixologik va fiziologik xususiyatlariga tayangan holda ularning tafakkurini rviojlantirishga xizmat qiluvchi qoidalar tizimini ishlab chiqqan. Unnig fikricha bu yosh davri o‘quvchilarda tabiatni bilishga qiziqishning yuzaga kelishi tabiatshunoslikka oid tushuncha va tasavvurlarni shakllantirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. V.V.Davadov [28] sog‘lom boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tabiat fani va tabiiy hodisalar xususidagi ma’lumotlarni bir yoqlama sayoz, tarqoq o‘zlashtiradilar. Ularning asosiy ye’tibori o‘rganilayotgan ob’ektining tashqi ko‘rinishi belgilovchi belgilarga yo‘naltirilib, xulosalar ularning ichki xususiyatlarini yorituvchi jihatlar aossda yemas, tashqi xususiyatlarini inobatga olish asosida chiqarilishini 15

ta’kidlaydi. Boshlang‘ich sinf kar o‘quvchilar sog‘lom tengqurlaridan ko‘ra tabiat hodisalari xususiyatlariga oid o‘quv materiallari o‘zlashtiradilar. Qiyinchiliklarga uchraydilar. G.N.Akvilevaning ilmiy izlanishlarida tabiatshunoslik fanini o‘rganishda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining vazifalarni bajarish jarayonida didaktik materiallarning ahamiyatini ko‘rsatib beradi. [17]. Darhaqiqat ko‘rgazmali didaktik materiallar tabiatshunoslik darslarida foydalanish boshlnag‘ich sinf o‘quvchilarning mustaqiligini oshiradi. Ye.B.Proxorova tabiatshunoslik kursiga taaluqli boilogik atamalarni rivojlantiruvchi ta’lim orqali o‘zlashtirish ish usullarini nazariy jihatdan asoslab beradi. 66. I.V.Totapov yesa kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni tabiatshunoslikka o‘qitishda fanlararo bog‘liqlik muhimligi xususida ilmiy izlanishlar olib borgan [17]. L.V.Rumyansova maxsus ta’lim sohasida, aniqrog‘i aqli zaif 5-6 sinf o‘quvchilar tomonidan tabiiy materiallarni o‘zlashtirish sifatini oshirish bo‘yicha ish tizimini yoritib bergan [30]. O‘zbekiston Respublikasida umumta’lim maktabning boshlang‘ch sinflarida Ekologik tarbiyasini tashkil yetish shakl, vositalari, samarali usullarini tadqiq yetuvchi ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan. Jumladan, M.I.Aliqulova boshlang‘ich sinf tabiatshunoslik darslarida O‘rta Osiyo alomalarining yekologiyaga oid qarashlaridan foydalanishning nazariy va amaliy ahamiyatini yoritib beradi [4]. R.Ibragimov tomonidan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilish faoliyatini shakllantirishda tabiiy didaktik materiallardan foydalanish asoslarini ko‘rsatadi [29]. I.Sh.Ismatov yesa o‘quvchilarda atrof – muhitga ma’suliyatli munosabatni shakllantirishning nazariy jihatdan asoslab beradi [32]. N.U.Nishonova tomonidan umumiy o‘rta ta’lim maktabi o‘quvchilarining Ekologik madaniyatini shakllantirish metodikasini yaratish bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borganlar [33]. Najmiddinova G.N ning ilmiy izlanishlarida sog‘lom boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning o‘quv – biluv faoliyatini shakllantirishning didaktik asosi sifatida tabiatshunoslik darslarning ahamiyatiga alohida to‘xtalib o‘tilgan. (35). M.A.Raxmatullaevaning “O‘smirlarda tabiatga 16

qiziqishini uning yestetikasi orqali shakllantirish” ijtimoiy ahamiyatga molik yekanligini o‘z tadqiqot ishlarida ko‘rsatib o‘tadi. Respublikamizning ilmiy – ommabop boshlang‘ich sinfida tabiatshunoslik kursi davomida amalga oshiriladigan interaktiv metodlar, o‘quvchilarning tabiatga muhabbat tuyg‘usini tarbiyalash omillari masalalariga atroflicha to‘xtalib o‘tilgan. Maxsus ta’lim sohasining bir bo‘lagi bo‘lgan surdopedagokada umumta’lim predmeti sanalgan “Tabiatshunoslik” kursining korreksion pedagogik ish tizimi, kar va zaif Eshituvchi o‘quvchilarga mazkur fan asoslarini o‘rganish -Ekologik tarbiyasi shakl, vosita, usullari, o‘quvchilarga tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirish yo‘llari ochib berilgan ilmiy tadqiqot ishlari yetarli yemas. Milliy surdopedagogika yo‘nalishida yeshita olmaslik natijasida nutqi rivojlanmagan kar o‘quvchilarning boshlang‘ich sinflarida tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirish mavzusida ilmiy izlanishlar mavjud yemasligi, aynan mana shu mavzuda tadqiqot ishlarni olib borishga turtki bo‘ldi. 1.2. E kologik tarbiya – tarbiya nazariyasining yangi shakli Jamiyatning iqtisodiy rivojlanish darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, uning tabiatga ta`sir yetish darajasi ham shunchalik ko‘p bo‘lar yekan. Aholi sonining tez o‘sib borishi natijasida Ekologik muammolar ham ko‘payib bormoqda. Ayniqsa, yer, suv, yenergetika, oziq-ovqat bilan ta`minlash haqidagi muamolar butun dunyo (global) muammolariga aylanib bormoqda. Yer bag‘ridan har yili 120 mlrd. tonnadan ortiq turli xildagi xom ashyo, qurilish materiallari, yoqilg‘ining qazib olinishi va sarf qilinishi tabiiy boyliklar miqdorining kamayib borishiga sabab bo‘lmoqda. Ko‘pgina zararli korxonalar, zavodlarning ham oqar suvga yaqin joylashganigi sababli suv havzalarini toza saqlash muammo bo‘lib borayotir. Markaziy Osiyoda yashayotgan fuqarolarning salomatligi yomonlashib, kasalliklar ko‘paymoqda. yer kurrasida insonning yashab qolish-qolmasligi masalasi yendi Ekologik muammolarni yechishga bog‘liq bo‘lib qoldi. 17

Ekologik muammolarning ilmiy, iqtisodiy, texnik, gigiyenik, yuridik, yestetik, pedagogik kabi yo`nalishlari mavjud. Bu yo‘nalishlar ichidan pedagogik yo‘nalish muhim ahamiyat kasb yetadi. Chunki Ekologik muammolar inson faoliyati natijasida kelib chiqadi. Pedagogik yo‘nalishda Ekologik ta`lim va tarbiya berish ko‘zda tutiladi. Ekologik ta`lim deganda o‘quvchilarga berilishi lozim bo‘lgan tabiat bilan inson orasidagi munosabatlarni ifodalovchi bilimlar tizimi tushuniladi. Ekologik tarbiya yesa insonning atrof-muhitga nisbatan munosabatini tarbiyalashdir. Ekologik ta`lim-tarbiya umumiy ta`lim-tarbiyaning yangi shakli va tarkibiy qismi bo‘lib, maktabda barcha fanlarni o‘qitishda amalga oshirilishi ko‘zda tutiladi. Ekologik ta`lim-tarbiyadan bosh maqsad ham yosh avlodga atrof-muhit va uning muammolariga ongli munosabatni shakllantirishdan iboratdir. Ekologik tarbiyalash jarayonida yoshlarni yashab turgan tabiatimiz boyliklarini tejab-tergashga, uni muhofaza qilishga o‘rgata boriladi. Atoqli pedagog V.A.Suxomlinskiy «Bolalarga jonim fido» asarida «Men bolalar «Alifbe» ni ochib, birinchi so‘zini xijjalab o‘qishlariga qadar avval dunyodagi yeng ajoyib kitob-tabiat kitobini mutolaa yetishlarini istardim» deb ta`kidlaganidek, bu boradagi barcha ishlarni bolaning kichiklagidanoq boshlash maqsadga muvofiqdir(23). Ekologik tarbiyada o‘quvchilarni o‘z maktabini; yashaydigan muhiti-shahar va qishloq ko‘chalarini ko‘kalamzorlashtirish, mevalli va manzarali daraxt ko‘chatlari yekish, xiyobonlarni, suv havzalarini ozoda saqlash, uy hayvonlariga qarash kabi ishlarda kuchi yetgancha qatnashishga jalb yetish katta ahamiyatga yega. Ekologik savodxonlik va madaniyat, avvalo, oiladan boshlanadi. Ekologik duyonqarashni shakllantirishning negizi oiladagi tarbiyaga bevosita bog‘liqdir. Agar bu masala oilada to‘g‘ri yo`lga qo‘yilmagan bo‘lsa, uni maktablarda, keyingi ta`lim bosqichlarida hamda mehnat jarayonlarida qaror toptirish qiyin bo‘ladi. 18

Ajdodlarimiz bola tarbiyasi masalasiga alohida ye`tibor bilan qaraganlar va bu borada ibratli an`analarni vujudga keltirganlar. Bolalar go‘daklik chog‘laridanoq ahloqiy va mehnat tarbiyasini oilada boshlaganlar. Ularda mehnatga muhabbat, atrof-muhitga hurmat, obodonchilik va ko‘kalamzorlashtirish xissi sabot bilan singdirilgan. Masalan, atrofni ifloslantirmaslik uchun axlatlarni alohida chuqurchalarga tashlash; xojatxonalarni ariiq, soy, buloq suvlaridan uzoqroq joyda kovlash; yong‘in chiqmasligi chorasini ko‘rish; turli yehtiyojlar uchun yashnab turgan daraxtda yemas, balki ko‘rib qolganlaridan foydalanish; nihollarni sindirib, payxon qilmaslik; qushlarni uyasini buzmaslik kabi xatti- harakatlar shakllantirilgan. Oila davrasida farzandlarga «Suvga tuflama, uini iflos qilma, Chunki barcha jo n ivorlar u ni i chib baxra olad i ", "Gullab t u rgan mevali daraxt n i n g shox ini s in dirma, u meva beradi, u ni o‘zing iste`mol q ilasan", "P i shib yetilmagan u z u m n i u z m a , a g a r u z s a n g k a t t a g u n o h i s h b o‘ l a d i , C h u n k i u n d a a h l i m o‘ m i n n i n g nasibasi bor" deb pandu- n a si xatlar q ilg an lar. Islomda n avval zardusht i yl i k d ini da tabiatni, xususa n , suv n i i flos yoki isrof q i lgan k i sh i 400 darr aga m axkum yet il gan. Suvga xur mat i sl om di ni mi zda ham saqlanib qolgan. Mana shu hurmat ta`sirida xalqda ko‘plab maqollar, rivoyatlar, ibratli hikoyatlar, yertaklar vujudga kelgan. E kologik ta`lim va tarbiyalash tizimi bolalar bog‘chalarida, umumiy ta`lim maktablarida, keyingi ta`lim bosqichlarlda hamda mehnat jamoalarida davom ye ttiriladi. Bu o‘rinda hayotiy misollar orqali hozirgi paytda oilalarda Ekologik savodxonlikning pastliligi uqtiriladi. Masalan, hozir ko‘plab odamlar mollarini yekinzorlarda, bog‘larda xatto mevali va manzarali daraxtlarga bog‘lab boqadigan bo‘lib qolishmoqda. Axir o‘tmishda xalqimiz qaramog‘idagi hayvonlariga maxsus podachi saqlagan-ku. Buning ustiga hozirgidek hayvonlarni duch kelgan yerda ye mas, alohida ajratib qo‘yilgan yaylovlarda o‘tlatgan yoki oilaviy dam olishga chiqilganda o‘t-o‘lanlar payxon qilinmagan, qir-adirlarda shisha siniqlari, ovqat qol di ql ari tashlab keti lm agan. Daraxt larga, o‘ si ml iklar ol am iga, hayvonl ar ga zarar keltirilmagan. Ma`lumki, inson aqli uning umumiy rivojlanishning dastlabki 3-4 19

yilida 50 foizni , 4-8 yilida 30 foizini, 8-17 yilda yesa 20 foizni tashqil qiladi. Shuni hisobga olib, Ekologik ta`lim-tarbiyani; asosan, bog‘cha va maktablarda amalga oshirish zarur. Bo g‘ cha bolalarida avval Ekologik ta`lim tushunchalari shakllantiriladi. 1-5 sinflarda yesa, asosan, tabiat sh unoslik darslarida o‘qituvchilarga Ekologik ta`lim- tarbiya beriladi. O‘lkamizming tabiiy o‘simliklar dunyosi, ularning foydasi, bu boyliklarni muhofaza qilish kerakligi haqidagi masalalar bilan yoshlarni maktab partasidan keng tanishtirib borish o‘zining samarasini beradi. Bunda yekologiyadan ilmiy tushunchalar maktablarda o‘qitiladigan barcha fanlarda, ayniqsa, tabiatshunoslik, fizika, yekol ogiya, matemati ka, geogr afi ya, tar ix kabi fanl arni o‘ qi ti shda umumlashtiriladi. Shu bilan birga fakul’tetiv mashg‘ulotlarda, darsdan tashqari to‘garak yig‘ilishlarida, yekskursiya davrida hamda o‘zlariniig kundalik faoliyatlari davomida Ekologik muammolarni o‘rgana boradilar. Fanlarni o‘qitishda o‘quvchilarga tabiatni muhofaza qilish, uning boyliklaridan oqilona foydalanishga oid beriladigan bilim, ko‘nikma, malakalarini shakl l ant i r i sh o‘ qi t i shda qo‘ yi l gan m aqsad va vazi f al ar ga m os r avi shda ham da tanlangan yeqologlk materiallar mazmuni mavzu mazmuniga mos holda tanlab olinishiga ye`tibor qilinadi. E kologik tarbiya mazmuni quyidagilarni o‘z ichiga oladi: -Atrof muhit va uning shaxs ma’naviy dunyosiga ta`siri; - Tabiat va uning a h amiyatini ani q lash; -Tabiatga mu h abbatni rivojlant i rishda maktab va oilani h amkorligi; - O‘ z tumanini, sha h arini, q ishlo q va maktab xovlisini, k o‘ kalamzorlashtirishda, xatto, sinf xonasidagi o‘ simliklarni h am parvarishlashga q izi q ishlarini oshirish; -Atrof-mu h it mu h ofazasi, bunda bolalarning vazifalari; -Tabiatni mu h ofaza q i l ishda ota-onalarini namunalari; 20

-Oiladagi, maktabdagi tabitani, o‘ simliklar va h ayvonot dunyosini ye`zozlashga o‘ rgatish, jonivor va q ushlarni parvarish q ilish; -Tabiatga ongli munosabat jarayonida o‘q uvchilarning dunyo q arashini kengaytirish; -Yoshlarning ye k ologiya tarbiyalashda milliy an`ana va udumlarni q ayta tiklash, ularga ye`tiborni kuchaytirish; Bolalarda ye k ologiya xususidagi tasavvurlarni kengaytirishda tarix fanining im koni yati kat ta. Bundan besh yuz yil, m ing yi l avval o‘l kami z tabi at i qanday bo‘lmagan, o‘simliklar va hayvonot olamini, uning ye kologiya si-chi kabi savollarga tarix fanidan javob topish mumkin. Maktabda o‘quvchil ar ga t abiatni muhof aza qili shga doir bili m tar bi yani geografiya darslarida har bir mavzuga bog‘lab berib borish mumkin. Ye kologiya va tabiatni muxofaza qilish darslarida joy nomlaridan foydalanish ona tili bo‘yicha mashg‘ulotlarni yanada qiziqarli qiladi. Ona tili darslaridagi ko‘plab mashqlar o‘quvchilarda tabiatga mehr uyg‘otishda qo‘l keladi. Mashqlardagi suv va havo, o‘simlik va hayvonot olamiga taalluqli fikrlar ifodalangan matnlarni tahlil qilish orqali ham tabiatga mehr uyg‘otish mumkin. Adabiyot fani ham ye kologiya bilan chambarchas bog‘langan. Bunda har bir asarni o‘q ib tahlil qilish vaqtida va o‘quvchiga tushuntirayotganda faqat bezash nuqtai nazaridan yemas, ya`ni tabiatny muxofaza qilish nuqtai nazaridan tahlil qilinadi. Mana sh u usul bilan adabiyot darslarida h am o‘q uvchilar ongiga Ekologik tarbiyani singdir ib boriladi. Shuningdek, 5- 11sinflarda "Tabiatni asrash-Vatanni asrash", "Tabiatni ye`zozlaylik" kabi mavzularda turli baxs va she`rxonlik kechalari uyushtirish orqali ham Ekologik tarbiyani amalga oshirish mumkin. Adabiyot fanida o‘qitilayotgan xalq og‘zaki ijodi misolida yesa o‘quvchilar ajdodlarimizning ye kologiya xatolari nimadan iboratligini hamda bu sohada ularning qanday ibratli ishlari borligini o‘rganadilar. O‘quvchilarga aytiladigan yertaklarda h ayvonlar va o‘simliklarning hususiyatlari, ularning tabiatdagi 3 o‘rni ochib beriladi. 21

O‘qilgan badiiy asarlar misolida, o‘tkazilgan suhbatlarda tabiatga yaxshi munosabatda bo‘lish va toshbag‘irlik bilan qarash dalillari muhokama qilinadi. Matematika fanida beriladigan Ekologik ta`lim va tarbiya jarayonida o‘quvchilar tabiatdagi salbiy va ijobiy o‘zgarishlar inson sog‘lig‘iga qanday ta`sir qilish h aqida aniq tasavvurga yega bo‘lishadi. Masalan, Respublikada 1200 ga yaqin sanoat korxonasi borligi, ular havoga bir yarim.ming tonnaga yaqin zaharli moddalarni chiqarayotganligi, bunday holat 10 yil, 20 yildan keyin shunday holda ketaversa, nimalarga olib kelishi mumkinligi kabi misollar vositasida yeqologik falokat oqibatlari tasvirlanadi, yoki boshqa bir misol. Dunyo bo‘yicha har yili taxminan 6- 7 m ln.gektar yer i shdan chiqmoqda. Uning t iklani shi uchun j uda ko‘ p vaqt kerak bo‘ladi. 3 sm qatlamidagi tuproqning tiklanishi uchun 300-500 yil vaqt zarur. 18 sm qalinlikdagi tuproq tiklanishi uchun yesa taxminan 2700 yil talab yetiladi. Bunday aniq raqamlar bilan ifodalangan misollar asosida tuproqning insoniyat boyligi yekanligi, uni asrab avaylash har bir kishining kelajak oldidagi burchi h isoblanishini uqtiriladi. M e h n a t t a ` l i m i d a r s l a r i y e s a b o l a l a r o l g a n b i l i m l a r i n i a m a l i y o t d a ko‘rishlari uchun imkoniyat yaratadi. E kologik ta`lim-tarbiyani amalga oshirishda sinfdan tashqari darslarni ahamiyati kattadir. Xususan, tabiat qo‘yniga sayohatlar, Ekologik yunalishdagi to‘garaklar, shu mazmundagi kechalar o‘tkazish o‘quvchilar xotirasida uzoq saqlanadi. Sayohatlar mazmuni asosan tevarak-atrofni kuzatishga qaratiladi. Sayohatlarda o‘quvchilar tabiatdan inson qanday foydalanayotganligini ko‘radilar, kattalarning tabiatga to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri munosabatda bo‘layotganligini guvohi bo‘ladilar. Tabiat qo‘ ynida bo‘lish, o‘quvchilarda yestetik kechinmalarni paydo qiladi. O‘quvchilar qushlarni sayrashini yeshitib, o‘simliklarni yashnashini ko‘rib quvonadilar. Bu holatdan ular h am yestetik, ham Ekologik tarbiya oladilar. E kologik yunalishdagi to‘garaklarda bolalarni tabiatga zarar yetkazmaslikka, tabiat go‘zalliklaridan zavqlanishga, atrof-muhitni sevishga 22

o‘rgata boryladi. To‘garak mashg‘ulotlarida o‘tiladigan "Tabiatni ye`zozlaylik", "Tabiat va inson", "Ekologiya va inson", "Orol madad suraydi", "Qushlar -bizning do‘stimiz" kabi mavzularda tabiatga qiziqishni yanada oshiradi. Bag‘ritosh, ; shafqatsiz, tabiatni mensimaslik kayfiyati bilan qaraydigan bolalarni hushyorlikka chorlaydi. To‘garak mashg‘ulotlarida yana hashoratlarni tugab, ularga ozor beradigan, chumolilar inini, qushlar uyasini buzadigan, o‘simliklarni bosib, yulib oladigan o‘quvchilarning xatti- harakatlarini muhokama qilish zarurligini uqtiriladi. O‘quvchilar to‘garak ishlarida faqat mavzular o‘rganib yoki turli kechalar o‘tkazibgina qolmay, bevosita amaliy ishlar ham qiladilar. Ya`ni, gullarni o‘stiradilar, qushlarni, quyonlarni boqib, parvarish qiladilar. Demak, o‘quvchilarni tabiatni muhofaza qilishda, tabiat hodisalarini kuzatishga o‘rgatishda Ekologik to‘garaklarni ta`siri katta. M ak t a bd a y ek ol og i y ag a oi d t a ` l i m - t ar bi ya bi r l i gi a m a l g a os hi r i l s ag i n a, o‘quvchilarda bir butun Ekologik bilimlar tizimi shakllanishi mumkin. Bunda, albatta, butun maktab jamoasining - sinf rahbarlari, fanlar o‘qituvchilarining o‘zaro hamkorligi talab qilinadi. Respublikamiz mustaqillikka yerishgandan so‘ng, xalq pedagogikasidan bahramand bo‘lish zaruriyati tug‘ildi. Atrof- muhitni muhofaza yetish, moddiy boyliklardan oqilona foydalanishga oid tarbiyani milliy qadriyatlar va an`analar, sharqona urf-odatlar orqali berish yehtiyoji paydo bo‘ldi. O‘qituvchining bolalarga Ekologik ta`lim va tarbiya berishida xalqimizning o‘ziga xos milliy tarbiyasidan o‘rinli foydalanishi yaxshi samara beradi. Milliy tarbiyamizda to‘rt narsa-yer, suv, tuproq, havo muqaddas hisoblangan. Xalqimiz juda qadim zamonlardan suvga ye`tiqod qo‘yib, yozning yeng jazirama kunlarida "Suv sayli" o‘tkazgan. Ota-bobolarimiz "Suv tabiat in`omi, hayot manbai" deb,-bejiz aytishmagan, h a r t o m c h i s u v n i g a v h a r d e k q a d r l a b , b o g‘ - r o g ‘ l a r y ar a t i s h g a n . B i z y e s a s u v d a n xo‘jasizlarcha foydalanishimiz natijasida orol muammosining tug‘ilishiga sababchi bo‘ldik. Sirdaryo va Amudaryoning belgilangan yerga to‘la yetib bormasligi natijasida 23

bugun O‘rta Osiyo uchun ahamiyatli bo‘lgan orolning butunlay yo‘qolish havfi bo‘ldi. Ma`lumki, yer yuzining to‘rtdai uch qismi suv bilan qoplangan. Ammo 2,5 foizi yaqin chuchuk suv bor xolos. Demak, ichimlik suvidan ham tejab- tergab foydalanish kerak. Tuproq ham insoniyat boyligidir. Ajdodlarimiz o‘rmonlarni kesilishi, tuproq ye mirilishining kuchayishiga, yer osti va yer usti suvlarning kamayishiga, iqlimning o‘zgarishiga, hayvonlarning yo‘qolishiga olib kelishini aniqlaganlar. Shuning uchun ham tabiatga yuksak mehr va yehtirom ko‘rsatganlar. Asrlar davomida yosh avlodni suvga tupurma, nonni bosma ko‘zingga surt, daraxtni sindirma, qushlarga ozor berma deb, tarbiyalab keldilar. O‘z qarashlarini halq og‘zaki ijodi orqali ifodaladilar. Masal an, m aqol al ar da yer , yer ost i boyl i kl ar i , suv, hayvonot ol am i , qushl ar o‘simliklar va boshqa tabiat boyliklarini chuqur mazmunli satrlarda ta`rifladi. H atto oldinlari farzand dunyoga kelsa, unga atab, yaxshi umidlar bilan ko‘chatlar o‘tqazganlar. Donishmandlik durdonasi hisoblangan hadislar ta`lim-tarbiyani singdirishga katta yordam beradi. Tabiatni muhofaza qilish haqida hadislarda ham diqatga sazovor fikrlar aytilgan. Masalan, "Soyasidan xalq foydalanib turgan daraxtni kesib yuborgan odamni tangri do‘zaxga mahkum yetur", deb insonlarni qo‘ rqitish orqali tabiatga zarar keltirmaslik targ‘ib qilinsa, "Dehqonchilik bilan shug‘ullaninglar, dehqonchilik muborak kasbdir. Unga qo‘riqchilarni ko‘paytiringlar" deyishi bilan xalol mehnat samarasini ko‘rish zarurligini uqtiriladi. Qaysi bir musulmon yekin yeksa, yoki biror daraxt o‘tqazsa, so‘ng uning mevasidan qush yoki hayvon ye sa, uning yekinidan yeyilgan narsaning har biridan unga sadqa savobi yoziladi» - deb bag‘ri kenglik, jonzotlarni asrash zarurligi goyasi ulug‘lanadi. "Ekmoq niyatida qo‘lingizda ko‘chat turgan paytda, bexosdan qiyomatqoim bo‘lishi aniq bo‘lganida ham ulgursangiz, uni yekib qo‘yavering", "Kim suv toshqinini to‘xtatsa yoki yong‘inni o‘chirsa, unga shaxidlik ajri beriladi" kabi hadislarda yekologiya va tabiat muhofazasiga oid tushunchalar beriladi. 24

D em ak , o t a- bo bo l ar i m i z a za l - az al da n t ab i t ag a y uk sa k m eh r va ye ht i r o m ko‘rsatishgan. Yurtni obod yetishgan, ko‘chatlarni, xovlilarni sarishta saqlashgan. Xalqimizning tabiatga munosabati urug‘ qadash, qovun sayli, suv sayli, uzum sayli, h osil bayrami, navro‘z bayrami, xirmon to‘yi kabi bayramlarida ham ifodalangan. Bunday tabiat bayramlari ularning hayot tarziga aylanib ketgan. E kologik tarbiyalash jarayonida yoshlarni yashab turgan tabiatimiz boyliklarini tejab-tergashga, uni muhofaza qilishga Bu muqaddas zaminni - bu diyorni obod yetish, uning atrof-muhitini toza saqlash Shu mamlakat har bir fuqarosining insoniy burchidir. O b o d o n c h i l i k v a o r a s t a l i k , p o k i z a l i k v a t e j a m k o r l i k , x u s h x u l q l i k v a xushmuomalalik har bir inson uchun, xususan, pedagoglar va o‘qituvchilar uchun ham Ekologik ma`naviy mezondir, o‘quvchilar Ekologik tarbiya ishlari jarayonida q uyidagilarni bilishlari zarur: -Tabiat haqida tushuncha, tabiiy muhit, tabiiy omillar va ular orasidagi bog‘lanish; -Tabiat boyliklaridan tejab-tergab foydalanish va ularni muhofaza qilish; -Atrof-muhitni ifloslanishdan saqlash; -Tabiatni kelajak avlodlar uchun tabiiy holda qoldirishga intilish. Yuqoridagi omillar asosida Ekologik tarbiyalash o‘quvchilarda tabiatni muntazam kuzatib borishga qiziqishni uyg‘otadi, tabiatni himoya qilish uchun kurashishga, uning go‘zalligini asrab-avaylashga olib keladi. Tabiatga muhabbatni va unga yehtiyotkorlik hissini tarbiyalash shaxsda axloqiy belgilarni rivojlantirishga yordam beradi. 1.3.Maxsus maktabda tabiatshunoslik fannini o‘qitishning korreksion- rivojlantiruvchi ahamiyati Maxsus maktabda tabiatshunoslik o‘qitish maxsus metodikasning korreksion-rivojlantiruvchi ahamiyati tabiatshunoslik o‘qituvchisi o‘quv materialini tashlashda va ularni bolalarga sodda qilib tushuntirishda dialektik- 25

materializmni asosiy qoidalariga e’tibor berib faktlar misollar orqali tushuntirishi bilan begilanadi.O‘qituvchi Maxsus maktab dasturi asosida bilimlarni berish metodlarinigina emas, balki dunyoqarashni tarbiyalash sistemasini tashkil qilishni xam belgilaydi. Bu bilan butun pedagogik jarayonda tarbiyalovchi ta’lim prinsipi amalga oshiriladi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarga jonli va jonsiz tabiat x a q ida bilimlar berilar ekan, albatta tirik organizmlarning yashash sharoiti, ularning o‘zi yashab turgan mu x it bilan o‘zaro murakkab munosabati asosida vujudga keladigan q onuniyatlarni o‘rganadilar. Jonsiz tabiat bo‘limlarini o‘zlashtirishda esa tupro g‘ ma x suldorligini oshirish borasida meneral o‘gitlardan foydalanish, tupro g‘ masuldorligini oshirsh ma q sadida ba’zi ekinlarning joylashish strukturasini o‘zgartirib turish kerakligini a x amiyati o‘rganiladi. Ekologik ta’lim-tarbiyani e shitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarga dars mabaynida, sinfdan tash q ari ishlarda olib borish ma q sadga muvofi q dir. Maxsus maktabda tabiatshunoslik o‘q itish maxsus metodikas i q uy i dagi asosiy bo‘limlarni o‘z ichiga oladi. 1. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni tabiat go‘zalliklarini sevish, ulardan estetik zav q olish ru x ida tarbiyalash. 2. Jonli va jonsiz tabiatning rivojlnish q onuniyatlari, tabiat bilan jamiyat o‘rtasidagi murakkab o‘zaro munosabatlar shuningdek, inson x o‘jalik faoliyatining tabiatga ta’siri o q ibatlari x a q ida bilim berish. 3. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda ekologik madaniyatni tarbiyalash sevish, undan to‘ g‘ ri foydalana olishni tarbiyalash, ekologik tarbiya va madaniyatning asosi bo‘lib, kishilarda tabiat oldida ma’suliyatni anglash malakasini h osil kiladi. Vatanni sevish vatanparvarlik tabiatni sevishdan boshlanadi. Binobarin bolalarda tabiatga nisbatan x a q i q iy mu x abbat tuy g‘ usini x osil q ilmay turib, ularni vatanparvarlik ru x ida tarbiyalash mumkin emas. Insonni tabiat q ucho g‘ ida bo‘lishi uni ru x an tetiklashtirib uning me h nat q obiliyatini va faoliyatini oshiradi. Ekologik tarbiya q uydagi masalalarni o‘z ichiga oladi: 26

a) Kishilarga maxsus ekologik bilim va tarbiya berib, ularda bu so x ada mua y yan malaka x osil q ilish. b) Ekologik o‘zgarishlarni oldindan ko‘ra bilishni tarbiyalash. v) Ekologik madaniyatni singdirish va tarbiyalash. g) Kishilarni tabiat i n’omlar i dan to‘ g‘ ri foydalanish ru x ida taribiyalash. Tabiatning normal xolati uchun fukorolik manfaatini to‘la anglash-ekologik ta’lim va tarbiyaning ifodasidir. Tabiatni muxofaza kilish va ekologik tarbiya masalasi pedagogika va psixologiya masalalarining eng muxim tarkibiy q ismidir. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarga tabiat konunlariga to‘la rioya etish to‘ g‘ risida, bu soxada Vatan xalk, davlat va kelajak avlod oldidagi burch tuy g‘ usi xosil etilmasa, ularda to‘la ekologik ong va tafakkur xosil bo‘lmaydi. Ekologik tarbiya-axlo q iy tarbiyaning ajralmas kismidir. Kishilarda ekologik ong va tafakkurni ekologik dunyo q arashni xosil q ilish tabiatni dilektik tushinishga yordam beradi. X amma bos q ichlarda ta’lim—tarbiyaning talab etilgan darajada amalga oshirish uchun bu vazifaning mu x imligini va mas’uliyatini yaxshi bilgan yoshlarni tayyorlash zarur.Bu q uyidagi bilimlarni berishda amalga oshadi. Ekologik ong va tafakkurga ega b o‘ lgan x ar bir kishi o‘ z me h nat faoliyatida tabiatga ta’sir etish q anday o q ibatlarga olib kelishi mumkinligini oldindan k o‘ rib, ongli ravishda ish tutadi. Tabiatning rivojlanish q onuniyatlarini bilmaslik, ekologiya bilimlaridan bexabarlik g o‘ yo tabiatda « o‘ z- o‘ zidan boradigan» ekologik muvozanatning mavjudligi, q andaydir «yop iq ekologik tizim»ning borligi, tabiatning q aytadan tiklanishiga aralashmaslik t o‘g‘ risidagi tamoman zararli fikrlarning tu g‘ ilishiga sabab b o‘ ladi. Bolalar ga x adislardan misollar keltirib tarbiyaviy ta’sir etish mumkin.Xal q imiz q adimdan badanning q uvvati ov q at, a q lning q uvvati – x ikmatli s o‘ zdir, deb u q tirib kelgan.Xadislar anna shunday x ikmatli s o‘ zlar, donishmandlik durdonalari x isoblanadi. X adis bandlari ekologik ta’lim va tarbiyani singdirishga kata yordam beradim. Ularda ayrim o‘ simlik va x ayvonlarning x osiyatlari, ozu q a zanjirida tutgan o‘ rni, shuningdek, inson x o‘ jalik faoliyatidagi a x amiyati kabi tomonlari bayon etilgandir. X adislarning ayrim bandlari insonni tabiat boyliklarini tejab-tergash va uni mu x ofaza q ilishga 27

o‘ rgatadi. Chunonchi x adislarda qo‘ y bo q , zero ayni barakadur deyiladi. Bu yerda foydali x ayvonlarning populyatsiyasini k o‘ paytirish va undan turli maksadlarda foydalanish mumkinligi e’tiborga olingan. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni ekologik bilimlar bilan q anchalik tanishligini ani q lash uchun o‘q ituvchi V-VII-VIII-sinf bolalar iga savolnomalar tuzib , ulardagi ekologik tushunchalarni ani q lashi mumkin. - atrof mu h itni sof x olda sa q lab so g‘ lom b o‘ lishni istasangiz nima q ilish kerak? - nima uchun suv x ayot manbai, uni q anday paydo b o‘ lganligini bilishni istaysizmi? - uyda, maktabda va korxonalarda q ancha mi q dorda taxminan suv sarf b o‘ ladi? - Orol dengizi bugungi kunda q anday a x volda? - Suvni tejashga, ifloslanmasligiga qa erlarda yordam berasiz? - Iflos suvlar tirik organizmga q anday ta’sir etishi mumkin? Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar da ekologiyaga oid savollar ularni tabiatga b o‘ lgan munosabatini tarbiyalaydi. Ta’lim tizimida islohatlar o‘tkazish va pedagoglarni zamon talabiga javob beradigan qilib tayyorlash masalalari, ularni halqimizning, ajdod – avlodlarimizning tabiatga bo‘lgan munosabatlari ijod va bunyodkorlik ishlarni, o‘tgan mutafakkirlarning tarixini yaxshi o‘rganishlari va yosh avlodga ta’lim – tarbiya berishda ularning xizmatlarini o‘rganish eng dolzarb tarbiya vositasi xisoblanadi. Maxsus maktab bolalariga tabiatshunoslik darslarida ularga fanning mazmuni va o‘rganish metodlari bo‘yicha bolalarda milliy qadriyatlarni tarbiyalash, jonli va jonsiz tabiatni sevib uni ardoqlashga o‘rgatish. Kelajak avlodlarning tafakkuri, dunyoqarashini, milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida shakllantirib, ularning bunyodkorlik faoliyatini oshirish. mustaqillik poydevorini mustahkamlashga yordam beradigan quyidagi vazifalarni tarbiyalash lozim.  Tabiat in’om etgan barcha narsalarni avaylashga ko‘paytirishga qaratilgan ta’limni tarbiyalash. 28

 Tabiatni paydo bo‘lishi va o‘zgarib turishini diniy yo‘l bilan emas, balkiy fan tilida tushuntirish.  Tafakkurning mustaqilligi va bilimga qiziqishni rivojlantirishni, buningsiz bilimning ongli bo‘lishi hamda ishonchni va ochibatda dunyoqarashni shakllantirish mumkin emas.  Yashab turgan o‘lka, mahalla maktab atrofidagi o‘simliklarni, hayvonlarni, jonsiz tabiat borliqlarini avaylab asrash tarbiyaviy ta’sirni o‘tkazish.  Nazariya bilan amaliyotini birga olib borish o‘quvchini kasbga tayyorlash.  Bolalarda mehnat madaniyatini va bilimini kelajakda mustaqil ravishda qo‘llay olish bolalarini; Ta’limga bog‘langan holda tarbiya g‘oyat murakkab va bolalarni bilish va o‘zlashtirish faoliyatlari nazarda tutib ish ko‘rishni talab etadi. U faqat ozmi – ko‘pmi tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan o‘quv materialining mazmuni bo‘yicha bolalarga axborot berishdan iborat bo‘lishi mumkin emas. Tarbiya tarbiyaviy xarakterdagi bilimni esda qoldirishdagina emas, balki bilimlarni ishonchga aylantirishdan ham iboratdir. Bu ishonch oqibatida sistemali, dunyoqarashni shakllantirish kerak. Bunday tarbiya ishonch bolalarni, odamlarni o‘rab olgan dunyoga bo‘lgan munosabatda, odatlarda, ish qilishda, xulq – atvorida namoyon bo‘ladiHar bir tarbiyaviy elementda har qaysi bilim manbaidan olingan xodisalari, tabiat hayvonlaridan olingan idrokiy materiallarni mazmuni ham, idrok qilish metodi (kuzatish, tajribaning mustaqillik va murakkablik, uy ishi yoki darsdan tashqari ish) xam rol o‘ynaydi. Tarbiyaning xar qaysi elementi tushunchalar, metodlar va metodik uslublar sistemasi vositasida amalga oshiriladi. Har qanday tarbifviy vazifaninng bolalar tomonidan nechog‘li mustahkam va ongli ravishda o‘zlashtirilganligiga bog‘liqdir. Bilimlarni egallash bolalarning atrof – dunyoga munosabatlarining paydo bo‘lishi, ayniqsa Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning tevarak – atrofni tabiat hodisalarinin asta – sekinlik bilan tasavvur qilish va tabiatga bog‘lanib ishlashi xarakteri xususiyatlaridan biridir. Maxsus maktabda ta’limning ta’limning tarbiyalovchi xarakterida bo‘lishi eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarga bilim berish bilan birga asosiy e’tibor ularda 29

shaxsiy sifatlarini shakillantirishga qaratiladi.Yuqorida tarbiya elementlarini o‘zaro bog‘lanishida Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning bilish faoliyati korreksiyalanadi. Bu tarbiyani bolalarni mustaiql ravishda tabiatga bo‘lgan munosabatlarida ko‘rishimiz mumkin.Maxsus maktabda o‘qitiladigan har bir fan, bolalarni ma’lum doiradiga elementar bilim, o‘quv va ko‘nikmalar berish bilan birga yosh avlodni ilmiy dunyoqarashini ham tarbiyalaydi. Odamning faqat tabiat va jamiyat to‘g‘risidagi fan va amaliyot asoslangan bilimlari izchil va ta’sirli bo‘ladi, chunki ular diniy taasub va irimlar, diniy qarash va xarakatlar bilan murosasizdir. Har qanday dunyoqarashning mag‘zini falsafiy qarash tashkil qiladi. Tabiat qonuniyatlarini tushuntiruvchi dunyoqarashning falsafiy asosi dialektik – materializm: tabiat xodisalarini bilishning dialektik metodi va ularni materialistik tushuntirishdir. Birinchi bob bo‘yicha xulosa Maxsus maktabda tabiatshunoslik o‘qitish maxsus metodikasning korreksion-rivojlantiruvchi ahamiyati tabiatshunoslik o‘qituvchisi o‘quv materialini tashlashda va ularni bolalarga sodda qilib tushuntirishda dialektik- materializmni asosiy qoidalariga e’tibor berib faktlar misollar orqali tushuntirishi bilan belgilanadi.O‘qituvchi Maxsus maktab dasturi asosida bilimlarni berish metodlarinigina emas, balki dunyoqarashni tarbiyalash sistemasini tashkil qilishni xam belgilaydi. Bu bilan butun pedagogik jarayonda tarbiyalovchi ta’lim prinsipi amalga oshiriladi. Maxsus maktabda ekologik ta’limning ta’limning tarbiyalovchi xarakterida bo‘lishi eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarga bilim berish bilan birga asosiy e’tibor ularda shaxsiy sifatlarini shakillantirishga qaratiladi.Yuqorida tarbiya elementlarini o‘zaro bog‘lanishida Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning bilish faoliyati korreksiyalanadi. Maxsus maktabda o‘qitiladigan har bir fan, bolalarni ma’lum doiradagi elementar bilim, o‘quv va ko‘nikmalar berish bilan birga yosh avlodni ilmiy dunyoqarashini ham tarbiyalaydi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda tabiatshunoslik faniga oid tushunchalarni shakllantirish 30

bo‘yicha o‘quv – uslubiy metodik, moddiy – texnik bazani mavjud emasligi mazkur sohada korreksion pedagogik ish tizimini yaratish masalalarining dolzarbligini asoslab bermoqda. 31

II BOB ESHITISHDA NUQSONI BO‘LGAN O‘QUVCHILARNING TABIATGA BO‘LGAN MUNOSABATININI EKSPERIMENTAL O‘RGANISH 2.1. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatinini eksperimental o‘rganish jarayonini tashkil etishEshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarida maktabida - ekologik tarbiya jarayonida bolalarni tevarak – atrof bilan tanishtirish, olam tuzilish va tabiat hodislari, jonli va jonsiz tabiat, maktab atrofida, o‘lkasida yashayotgan insonlarning mehnat faoliyati, tabiatda, turli yil fasllarida odamlar mehnati haqida boshlang‘ich ma’lumot berish, jonli va jonsiz tabiatni o‘rganish yuzasidan bolalar bilan doimo kuzatuvlar olib borib, ularning ko‘nikmalari va amaliy malakalarining rivojlantirish kabi vazifalar amalga oshiriladi. Ekologik tarbiya ning asosiy korreksion vazifasi Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarida dastur talablariga muvofiq fanga oid - tabiatshunoslik tushunchalarni egallashga erishish va tabiatga muhabbat xissini tarbiyalash dir. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarida boshlang‘ich sinflarida “Tabiatshunoslik” darslari davomida fanga oid tushunchalarni shakllantirish bo‘yicha o‘quv – uslubiy metodik, moddiy – texnik bazani mavjud yemasligi mazkur sohada korreksion pedagogik ish tizimini yaratish masalalarining dolzarbligini asoslab bermoqda.. G.Nuriddinovaning “Tabitashunoslik o‘qitish maxsus metodikasi” nomli qo‘llanmasida tabiatshunoslik tushunchalariga ta’rif berilgan. Umumiy muhim belgilari bilan birlashtirilgan ob’ektlar, hodisalar, jismlarning butun guruhi to‘g‘risidagi umumlashgan belgilar hisoblanadi. Masalan: “O‘simliklar“ tushunchasiga barcha o‘simliklar uchun umumiy bo‘lgan muxit belgilari bilan bir guruhga birlashtirilgan har xil narsalar kiradi. Ularning hammasi o‘sadi, rivojlanadi, nafas oladi, ko‘payadi, ya’ni tirik organizm hisoblanadi. Biroq tushunchalarni tasavvurlardan farq qila bilish kerak. Tasavvur sezgi organlar faoliyatining, xotiraning yoki tasavvur qilishning mahsulidir Demak, tushuncha tafakkur asosida yuzaga keladi. Tushunchalar qabul qilinadigan va tasavvur 32

yetiladigan narsalar ustida fikr yuritish natijasida vujudga keladi. Masalan, qushni tasavvur qilish uchun unga qarash kifoya. O‘sha qush to‘g‘risida tushuncha hosil qilish uchun yesa aniq bilimlar va ularni tizimlashtirish bo‘yicha fikrlash kerak bo‘ladi. Tushunchalar so‘ziga butun narsalar sinfiga taaluqli umumlashgan mazmunni aks yettiradi. Masalan, “barg” tushunchasi daraxt, buta, o‘simliklarda o‘sadigan hamma barglarga taaluqlidir. Tasavvurlar tushunchalarning sezgili asosi hisoblanadi, biroq tasavvurlar bilan tushunchalar o‘rtasida keskin farq yo‘q. Tasavvurlar narsalarning muhim xususiyatlarini tobora ko‘proq aks yettirib borishi bilan umumlashadi, hamda tushunchalarga aylanadi. Ayni vaqtda tushuncha o‘z- o‘zidan vujudga kelmaydi. U yoki bu narsa yoxud tabiat ob’ektlari to‘g‘risida tasavvurlarning bo‘lishi ular to‘g‘risidagi tushunchalardan dalolat bermaydi. Tushuncha ko‘pgina ayrim hodisalarning muhim belgilarini umumlashtirish sifatida hosil bo‘ladi. N.I.Kondokov “Belgi- bu narsa yoki hodisalarning ko‘rsatkichi, tomonidir, ularga qarab narsa va hodisalarni tanlab olish , aniqlash yoki ta’riflash mumkin”, - deb belgilaydi, “eng muhim belgi – bu shunday belgiki , unda narsalarning tub tabiati ifodalanadi, shu bilan boshqa tur va guruhdagi narsalardan farqlanadi. Agar bu belgi mustasno qilinsa, bunda tushuncha parchalanadi, mavjud bo‘lmay qoladi.” Mazmuni bo‘yicha tushunchalar oddiy va murakkabga bo‘linadi. Masalan, “Quruqlik yuzasining shakllari” murakkab tushuncha. Uning yeng muhim belgisi: tekis yuza( tekislik)ning ko‘tarilgan (tepalik, tog‘lar), pasayganligi(tog‘ oralig‘i , jarlik)dir. Shu paytning o‘zida tepalikka oddiy tushuncha sifatida ham; uning yeng muhim belgisi- tagi, cho‘qqili va yon bag‘irligidir. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar e’tiborini ob’ektning umumiy tushuncha bilan bog‘lanishda qaratmoq, ya’ni ob’ektning yakka xususiyatini ta’kidlamoq zarur; agar u mografik ob’ekt bo‘lsa, unda ob’ektga fazoviy xarakteristika berish, ya’ni joylashish o‘rnini xaritadan aniqlash lozimdir. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda tabiatshunoslik faniga oid bo‘lgan tushunchalar dastur talabiga ko‘ra olinadi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatiniini 33

eksperimental o‘rganish bo‘yicha tadkikot ishimizni Toshkent shaxridagi Olmazor tumani 106-sonli maxsus maktab-internatda o‘tkazdik.Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatiniini eksperimental o‘rganishni maqsad qilib qo‘ydik, hamda quyidagi vazifalarni bajarishni mo‘ljalladik: 1. Mavzuga doir pedagogik, psixologik va metodik adabiyotlarni o‘rganish; 2. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatiniini eksperimental o‘rganish; Oldimizga qo‘ygan vazifalarni bajarish uchun esa bir qator metodlarning yig‘indisidan foydalandik: 1. Pedagogik, psixologik va metodik adabiyotlarni o‘rganish va tahlil qilish; 2. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatiniini eksperimental o‘rganish; 3. Maxsus maktab o‘qituvchilari va bolalari bilan suhbatlashish; 4. Pedagogik -eksperiment o‘tkazish va uning natijalarini tahlil qilish. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatiniini eksperimental o‘rganish anish ishlari Toshkent shaxridagi Olmazor tumani 106-sonli maxsus maktab-internatda 2 va 5 sinf bolalari orasida olib borildi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatiniini eksperimental o‘rganish uchun maxsus so‘rovnoma tuzildi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatiniini eksperimental o‘rganish Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatiniini eksperimental o‘rganish uchun maxsus so‘rovnoma mazmuni quyidagilardan iborat bo‘ldi: 1.Tabiat deganda nimani tushunasiz? 2.Ekologiya deganda nimani tushunasiz? 3.Tabiatni muxofaza qilish deganda nimani tushunasiz? 4.Mahalla va maktab xududida tabiatni muxofaza qilishga doir tadbirlar o‘tkaziladimi? 5.O‘simlik va xayvonat dunyosiga munosabatingiz? 6. Ekologik buzilishlar nima? 34

7.Mahalla va maktab xududida tabiatni muxofaza qilish uchun nima qildingiz? 8.Sinfingizda tabiat burchagi tashkil etilganmi? Tabiat burchagidagi o‘simlik va xayvonlarni parvarish qlasizmi? Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatiniini eksperimental o‘rganish quyidaga mezonlardan foydalanildi: Savollarga to‘g‘ri javob berdi Savollarga qisman javob berdi Savollarga javob bera olmadi 2.2.Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatinini eksperimental o‘rganish natijalariE shitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatinini eksperimental o‘rganishni maqsad qilib qo‘ydik, hamda quyidagi vazifalarni bajarishni mo‘ljalladik: 1. Mavzuga doir pedagogik, psixologik va metodik adabiyotlarni o‘rganish; 2. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatin ini eksperimental o‘ rganish ; Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatinini eksperimental o‘rganish ishlari Toshkent shaxridagi Olmazor tumani 106-sonli maxsus maktab-internatda 2 sinf sinfning 10 nafar va 5 sinf sinfning 10 nafar bolalari orasida olib borildi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatinini eksperimental o‘rganish uchun maxsus so‘rovnoma tuzildi. So‘rovnomalar yordamida olingan natijalarni tahlil kilishda biz tadqiqotimiz vazifalarini yoritish uchun ahamiyatga daxldor ma’lumotlarni aks ettirgan savollarnigina tahlil uchun tanlab olindi. So‘rovnomalar yordamida Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatinini darajasi aniqlandi . Eshitishda nuqsoni bo‘lgan 35

o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatinini eksperimental o‘rganish uchun maxsus so‘rovnoma javoblari quyidagicha nomoyon bo‘ldi: 1.Tabiat deganda nimani tushunasiz? savoliga . Co‘rovnomaning birinchi savoliga bolalar tabiat xakida tushuncha berishlarini bajarishda guruxdagi 10 nafar boladan 2 (20%) nafari ijobiy, 2 (20%) nafari esa yordam beruvchi, yunaltiruvchi savollar asosida qisman javob berdilar, 10 nafar boladan 6 (60%) nafari savollarga javob bera olmadilar 2.Ekologiya deganda nimani tushunasiz? savoligi 10 (100%) nafarEshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar ning 2tasi (20%) nafar bola ekologiya yashab turgan tabiatimiz boyliklarini tejab-tergashga, uni muhofaza qilish, Bu muqaddas zaminni - bu diyorni obod yetish, uning atrof-muhitini toza saqlashdir deb javob bardilar, , 2 (20%) nafari esa yordam beruvchi, yunaltiruvchi savollar asosida qisman javob berdilar, 10 nafar boladan 6 ( 6 0%) nafari savollar ga javob bera olmadilar 3.Tabiatni muxofaza qilish deganda nimani tushunasiz? Savoligi 2 (20%) nafar bolalar tabiatni muxofaza qilish butun insoniyat manfatini ko‘zlab, tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish, uni tabiiy xolda saqlash, quriqlash va tabiat boyliklarini ko‘paytirish deb javob bardilar, Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar ning 2tasi (20%) nafari bu savolga qisman ekologiya-tozalik deb javob berdi, 6(60%) nafar bola savollarga javob bera olmadilar 4. So‘rovnomaning Mahalla va maktab xududida tabiatni muxofaza qilishga doir tadbirlar o‘tkaziladimi? savoliga bolalar 10 nafar boladan 4 (40%) nafarii ijobiy, 4 (40%) nafari esa qisman javob berdilar, 10 nafar boladan 2 (20%) nafari savollarga javob bera olmadilar 5.O‘simlik va xayvonat dunyosiga munosabatingiz? C o‘rovnomaning to‘rtinchi savoliga b olalar 10 nafar boladan 4 ( 4 0%) nafari ijobiy , 6 ( 6 0%) nafari esa yordam beruvchi, yunaltiruvchi savollar asosida qisman javob b er dilar 6. Ekologik buzilishlar nima? Co‘rovnomaning to‘rtinchi savoliga bolalar ekologik buzilishlar xakida tushuncha berishlarini bajarishda guruxdagi 10 nafar boladan 2 (20%) nafari ijobiy, 2 (20%) nafari esa yordam beruvchi, yunaltiruvchi 36

savollar asosida qisman javob berdilar, 10 nafar boladan 6 (60%) nafari savollarga javob bera olmadilar 7.Mahalla va maktab xududida tabiatni muxofaza qilish uchun nima qildingiz? C o‘rovnomaning to‘rtinchi savolida b olalar 10 nafar boladan 4 ( 4 0%) nafari i ijobiy , 4 ( 4 0%) nafari esa qismanjavob b er dilar ,2 ( 2 0%) nafari savollar ga javob bera olmadilar 8. S o‘rovnomaning Sinfingizda tabiat burchagi tashkil etilganmi? Tabiat burchagidagi o‘simlik va xayvonlarni parvarish qlasizmi? savoliga bolalar tabiat xakida tushuncha berishlarini bajarishda guruxdagi 10 nafar boladan 5 (50%) nafari ijobiy, 5 (50%) nafari esa yordam beruvchi, yunaltiruvchi savollar asosida salbiy javob berdilar 2-sinf o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatin ini eksperimental o‘ rganish natijalari № So‘rovnoma savollari Bola soni To‘g‘ri javob berdi Qisman javob berdi Savollarga javob bera olmadi Eshitish da nuqsoni bo‘lgan bolalar soni % xiso - bida Eshitis hda nuqso ni bo‘lga n j bolala ri soni % xiso - bida Eshit ishda nuqs oni bo‘lg an bolal ar soni % xiso - bida 1 Tabiat deganda nimani tushunasiz? 10 ta 2 ta 20% 2 ta 20% 6 60% 2 Tabiatni muxofaza qilish deganda nimani tushunasiz? 10 ta 2 ta 20% 2 ta 20% 6 60% 3 . Ekologiya deganda nimani 10 ta 2 ta 20% 2 ta 20% 6 60% 37

tushunasiz? 4 .Mahalla va maktab xududida tabiatni muxofaza qilishga doir tadbirlar o‘tkaziladimi? 10 ta 4 ta 40% 4 ta 40% 2 ta 20% 5 O‘simlik va xayvonat dunyosiga yaxshi munosabatdamisiz? 10 ta 4ta 40% 6ta 60% 6 Ekologik buzilishlar nima? 10 ta 2 ta 20% 2 ta 20% 6 60% 7 Maxalla va maktab xududida tabiatni muxofaza qilish uchun nima qildingiz? 10 ta 4 ta 40% 4 ta 40% 2 20% 8 .Sinfingizda tabiat burchagi tashkil etilganmi? Tabiat burchagidagi o‘simlik va xayvonlarni parvarish qlasizmi? 10 ta 5 ta 50% 5 ta 50% 5-sinf Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatinini eksperimental o‘rganish uchun maxsus so‘rovnoma javoblari quyidagicha nomoyon bo‘ldi: 1.Tabiat deganda nimani tushunasiz? savoliga . Co‘rovnomaning birinchi savoliga bolalar .tabiat xakida tushuncha berishlarida guruxdagi 10 nafar boladan 6 (60%) nafari ijobiy, 4 (40%) nafari esa qisman javob berdilar 2.Ekologiya deganda nimani tushunasiz? Savoligi 6 (60%)nafar bola Ekologiya yashab turgan tabiatimiz boyliklarini tejab-tergashga, uni muhofaza qilish, Bu muqaddas zaminni - bu diyorni obod etish, uning atrof-muhitini toza 38

saqlashdir deb javob bardilar, 2(20%) nafari esa qisman javob berdilar , 2(20%) nafari esa javob berfa olmadilar 3.Tabiatni muxofaza qilish deganda nimani tushunasiz? Savoliga 6 (60%) nafar bolalar Tabiatni muxofaza qilish butun insoniyat manfatini ko‘zlab, tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish, uni tabiiy xolda saqlash, quriqlash va tabiat boyliklarini ko‘paytirish deb javob bardilar, 2(20%) nafari esa qisman javob berdilar , 2(20%) nafari esa javob berfa olmadilar 4. Co‘rovnomaning Mahalla va maktab xududida tabiatni muxofaza qilishga doir tadbirlar o‘tkaziladimi? savoliga bolalar savolida bolalar 10 nafar boladan 5 (50%) nafarii i jobiy, 5 (50%) nafari esa qisman javob berdilar 5.O‘simlik va xayvonat dunyosiga munosabatingiz? C o‘rovnomaning beshinchi savoliga b olalar . 10 nafar (100%) bol a ijobiy , javob berdilar 6. Ekologik buzilishlar nima? C o‘rovnomaningto‘rtinchi savolida b olalar 10 nafar boladan 5 ( 5 0%) nafari i ijobiy , 5 ( 5 0%) nafari esa q isman javob b er dilar 7.Mahalla va maktab xududida tabiatni muxofaza qilish uchun nima qildingiz? C o‘rovnomaningto‘rtinchi savolida b olalar 10 nafar boladan 6 ( 6 0%) nafari i ijobiy , 4 ( 4 0%) nafari esa salbiy javob b er dilar 8. C o‘rovnomaning Sinfingizda tabiat burchagi tashkil etilganmi? Tabiat burchagidagi o‘simlik va xayvonlarni parvarish qlasizmi? savoliga bolalar tabiat xakida tushuncha berishlarini bajarishda guruxdagi 10 nafar boladan 5 (50%) nafari ijobiy, 5 (50%) nafari esa yordam beruvchi, yunaltiruvchi savollar asosida qisman javob berdilar 5-sinf o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatinini eksperimental o‘rganish natijalari № So‘rovnoma savollari bolal soni To‘g‘ri javob berdi Qisman to‘g‘ri javob berdi Savollarga javob bera olmadi Eshitish da nuqsoni bo‘lgan bolalar % xiso - bida Eshitis hda nuqso ni bo‘lga Eshit ishda nuqs oni bo‘lg % xiso - bida 39

soni nbolala ri soni an bolal ar soni 1 Tabiat deganda nimani tushunasiz? 10 ta 6 ta 60% 4 ta 40% - - 2 Tabiatni muxofaza qilish deganda nimani tushunasiz? 10 ta 6 ta 60% 2ta 20% 2ta 20% 3 Ekologiya deganda nimani tushunasiz? 10 ta 6 ta 60% 2ta 20% 2ta 20% 4 Mahalla va maktab xududida tabiatni muxofaza qilishga doir tadbirlar o‘tkaziladimi? 10 ta 10 ta 10 00 % 5 O‘simlik va xayvonat dunyosiga yaxshi munosabat damisiz ? 10 ta 10 ta 10 00 % 6 Ekologik buzilishlar nima? 10 ta 5 ta 50% 5 ta 5 0% 7 Maxalla va maktab xududida tabiatni muxofaza qilish uchun nima qildingiz? 10 ta 6 ta 60% 4 ta 40% 8 Sinfingizda tabiat burchagi tashkil etilganmi? Tabiat burchagidagi o‘simlik va xayvonlarni parvarish qlasizmi? 10 ta 5ta 5 0% 5ta 5 0% Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarida tabiatga muhabbat xissini tarbiyalash ma q sadida tabiatshunoslik darslari jarayonida olgan bilimlarni hayot bilan bog‘lab olib borish, bilim, ko‘nikma va malakalar hosilasini o‘z hayotiy tajribalarida qo‘llay olishga o‘rgatish muhim ahamiyatga ega. 40

Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatiniini eksperimental o‘rganish anish ishlari Toshkent shaxridagi Olmazor tumani 106-sonli maxsus maktab-internatda 2 va 5 sinf bolalari orasida olib borildi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatiniini eksperimental o‘rganish uchun maxsus so‘rovnoma tuzildi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatinini eksperimental o‘rganish natijalari tahlili 5-sinf eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarida bolalarning ekologik tarbiyasini shakllanganlik darajasi 2-sinf eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar ning ekologik tarbiyasini darajasidan yuqori ekanligi namoyon bo‘ldi .Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarida tabiatga muhabbat xissini tarbiyalash maqsadida tabiatshunoslik darslari jarayonida olgan bilimlarni hayot bilan bog‘lab olib borish, bilim, ko‘nikma va malakalar hosilasini o‘z hayotiy tajribalarida qo‘llay olishga o‘rgatish muhim ahamiyatga ega. Maxsus maktabda eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni tabiatga muhabbat xissini tarbiyalash ning samarali yo‘llaridan biri bu yangi pedagogik texnologiyalar va noan’anaviy metodlarni qo‘llashdan iboratdir. O‘yin faoliyati bolalar hissiyotiga ta’sir qiladi va bu ular xotirasida uzoq saqlanib qoladi. 41

III BOB ESHITISHDA NUQSONI BO‘LGAN O‘QUVCHILARNING TABIATGA BO‘LGAN MUNOSABATINI TARBIYALASHNING SAMARALI YO‘LLARI 3.1.Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatini tarbiyalash mazmuni Ma’lumki, birlamchi nuqson ikkilamchi nuqsonlarni yetaklab keladi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning bilish faoliyatining o‘ziga xosligi ularni umumiy rivojlanishiga ham bevosita va bilvosita ta’sir qiladi. Rus psixolog olimi L.Ch.Ivanovning fikricha nutq tafakkur bilan chambarchas bog‘langandir. Odam nutqi bo‘lmasa, til vositalari bo‘lmasa fikr qilolmaydi. Tafakkur bo‘lmasa nutq til bo‘lishi mumkin emas deydi. Ivanovning yuqoridagi fikridan ko‘rinib turibdiki insonning psixik rivojlanishi uchun nutq va tafakkur jarayonlari bir-biriga chambarchas bog‘liqdir. Tadqiqotchilar R.M.Boskis, I.M.Solovev, P.V.Razanova, L.I.Tigranovaning isbotlashlaricha nutqning rivojlanganligi qator salbiy omillarni: atrofni idroklash, ko‘rgazmali va so‘zli materiallarni eslab qolish, tafakkur operatsiyalarining rivojlanishiga xalaqit beradi. Olimlarning fikricha sog‘lom yetti yoshli bolada fikrlash tafakkuri to‘liq shakllangan xolatga ega bo‘lar ekan.Tabiatshunoslik tushunchalarining psixologik nuqtai nazaridan o‘rganar ekanmiz, biz bu psixologlarining ilmiy ishlarini ko‘rib chiqdik. A.A. Smirnovaning “Psixologiya” darsligida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yoshiga nisbatan psixologik tavsifnomasi ko‘rsatilgan bo‘lib, ularda tafakkur va nutq jarayonlarining rivojlantirishga katta e’tibor qaratilgan. A. V. Kavalevning “Psixologiya” darsligida tushunchalar tafakkur va nutq bo‘limida yoritilgan. T.V. Razanovaning”Surdopsixologiya” nomli qo‘llanmasida “Tushunchalar – nutq va tafakkur mahsulidir, bular bir-birini to‘ldirgan holda rivojlantiriladi” degan fikr keltiradi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, bizda fikrlar xukumlar tarzidagina shakllanib qolmasdan, shu bilan birga atrofimizdagi olam va hayot to‘g‘risidagi tushunchalar 42

tarzida shakllanadi. Tushuncha narsalar to‘g‘risida ularning xususiyatlari, holatlari va bog‘lanishlari va munosabatlari to‘g‘risida bir-biri bilan bog‘langan xukmlardan hosil bo‘ladi. Tushunchaning ikki turi bor: biri konkret tushuncha, ikkinchisi- obstrakt tushunchalardir. Tigranova fikricha,“Narsa va hodisalarning o‘ziga taaluqli bo‘lmasdan, balki narsa va xodisalardan, fikran ajratib olingan ayrim xususiyat, sifat va holatlariga, shuningdek ayrim narsa va xodisalar o‘rtasidagi munosabatlarga va bog‘lanishlarga taaluqli bo‘lgan tushunchalar obstrakt tushunchalar deyiladi”. Demak, obstrakt tushunchalar tajriba asosida hosil bo‘lshi haqida so‘z yuritilgan. Shu sababli ham hamma tushunchalar konkret tushunchalar ham, obstrakt tushunchalar ham idrok va tasavvur asosida tashkil topadi. Tushuncha bilan so‘z bir-biriga chambarchas bog‘langandir: so‘zsiz tushuncha bo‘lishi mumkin emas. So‘z tushunchaning “moddiy” ifodasi va tushunchaning tayanchidir. Tushunchalar yo bir so‘z yoki bir nechta so‘z bilan ifodalanadi So‘zlar va belgilar faqat tushunchalarning ifodasigina bo‘lib qolmasdan, balki shu bilan birga tushunchalar hosil qilish uchun ham vosita bo‘ladi. Tushunchalar sezgi, idrok, tasavvur asosida so‘z, nutq yordami bilan tafakkur jarayonida hosil bo‘ladi. Tushunchalar hosil qilishda fikrlashning asosiy jarayonlari bo‘lgan umumlashtirish va obstraktlash faqat so‘zlar yordamida bilangina ro‘yobga chiqishi mumkin.So‘zlar, terminlar tafakkur jarayonlarida tushunchalarning mazmunini ifodalaydi, ongda tushunchaning vakili bo‘lib xizmat qiladi, so‘z birligi signal sistemasining hamma signallarining signalidir: shu signallarning hammasini ifodalaydi, shu signallarning hammasini umumlashtiradi. Har bir so‘z muayyan mazmuni va muayyan hajmdagi tushunchani ifodalaydi, shu sababli so‘zlar aloqa qilishga va tushunchalarni anglab olishga xizmat qiladi. Har bir tushuncha so‘zlar vositasi bilan boshqa shaxslarga bildirilishi mumkin. Tushunchalarni hamma anglab olishi mumkin. 43

G.Nuriddinovaning “Tabitashunoslik o‘qitish maxsus metodikasi” nomli qo‘llanmasida tabiatshunoslik tushunchalariga ta’rif berilgan. Umumiy muhim belgilari bilan birlashtirilgan obyektlar, hodisalar, jismlarning butun guruhi to‘g‘risidagi umumlashgan belgilar hisoblanadi. Masalan: “O‘simliklar“ tushunchasiga barcha o‘simliklar uchun umumiy bo‘lgan muxit belgilari bilan bir guruhga birlashtirilgan har xil narsalar kiradi. Ularning hammasi o‘sadi, rivojlanadi, nafas oladi, ko‘payadi, ya’ni tirik organizm hisoblanadi. Biroq tushunchalarni tasavvurlardan farq qila bilish kerak. Tasavvur sezgi organlar faoliyatining, xotiraning yoki tasavvur qilishning mahsulidir. Demak, tushuncha tafakkur asosida yuzaga keladi. Tushunchalar qabul qilinadigan va tasavvur etiladigan narsalar ustida fikr yuritish natijasida vujudga keladi. Masalan, qushni tasavvur qilish uchun unga qarash kifoY. O‘sha qush to‘g‘risida tushuncha hosil qilish uchun esa aniq bilimlar va ularni tizimlashtirish bo‘yicha fikrlash kerak bo‘ladi. Tushunchalar so‘ziga butun narsalar sinfiga taaluqli umumlashgan mazmunni aks ettiradi. Masalan, “barg” tushunchasi daraxt, buta, o‘simliklarda o‘sadigan hamma barglarga taaluqlidir. Tasavvurlar tushunchalarning sezgili asosi hisoblanadi, biroq tasavvurlar bilan tushunchalar o‘rtasida keskin farq yo‘q. Tasavvurlar narsalarning muhim xususiyatlarini tobora ko‘proq aks ettirib borishi bilan umumlashadi, hamda tushunchalarga aylanadi. Ayni vaqtda tushuncha o‘z-o‘zidan vujudga kelmaydi. U yoki bu narsa yoxud tabiat obyektlari to‘g‘risida tasavvurlarning bo‘lishi ular to‘g‘risidagi tushunchalardan dalolat bermaydi. Tushuncha ko‘pgina ayrim hodisalarning muhim belgilarini umumlashtirish sifatida hosil bo‘ladi. Yuqorida biz tushunchalarni aniq va mavhum tushunchalarga ajratib ularga ta’rif berdik. Tabiatshunoslik kursida tushunchalar umumlashtirish va mavhumlashtirishning darajasi bo‘yicha bir xildir. Ularning asosiy farqlari:Mazmuni Xajmi Shu tushunchaning boshqa tushunchalar bilan bog‘lanishi va munosabatidir. 44

Mazmun tushunchalarning eng muhim belgilari bilan xarakterlanadi. Tabiatning eng muhim belgilarini ajratish uchun “belgi” va “eng muhim belgi“ ni farqlash zarur. N.I.Kondokov “Belgi- bu narsa yoki hodisalarning ko‘rsatkichi, tomonidir, ularga qarab narsa va hodisalarni tanlab olish , aniqlash yoki ta’riflash mumkin”, - deb belgilaydi, “Eng muhim belgi – bu shunday belgiki , unda narsalarning tub tabiati ifodalanadi, shu bilan boshqa tur va guruhdagi narsalardan farqlanadi. Agar bu belgi mustasno qilinsa, bunda tushuncha parchalanadi, mavjud bo‘lmay qoladi.” Mazmuni bo‘yicha tushunchalar oddiy va murakkabga bo‘linadi. Masalan, “Quruqlik yuzasining shakllari” murakkab tushuncha. Uning eng muhim belgisi: tekis yuza( tekislik)ning ko‘tarilgan (tepalik, tog‘lar), pasayganligi(tog‘ oralig‘i , jarlik)dir. Shu paytning o‘zida tepalikka oddiy tushuncha sifatida ham; uning eng muhim belgisi- tagi, cho‘qqili va yon bag‘irligidir. Tushunchalar xajmiga qarab alohida va umumiy bo‘ladi. Masalan, tabiatshunoslik kursida “O‘z o‘lkamizning tabiati” , “Tabiatda mavsumiy o‘zgarishlar” tushunchalarini umumiy deb atash mumkin, ular hissiy qabul qilishlari bilan bog‘liqdir va alohida tushunchalar, umumiy tasavvurdan iborat. Alohida va umumiy tushunchalar ham geografik, ham biolagik kelib chiqishiga ega bo‘lishi mumkin. Geografik tushunchalar alohida (Toshkent) va umumiy (tog‘lar va foydali qazilmalar) tushunchalari, biologik tushunchalar tur(chittak, lola, archa, avlod, hayvonlar, bargli o‘simliklar) tushunchalarga bo‘linadi. Tabiatshunoslik darsida o‘quvchilar “tabiat”, “jonsiz tabiat” , “jonli tabiat” kabi tushunchalar bilan tanishadilar va maktabgacha bo‘lgan yoshda ham 1-6 sinflarda shakllangan tabiatning real qismlari va hodisalari to‘g‘risidagi tasavvurlar sistemaga olinadi. Tushunchalarning eng muhim belgilari sistemalashtirishning asosi bo‘ladi. Masalan, “jonsiz tabiat” tushunchasi shunday eng muhim belgilarga egaki, ularni kichik maktab bolalari ham aniqlab olishlari kerak: jonsiz tabiat qismlari 45

ovqatlanmaydilar, o‘smaydi va nafas olmaydilar. Bu tushunchalar keyinchalik tabiatshunoslikni o‘rganishda chuqurlashadi va kengayib boradi. Bundan tashqari tabiatshunoslik tushunchalari yakka holda ham bo‘ladi. Yakka tushunchalar boshqa narsalar, hodisalarga xos bo‘lgan yakka belgilardir. Agar umumiy tushunchalar atamalar bilan mustahkamlansa, yakka tushuncha nom yoki shaxsiy ism bilan ifodalanadi, chunki uning nomida boshqa obyekt bo‘lmaydi. Eshitishida nuqsoni bor o‘quvchilar e’tiborini obyektning umumiy tushuncha bilan bog‘lanishda qaratmoq, ya’ni obyektning yakka xususiyatini ta’kidlamoq zarur; agar u mografik obyekt bo‘lsa, unda obyektga fazoviy xarakteristika berish, ya’ni joylashish o‘rnini xaritadan aniqlash lozimdir. 46

Tabiatshunoslik tushunchalari adabiyotlarni o‘rganib quyidagi jadvalda izoxladik. Tabiat tushunchalari umumlashtirish mavxumlashtirish 47 aniq mavxum mazmuni Eng muhim belgilari xajmli oddiy murakkab alohida umumiy Bir tushuncha boshqa tushunchalar bilan bog ‘ lanishi Dastlab “jonli tabiat”, “jonsiz tabiat” tushunchalarni egallaydilar.(1-2 sinf ) Tushunchalar murakkablashadi. T abiatning real qismlari va xodisalari sistemaga solinadi.

Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarda tabiatshunoslik faniga oid bo‘lgan tushunchalar dastur talabiga ko‘ra olinadi.Shunday qilib boshlang‘ich sinf Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarda tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirish, ularning tafakkur operatsiyalarini rivojlantirishi bilan chambarchas bog‘liq ekan. Chunki boshlang‘ich sinf Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarining sog‘lom tengqurlariga qaraganda nutqining shakllanmaganligi va yaxshi rivojlanmaganligi, atrof-olam xususiyatlari haqida birmuncha kengroq tushunchaga ega emasliklari mazkur tushunchalarini o‘zlashtirishlarida ko‘proq muddatini talab etadi. Boshlang‘ich sinf eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarining nutqi hamda oliy bilish jarayonlarini orqada qolishiga olib keladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari taqqoslash, analiz-sintez qilish, umumlashtirish va xulosa chiqarishda qiyinchiliklar uchraydilar. Boshlang‘ich sinf eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilar asosan didaktik ko‘rgazmali materiallar, tabiiy ashyolar bilan ishlab uni amalga oshirishga erishadilar. Boshlang‘ich sinf eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilari so‘zlashuv nutqini egallaganlariga qadar ma’lum bir muddat ko‘rgazma, ko‘rgazmali – obrazli tafakkur turi bilan fikrlaydi. YA’ni so‘zlar bilan emas, sur’atlar, obrazlar bilan fikrlaydilar. O‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki, tushunchalar boshlang‘ich sinf eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarda shakllantirish ta’limning boshlang‘ich bosqichlarida asta – sekinlik bilan shakllanib boradi. 3.2.Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarida tabiatga muhabbat xissini tarbiyalashning samarali yo‘llari Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarga jonli va jonsiz tabiat xaqida bilimlar berilar ekan, albatta tirik organizmlarning yashash sharoiti, ularning o‘zi yashab turgan muhit bilan o‘zaro murakkab munosabati asosida vujudga keladigan qonuniyatlarni o‘rganadilar. 48

Ekologiya-yunoncha so‘z bo‘lib, uning ma’nosi tirik organizmlarning yashash sharoiti yoki tashqi muhit bilan o‘zaro munosabatini bildiradi. Maxsus maktab tabiatshunoslik fanini o‘rganishda Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarga ; O‘simliklar ekologiyasi (6 sinf ); Hayvonot olnmi ckologiyasi (7 sinf); bo‘limlarida o‘simliklarni morfologik, finoioinik, fiziologik, ekologik, ogrotexnik xususiyatlari va hiivvonot olamidagi hayvonlarni yuqoridagi tushunchalarga yana qo‘shimcha zootexnik, sanitar-gigiena qoidalariga amal qilish qonim qoidalarini o‘rganishdan iboratdir. Jonsiz tabiat bo‘limlarini o‘zlashtirishda esa tuproq mnxsuldorligini oshirish borasida minerai o‘g‘itlardan lovdalanish, tuproq masuldorligini oshirsh maqsadida ba’zi ckinlarning joylashish strukturasini o‘zgartirib turish kerakligini iihamiyati o‘rganiladi. 1. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni tabiat go‘zalliklarini sevish, ulardan zavq olish ruxida tarbiyalash. 2.Jonli va jonsiz tabiatning rivojlnish qonuniyatlari, tabiat hilan jamiyat o‘rtasidagi murakkab o‘zaro munosabatlar ihtiningdek, inson xo‘jalik faoliyatining tabiatga ta’siri oqibatlari xitqula bilim berish.E shitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarda ekologik madaniyatni tarbiyalash undan to‘g‘ri foydalana olishni tarbiyalash, ekologik laibiya va madaniyatning asosi bo‘lib, kishilarda tabiat oldida i i i a ’ suliyatni anglash malakasini xosil qiladi. Vatanni sevish vnianparvarlik tabiatni sevishdan boshlanadi. Binobarin o‘quvchilarda tabiatga nisbatan xaqiqiy muxabbat tuyg‘usini liosil qilmay turib, ularni vatanparvarlik ruxida tarbiyalash i i i i n n k i n emas. Inson tabiat quchog‘ida bo‘lishi uni ruxan tetiklashtirib uning mexnat qobiliyatini va faoliyatini oshiradi. Ekologik tarbiya quyidagi masalalarni o‘z ichiga oladi: a ) Kishilarga maxsus ekologik bilim va tarbiya berib, ularda bu soxada muayyan malaka hosil qilish. b) Ekologik o‘zgarishlarni oldindan ko‘ra bilishni tarbiyalash. v) Ekologik madaniyatni singdirish va tarbiyalash. 49

g) Kishilarni tabiat «In’omlari»dan to‘g‘ri foydalanish ruhida taribiyalash. Tabiatning normal holati uchun fuqorolik manfaatini to‘la anglash-ekologik ta’lim va tarbiyaning ifodasidir. Tabiatni muxofaza qilish va ekologik tarbiya masalasi pedagogika va psixologiya masalalarining eng muxim tarkibiy qismidir. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarga tabiat qonunlariga to‘la rioya etish to‘g‘risida, bu soxada Vatan xalq, davlat va kelajak avlod oldidagi burch tuyg‘usi xosil etilmasa, ularda to‘la ekologik ong va tafakkur hosil bo‘lmaydi. Ekologik tarbiya-axloqiy tarbiyaning ajralmas qismidir. Kishilarda ekologik ong va tafakkurni ekologik dunyoqarashni xosil qilish tabiatni dilektik tiishinishga yordam beradi. Hamma bosqichlarda ta’lim—tarbiyaning talab etilgan darajada amalga oshirish uchun bu vazifaning muhimligini va mas«uliyatini yaxshi bilgan yoshlarni tayyorlash zarur. Bu quyidagi bilimlami berishda amalga oshadi. Ekologik ong va tafakkurga ega boigan har bir kishi o‘z mehnat faoliyatida tabiatga ta’ sir etish qanday oqibatlarga olib kelishi mumkinligini oldindan ko‘rib, ongli ravishda ish tutadi. Tabiatning rivojlanish qonuniyatlarini bilmaslik, ekologiya bilimlaridan bexabarlik go‘yo tabiatda «o‘z-o‘zidan boradigan» ekologik muvozanatning mavjudligi, qandaydir «yopiq ekologik tizim»ning borligi, tabiatning qaytadan tiklanishiga aralashmaslik to‘g‘risidagi tamoman zararli fikrlarning tug‘ilishiga sabab bo‘ladi. O‘quvchilarga hadislardan misollar keltirib tarbiyaviy ta’sir etish mumkin. Xalqimiz qadimdan badanning quwati ovqat, aqlning quwati - hikmatli so‘zdir, deb uqtirib kelgan.Xadislar ana Ularda ayrim o‘simlik va hayvonlarning liosiyatlari, ozuqa zanjirida tutgan o‘rni, shuningdek, ahamiyati kabi tomonlari bayon etilgandir. Iliidislarning ayrim bandlari insonni tabiat boyliklarini tejab-li’inasli va uni muhofaza qilishga o‘rgatadi. Chunonchi hadislarda quy boq, zero ayni barakadur deyiladi. Bu yerda foydali lutyvonlarning populyasiyasini ko‘paytirish va undan turli luaqsadlarda foydalanish mumkinligi e’tiborga olingan. 50

Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni ekologik bilimlar bilan qanchalik Irtiushligini aniqlash uchun o‘qituvchi o‘q uvchilariga savolnomalar tuzib ulardagi ekologik hislninchalarni aniqlashi mumkin. Orol dengizi bugungi kunda qanday ahvolda? Suvni tejashga, ifloslanmasligiga qaerlarda yordam berasiz? Klos suvlar tirik organizmga qanday ta’sir etishi mumkin? Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarda ekologiyaga oid hadis savollar ularni lahiatga bo‘lgan munosabatini tarbiyalaydi. Maxsus maktabda Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarga tabiatshunoslik fanini o‘qitishdan maqsad, ularda kuzatiladigan psixofizik kamchiliklarni bartaraf etishga, bilish faoliyatidagi -idrok, xotira, tafakkur, nutq malakalarini rivojlantirish orqali (korreksion) to‘g‘rilash ishlari amalga oshiriladi. Pedagogik korreksion ta’limiy va tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishda Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni bilish faoliyati bilan barcha ta’limiy ishlar, malakalar, emosional irodaviy muhit jismoniy kamchiliklar ham bartaraf etiladi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni go‘zallikni xis kilishi, Ox! tabiat buncha go‘zal! Bu gullar buncha chiroyli! kabi xis-xayajon so‘zlarni aytish, ularda go‘zallikka qiziqib qarashga ko‘nikma uyg‘otish orqali amalga oshiriladi. Jismoniy va ruxiy taraqqiyotdagi kamchilik, nuqsonlarni pedagogik usul va chora-tadbirlar yordamida qisman yoki bildirmaydigan holatga keltirish demakdir. Korreksiyaning aniq maqsad i , vazifalari va usullari o‘quvchining individual xususiyatlari va taraqqiyotdagi kamchiliklariga qarab belgilanadi. Korreksion- tuzatish masalalari maxsus pedagogikaning turli soxalarida o‘rganiladi. Korreksion vazifalar, ayniqsa, tabiatshunoslik, nutq o‘stirish, ona-tili, o‘qish va boshqa darslarda amalga oshiriladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga tabiat xaqidagi oddiy tushunchalar jonsiz va jonli tabiat ko‘rinishlarini tushuntirish orqali, mas: Mustaqillik bayrami qachon nishonlanadi? Sentabr qaysi fasl? Kuz faslida tabiatda qanday o‘zgarishlar kuzatiladi? Kabi savollar o‘quvchilarga tushunarli sodda tilda huvon etilnshi kerak. Javob bera olmagan o‘quvchilarga o‘qituvchi oh havoni, kuzda qanday bo‘lishini, 51

daraxtlar bargi sarg‘aya bnshlashini, meva va poliz ekinlarini g‘arq pishganligini, iltilalarda ishlarni qizg‘in borishi, paxta terimi, bog‘ dalalarda plshadigan meva va poliz ekinlarini farqini o‘quvchilarga s o‘rash. Tabiat haqidagi bilimlarni ularni ongiga K l i i y d i r i s h orqali Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilar bilim faoliyati (idrok, l a w i v v u r , tafakkur, nutq) korreksionlanadi. O‘quvchilarga bonladigan tabiat haqidagi bilimlar, sodda, oddiydan imuakkabga qarab borishi kerak. Boshlang‘ich sinfdan boshlab tabiatga bo‘lgan, go‘zallikni his rluvchi emosional holatlar tarkib toptiriladi. O‘quvchilar mitqi tevarak-atrof bilan tanishtirish orqali rivojlantiriladi. D ast lab ki o‘quvchilarga tabiatshunoslik fani nimani o‘rgatishini, labial deb nimaga aytilishi, suv, yer osmon, foydali qazilmalar lithiat ekanligi xaqida oddiy so‘zlar orqali tushunchalar bilan qayta takrorlash orqaligina o‘quvchilar xotirasida qoladi. Qanday narsalar link labiatni va qanday narsalar jonsiz tabiatni tashkil qilishini, liibial inson xayoti uchun qanday axamiyatga ega ekanligi xaqida liisavvur xosil qilish va o‘rganish malakalarini xosil qildiriladi O‘quvchilarga tabiat xaqida uning jonli va jonsiz tabiatga bo‘lmishi haqida bir butun dastlabki tasa vvu rlar hosil qilinadi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarga tabiat xaqidagi bilimlarni berish faqat k o ‘ igazma materiallar asosida bo‘ladi. Bunday bilimlar o ‘ quvchilarni maktab atrofdagi tabiatga tashkiliy chiqish, o‘z k o ‘ z l ari bilan tabiatni kuzatish, undagi o‘zgarishlar moxiyatini o‘rganish kabilarni o‘qituvchi tashabbusi orqali amalga oshiriladi. a) Tabiat, uning tarbiyaviy qismlari: tirik va jonsiz tabiat xaqida suxbat o‘tkazish. a) Tabiatning va uni muxofaza qilishning kishilar xayoti uchun ahamiyati xaqida suxbat o‘tkazishi va xokozalar xaqida gapirib so‘ngra, o‘quvchilardan so‘rashi kerak. O‘quvchilarning nutqi, tafakkuri, idrok qilish qobiliyatilarini rivojlantirish maqsadida o‘qituvchi tabiatshunoslik darsini tabiatda, maktab uchastkasida, parkda, dalada, bog‘da o‘tkazishi maqsadga muvofiqdir. 52Label1

Chunki e shitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilar bir sharoitda (mas. sinfda o‘rgangan tabiat haqidagi bilimlarni) ikkinchi sharoitda so‘ralganda, oldin oigan bilimlarni taqqoslab tushuntirib bera olmaydilar. Ularda tez esdan chiqish xolatlari uchrab turadi. Shuning uchun tabiatshunoslik o‘qituvchi darsni turli joylarda o‘tkazib, turmush sharoiti bilan bogiashi zarurdir. O‘qituvchi tabiatni kuzatish orqali bolalar e’tiborini tevarak-atrofdagi tabiat predmetlariga qaratadi, ularning nomlarini aytish, bu predmetlarni qaysilari jonsiz tabiatga, O‘ qaysilari tirik tabiatga kirishini birma-bir aytib, so‘ngra I o‘quvchilardan so‘raladi. O‘quvchilarni tabiatshunoslikka doir O‘ aniq ta’riflar berishga o‘rgatiladigan dastlabki ishlar ana shunday boshlanadi, tabiatshunoslikka oid aniq ta’riflar esa o‘quvchilarda tabiat xaqida tushunchalar xosil qilishga yordam beradi. Bundan tashqari, tirik va jonsiz tabiat predmetlarni gruppalarga ajratish kichik yoshdagi o‘quvchilarning tabiat obektlarini klassifikasiyalay olishga malaka xosil qilinadi. Shundan so‘ng o‘qituvchi o‘quvchilarga tirik va jonsiz tabiat predmetlari o‘zaro chambarchas bog‘langanligini, bir-biriga bog‘liq ekanligini, o‘simliklar suvsiz, quyosh issig‘isiz va nursiz yashay olmasligini tushuntirib beradi. Hayvonlar va o‘simliklar, xavo, quyosh, harorati bo‘lmasa yashay olmaydi. Demak, v a jonsiz tabiat predmetlari bir butunlikni-tabiatni tashkil degan tushuncha. Ho‘lajak oligofrenopedagog Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilar bilan liihiaishunoslik darsida korreksion to‘g‘irlash ishlarini olib borish iithun har bir tabiatshunoslik darslarida o‘tiladigan mavzu o‘qitish metodi va metodik usul, uslubiyotlardan to‘g‘ri Inydalanish kerak. Dars samaradorligini oshirish o‘quvchilarni p s d a saqlab qolish qobiliyatlarini to‘g‘irlash maqsadida ilulaktikaga asos solishi, zamonaviy yangi pedagogik Irxnologiyalardan foydalanish Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni tabiatga, tlnrsga bo‘lgan qiziqishini ortiradi. 53

Uchinchi bob bo‘yicha xulosa Ekologik tarbiya-axloqiy tarbiyaning ajralmas qismidir. Kishilarda ekologik ong va tafakkurni ekologik dunyoqarashni xosil qilish tabiatni dilektik tiishinishga yordam beradi. Hamma bosqichlarda ta’lim—tarbiyaning talab etilgan darajada amalga oshirish uchun bu vazifaning muhimligini va mas«uliyatini yaxshi bilgan yoshlarni tayyorlash zarur. Bu quyidagi bilimlami berishda amalga oshadi. Ekologik ong va tafakkurga ega boigan har bir kishi o‘z mehnat faoliyatida tabiatga ta’ sir etish qanday oqibatlarga olib kelishi mumkinligini oldindan ko‘rib, ongli ravishda ish tutadi. Tabiatning rivojlanish qonuniyatlarini bilmaslik, ekologiya bilimlaridan bexabarlik go‘yo tabiatda «o‘z-o‘zidan boradigan» ekologik muvozanatning mavjudligi, qandaydir «yopiq ekologik tizim»ning borligi, tabiatning qaytadan tiklanishiga aralashmaslik to‘g‘risidagi tamoman zararli fikrlarning tug‘ilishiga sabab bo‘ladi. Boshlang‘ich sinf eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarining nutqi hamda oliy bilish jarayonlarini orqada qolishiga olib keladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari taqqoslash, analiz-sintez qilish, umumlashtirish va xulosa chiqarishda qiyinchiliklar uchraydilar. Boshlang‘ich sinf eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilar asosan didaktik ko‘rgazmali materiallar, tabiiy ashyolar bilan ishlab uni amalga oshirishga erishadilar. Boshlang‘ich sinf eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilari so‘zlashuv nutqini egallaganlariga qadar ma’lum bir muddat ko‘rgazma, ko‘rgazmali – obrazli tafakkur turi bilan fikrlaydi. YA’ni so‘zlar bilan emas, sur’atlar, obrazlar bilan fikrlaydilar. O‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki, tushunchalar boshlang‘ich sinf eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarda shakllantirish ta’limning boshlang‘ich bosqichlarida asta – sekinlik bilan shakllanib boradi. 54

XULOSA 1.Maxsus maktabda tabiatshunoslik o‘qitish maxsus metodikasning korreksion-rivojlantiruvchi ahamiyati tabiatshunoslik o‘qituvchisi o‘quv materialini tashlashda va ularni bolalarga sodda qilib tushuntirishda dialektik- materializmni asosiy qoidalariga e’tibor berib faktlar misollar orqali tushuntirishi bilan belgilanadi.O‘qituvchi maxsus maktab dasturi asosida bilimlarni berish metodlarinigina emas, balki dunyoqarashni tarbiyalash sistemasini tashkil qilishni xam belgilaydi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda tabiatshunoslik faniga oid tushunchalarni shakllantirish bo‘yicha o‘quv – uslubiy metodik, moddiy – texnik bazani mavjud emasligi mazkur sohada korreksion pedagogik ish tizimini yaratish masalalarining dolzarbligini asoslab bermoqda 2. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatiniini eksperimental o‘rganish anish ishlari Toshkent shaxridagi Olmazor tumani 106-sonli maxsus maktab-internatda 2 va 5 sinf bolalari orasida olib borildi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatiniini eksperimental o‘rganish uchun maxsus so‘rovnoma tuzildi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan munosabatinini eksperimental o‘rganish natijalari tahlili 9-sinf shitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarida bolalarning ekologik tarbiyasini shakllanganlik darajasi 5-sinf eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar ning ekologik tarbiyasini darajasidan yuqori ekanligi namoyon bo‘ldi. 3. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalrda ekologik tarbiya berish, tarbiyaning ajralmas qismi bo‘lib hisoblanadi. Maxsus maktab bolalarida ekologik ong va tafakkurni, ekologik dunyo qarashni hosil qilish tabiatni dialektik tushunishga yordkam beradi.Ekologik tarbiyani amalga oshirishda badiiy adabiyotlar, qiziqarli hikoyalar, predmet darslarida ekologiyaga oid tabiat hodisalari, sabab va oqibat qonuniyatlarini ochib beradigan qiziqarli materiallar, kinofilmlar qo‘llash kutilgan natijalar beradi. Sinfdan tashqari o‘qish darsliklarida va sinfdan tashqari o‘tkaziladigan tadbirlarda ekologiyada oid bilimlar berib borish ham bolalarda 55

ekologik ongni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Maktabda «Jonli burchak», «Darahtning ham joni bor», «Tabiatni asrash-Vatanni asrash» ruknlari ostida sinfdan tashqari tadbirlar o‘tkazish, «Tabiatni muhofaza qilish» to‘garagi, «Jonli burchak» tashkil etish maqsadga muvofiqdir. 56

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO‘YHATI : 1. Karimov I . A . Barkamol avlod orzusi . - T .: « Sharq » nashriyot - matbaa konserni , 1999. – 184 b. 2. Karimov I.A. O‘zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo‘lmaydi. – T.: O‘zbekiston , 2005. – 448 b. 3. Karimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. –T.: O‘zbekiston, 1998. – 684 b. 4. Karimov. I.A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – 176 b. 5. A mirsaidova Sh.M. . Maxsus pedagogika fani rivojlanishida sharq mutafakkirlari g‘oyalarining o‘rni va roli . Ped.fan.nomz....diss.T.: – 1 8 b. 6. Aytmetova S.Sh. Yordamchi maktab o‘quvchilarining psixik rivojlanish xususiyatlari. –T .: O‘qituvchi, 1984. – 152 b. 7. Alimxo‘jayeva F.J. Zaif eshituvchi bolalar eshitish qobiliyatini rivojlantirishda didaktik materiallardan foydalanish. P.f.n. diss…avtoref. –M., 1992. 8. Ayupova M.Yu. Preodolenie fonetiko-fonematicheskiy nedostatochnos ti u detey uzbekov starshego doshkolnogo vozrasta. Avtoreferat. diss. …kand. ped. nauk. - M., 1992. 9. Bagrova I.G. K voprosu ob obuchenii slaboslishaщix shkolnikov vospriyatiyu rechi na slux //Defektologiya. – 1981. –№4. – s.42-47 10. Beltyukov V.I. Vzaimodeystvie analizatorov v protsesse vospriyatiya i usvoeniya ustnoy rechi (v norme i potologii) – M.: Pedagogika. 1977. – 176 s. 11. Bogdanova T.G. Surdopsixologiya. –M., 2002. – 208 s. 12. Borovlyova R.A. Roditelyam malenkix ogloxshix detey (nachalo korreksionnoy raboti s detmi, poteryavshimi slux v 2,5 – 3 goda) // Defektologiya, -2004. -№.4 -s. 78-82. 13. Boskis R.M. Gluxie i slaboslisha щ ie deti. M.: Izd. APN RSFSR, 1969. – 336 s. 57

14. Boskis R.M. Uchitelyu o detyax s narushennim sluxom. – M.: Prosve щ enie, 1988. – 126 s. 15. Boskis R. M., Fingerman L.E. Razvitie pismennoy rechi v nachalnix klassax shkoli slaboslisha щ ix. –M., 1978. – 143 s. 16. Boskis R.M. Razvitie smislovoy storoni rechi u gluxix i slaboslisha щ ix detey. –M., 1981. – 96 s. 17. Bikova L.M. Metodika obucheniya russkomu yaziku v shkole dlya gluxix detey. – M.: Prosve щ enie, 1991. – 302 s. 18. Bikova L.M. Razvitie svyaznoy rechi gluxix uchashixsya nachalnix klassov. – M.: Prosve щ enie, 1989. – 144 s. 19. Vigotskiy L.S. Voprosi detskoy psixologii. – M.: SPB. 1999. -222 s. 20. Zayseva G.L. Dialog s L.S. Vigotskim o problemax sovremennoy surdopedagogiki // Defektologiya. -1998. -№2 - s. 28-36. 21. Zikeyev A.G. Formirovanie i korreksiya rechevix navikov i umeniy v upotreblenii slojnosochinennix predljeniy mladshimi shkolnikami s narusheniyami v razvitii //Defektologiya. -2005. - №3. – s. 67-75. 22. Inklyuziv ta’lim. O‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma. Nogironlar uchun xalqaro dastur. – T., 2003. – 156 b. 23. Kastelyanos Peres Rosa-Mariya. Rechevaya gotovnost gluxix detey k obucheniyu v pervom klasse (na materiale Respubliki Kuba). Avtoref. diss. kand. ped. nauk. – M., 1989. 24. Kniga dlya uchitelya shkoli slaboslisha щ ix. Obuchenie russkomu yaziku, chteniyu, proiznosheniyu /Pod red. Korovin K.G. –M., 1995. – 160 s. 25. Kolshanskiy G. V. Logika i struktura yazika. –M., 1975. – 114 s. 26. Komarov K.V. Metodika obucheniya slaboslisha щ ix detey gramote. – M.: Prosve щ enie, 1990. – 130 s. 27. Komarov K.V. Metodika obucheniya russkomu yaziku v shkole dlya slaboslisha щ ix detey. –M.: Prosve щ enie, 1988. -224 s. 28. Matveyev V.F. Trudovoe obuchenie shkolnikov s narusheniyami sluxa v sovremennix usloviyax // Defektologiya. -2005. - №4. – s. 31-34. 58

29. Mo‘minova L.R. Nutqi umumiy rivojlanmagan maktabgacha yoshdagi bolalarni logopedik tekshirish bo‘yicha metodik qo‘llanma. –T.,O‘qituvchi, 1992. - 110 b. 30. Nesterovich T.V. Nekotorie voprosi formirovaniya grammaticheskogo stroya rechi u gluxix shkolnikov mladshix klassov // Defektologiya. – 1989. -№6. – s. 46-49. 31. Nikolayeva L.V. Osobennosti usvoeniya pervonachalnix vremyonnix geograficheskix ponyatiy slaboslisha щ imi ucha щ imisya. V kn.: «Izuchenie slaboslisha щ ix detey v protsesse obucheniya». – M.: Pedagogika, 1972. – 192 s. 32. Nikolayeva T.V. Kompleksnoe psixologo-pedagogicheskoe obsledovanie rebyonka tretego goda jizni s narushennim sluxom //Defektologiya. - 2004. -№4 – s. 40-46. 33. Nikulina L.V. Rabota s rechevim materialom na urokax razvitiya rechi v nachalnix klassax v shkole slaboslisha щ ix // Defektologiya. - 1990. -№ 4. – s. 32-34. 34. Novaya model obucheniya v spesialnix ob щ eobrazovatelnix uchrejdeniyax VIII vida. / Pod red. A.M. Щerbakovoy. M.: Izdatelstvo NS ENAS, 2001. – 304 s. 35. Nurkeldiyev D.A. Aqli zaif bolalarning maktab ta’limiga nutqiy tayyorgarligini aniqlash metodlari. Ped. fanl. nom.…diss. - T., 2001 . 36. Nurullayeva Sh. Mustaqil ishlar // Boshlang‘ich ta’lim. -2002. -№5. - b. 28-29. 37. Programmi spesialnoy ob щ eobrazovatelnoy shkoli dlya slaboslisha щ ix i pozdnoogloxshix detey v 2 sbornikax. Sbornik 1. - M.: Prosveщenie, 1986. – 160 s. 38. Psixologiya gluxix detey. /Pod red. Solovyev I.M., Shif J.I., Rozanovoy T.V., Yashkovoy N.V. –M., 1971. – 306 s. 39. Pulatova X. M. Aktivizatsiya rechevoy deyatelnosti detey doshkolnogo vozrasta s ob щ im nedorazvitiem rechi. Avtoref. diss…kand. ped. nauk. 59

T., 1994 40. Rau F.F. Formirovanie ustnoy rechi u gluxix detey. –M.: Pedagogika, 1981. – 280 s. 41. Rustamova R. «Nutqning grammatik qurilishini shakllantirish» dasturi. Zaif eshituvchi bolalar maktablarining 1-5 sinflari uchun. – T., 2004. – 56 b. 42. Standart obщego obrazovaniya slaboslishaщix i pozdnoogloxshix obuchayuщixsya. –M.: Prosveщenie, 2000. – 148 s. 43. Surdopedagogika / Pod red. M.I.Nikitinoy. –M.: Prosve щ enie, 1989. - 384 c. 44. Suxotin V.P. Sintaksicheskaya sinonimika v sovremennom russkom literaturnom yazike. –M., 1976. – s. 247. 45. Fayziyev U. Yu. Zaif eshituvchi bolalar maktablarining 0-3 sinflari uchun savodga o‘rgatish, o‘qish, nutq o‘stirish, tilning grammatik qurilishini shakllantirishdan tuzilgan dastur. – T., 1991. – 58 b. 46. Fayziyev U.Yu. 0-1 sinf zaif eshituvchi bolalarni savodga tayyorlash va o‘rgatish uslubiyoti. Ped. fan. nomz. …diss. – T., 1995. 47. Feofanov M.P. Usvoenie ucha щ imisya pismennoy rechi. –M.,1965. - 99s. 48. Schein, J.D. Doma sredi chujix: izuchaya ob щ estvo gluxix v Amerike. Washington, DC: Gallaudet University Press. – 1989. – s. 1-5. 49. Shif J.I. Usvoenie yazika i razvitie mishleniya u gluxix detey. – M.: Prosve щ enie, 1980. – 303 s. 50. Shmatko N.D., Novikova O.O. «Rechevaya ritmika dlya malishey». Metodicheskoe posobie. 1999. – 84 s. 51. Shmatko N.D., Pelimskaya T.V. Yesli malish ne slishit. – M.: Prosve щ enie, 1995. – 396 s. 52. Shodiyev Q.S. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni talaffuzga o‘rgatish . –T.: O‘qituvchi, 1995. – 176 b. 60

53. Shomahmudova R. Alohida yordamga muhtoj bolalarni inklyuziv hayotga tayyorlash. Xalqaro anjuman materiallari. –T., 2001. -169 b. 54. Shomahmudova R., Mo‘minova L. Bog‘cha va kichik maktab yoshidagi bolalar nutqidagi nuqsonlarni bartaraf etish. – T.: O‘qituvchi, 1993. – 88 b. 55. Shomahmudova R ., Sodiqova G ., Fayziyev U . Oilada serebral falaj bo ‘ lgan ilk yoshdagi bolalar bilan olib borilgan korreksion - pedagogik ishlar .– T.: RTM, 1998. – 32 b. 56. Shomahmudova R. Maxsus ta’lim-inklyuziv ta’lim ,– T.: 2012 , . – 32 b. 57. Elkonin D.B. Osobennosti psixicheskogo razvitiya detey 6-7 letnego vozrasta. M., Prosveщenie, 1988. – 360 s. 58. Elkonin D.B. Razvitie ustnoy i pismennoy rechi ucha щ ixsya / Pod red. V.E. Davidova, T.A. Nejnovoy. –M., 1998. – 160 s. 59. Yuldasheva N.A. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida lug‘aviy sinonimlarni yangi pedagogik texnologiya asosida o‘qitish. Ped. fan. ...nomz. diss. avtorefer. – T., 2002. 60. Yusupova T. «Uzluksiz ta’lim tizimi asosida maktabda o‘quvchilarga bosh bo‘laklarni o‘rgatish». Ped. fan. nom. ..diss. avtoreferat. –T., 1998. 61. Yusupova Sh. «Ona tili ta’limi samaradorligini oshirishda ilg‘or pedagogik texnologiyalarni joriy etish. Ped. fan. …nom. diss. avtoreferat. –T., 1998. 62. O‘zbek maktablarida ona tilini o‘qitish konsepsiyasi // Til va adabiyot ta’limi. -1994. -№1. – b. 52. 63. Qodirova F. «Boshlang‘ich sinf kar va zaif eshituvchi o‘quvchilar so‘zlashuv nutqini shakllantirish». Ped.fan.nom. ..diss. –T., 2006. 64. Qosimova K. «Ona tili ta’limi jarayonida o‘quvchilar nutqini so‘zning ma’nodoshlari bilan boyitish». Ped.fan.nom. ..diss. –T., 1998. 65. G‘oziev E. Psixologiya. –T.: O‘qituvchi, 1994. – 224 b. 66. G‘ulomov A. Ona tili o‘qitish tamoyillari va metodlari (ona tili o‘qituvchilari uchun metodik qo‘llanma). – T.: O‘qituvchi, 1992. - 92 b. 61

67. Hamdamova M.Z. 1-2 sinf o‘quvchilarining og‘zaki nutqini o‘stirish tajribasidan. Ped.fan.nom. ..diss. – T., 1998. 68. Hamdamova M.Z . Birinchi sinf o‘quvchilarining og‘zaki nutqini o‘stirish usullari (metodik tavsiyalar). – T.: O‘z.PFITI, 1994. – … s. 69. Hamidova M. Aqli zaif bolalarda so‘z boyligini oshirishning korreksion-pedagogik asoslari. Ped. fan. …nomz. diss. - T. 2002. 70. Hasanov S. Ilg‘or pedagogik mahorat sohiblari. – T.: O‘qituvchi, 1990. - 55 b. 62

O'xshashlar

Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashning samarali yollari

Maxsus maktabda sinf rahbarining ish jarayoni

Maxsus maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga tashxis qo’yishning pedagogik-psixologik

Махсус мактабгача тарбия ёшидаги болаларга ташхис қўйишнинг педагогик-психологик хусусиятлари

Uzluksiz ta’limda o‘smirlar ijodiy qobiliyatini rivojlantirishning ijtimoiy psixologik xususiyatlari