Uzluksiz ta’limda o‘smirlar ijodiy qobiliyatini rivojlantirishning ijtimoiy psixologik xususiyatlari - Pedagogika - Diplom ishlar

Uzluksiz ta’limda o‘smirlar ijodiy qobiliyatini rivojlantirishning ijtimoiy psixologik xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

756 KB

Ko'chirib olish

5210200 “Psixologiya” ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr darajasini olish uchun “ Uzluksiz ta’limda o‘smirlar ijodiy qobiliyatini rivojlantirishning ijtimoiy psixologik xususiyatlari ” mavzusida yozgan “_____”____________ 2018 yil 1

Mundarija Kirish 2- 6 I BOB O’smirlar ijodiy qobiliyatini rivojlantirishning ijtimoiy psixologik xususiyatlari va ularning nazariy tahlili 1.1 Ijodiy qobiliyat-jaxon psixologlari tadqiqot muammosi sifatida. 7 -1 6 1.2 O‘smirlik yoshining itimoiy psixologik xususiyatlari . 1 7 -2 1 1.3 Komil inson muammosining sharq mutafakkirlari qarashlarida ifodalanishi 2 2 - 28 II BOB O‘smirlarni intellektual ijodiy rivojlantirishda qobiliyat va iste’dodning psixologik xususiyatlari 2.1 O‘smirlarning intelektual ijodiy saloxiyatini rivojlanishida qobiliyat va istedodning o‘rni. 29 - 39 2.2 Intelektual ijodiy salohiyatni rivojlantirishning psixologik mexanizmlari. 40 - 47 III-BOB O‘smirlarn ing ijodkorlik qobiliyatlarini baholash ning psixologik usullari 3.1 O‘smirlar ning ijodkorlik qobiliyatlarini baholash usullari va mezonlari hamda ularga zamonaviy yondashuv . 48 - 59 3.2 O‘smirlar ijodiy qobiliyatlarini tadqiq etish va olingan natijalarni qayta ishlash va umumlashtirish. 59 -6 5 Xulosa 66 Tavsiyalar 68 Foydalan il gan adabiyotlar. 69- 7 0 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi: Istiqlolga erishgan O‘zbekistonning ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotida xalqimizning hayoti, davlatimizning siyosiy faoliyatida tub o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. Mustaqillik bois, xalqimiz o‘zining buyuk kelajagini yaratmoqda. Uni yaratishda ulug‘ ajdodlarimiz – buyuk pedagog – faylasuflar, din arboblari, mutasavvif donishmandlar, ulug‘ allomalarning ta’limotlarini o‘rganish sari yo‘l ochildi. Asrlar mobaynida xalqimiz saqlab kelayotgan milliy, umuminsoniy qadriyatlarni ilmiy tadqiq qilib rivojlantirishga yangi imkoniyatlar yaratildi. Davlat taraqqiyoti va jamiyat ravnaqi ko‘p jihatdan uning intellektual potensiali bilan belgilanadi. Chunki, ilmiy potensiali yuqori darajada rivojlangan mamlakat barcha sohalarda doimo ilg‘or bo‘ladi. O‘zbekiston respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaginidek, Vatanimiz kelajagi islohatlarning taqdiri va ularning natijalari, xalqimizning bilim darajasi davr talabiga va tarraqqiyotiga qanchalik mosligiga, qanday mutaxassislar yetkazib berib, o‘rnimizni egallashlariga bog‘liqdir. Shuning uchun mamlakatimiz rahbariyati ta’lim tizimini tubdan isloh qilishga katta e’tibor qaratayapti. Shunga ko‘ra, yuqori malakali kadrlar tayyorlash davlat siyosati darajasiga ko‘tarilmoqda. Yuqori malakali mutaxassis kadrlarni tayyorlashga erishish uchun ta’lim jarayonini tashkil qilish va boshqarishning o‘ziga xos talablari mavjud: Birinchidan, o‘quvchi-talabalarning kasbiy bilimlarni o‘zlashtirish darajasi davlat tarmoq ta’lim standartlari talablariga mosligini ta’minlash. Ikkinchidan, o‘quvchi-talabalarning mustaqil ijodiy faolligini davlat ta’lim standartlarida belgilangan bilim, ko‘nikma va malakalari doirasini to‘liq qamrab olishga erishish. Shuningdek, davlat ta’lim standartlarida belgilangan bilim, ko‘nikma va malakalari doirasidan tashqari fundamental va axborot texnalogiyalariga doir bilimlarni o‘zlashtirish va ilmiy tadqiqotlar olib borish ko‘nikmalariga ega bo‘lish bilan yuqori malakali mutaxassis kadrlarni tayyorlash shartlari hisoblanadi. Uzluksiz ta’limning faoliyat ko‘rsatish tamoyillaridan biri, ta’limning ustuvorligi 3

–uning rivojlanishining birinchi darajali ahamiyatga ega ekanligi, bilim, ta’lim va yuksak intellektning nufuzidir. “Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual va ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqali har tomonlama barkamol shaxs- fuqaroni shakllantirishni nazarda tutadi. Shu tarzda fuqaroning eng asosiy konstitutsiyaviy huquqlaridan biri bilim olish, ijodiy qobiliyatni namoyon etish, intellektual jihatdan rivojlanish, kasbi bo‘yicha mehnat qilish huquqi ruyobga chiqariladi. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, ma’naviy-ma’rifiy isloxotlar davlat siyosatining asosi va ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. Milliy qadriyatlarni, urf-odatlarni, tarixiy, madaniy, ma’rifiy merosni tiklash ulug‘ mutafakkirlarimizning ta’limotlarini o‘rganish, pedagogik ilmiy- nazariy jihatdan tahlil qilish, shu asosda tug‘ilgan fikr va mulohazalarni yosh avlod ongiga singdirish, yurtimizda ta’lim-tarbiya ishlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish uchun dunyoviy ta’lim yutuqlarini baholash bilan birga ma’naviyat olamining muqaddas kitobi va risolalari, tasavvuf namoyandalari asarlaridan keng foydalanish lozim (Karimov I.A. Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. T.7. –T.: O‘zbekiston. 1999. -349-354 b.) Bitiruv malakaviy ishning maqsadi: O’smirlar ijodiy qobiliyatini rivojlantirishning ijtimoiy psixologik xususiyatlarini amaliy tajribalar asosida o‘rganish. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari 1. Iqtidorli o‘quvchi-yoshlarni izlash mexanizmi, psixologik-pedagogik, tashkiliy–uslubiy asoslarini yaratish borasidagi kamchiliklarni aniqlash. 2. Intellektual ijodiy salohiyatni oshirishda tarbiya jarayonining xususiyatlarini o‘rganish. 3. Yoshlarning mustaqil faoliyat turlarini o‘rganish. 4. Yoshlarning ma’naviy intellektual ijodiy qobiliyatlarini shakllantirish manbalarini yaratish. 5. Yoshlarning intellektual ijodiy salohiyatini oshirish usullarini ishlab chiqish. 4

Bitiruv malakaviy ishning predmeti. O‘smirlar ijodiy qobiliyatini rivojlantirishning nazariy va amaliy tahlillari asosida tadqiq etish. Bitiruv malakaviy ishning ob’ekti. Qashqadaryo viloyati, Shaxrisabz shahri 10- umumiy o‘rta ta’lim maktabining 8-9 sinf o‘quvchilari Bitiruv malakaviy ishning ilmiy farazi . Agar: O‘smirlar ijodiy qobiliyatini rivojlantirish uchun ijtimoiy ta’sirlar bilan o‘z ustida ishlashning zamonaviy usullardan foydalanilib bola imkoniyatlarini oshirish uchun shart sharoitlar yaratilsa , ularning ijodiy faolligi yaqqol ko‘rinishi mumkin. Har bir o‘smir shaxsining individual psixologik xususiyatidan kelib chiqib ta’lim jarayoni takomillashtirilsa, ularning ijodiy qobiliyatlarining cho‘qqisi bo‘lgan iste’dodni rivojlantirish mumkin. Ijtimoiy shart sharoitlarning mavjudligi, ota onalarning o‘qituvchilar bilan hamkorligi asosida biz o‘smirlarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish va intelektual saloxiyatini oshirishda samaraliroq natijalarga erisha olish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning metodologik asosi. Barkamol-ijodkor shaxsni shakllantirishning metodologiyasi bu kadrlar tayyorlash milliy modeli asosiy tushuncha va tamoyillarini talqin qilish, ularni amaliyotga tadbiq qilish jarayonlarini ilmiy o‘rganish, o‘zgartirish uslublari majmuasi, degan ta’rif paydo bo‘ladi. Bu bilan metodologiya tushunchasiga xos bo‘lib kelgan nazariylik amaliylik bilan bog‘lanadi. Shuningdek, s harq mutafakkirlarining shaxsini shakllantirish haqidagi falsafiy ta’limotlari, axloqiy qarashlari, umuminsoniy va milliy qadriyatlar, pedagogika va psixologiya sohasidagi ilg‘or tajribalar, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning asarlari va shu asosida yaratilgan asarlari metodologik asos bo‘ldi. Bundan tashqari tarbiya psixologiyasi muammosi yechimida ijtimoiy muhitni ahamiyatiga bag‘ishlangan (bu o‘rinda ijtimoiy institutlar ko‘zda tutiladi) qarorlari, farmon va farmoyishlar, me’yoriy h ujjatlar ham ilmiy tadqiqot ishiga asosiy manbaa bo‘lib xizmat qildi. 5

Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi. Intellektual ijodiy salohiyatni rivojlantirish ishlarini tartibga solish; yoshlarning intellektual ijodiy salohiyatini rivojlantiruvchi psixologik-pedagogik tashkiliy uslubiy asoslarini yaratish. Bitiruv malakaviy ishning nazariy va amaliy ahamiyati Tarbiya psixologiyasi yechimida ijtimoiy institutlar faoliyatida yoshlarda zaruriy xulq-atvor va odatni shakllantirish ilmiy- pedagogik muammo sifatida asoslandi, ijtimoiy muhit, ijtimoiy institut tushunchalari izohlandi, ularning rivojlanish tarixi o‘rganildi, rivojlanish darajalarini belgilovchi mezonlar aniqlandi va omillari ilmiy jihatdan bir tizimga keltirildi. Tadqiqot natijalari asosida, yoshlarda ijodiy qobiliyat va intelektual salohiyatni shakllantirish yuzasidan ilmiy- psixologik va metodik tavsiyalar o‘smirlarning psixik rivojlanishidagi ijtimoiy ta’sirlarning ta’lim tarbiyaviy samaradorligini oshirish imkonini beradi. Tadqiqot ishida ilgari surilgan fikr- mulohazalar ular o‘rtasida ta’lim-tarbiyaviy ishlarda dasturul amal bo‘lib, yoshlar faoliyati mexanizmini ishlab chiqishda muhim qo‘llanma sifatida xizmat qiladi. Ushbu tadqiqot natijasi va xulosalardan tuman, viloyat, shahar miqyosida ijtimoiy institutlar faoliyati dasturlarini tuzishda foydalanish, tavsiyalarimizdan esa Respublikaning shahar va tumanlarida, mahalla, korxona hamda oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida yoshlar bilan olib boriladigan ish jarayoniga tadbiq qilishda o‘zining samarali natijalarini berishi mumkin. Bitiruv malakaviy ishning tarkibiy tuzilishi . Kirish, 3 bob, 7 band, umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 6

I BOB. O’smirlar ijodiy qobiliyatini rivojlantirishning ijtimoiy psixologik xususiyatlari va ularning nazariy tahlili 1.1. Ijodiy qobiliyat-jahon psixologlari tadqiqot muammosi sifatida Ijodiy qobiliyatlar muammosi psixologiya fanida qiziqarli va ma’lum darajada tadqiq qilingan muammolardan biridir. Bu muammo yuzasidan qadimdan to shu kunga qadar izlanishlar olib borganlar. Insonning imkoniyatlarini o‘rganishga sharq mutafakkirlari (Farobiy, Beruniy, Abu Ali ibn Sino),, Rossiya psixologlari (B.M.Teplov, B.G.Ananev, N.V.Kuzmina, S.L.Rubinshteyn, A.G.Kovalev, V.N.Myasishev), G‘arb olimlari (A.Bine, T.Simon, F.Galton, V.Shtern, U.Ollport, K.Rodjers) kabilar katta hissa qo‘shganlar. Ushbu muammo ustida Uzbekiston psixolog olimlari (E.G‘oziey, R.Gaynutdinov, M.G.Davletshin, B.R.Kodirov, V.A.Tokareva va boshqalar) ham izlanish olib borganlar. Endi zamonaviy psixologiyada ijodiy qobiliyatlarning o‘rganish usullarini ko‘rib chiqamiz. Psixologik adabiyotlarda maxsus qolbiliyatlarni rivojlantirishga doir ko‘plab tajribaviy ishlar qilingan. Ularga xos bir necha ishlarda to‘xtaymiz. B.M.Teplovning fikricha, musqaviylikning asosiy namayon qilib turadigan narsa musiqani xis qilish, shuningdek musiqani emotsional xis qila olishlik musqaviy qobiliyatning asosiy mazmunidir. B.M.Teplov musiqaviylikni tizimini ko‘rib chiqadi va quyidagilarni kiritadi: musiqani eshitish xususiyati, musiqa ritmi va musiqiy xotira.Matematik qobiliyatlar ustida V.A.Krutetskiy ishlagan. Jumladan u “Matematik qobiliyatlar psixologiyasi” monografiyasida matematik qobiliyatlar va ularning tizimini keng yoritib bergan.U idrok, tafakkur, xotira-xayolning individual xususiyatlarini aniqlab, ularni matematik faoliyatda namoyon bo‘lishini (matematik o‘zlashtirishda) tadqiq qilgan. Matematik materialni o‘zlashtirishda idrokning ahamiyatini aniqlagan V.A.Krutetskiy qobiliyatli o‘quvchilarda o‘ziga xos materialni “ichki” analitik –sintetik tahlil qilish, qayta ishlash xususiyati, “joyida” 7

masalani tizimini idrok etib, uni asosiy munosabatlarini ochadilar deb hisoblaydi. Matematikaga alohida iste’dodi bo‘lgan o‘quvchilar o‘ziga xos “matematik aql” bilan harakterlanadilar – ular borliqning mantiqiy va matematik mazmunini topa oladilar, ulardagi mantiqiy va matematik kategoriyani aniqlaydilar, ko‘pincha xodislarni matematik munosabatlar nuqtai – nazariyasi orqali qabul qiladilar.Tasviriy san’atga xos qobiliyatlarni V.I.Kirpenko o‘rgangan. Uning “Tasviriy faoliyat qobiliyatlari psixologiyasi” kitobida tasviriy qobiliyatning psixologik tahlili berilgan. Tasviriy faoliyatda idrokning xususiyatlarini o‘rganish jarayonida V.I.Kirpenko tasviriy san’atda qobiliyat xodisalarni yaxlit va sintetik ko‘rinishda idrok etishda namayon bo‘lib, u badiiy asosiy mazmuni ekanligi haqidagi xulosaga keladi. Tasviriy faoliyatdagi qobiliyatlardan biri proporsiyalarga baho berishdir. Yana bir tasviriy qobiliyatlarning harakterli tomoni ranglar munosabatini baholay olish va perspektiv qisqartirishlarga baho berishdir. Perspektiv qisqartirishlarga baho berish - tasviriy san’atning asosiy vazifalaridan biridir va uni to‘g‘ri hal qilinishi tasviriy san’atdagi qobiliyatlarning asosiy ko‘rinishidir. Badiiy ijodiyot jarayonida ko‘rish tasavvurlari muhim ahamiyatga ega. Biror bir materialni olib uni anglanilgan va maqsadga yo‘naltirilgan ijod orqali badiiy obraz yuzaga keladi va predmetning o‘ziga xos xususiyatlari namoyon bo’ladi.A.G.Kovalev tasviriy faoliyatda asosiy tayanch sifatida - qo‘llar chaqqonligi deb hisoblaydi. Bundan tashqari ijodiy qobiliyatlarning namoyon bo‘lishida insonning emotsional kayfiyati muhim ahamiyatga egadir.Tashkilotchilik qobiliyatlarni uzoq vaqt L.I.Umanskiy o‘rgangan 13 . Muallif tashkilotchilik qobiliyatlarining tizimini yaratadi. Uning fikricha tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo‘lgan kishilar quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lishi kerak: a) shaxsning yo‘nalganligi: b) uning tayyorgarligi: 8

v) umumiy xususiyatlar (kirishimlilik, rivojlanishning umumiy darajasi, amaliy aql, kuzatuvchanlik, faollik, tashabbuskorlik, qat’iylik, tashkilotchilik, o‘z-o‘zini boshqara olishi). g) maxsus xususiyatlar tashkilotchlik hissi, psixologik kashfiyotchilik, psixologik takt: emotsional-irodaviy ta’sir etish, talabchanlik, tanqidiylik, tashkilotchilik faoliyatiga moillik): d)shaxsiy individual xususiyatlar. Biz bolalarni o‘qitish va tarbiyalashning eng muhim nazariy va amaliy jihatlarini bilishimiz kerak. Buning uchun avvalo, quyidagi psixologik- pedagogik muammolarni tushunib olmog‘imiz lozim; -o‘quvchi shaxsining psixologik rivojlanganlik darajasi; -o‘quvchi shaxsining shakllanishi va o‘quv-mehnat faoliyati mazmuni; -o‘quvchi shaxsi tabiatining tavsifnomasi va ijtimoiy-psixologik xususiyatlari. Mazkur muammo bo‘yicha chet ellar hamda Respublikamizda bir qator olimlar ish olib borishgan. Iqtidorli bolalar psixologiyasi muammosi bo’yicha psixologlar D.J.Gilford, P.Torrensa, F.Barrona, K. Teylor, D.J. Kerrol va B. Blum iqtidorli bolalar ta’lim xususiyatlari bo’yicha J.Bryuno.rus psixologlari Matyushkin M.A., Shumakova N.B., Chistyakova G.D., Yurkevich V.S. Shuningdek J.Piaje, E.Torndayk, D.J.Uotson, F..Galton, A.Anastazi, A.Bine, T.Simonlar ham bola psixik taraqqiyotida ta’limning mavqeini, ularning aqliy xususiyatlarini, dasturli ta’lim, ko’nikma va malakalarning ahamiyatini, mashqlarning o’rnini ilmiy-amaliy asoslab berishda muhim o’rin egallaydilar. Bu ta’limotlar hozirgi kunda ham o’zining ahamiyatini saqlab qolmoqda. Iqtidorli bolalar psixologiyasi muammosi, muhim muammolariga doir qator ilmiy –amaliy tadqiqotlar pedagog va psixolog olimlar tomonidan olib borilmoqda. Mazkur muammolar hozirgi zamon faning metodologik tamoyillari asosida, yaqin va uzoq xorijiy mamlakatlarda olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlarning yutuqlari va g’oyalari haqidagi ma’lumotlarga ega bo’lgan holda o’zining munosib o’rnini egallab bormoqda. Bu borada M.G.Davletshin o’quvchilarda texnik qiziqishlar, qobilyatlarini shakllanishi yoshlar mehnat ta’limi va kasbga yo’naltirish, kadrlar 9

tayyorlash samaradorligini oshirish yosh va pedagogik psixologiya, qobilyat psixologiyasi kabi masalalarini keng yoritib borish imkoniyatiga ega bo’ladilar. E.G’oziyev ta’lim jarayonida o’quvchilar tafakkurini rivojlanishi, ularning aqliy taraqqiyoti, o’quv faoliyatini boshqarish, komil inson tarbiyasining psixologik muammolarini, B.R.Qodirov yoshlarning individual xususiyatlari, ularning faoliyatga yo’nalishlari, layoqat va birlamchi qobilyatlarining shakllanishi, iqtidorli o’quvchilarning xususiyatlarini, kasb tanlash va boshqa katta muammoni ilmiy jihatdan asoslab berdilar. O’zbekistonlik psixologlar ham psixologoyaning rivojlanishida ko’pgina ilmiy tadqiqot ishlarini olib bordilar. P.I.Ivanov psixologiyaning umumiy masalalari, psixik hodisalarning bolalarda rivojlanishi, ta’lim psixologiyasi sohasida (“Umumiy psixologiya”, “Ta’limning psixologik asoslari”) M.G.Davletshin “Qobilyatlarni rivojlanishi” , “Texnik qiziqishlar”, “Qiziqish va ta’lim”, kabi ko’plab ilmiy – uslubiy qo’llanmalar, M.Vohidov “Bolalar psixologiyasi”, E.G’oziyev “Tafakkur psixologiyasi”, “Xotira psixologiyasi”, “Shaxs Psixologiyasi”, B.Qodirov “Qobilyat va iqtidor”. Iqtidorli bolalar uchun ta’lim shakllari AQShda iqtidor diagnostikasi va o’qitish uslublarini ishlab chiqish bo’yicha keng tajriba to’plangan, maxsus o’quv dasturlari ishlab chiqilgan, ular bilan ta’lim –tarbiya olib boradigan o’qituvchilar maxsus tayyorgarlikdan o’tishadi. Bu faoliyatda ta’lim vazirligi, fan, universitetlar, kollejlar, mahalliy hokimyat vakillari keng jalb etiladi. Avstriyada har bir okrugda iqtidorli bolalar uchun maxsus dasturlar ishlab chiqilgan. Maktab va maktabdan tashqari tadbirlar tashkil etilgan. Maxsus konkurslar, viktorinalar, olimpiadalar tez-tez o’tkazilib turiladi. Iqtidorli bolalar bilan ishlovchi o’qituvchilar tayyorlashga e’tibor qaratiladi. Buyuk Britaniya qonunchiligida iqtidorli bolalar kategoriyalari qayd etilmagan, lekin oddiy sinflarda iqtidorli o’quvchilarni qo’llab quvvatlash ishlari aktiv olib boriladi. Har bir maktab iqtidorli o’quvchilarini rivojlanishiga maxsus yordam fondi ajratadi. Belgiya, Gretsiya, Irlandiya, Italiya, Portugaliya, Fransiya, Shvetsiya, Daniya, Norvegiyada iqtidorli bolalar universitetlar qoshidagi maxsus maktablar ko’rinishida ochilgan, Germeniyada yozgi “Nemis maktab akademiyasi” lageri iqtidorli bolalarni qobilyatlarini rivojlantirish, tengdoshlari bilan o’aro 10

munosabatlarini to’g’ri yo’lga qo’yish maqsadida ochiladi. Xitoy, Koreya, Tayland va Singapurda iqtidorli bolalar uchun maxsus ta’lim ko’zda tutilmagan, lekin har bir universitet qoshida murakkablashgan dastur asosida o’qitiladigan maktablar mavjud. Iqtidorli o’quvchilar bilan ishlashda har bir maktab qoshida o’quvchilar iqtidorini rivojlantirishga qaratilgan to’garak ochilgan. Yosh olimlar guruxi tomonidan (D.J.Gilford, P.Torrens, F.Barron, K.Teylor)- iqtidor muammosini individual farqlarni o’rganish bo’yicha psixologiyada nazariy va amaliy tadqiqotlar olib borib, ular bilan olib boriladigan ta’lim dasturlari va rejalar ishlab chiqdilar. O’tgan asrning 70-yillariga borib individual farqlar psixologiyasi psixologiya faning aloxida tarmog’iga aylandi. O’tkazilgan tadqiqotlar oz muddatlarda amaliyotga tadbiq etila boshladi. Psixologiyada yangi tarmoq iqtidorli, lekin o’qishda o’zlashtira olmayotgan bolalarni o’rganishda, ulardagi iqtidorni rivojlanishini to’sib qo’yuvchi omillarning bolalarda o’rganish va iqtidorli bolalarga yordam berish metodlari ishlab chiqila boshladi. D.J.Gilfor, P Torrens, F.Barron, K.Teylor) iqtidor muammosini individual farqlarni organish boyicha psixologiyada nazariy va amaliy tadqiqotlar olib borib,ular bilan olib borilayotgan talim dasturlari va rejalar ishlab chiqdilar. O’tgan asrning 70- yillariga borib individual farqlar psixologiyasi psixologiya fanining aloxida tarmogiga aylandi. O’tkazilgan tadqiqotlar o’z muddatlarda amaliyotga tadbiq etila boshladi. Psixologiyada yangi tarmoq iqtidorli,lekin o’qishda o’zlashtira olmayotgan bolalarni o’rganishda, ulardagi iqtidorni rivojlanishini to’sib qo’yuvchi omillarning bolalarda o’rganish va iqtidorli bolalarga psixologik yordam berish metodlari ishlab chiqila boshlandi. D.J.Gilfor tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki iqtidorli bolalar o’zlarining iqtidorini tengdoshlaridan yashirishga, buning natijasida ularda og’ir kechuvchi depressiya holatini kelib chiqishi kuzatilgan. Ta’limda differensial yondashuvining tadbiq etilmaganligi natijasida, o’rtacha o’quvchiga nisbatan olingan talablar natijasida, ularga nisbatan boshqa tengdoshlari tomonidan salbiy munosabatlarni shakllanishi sabab 80-yillarning boshlarida iqtidorli bolalarning iqtidor va xususiyatlarini o’rganish, rivojlantirish va kelajakdagi imkoniyatlarini taxmin qilish maqsadida yirik xalqaro loyiha ishlab chiqilgan. AQSHda iqtidorli bolalarni liderlik sifatlarini tarbiyalash 11

maxsus o’quv kurslari tashkil etilgan. AQSH ta’lim tizimida differensial ta’lim chuqur o’zlashtirilishi kerak bo’lgan mavzularni bir necha variantda berilishi, amaliy masala va mashqlarning turli murakkablikda tuzilishi. O‘quvchi shaxsining psixologik rivojlanganlik darajasini to‘la yoritish uchun biz uning rivojlanish xususiyatlari borasida muayyan ma’lumotlarga ega bo‘lishimiz lozim. Insonning fiziologik va ruhiy rivojlanishi bola yoshini davriylashtirishning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Inson rivojlanishi – bu uning a’zolarini miqdor va sifat jihatidan o‘zgarish jarayonidir. Rivojlanish natijasi – kishining ham biologik ham ijtimoiy mavjudligidir. Biologik rivojlanish bu o‘zida inson a’zolarini bioximik, fiziologik va morfologik o‘zgarishlarini esa inson ongining ma’naviy va aqliy kamolotga erishish jarayoni sanaladi. Materialistik falsafa ta’limoti nuqtai nazaridan, rivojlanish – bu yirik materiya bo‘lib, materiya harakatining o‘ziga xosligidir. Bu harakatda eskilari o‘lib, yangilari paydo bo‘laveradi. Inson rivojlanishi borasida bir qator ilmiy nazariyalar mavjud. Masalan, psixolog olimlar – M.G.Davletshin, G‘.Shoumarov, E.G‘oziev, Z.Nishonova, V.Karimova va boshqalar oliy psixologik hosilaning madaniy-tarixiy rivojlanishi nazariyasini ilgari surdilar. Quyida ana shu nazariyaning asosiy jihatlarini ko‘rib chiqamiz: 1.Hozirgi zamon kishisining ruhiyati va xulqi ikki jarayon munosabatlarining biologik yetilish va bilish natijasidir. Har ikki jarayon ham bola dunyoga kelishi bilan paydo bo‘ladi va rivojlanish yo‘llarida bir-birlari bilan amaliy ravishda uyg‘unlashadi. 2. Har qanday ruhiy hosila o‘z irsiyati bo‘yicha tug‘ma, tabiiy yoki madaniy bo‘ladi. 3. Belgi va qurollardan foydalanish kattalar tomonidan bolalarga dastlab munosabat va birgalikdagi ashyoviy faoliyatni tashkil etish chog‘ida ko‘rsatiladi. 4. Tarixiy-madaniy jarayonda inson turli tuman qurollarni yaratdiki, ularning ichidan eng muhimlari mehnat qurollari, til va sanoq tizimlari bo‘lib, inson ulardan foydalanish sirlarini o‘rganib oladi. 12

5.Yozuvdan foydalanish turlari inson idrok etishdan tortib to fikrlay olish vazifalarini bajara boshladi. Odamlar tomonidan turli tarixiy davrlar ijtimoiy qurolning ikki turi bunyod etildi. U birining yordamida (mehnat quroli) tabiatga ta’sir ko‘rsatsa, boshqasi (belgilar tizimi) bilan o‘ziga yordam beradi. 6. Mehnat qurollari va tanish tizimlarning amaliy faoliyatda qo‘llanishi odamning bevosita ruhiy jarayonidan bevosita ruhiy jarayonga o‘tishining boshlanishidir. 7. Ta’lim olish bolaga o‘z hulqi (faoliyati) va ruhiy jarayonlar (xat xotirani yaxshilash, uning imkoniyatlarini kengaytirish, so‘z esa idrok va diqqatni boshqarish vositasi)ni qurol yoki belgilar yordamida boshqarishda tajribaday bo‘lib tuyuladi. 8.Qurollar va belgilar dastlab boshqalarning hulq-atvorini boshqarish vositasi bo‘lib, keyinchalik bolalarni tarbiyalash vositasiga aylanadi. Mashhur psixolog olim S.L.Rubinshteyn inson rivojlanishi xususida o‘ziga xos yondashuvni ilgari suradi. Unda asosan inson ta’lim va tarbiya jarayonida ro‘y beradigan ta’sirlarga tayyor holda tug‘ilar ekan. Shu bois bolalar kattalar ta’sirida rivojlanib, insoniyat yaratgan madaniyat mazmunini egallab boradi. Bola rivojlanmaydi ham, tarbiyalanmaydi ham, aksincha, tarbiyalanib va o‘sib rivojlanadi, ya’ni bolaning yetilishi va rivojlanishi ta’lim va tarbiya jarayonida namoyon bo‘ladi, hamda takomillashadi. Rivojlanish va ta’lim, rivojlanish va tarbiya birligiga asoslangan jarayonlarning bir-biriga sig‘ishib ketishi yagona tizimni tashkil etadiki, unda sabab va oqibat to‘xtovsiz quriladi, balki yetilish unga poydevor yaratadi va o‘zi ham yetilish va rivojlanishga omil bo‘ladiyu ta’lim olish jarayonida bolaning qobiliyati namoyon bo‘libgina qolmay, shakllanadi ham. Xuddi shunday, tarbiya va ta’lim jarayonida ro‘y beradigan shakllanish va o‘zgarishlar tufayli inson harakteri qaror topadi. Bolaning ruhiy xususiyati muayyan shart-sharoit, shuningdek, ta’lim va tarbiya jarayonida yuz beradigan rivojlanishning natijasi hamdir. Qulay sharoitning mavjudligi bolaning rivojlanishida samarali natijalarga olib keladi. Rivojlanish jarayonining har bir o‘tish davri quyidagicha uch qonuniy almashuvlar asosida kechadi: 13

1. Faoliyat olib borayotgan mazkur tipning o‘z kuchini maksimal darajada sarflashi va eng yuqori darajaga ko‘tarilishi. 2. Faoliyatning muayyan rivojlanish davri. 3. Faoliyatning to‘yinishi va uning boshqa jihatlarining (ashyoviy va kommunikativ) faollashuvi. Agar o‘smirlar ijodiy qobiliyatlariniri vojlantirishdagi yetakchi faoliyatini aniqlab, unga ijtimoiy psixologik ta’sirlarning o‘ziga xosligidan kelib chiqib quyidagilarni asoslashimiz mumkin. 1. Bolaning ilk, ya’ni, bir-uch yoshlaridagi faoliyatida ijtimoiy-madaniy maqsadlarga to‘liq yo‘naltirilmagan turli o‘yinchoqlar va atrofdagi narsalar bilan ovunishi va kattalar bilan o‘zaro sust munosabati. 2. Voqeiy timsolli o‘yinlar – o‘yin faoliyatida ijtimoiy hodisalarni anglatuvchi va qatnashchilarning timsolli shakldagi harakterli jihatlari. 3. O‘qish-o‘rganish faoliyati – o‘qish va kichik maktab yoshi davrida (olti-etti va o‘n-o‘n bir yoshgacha) ustunlik qiluvchi o‘zaro munosabatlarni qo‘shib olib borish. 4. Bolalar rivojlanishida aniq ko‘zga tashlanuvchi ikki davr mavjud. Ulardan birinchisi, ilk bolalik davridan maktabgacha bo‘lgan davr bo‘lib, “uch yillik inqiroz deb atalsa, ikkinchisi kichik maktab yoshidagi davr bo‘lib, o‘smirlikkacha bo‘lgan “o‘smirlik davrining inqirozi” deb nomlanadi. Ushbu davrlar bolaning bir rivojlanish darajasidan ikkinchisiga o‘tish davri hisoblanadi. Bu davrda bolalar o‘rtasida ta’lim va tarbiya ishlarini faol olib borish kerak. Aksariyat kishilarning ruhiy xususiyat va hulqiy odatlari ularning senzetiv rivojlanish davrida qaror topadi. Bolaga pedagogik tasir ko‘rsatish senzetiv davrlarda o‘z samarasini beradi. Bu o‘quv-tarbiya jarayonlarining asosiy ruhiy-pedagogik shartidir. Tafakkur darajasiga ko‘ra bola maktab yoshiga yetganda o‘quv dasturlari talablarini bemalol bajara oladi. o‘qitishga ruhiy jihatdan tayyorlash aynan shu bilan kifoyalanadiyu rivojlanish jarayonlarida his etish, diqqat, idrok, xotira, fikrlash, qobiliyat kabi shaxsiy xususiyatlar shakllanadi. Boshlang‘ich maktab yoshida bolada o‘zini tuta bilish, mehnat va 14

o‘qish layoqati, odamlar bilan munosabat qila olish ko‘nikmalari yetarli darajada rivojlangan bo‘lishi kerak. Ruhiy jarayonlar va bola ruhiyatidagi o’zgarishlar, chunonchi, diqqat va xotira darajasi, tafakkur xususiyatlari so’z boyligi ҳamda nutқning rivojlanganlik darajasi va boshqalar ruhiy psixologik rivojlanishga ta’luqlidir. Texnik qobiliyatlari muammosi bilan M.G.Davletshin shug‘ullangan. Texnik qobiliyatlar tizimida muallif yordamchi, tayanch va yetakchi sifati ni ajratadi. Texnik qobiliyatlarning tayanch sifati - texnik kuzatuvchanlik bo‘lib hisoblanadi. Yetakchi sifatga texnik tafakkur va texnik xayolni kiritish mumkin (texnikani tushunish, texnik masalalarni tahlil qila olish, fazoviy tasavvurlarni aniqligi, forma va masofani esda olib qolish, konstruktiv fantaziya). Yordamchi sifatga qo‘l (manual) epchilligini kiritish mumkin. Ma’lumki, turli kishilarni bir xil sharoitlarga va vaziyatlarga qo‘yilganda ular turli muvafaqqiyatlarga erishadilar. Bunday paytlarda “ijodiy qobiliyatlar” tushunchasiga suyanamiz va muvaffaqiyat asosini ijodiy qobiliyat deb tushunamiz. Bu tushunchadan ba’zi odamlarni yangilikni boshqalardan ko‘ra tezroq va yaxshiroq o‘zlashtirganlarida ham foydalanamiz. Qobiliyat masalasidagi markaziy muammo uning irsiyligi, tug‘maligidir. Platon inson qobiliyatlari tug‘ma ekanligini aytgan va inson bilgan barcha narsa uning ideal bilimlar dunyosida bo‘lgan paytidan xotiralar bo‘lib hisoblanadi, deb taxmin qilgan. Mashhur tabiatshunos Charlz Darvinning amakivachchasi Frensis Galton o‘zining birinchi kitobi «Talantning tug‘maligi, uning qonuniyatlari va oqibatlari» (1869), shuningdek, boshqa kitoblarida ta’kidlaishcha, buyuklik va iste’dod avloddan avlodga beriladi, tashqi muxit omili esa bunda sezilarli rol o‘ynamaydi. Mashhur polyak pianinochisi Igaatsiy Paderevskiy, aksincha, o‘zining ajoyib pianinochilik yutuqlarining siri nimada ekanligi haqidagi savolga javob bera turib aytadi: «Bir foiz talant, to‘qqiz foiz omad va 90 foiz mehnat».dir. Taniqli 15

amerikalik kashfiyotchi Tomas Edisonning buyuklik - bu 99 foiz mehnat va bir foiz ilhom degan so‘zlari mashhurdir. Amerikalik psixolog Artur Djensen ta’kidlashicha, har bir kishi qattiq mehnat jarayonida o‘z qobiliyatlarini muvaffaqiyatli rivojlantirishi mumkin. Lekin qobiliyatlarni faqat ma’lum bir chegaragacha, tabiat imkon berguncha rivojlantirish imkoniyati bor. Kishi qattiq va fidokorona mehnat natijasida buyuk bo‘lib qomaydi, buyuklik unga berilgan tabiat in’omi bo‘lib hisoblanadi. Mashhur ingliz psixologi Gans Ayzenk o‘zining ko‘p yillik tadqiqotlari natijasida shunday xulosaga keladi: - “Talant muvaffaqiyati tizimida genetik omillar 80 foizni tashkil etadi. Nutqiy qobiliyatlar, xotira, tasavvur, hisobga olish qobiliyatlari genetik asosga ega. 20 foizi ijtimoiy shart-sharoitlarga bogliq, ularga oiladagi, maktabdagi sharoit, omad va baxtli tasodiflar kiradi. Genetik va ijtimoiy omillarning bu munosabatini tajribaviy yo‘l bilan tekshirib ko‘rish mushkul.”(1892) Galton yuqorida eslatilgan kitobida ijodning bir yoki boshqa turi bo‘yicha qobiliyatlar avloddan-avlodga o‘tgan ba’zi oilalarni misol keltiradi. Xususan, Bax avlodlarida musiqiy iqtidor ilk bor 1550 yilda kuzatilgan va besh avloddan so‘nggina I.S.Bax dahosida bir muncha kuchliroq namoyon bo‘ldi. Baxlar oilasida 60 ga yaqin musiqachi bo‘lgan; ularning 20 ga yaqini mashxur deb tan olingan. Motsart ajdodlari orasida 5 nafar, Gaydnda esa ikkita musiqachi bo‘lgan. O‘qituvchi maktab o‘smirlarni kuzatib, ulardan bir xillari o‘qishga qobiliyatli, boshqalari kamroq qobiliyatli bo‘ladi, deb hisoblar ekan, bu gapda jon bor. Shunday bo‘ladiki, ayrim bolalarda yoshligidanoq ijodiy qobiliyatlarning kurtaklari sezilsa, ayrimlarini o‘sirlik yoshida tashki muxit ta’sirida namayon bo‘ladi.Ya’ni kichik maktab yoshidayoq matematikaga qobiliyatli bo‘ladi-yu, lekin o‘zining og‘zaki va yozma nutqini yaxshi ifodalay olmaydi yokio‘smirlik yoshi davrida tillarga, adabiyotga, umuman gumanitar fanlarga bo‘lgan qobiliyatini namayon etadi, biroq matematika, fizika, texnikani o‘rganish unga qiyinlik qiladi.Qobiliyatlar deb shunday pisixik sifatlarga aytiladiki, kishi ular yordamida bilimlarni, ko‘nikma va malakalarni nisbatan osonlik bilan egallab oladi va biror faoliyat bilan 16

muvaffaqiyatli shug‘ullanadi. Qobiliyatlar faqat faoliyatda namoyon bo‘ladi. Idrok etish paytida, masalan, ranglarning tovlanishidagi nozik farqlar, predmetlarning aniq ko‘rinishi, proporsional nisbatlarini tushunish (rassomlar ishida), absolyut eshitish (musiqa bilan shug‘ullanishda), kuzatuvchanlik (juda ko‘p faoliyat turlarida)va hakazolar ayon bo‘ladi. Ayrim qobiliyatlar xotiraning yaxshi ishlashi bilan bog‘liqdir (masalan, materialini tez va mustahkam o‘zlashtirib oladi, uni oson va aniq takrorlash qobiliyati).Kishining fikrlash faoliyati (materialni tushunish, murakkab masalalarni hal qilish, fikrining chuqurligi, tanqidiylik, mulohazakorlikda ) qobiliyatlar yaqqol namoyon bo‘ladi. 17

1.2 O‘smirlik yoshining ijtimoiy psixologik xususiyatlari O‘smirlarni h ali to‘la katta deb hisoblab bo‘lmaydi. Chunki ularning shaxsiy xususiyatlarida bolalikni kuzatish mumkin. Bu ularning fikrlarida berayotgan baholarida, hayotga va o‘z kelajaklari munosabatlarida ko‘zga tashlanadi. Ko‘pchilik o‘smirlar maktabni tugatish vaqtiga kelib ham kasb tanlashga nisbatan ma’suliyatsiz yondoshadilar. Bu davr o‘smirning axloqan o‘z –o‘zini anglashi shuningdek, axloqning yangi bosqichiga o‘tishi bilan harakterlanadi. Intelekti yaxshi rivojlangan o‘smirlar kattalarni tashvishga solayotgan masala muammolarini tushina oladilar va ularni muhokama eta oladilar. O‘smirlar juda ko‘p muammoli savollarga javob o‘ylaydilar. Ularning diqqatini ko‘proq axloqiy masalalar tortadi. Agar kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar uchun axloqiy masalalarni yechish manbai–bu ular uchun o‘qituvchilar bo‘lsa, o‘smirlar bu savollarga javobni ko‘proq tengdoshlari davrasida qidiradilar. O‘smir yoshdagilar esa savollaga to‘g‘ri javobni topishda ko‘proq kattta kishilar foydalanadigan manbalarga murojaat etadilar. Bunday manbalar asosan real, ko‘pqirrali, murakkab insoniy munosabatlar va ilmiy – ommabop badiiy, publitsistik adabiyotlar, sanoat asarlari, matbuot, radio, televidenie bo‘lib hisoblanadi. Bugungi o‘smirlarga hayotga nisbatan xushyor, aqliy –amaliy qarash, erkinlik va mustaqillik xos. Ular haqqoniy bo‘lish tushunchasiga ham real tarzda yondoshmoqdalar. Masalan o‘tgan yillardek , «haqqoniylik bu hammaga bir xil emas, balki har kimdan imkoniyatiga qarab va hammaga ishiga yoki inson manfaatlariga qo‘shgan hissasiga qarab belgilanadi» deb tushunadilar va talqin etadilar. Maktabni tugallash vaqtiga kelib juda ko‘p o‘smirlar axloqiy jihatdan shakillangan va ma’lum axloq normalari qatiylashgan xususiyatlarga ega bo‘ladilar. O‘smirlarda axloqiy dunyoqarash bilan bir qatorda ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ilmiy , madaniy, dinniy va boshqa sohalar bo‘yicha ma’lum bir qarashlar vujudga keladi. Juda ko‘p yillardan beri o‘smirlarni yaxshilik va yomonlik, haqiqat va noqonuniylik, axloqiylik va axloqsizlik masalalari tashvishlantirib keladi. Hozirgi davr o‘siprinlari har bir narsaga ishonuvchan yoki salbiy munosabat xos bo‘lmay, 18

balki hayotga real, aqliy, amaliy qaraydigan, ko‘proq erkin va mustaqil bo‘lishga intiluvchi yoshlardir. O‘smirlar ongli ravishda egallangan axloq normalari asosida o‘z xatti- harakatlarini yo‘lga solishiga intiladilar. Bu esa, avvalo o‘smirning o‘zini anglashida o‘sishida namoyon bo‘ladi. O‘zini anglash murakkab psixologik struktura bo‘lib, quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Birinchidan bolada tashqi olamdagi predmet tasiridan paydo bo‘lgan sezgilari o‘z tanasi bilan farq qila boshlaganda vujudga keladi. Ikkinchidan o‘zining shaxsiy "Men"ligini aktiv faoliyati asosida anglashi. Uchinchidan o‘zining psixik xususiyati va hislatlarini anglashi. T o‘ rtinchidan ijtimoiy, axloqiy o‘z-o‘ziga baho berishning ma’lum sistemasini anglashi. Mana shu elementlarni barchasi bir- biri bilan funksional va genetik bog‘lagandir. Lekin bularni hammasi sizga ma’lumki, bir vaqtning o‘zida shakllanmaydi . Bolaning «men»ligini anglashi taxminan 3 yoshda paydo bo‘ladi, bunda bola shaxsiy olmoshni ishlata boshlaydi. Masalan: men, meniki, mendan va x.o. o‘zining psixik sifatlarini anglash va o‘z-o‘ziga baho berish o‘smir lik yoshida, borgan sari ko‘proq ahamiyat kasb eta boshlaydi. O ‘smirlar har joyda o‘zini ko‘rsatish xususiyatiga ega bo‘lgan vaqtidayoq, o‘zlarining shaxsiy xususiyatlarini kuzata boshlaydilar. Ya ’ ni o‘zlarining tashqi qiyofalariga tanqidiy qaray boshlaydilar: bo‘yining pastligi yoki aksinchasi semizlik, xusn yuzdagi xusinbuzarlar yigit va qizlarni bezovtalantiradi, ular iztirob chekadilar. Kech yetiladigan ug‘il va qizlar yashirin kechinmalar kechiradilar. Kishining o‘z obrazi–bu o‘pirinlikning o‘zini anglashi ancha muhim komponent bo‘lib hisoblanadi. O‘smirlikda o‘z shaxsiy hislatlariga baho berish kuchayadi. O‘smir borgan sari o‘z qimmatini , nimalarni qilishga arzishi va nimalarga qodir ekanligini benixoya bilgisi keladi. O‘ziga baho berish 2 usulda bo‘ladi. 1. Kishi o‘zi qo‘lga kiritgan yutuqlari natijasi bilan baholaydi. Masalan: Bola qiyin vaziyatda o‘zini yuqotmaydi yoki yosh bolani yongindan qutkazdi -"men qo‘rqoq emasman" deydi. Ma’lum qiyin topshiriqni bajardi. «Men 19

qobiliyatliman»-deydi. Axloqqa oid bunday xatti –harakatlar, o‘smirning o‘z katoiyligini sinashi hamdir. 2. Ijtimoiy taqqoslash, yani o‘zi haqidagi boshqa ishlarni fikrlarni solishtirishdan iboratdir. Masalan: o‘quvchilar tomonidan "mardlik" deb ma’qullangan xatti- harakatni o‘qituvchi "qalbaki o‘rtoqlik" deb aytadi. Bunda bolalar o‘z xatti – harakatlari to‘g‘sida uylab, bosh qotira boshlaydilar. Shaxsiy "men" obrazi, juda murakkabdir. Xatto kattalarning o‘zini anglashi qarama qarshiliklardan xoli emas. o‘smir larda yanada kuchliroq bo‘ladi. Ba ’ zi o‘s m irlar o‘zini kuzatish uchun kundalik daftarlar tutadi. Bu holat qizlarda ertaroq va ko‘proq uchraydi. Bu holat shunchaki o‘sishni bildirib qolmasdan, balki shaxsda mohiyat jihatidan tubdan b oshqacha tarzda o‘z shaxsiyatining ma’naviy –ruhiy fazilatlarini, ijtimoiy turmush tarzi maqsad va vazifalarini anglash, ularni oqilona baholash zaruratini aks ettiradi. Undagi o‘z –o‘zini anglash turmush, yashash, o‘qish, mehnat va sport faoliyatlari taq o z o si bilan namoyon bo‘ladi. O‘quv muassasa mikromuhitidagi odatlanmagan vaziyat, shaxslararo munosabatlar va mujmala ko‘lamining kengayishi o‘ziga xos tipologik aqliy, axloqiy, irodaviy, hissiy xususiyatlarini oqilona baholash, qo‘yilayotgan talablarga javob berish tariqasida yondashish o‘z-o‘zini anglashni jadallashtiradi. O‘smir o‘quvchilarining o‘z-o‘zini anglashga aloqador o‘ziga xos xususiyatlari mavjud ular, dastavval o‘zlarining kuchli va zaif jihatlarini, yutuq va kamchiliklarini aniqroq baholash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. o‘smir o‘quvchining o‘smirlik davridagi boladan o‘zgacharoq yana bir xususiyati–bu murakkab shaxslararo munosabatlarda aks etuvchi burch, vijdon xissini anglash, o‘z qadr-qimmatini eozozlash, sezish va faxmlashga ko’proq moyilligidir. O’‘smir o‘quvchida o‘z- o‘zini anglash negizida o‘z-o‘zini tarbiyalash istagi tug‘iladi. Natijada unda o‘z- o‘zini tarbiyalash vositalarini saralash, ularni kundalik turmushga tadbiq qilib ko‘rish hi vujudga keladi. Lekin o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayoni o‘smir o‘quvchisi ruhiyatidagi mavjud nuqsonlarga barham berish, ijobiy hislatlarni shakllantirish bilan kifoyalanib qolmasdan, balki voyaga yetgan kishilarga xos ko‘p qirrali, umumlashgan idealga mos ravishda tarkib toptirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. O‘quvchilar o‘zida shaxsning eng qimmatli fazilatlarini, o‘quv va mehnat 20

malakalarini ongli, rejali, tartibli, izchil va muntazam ravishda egallab borishga, shaxsning muayyan bir fazilatlari va hislatlarini hosil qilishga harakat qiladilar; o‘z-o‘zini tarbiyalash muammolarini, yaxlit ma’naviy–ruhiy qiyofani shakllantirishga intiladilar. O‘smir o‘quvchilarning o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayoni o‘quv muassasa jamoat tashkilotlari, pedagoglar jamoasining tarbiyaviy tasiri doirasida bo‘lmog‘i shart. Toki o‘z-o‘zini tarbiyalashning takomillashtirish jamoada munosib o‘rin egallashga, ijtimoiy burchni anglash, foydali mehnatga jalb etish ishiga xizmat qilsin. O‘z-o‘zini tarbiyalash to‘g‘ri izga solib yuborish uchun uyg‘un birlikni tashkil etgan tarbiyaviy chora-tadbirlar majmuasi tarzida tasir o‘tkazish jamoa majburiyati, o‘zaro yordam va nazorat qilish, o‘zaro baholash va tanqid qilish kabilar maqsadga muvofiqdir. Ijtimoiy turmushda uchraydigan ba ’ zi bir yaramas yurish-turish ko‘rinishlariga, illatlariga, sarqitlariga qaqshatkich zarba berish, ularning tasiridan yigit va qizlarning asrash, yot tashviqot mohiyatiga qarshi kurash olib borish pedagoglar jamoasining bosh vazifasidir. O‘smir l arda balog‘atga yetganlik tuyg‘usi takomillashib borib, o‘z-o‘zini qaror toptirish, o‘z ma’naviy qiyofasini ifodalash tuyg‘usiga o‘sib o‘tadi. Bu narsa ularning aloxida shaxs ekanligini tan olishga intilishida o‘z ifodasini topadi. Buning uchun ayrim yoshlar turli modalarga mayl qo‘yish, murakkab tasviriy sanoatga, musiqaga, kasb-hunarga, tabiatga maftunkor qiziqishlarini namoyish qilishga harakat qiladilar. O‘quv va mehnat jamoalari tasirida matonat, jasurlik, sabr-toqat, kamtarlik, intizomlilik, halollik kabi insoniy fazilatlar takomillashadi, xudbinlik, loqaydlik, munofiqlik, laganbardorlik, dangasalik, qo‘rqoqlik, g‘ayirlik singari illatlarning barham topishi tezlashadi. O‘smir lar shaxsining shakllanishi jarayonida jamoat tashkilotlarini roli alohida ahamiyat kasb etadi. Ularda faollik, tashabuskorlik, mustaqillik, qat’iyatlik, mas’uliyatlik, o‘z harakatlarini tanqidiy baholash singari fazilatlari barqaror xususiyat kasb etib boradi. O‘smir yigit va qizlarning jamoatchilikda faol ishtirok etishi orqali muayyan tashkilotchilik qobiliyati namoyon buladi. O‘zining kimligi, qandayligi, qobiliyatlari , o‘zini nimaga hurmat qilishini aniqlashga intiladirlar. Do‘st va dushmanlari kimligi, o‘z istaklari, o‘zini va tevarak-atrofni, olamni 21

yaxshi bilishi uchun nima qilish kerakligini anglashga harakat qiladi. Ma’lumki o‘smirlarning hamma savollari anglangan bo‘lmaydi. Ba ’ zan o‘smirlar o‘zlaridan hech qanoatlanmaydigan, o‘z oldilariga haddan tashqari ko‘p vazifalar qo‘yadigan, lekin uning uddasidan chiqa olmaydigan bo‘ladi. Mana bulardan ko‘rinib turibdiki, o‘smirlar o‘z-o‘zini analiz qilish teranligi va yuksak talablarni bajarish kerakligini o‘zida aks ettira boradi. Bu esa o‘smirlarning kelgusi yutuqlari shartlaridan biridir. O‘z-o‘zini hurmatlash va uning xususiyatlari quyidagilardan iborat. Demak, yuqorida ko‘rsatib o‘tilganidek, shaxsning o’rta o‘smirlikdagi eng muhim hislatlaridan biri o‘z- o‘zini hurmatlash, o‘z-o‘ziga baho berish hamda o‘zini shaxs deb tan olish yoki olmaslik darajasidir. O‘smirlar o‘zlarida shaxsning muayyan kompleks sifatlarini hosil qilishga intiladilar. O‘z-o‘zini tarbiyalash masalalarida bir butun ma’naviy psixologik qiyofani shakllantirish masalasi qiziqtiradi. Bunda shaxs ideali va namunaning mavjudligi katta ahamiyatga ega. Masalan: O‘g‘il bolalar –qahramonlik, yaxshi ota, o‘qituvchi, vrach yoki badiiy asar hamda kinofilmdagi obrazlarni o‘zlariga ideal deb bilsalar, qizlarimiz mehnatkash ayol, jozibali jamoat arbobi, nazokatli uy bekasi yoki ilmiy xodim va x.o. O‘zaro munosabat va emotsional hayot o‘z mavqeini belgilashning murakkab muammolarini o‘smirning o‘zi hal qila olmaydi. Bu masalani o‘smir n ing ota- onasi, o‘z tengqurlari, o‘qituvchilar ishtirokida ularning qo‘llab-quvvatlashda xal qila oladi. Hozirgi zamon psixologiyasida shu narsa ko‘zga tashlandi. Ko‘pchilik o‘smirlar bo‘sh vaqtlarni bironta joyda o‘tqazishni afzal ko‘radilar. Ayniqsa shahar bolalari bo‘sh vaqtlarini maktab va uydan tashqari joylarda o‘tkazishni afzal ko‘radilar. Qishloq bolalari bo‘sh vaqtlarini madaniy dam olishga qaratadi. Ammo shahar bolalari bo‘sh vaqtlarini ko‘proq kattalar bilan emas, balki o‘z tengqurlari bilan o‘tkazishni afzal ko‘radilar. Masalan: Ayrim o‘smirlar ota-onalari salgina ehtiyojsizlik qiladimi xafa bo‘lib, qovog‘ini osadilar, yuz o‘girib o‘tiradilar, gap qaytaradilar. Natijada ota-ona o‘rtasiga sovuqchilik tushadi. Munosabatlar bular o‘rtasida 22

murakkablashadi . Uydan chiqib ketadilar. Lekin siyosiy qarashlar, dunyoqarashlar, kasb tanlash ancha chuqur muammolarga kelganimizda shuni aytish mumkinki, ota-onalar obro‘si odatdagidek bolalarga o‘z tengqurlariga nisbatan ko‘proq tasir etadi. Gruppa hayot – erta o‘smirlik bu faqatgina o‘zini analiz qilish yoshgina bo‘lib qolmay, shu bilan birga eng yosh " jamoa " hamdir. Masalan: Ba ’ zi o‘smirlar sinfda masxarabozlik qilib, bolalarni jig‘iga tegadilar. Bunday paytda o‘smirlarda o‘zing gruppadagi holatiga qanoatsizlik paydo bo‘ladi. Katta yoshdagi bolalar hayoti murakkablasha boradi. Bunda birinchidan uyushgan maktab jamoalari, ikkinchidan maktabdan tashqari jamoalarlar, sport jamiyati klublar, tugaraklar, uchinchidan formal bo‘lmagan stixiyali guruh va kompaniyalar. Bular shaxslararo aloqa qilish protsessida vujudga keladi 1.3. Komil inson muammosining sharq mutafakkirlari qrashlarida ifodalanishi O‘tmishda ajdodlarimiz insonning psixologik qonunyatlarini izchil, atroflicha, muayyan ilmiy yo‘nalishda o‘rganmagan bo‘lsalarda, biroq allomalarning qo‘lyozmalarida mazkur holatlarning namoyon bo‘lishi, inson kamoloti to‘g‘risida qimmatli fikrlari hozirgacha yuksak ahamiyat kasb etadi. Abu Nasr Forobiy pedagogika masalalarini va ular bilan bog‘liq bo‘lgan psixologik, fiziologik muammolarni ijobiy hal etishda insonni har tamonlama yaxlit va o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan qismlardan iborat deb aytadi. Forobiy mavjudotni bilishda ilm–fanning rolini hal etuvchi omil deb biladi, uningcha inson tanasi, miyasi, sezgi organlari tug‘ilishda mavjud, lekin aqliy bilimi, ma’naviyligi, ruhi, intellektual va ahloqiy hislatlari, harakteri, dini, urf–odatlari, ma’lumoti tashqi muhit, boshqa insonlar va shu kabilar bilan muloqotda vujudga keladi, inson o‘z faoliyati yordamida ularni egallaydi, ularga erishadi. Uning aqli fikri, ruhiy yuksalishining eng yetuk mahsuli bo‘ladi deb ta’kidlanadi. Abu Rayhon Beruniy ta’lim va trbiyaning maqsadi, vazifalari va mavqei, inson, yosh avlodning rivojlanishi haqidagi fikrlari chin ma’noda insonparvarlik 23

va insonshunoslik zamirada yaratilgan. Bilim va tarbiyaning tabiatga uyg‘unlik tamoyillarini mutafakkirining barcha asarlarida kuzatish mumkin. U insonni tabiatning bir qismi deb ta’kidlaydi. Beruniy ta’lim jarayonining tabiatiga chuqur kirib borib, bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish asosiga qurilgan o‘qitsh tabiatga uyg‘unligini uqtiradi. Beruniy pedagogik ijodida inson va uning baxt–saodati, ta’lim–tarbiyasi, kamoloti bosh masala bo‘lgan. O‘rta asrda yashab, ijod etgan donishmand, tabobat ilmining dohiysi Abu Ali ibn Sino inson ruhiyati, jang va qalbning birligi, inson organizmining tuzilishi undaga nerv faoliyati va ularning tarmoqlanishi, holatlari haqidagi qimmatli ma’lumotlari hozirga qadar tibbiyotning muhim negizini tashkil etadi. Yusuf Xos Hojibning bosh masalalarida biri komil insonni tarbiyalashdir. Adib o‘z asasrlarida eng komil, jamiyatning o‘sha davrdagi talablariga javob bera oladigan insonni qanday tasavvur qilgan bo‘lsa, shu asosda u o‘z tamoyillarini izchil bayon etadi. «Qudadg‘u bilig» («Saodatga yo‘llovchi») asari ta’lim va tarbiya, ma’naviy kamolotning yo‘l–yo‘riqlarini usullarini, chora tadbirlarini o‘zida mujassamlashtirgan, ahloq va odobga doir ma’naviy manbadir. Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston», «Xirandnomai Iskandari», «Tuhtaful ahror» va boshqa asarlarida ilm-ma’rifat, ta’lim-tarbiya, kasb- hunar o‘rganish, inson ijobiy fazilatlari haqidagi fikrlari ifodalangan.Alisher Navoiyning «Xazoyinul maoniy», «Mahbubul qulub» va boshqa asarlarida yetuk barkamol insonning axloqi, ma’naviyati, o‘zgalarga munosabati, iste’dodi va qobiliyati to‘g‘risida qimmatli mulohazalar yuritilgan. Ana shu psixologik mezonlar ijtimoiy adolat qaror topish uchun muhim ahamiyatga ega ekani takidlangan. Shuningdek, Navoiy asarlarida yosh avlodni barkamol inson sifatida shakllanishida ota- onaning roli, ayollarning iffatliligi, kishilarning kamtarligi haqidagi fikr mulohazalari alohida o‘rin egallaydi.Navoiy «Hamsa»sining har bir 24

dostonida bukilmas iroda, qa’tiyatlilik, itoat, insonparvarlik tuyg‘ulari, ijodiy xayolot, insonning murakkab ichki kechinmalari mohirona yoritilgan. Shuningdek Mahmud Qoshg‘ariy, Ulug‘bek, Naqshbandiy, Ogahiyning yoshlar tarbiyasiga, axloq-odob, fe’l-atvor, oilaviy hayot, kishilararo munosabatlarga doir qarashlari ularning asarlarida ravon va ixcham bayon etilganligini ta’kidlash mumkin. Har tomonlama yetuk shakllangan, komil inson g‘oyasi insoniyatning azaliy orzusi bo‘lib hisoblanadi va ushbu darajaga erishish borliqni, jamiyatni bilishning muhim manbai sanaladi. Milliy model nuqtai nazaridan olib qaraydigan bo‘lsak, har tomonlama kamol topgan shaxs, o‘z sohasi bo‘yicha malakali mutaxassis darajasiga erishadi. Buning natijasida yetuk inson hayot va faoliyatida ijtimoiy – tarixiy psixologik namuna bosqichiga o‘sib o‘tadi, o‘zining salohiyati bilan sohani taraqqiy ettirish manbaiga aylanadi. Individuallik namunasi milliy va insoniy ahamiyat kasb etadi, taraqqiyotni harakatlantiruvchi mexanizmi vazifasini bajaradi. Bu darajadagi shaxsning xususiyatlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:  yuksak aql-zakovatga egalik, intellektual faoliyatda mahsuldorlik;  xulq, faoliyat, muomala jarayonlarida o‘z imkoniyatlarini oqilona baholash;  ixtisoslararo bilimdonlik komil inson kamolotining yuksak boso‘ichi bo‘lib, hozirgi davrda bir necha sohalar bo‘yicha mukammal bilimlarga, qarashlarga egalik bilan harakterlanadi;  uzluksiz ravishda yangiliklarga intiluvchanlik, ijodiy yechimlarni amalga oshirishga qobillik;  o‘z iqtidori va ijodiy salohiyatini amaliy ifodalanishini ta’minlash;  har bir ixtisos predmetiga oid qarashlarda mukammallikka, sermahsullikka va dinamizmga erishish;  har tomonlama rivojlangan shaxsning navbatdagi kamolot bosqichi aqliy donishmandlik deb ataladi. Aqliy donishmandlik axloqiy madaniyat, yuksak his-tuyg‘ular, muomala maromi, tabiat va jamiyat qoidalariga rioya qilish, 25

axloqiy yetuklik, siyosiy-huquqiy, iqtisodiy ong ko‘rinishlariga oqilona yondoshish. Komil inson shaxsining umum insoniy qadriyatlari yoxud ijobiy hislatlari, o‘zbek harakteridagi ijobiy hislatlarni shakllantirish va rivojlantirish texnologiyasi qanday tuziladi? Prof. B.Ziyomuhammadovning 1 fikriga ko‘ra to‘g‘ri tarbiyaga molik umuminsoniy ijodiy hislatlarni va fazilatlarii quyidagicha deb tasavvur etish mumkin: Birinchidan ishbilarmonlik hislatlar va fazilatlari : ishchanlik, tirishqoqlik, serhafsalalik, serharakatlik, mas’uliyatlilik, halollik, insoflilik, malakalilik, bekami ko‘stlik, sifatlilik, epchillik, uddaburonlik, saranjom- sarishtalik, botartiblilik, tadbirkorlilik, aniqlik, tejamkorlik, barkamollik, ta’masizlik va boshqalar. Ikkinchidan , zukkolik, idroklilik hislatlar va fazilatlari : zehnlilik, boma’nilik, xotirjamlik, sog‘lom fikrlilik, donishmandlik, asoslilik, farosatlilik, sezgirlik, zakovat, topqirlik, lo‘ndalik, dalillik, omilkorlik, savodxonlik, qiziquvchanlik, ishqibozlik va boshqalar. Uchinchidan, sobitlik hislatlar va fazilatlari : faollik, qat’iyatlilik, tezkorlik, kuydipishdillik, jo‘shqinlik, zardalilik, sabotlilik, bir so‘zda turishlik, barqarorlik, botirlik, dovyuraklik, intizomlilik, erksevarlik, jiddiylik, nafsini tiyishlik, o‘zini yo‘qotmaslik, sovuqqonlik, o‘ziga talabchanlik, kamsuqumlik, odamoxunlik, o‘zini iroda eta bilish va boshqalar. To‘rtinchidan, shaxsning umumiy hislatlar va fazilatlari: yoqimlik, ko‘rkamlik, jozibadorlik, fusunkorlik, basavlatlik, salobatlik, rivojlanganlik, hurmatga sazovorlik, shoironalik, ruhlanganlik, ulug‘sifatlik, o‘ziga hoslik, yetuklik, jiddiylik, madaniyatlilik, tarbiyalanganlik va boshqalar. Beshinchidan, shaxsning axloqiy hislatlar va fazilatlari : insonparvarlik, do‘stlik, g‘amxo‘rlik, jonkuyarlik, samimiylik, kuyunchaklik, odamiylik, bolajonlik, imonlilik, fidokorlik, xushmuomalalik, boadablik, iltifotlik, ochiq yuzlik, kechirimlilik, mehmondo‘stlik, xushaxloqlik, hajmihatlik va boshqalar. 1 Б.Зиёмухаммадов .Комиликка элтувчи китоб.“Турон-иқбол нашрёти”, Тошкент, 2006. 189-262бетлар 26

Oltinchidan, ehtiroslilik hislatlar va fazilatlari : nekbinlilik, ko‘tarinkilik, tantanavorlik, kulib turuvchanlik, hazinlik, ishonuvchanlik, hayolchanlik, kelajakka ishonch, ezgulik, kek saqlamaslik, mushfiqlik, olijanoblik, otashinlik, nozik tabiatlilik, uyatchanlik, hijolatlilik, iffatlilik va boshqalar. 27

Chizma- 1 Zehnlilik Yosh avlodni kelgusi hayoti uni inson qilib ko‘rsatuvchi ruhiy va ma’naviy jarayonning qay maqsadga yo‘naltirib, kelib chiqadigan muhim vazifalarni bajarishga bog‘liq. Pedagogika fanining maqsadi tarbiyachi - o‘qituvchilarning ongli faoliyatida o‘z oldiga aniq maqsad qo‘yib, uning o‘z ustida ishlashi, intilishi, izlanishi tanlangan vosita va usullarining qo‘llanishi natijasini ko‘ra bilish kabi tarbiyachilik san’atini o‘rgatishga qaratiladi. Bugungi kunda barkamol avlodni tarbiyalash borasida respublikamiz pedagogika fanining maqsadlari quyidagilar bilan belgilanadi: - barkamol insonni voyaga yetkazish muammolarini majmuaviy tadqiq etish; - Respublikamizda ta’lim-tarbiya samaradorligini uzluksiz oshirib borish va jahon talablari darajasida taraqqiy etishiga erishish; - umuminsoniy qadriyat va milliy madaniyatning asoslarini e’tiborga olib, ta’lim-tarbiya mazmunini, milliy mafkurani shakllantirib borish imkonini yaratish; - tarbiyashunoslik asoslarini ilg‘or tajribalar asosida boyitib borish va uning yangi shakllarini joriy qilish borasida izlanishlar olib borish; - bo‘lajak o‘qituvchi va tarbiyachilarni barkamol avlodni shakllantirish uchun talab etiladigan bilim va ko‘nikmalar bilan qurollantirish; 28Yoshlarning xususiy fazilatlarining turlari Irsiy Aqliy Ijtimoiy Tajribaviy Topqirligi Ziyrakligi Ixtirochiligi Ishchanligi Hozirjavobligi Mantiqiyligi Sog‘lom fikrliligi Tasavvur bir butunligi Diqqati jamlanganligi Fikrlash kengligi Xotirasi mustahkamligi Dunyoqarashi Ma’naviyaxloqi Estetikasi Mehnat faoliyati Anglanganligi Ilmiyligi Ijodiy mahorati O‘rganish hajmi

- uzluksiz ta’lim tizimini yanada rivojlantirish muammolarini hal qilish. Ushbu maqsadlarga erishish borasida quyidagi vazifalarni amalga oshirilishi taqozo etiladi: - komil inson tarkib toptirishning qonuniyat, qoida va zaruriy sifatlarini aniqlash; - pedagogika - tarbiyashunoslikdagi ta’lim-tarbiya nazariyasini hozirgi davr xususiy metodikasi bilan uzviylik muammolarini ishlab chiqish va pedagogik texnologiya qonunlariga amal qilish; - ta’lim-tarbiya nazariyasidagi qoida, qonun, tamoyil, metod va usullarini ta’lim muassasalari amaliy faoliyati bilan bog‘lab, bo‘lajak o‘qituvchilarga o‘rgatish; - Sharq va g‘arbda xalq yaratgan xalq og‘zaki ijodiyoti, pedagogikasi, mutafakkir, ma’rifatparvar, pedagog va olimlarning tarbiyashunoslikka doir ilg‘or g‘oyalarini o‘rganib, tahlil qilib, komil inson tarbiyalash jarayonini o‘rganish. Bolalar ijodini o‘rganish metodi – maktab o‘quvchilari ijodini hamda ularning turli tuman ishlarini o‘rganish va tahlil qilish pedagogik tadqiqotning samarali metodalridan biridir. Iqtidorli o‘quvchilar aqliy qobiliyatlari, olijanob axloqiy qiyofalari, estetik didlari, sinchkovliklari va qiziquvchanliklari bilan ajralib turadi. Ta’lim qonunida va milliy dasturida pedagogika fani bolalar ijodining manbalari va faktorlarini chuqur bilishga hamda ularni yanada taraqqiy ettirish va takomillashtirishning to‘g‘ri yo‘llarini ko‘rsatib berishga qaratilgan. Statistika ma’lumotlarini analiz va sintez qilish metodi – pedagogik tadqiqot kerakli statistika ma’lumotlarini ma’lum bir maqsad bilan sistemali o‘rganish mustaqil o‘zbekistonda fan madaniyat, ta’lim-tarbiyani taraqqiy etishiga salmoqli hissa qo‘shadi. Anketalar metodi – o‘quvchilardan so‘rash usuli bo‘lib, u o‘quvchilar jamoasining ma’lumotlari to‘g‘risidagi kerakli ma’lumotlarni olish uchun ularning fikrlari va qarashlarini aniqlash uchun va kasbga yo‘llashni belgilash uchun maxsus formada ishlangan bo‘lmog‘i lozim. Anketada ko‘zlangan maqsadga muvofiq savollari bo‘lib, ularni javoblaridan pedagogik natijalar kelib chiqmog‘i lozim. 29

Hisoblash matematikasi va kibernetika metodlari – hozirgi zamon sanoat ishlab chiqarishi fani va texnikasining talab hamda manfaatlari turmushda sinalgan texnika vositalarini, hisoblash matematikasi va kibernetika usullarini maktab ishida va pedagogikada qo‘llanilishini talab qiladi. Pedagogika kibernetika o‘quv protsessini o‘qitish, bilim berish jarayonini boshqarishning alohida formasi sifatida o‘ziga xos xususiyatga ega. Shuning uchun pedagogik jarayon bilan ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish o‘rtasida katta farq bor. Pedagogik tadqiqotlardan kino ovoz texnikasi, foto, televidenie singari texnika vositalaridan ham keng foydalaniladi. Ular o‘quvchilarning bilish faoliyatini aktivlashtirishga yordam beradi. Bolalar uchun qo‘shimcha rag‘batlantirish omillarini hosil qiladi. Bular o‘qituvchilar mehnatini ma’lum maqsadda yengillashtiradi. Ko‘rsatilgan vositalarning har biri bolalarning yoshini, o‘quv fani va pedagogik jarayon mukammallashtiradi. 30

II BOB. Yoshlarni inteleknyal salohiyatini rivojlantirishda qobiliyat va iste’dodning o‘rni 2.1 O‘smirlarning intelektual saloxiyatini rivojlanishida qobiliyat va istedodning o‘rni. O‘smilarning intellektual salohiyatini rivojlanishida ularning tug‘ma qobiliyat va iste’dodining o‘rni muhim ahamiyatga ega. Tug‘ma qobiliyatga ega bo‘lgan yoshlarimiz kattalarning har bir ta’limiy, tarbiyaviy va kasbiy ta’limotlarini tez ilg‘ab oladilar va tez o‘zlashtirib hayotga tadbiq eta oladilar. Lekin bu qobiliyat va iste’dod, barcha yoshlarimizga tug‘ma talant nasib etavermaydi. Shunday ekan, qobiliyatni shakllantirib borish, yoshlarning iste’dodini oshirib borish birinchi navbatda pedagoglarimizga va keng jamoatchilik zimmasiga ya’ni oila, mahalla, o‘quv muassasalari va korxona, tashkilot, ustaxona boshqaruvchilari zimmasiga tushadi.Iste’dod tushunchasining asosiy mazmuni “qobiliyat» degan tushunchani ham anglatadi. Bizningcha, amaliyotda qo‘llaniladigan «qobiliyat» tushunchasi uchta asosiy qismga ega. Birinchidan, qobiliyat psixologik o‘ziga xos alohida xususiyatlarga ega bo‘lib, bir odamni boshqasidan farqlaydigan qobiliyat tushuniladi, barcha odamlarga xos bo‘lgan qobiliyat haqida gap ketganda hech kim bu iborani ishlatmaydi. “Qobiliyat”so‘zi marksizm-leninizm asoschilari bashorat qilganidek bu - «Har kim qobiliyatiga yarasha» degan shiorda qo‘llanilgan, xolos. Ikkinchidan, qobiliyat iborasi umuman olganda odamdagi o‘ziga xos har qanday turli xususiyatlarni anglatmay, balki faqat turli faoliyatlarni bajarishda erishgan muvaffaqiyatiga bo g‘liq bo‘lgan shaxsga nisbatan qo‘llaniladi. Masalan, ba’zi odamlar shubhasiz o‘ziga xos fazilatlarga ega: jizzakilik, lanjlik, yalqovlik kabi xususiyatlarni odatda qobiliyat deb bo‘lmaydi, chunki har qanday faoliyatda ham har doim muvaffaqiyatga erishish mumkin emas. Uchinchidan, «qobiliyat» tushunchasi ayrim shaxslarda, ya’ni uning bilimi yoki bilarmonligiga qarab belgilanmaydi. Ko‘pincha, pedagog o‘quvchining 31

faoliyatidan uncha qoniqmasada, lekin shunga qaramay yaxshi o‘zlashtirolmayotgan bola boshqa o‘rtoqlaridan ortda qolmay fanlarni yaxshi o‘zlashtirishga harakat qilishi bilan o‘qituvchini xursand qiladi. Pedagog o‘zining noroziligini o‘quvchi bilan yetarlicha shug‘ullanamasligini asoslab: o‘quvchining «qobiliyatiga e’tibor berib», o‘quvchi bilan ko‘proq shug‘ullansa bilimni yaxshi o‘zlashtira olish qobiliyati bor degan xulosa keladi. Har qanday o‘smirni faoliyati va bilimdonligi asosida tashkiliy ishga nomzodlikka ko‘rsatib va bu ko‘rsatishni «yaxshi tashkiliy qobiliyat» bilan asoslashadi, albatta, «tashkiliy qobiliyat»ga ega bo‘lish bu – «tashkiliy mahorat va ishbilarmonlik»ka ega degani emas ekanligi haqida o‘ylashmaydi. Balki aksincha bo‘lib chiqishi ham mumkin: hali tajribaga ega bo‘lmagan yosh xodimni «tashkiliy qobiliyati»ni asoslab nomzodlikka ko‘rsatishganda balki u hali shu davrda yetarli malaka va tajribaga ega bo‘lmasligi mumkin-u, lekin o‘zining bilimdonlik qobiliyati tufayli tez orada malaka va tajriba orttirib, muvaffaqiyatga erishishi ham mumkin. Yuqoridagi misollardan kelib chiqib, hayotda qobiliyat tushunchasi ostida odatda mavjud bo‘lgan bilim, mahorat va malakadan iborat bo‘lgan, lekin, bu bilim va mahoratlarga tez va oson erishishni anglatadigan o‘ziga xos hususiyatlar ko‘zda tutiladi. Biz qobiliyatni shaxsni tabiiy imkoniyatlari deb tushunishimiz mumkin emas, chunki, qobiliyatni biz « har bir insonning o‘ziga xos psixologik hususiyatlari» deb aniqladik, shuning uchun bu har qanday shaxsda mavjud bo‘lgan tabiiy xususiyat deb xulosa chiqarish aslo mumkin emas. Tabiiy bo‘lib faqat anatomo-fiziologik xususiyatlar, ya’ni qobiliyatning rivoji asosida yotgan iste’dod bo‘lishi mumkin, qobiliyatning o‘zi ham doimiy rivojlanish natijasida paydo bo‘ladi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, qobiliyat tushunchasini insonning tabiiy xususiyati deb qabul qilmay, biroq biz ko‘p hollarda qobiliyat rivoji asosida ba’zi insonlarda tabiiy xususiyat, ya’ni iste’dod ham mavjudligini ko‘rishimiz mumkin.Ba’zida «haqiqiy», «tabiiy», «tabiatdan berilgan» va shunga 32

o‘xshash so‘zlar bilan aytilganda - «tabiiy» tushunchasi, - qobiliyat tushunchasi bilan amaliy tahlilda bir-biriga bog‘liq. Ko‘p hollarda biz tabiiylikni iste’dod rivoji asosida yotgan qobiliyatni tushunamiz. Balki kimdir biror joyda amaliy so‘z ishlatishda, u yoki boshqa biror narsani - tabiiy xususiyatni qobiliyat deb ta’kidlashi mumkindir. Go‘dak tug‘ilgan vaqtda mavjud bo‘lgan «garmonik his» yoki «musiqaga bo‘lgan tuyg‘u» haqida o‘ylash dargumon. Ehtimol, har qanday idrokli inson, tug‘ilgan daqiqadan boshlab, muzikaga bo‘lgan tuyg‘u yoki o‘zaro his-tuyg‘uning rivoji asosida faqat iste’dod nishonalari, qiziqish yoki shunga o‘xshash tuyg‘u mavjud deb o‘ylash mumkin. Shuni alohida ta’kidlashimiz kerakki, tabiiy iste’dod nishonalari haqida gap ketganda, biz hali meros bo‘lib qolgan iste’dod nishonalari haqida so‘zlaganimiz yo‘q. Bu ikki tushunchani bir- biriga tenglashtirishdagi yakuniy xulosa xatto haddan tashqari keng tarqalgan. «Tabiiy» tushunchasi bilan «meros bo‘lib qolgan» tushunchasi bir xil ma’noni anglatishi taxmin qilinishi, albatta, noto‘g‘ri. Chunki bola tug‘ilishdan oldin ona qornida rivojlanadi. «Meros» va «meros bo‘lib qolgan» tushunchalari, psixologik adabiyotda, faqat ko‘rsatilgan b ajdodlari belgisi meros bo‘lib qolgan deb o‘ylasakda, o‘shanda ham, tarbiya va o‘qitishning to‘g‘ri natijasi emasligini ko‘rsatmoqchi bo‘lishsa ham, yoki, ba’zi organizmning fiziologik yoki biologik hususiyatlari bu belgi bilan jamlanishini taxmin qilishga haqiqiy asos bo‘ladi. «Meros bo‘lib qolgan» tushunchasi, shunday qilib, nafaqat «tabiiy» so‘zini, balki «biologik», «fiziologik» va shunga o‘xshash so‘zlarning sinonimidir. Bunday turdagi terminologiyaning to‘g‘ri va aniq emasligi asosiy ma’noni bildiradi. «Meros bo‘lib qolgan» termini daliliy aniq tushunchasiga ega, shuning uchun ham bu terminni katta ehtiyotkorlik bilan, faqat aynan shunday tushunchani keltirish mumkin bo‘lgan jiddiy asoslar bor joyda qo‘llaniladi. Ta’kidlash lozimki, qobiliyat o‘zining mavjudligi bilan dinamik tushunchadir. Qobiliyat faqat harakatda, faqat rivojlanishda paydo bo‘ladi. Psixologik jihatdan qobiliyat haqida, o‘zining rivojlanishdan oldin mavjud bo‘lganligidek, hamda 33

qobiliyat o‘zining to‘la rivojiga yetib, o‘zining rivojlanishi to‘xtashi haqida so‘zlash aslo mumkin emas. Chunki qobiliyat doimiy rivojlanishda bo‘lishi kerak. Qobiliyat faqat rivojlanishda mavjud deb, biz bu rivojlanishni u yoki boshqa amaliy yoki nazariy faoliyat jarayonida amalga oshishini nazardan chetda qoldirshimiz mumkin emas, albatta. Bundan xulosa qilinadiki, qobiliyat aniq faoliyatdan tashqarida paydo bo‘lmaydi. Faqat uni psixologik tahlil yo‘li bilan biz ularni bir- biridan ajrata olamiz. Qobiliyatni aniq faoliyat boshlanishidan oldin mavjud va faqat uning yakunida qo‘llaniladi degan xulosaga kelish aslo mumkin emas. Go‘dakda absolyut eshitish qobiliyati tovush balandligini bilish birinchi bor dunyoga kelishidan oldin mavjud emas. Ungacha faqatgina anatomo-fiziologik haqiqatdek iste’dod nishonasi mavjud bo‘lgan. Gap qobiliyat faoliyatda namoyon bo‘lishida emas, balki ularning shu faoliyatda yaratilishidadir. Qobiliyatning rivojlanishi, umuman har qanday rivojlanish ham to‘g‘ri o‘tmaydi: uning harakat kuchi ziddiyatlikning kurashidir, shuning uchun rivojlanishning har xil bosqichida qobiliyat va qiziqishlar o‘rtasida ziddiyatlar bo‘lishi mumkin. Lekin, bo‘lishi mumkin bo‘lgan bunday ziddiyatlarni tan olish, qiziqishlarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi qobiliyatdan mustaqil yoki aksincha, qobiliyat – qiziqishlardan aslo paydo bo‘lmaydi. Yuqorida ta’kidlab o‘tkanimizdek, qobiliyat deb faqatgina u yoki boshqa faoliyatning bajarilishida muvaffaqiyatga erishishdan iborat bo‘lishdangina emas, balki o‘ziga xos psixologik qobiliyatni tan olish kerak. Biroq, to‘g‘ridan-to‘g‘ri qandaydir faoliyatning muvaffaqiyatli bajarilish imkonini aniqlaydigan, o‘zgacha bo‘lgan qobiliyat emas, balki faqat bu shaxsda mavjud bo‘lgan qobiliyatning o‘ziga xos birligidir. Qobiliyat - odam psixikasining eng muhim hususiyatlaridan biri bo‘lib, bu xususiyatlarni xaddan tashqari keng to‘ldirish imkoni oqibatida qandaydir bir qobiliyatning nisbiy zaifligi hattoki shunday bu qobiliyat bilan hammasidan ko‘ra bir-biri bilan chambarchas bog‘liq faoliyatning muvaffaqiyatli bajarish imkoni 34

aslo yo‘q emas. Bir shaxsda qobiliyatning yetishmasligi keng rivojlangan boshqa bir shaxs bilan o‘rtalarida juda katta chegara qoplangan bo‘lishi mumkin. Aynan chegaraning qoplashning imkoniyati har hil: masalan, musiqiy iste’dod va musiqaga yoki biror bir shunga o‘xshash sohaga bo‘lgan qobiliyat bilan bog‘langan faoliyat iste’dod bo‘lmasa har qanday urunishlar oqibatda omadsizlikka olib kelishi muqarrar. Bu fikrni tasdiqlab berishimiz uchun juda oddiy bir misol keltirib beramiz. O‘ziga xos musiqaga qobiliyati bo‘lib, bu qobiliyatga ega shaxsning alohida bo‘lgan ovozining balandligini ma’lum boshqa bir ovoz bilan tenglashtirmay to‘liq eshitish bo‘ladi. Absolyut eshitishda «tabiiy qobiliyatning» aniq ko‘rinib turgan misolni ko‘rishga jiddiy asoslar, ya’ni qobiliyat asosida yotgan tabiiy iste’dod nishonalari borligidadir. Lekin, absolyut eshitishga ega bo‘lmaganlarda alohida bo‘lgan ovozlarning balandligini bilishini ishlab chiqarsa bo‘ladi. Bu, absolyut eshitish bularda yaratiladi degani, lekin, absolyut eshitishning yo‘qligi, boshqa qobiliyatlarga tayangan holda – nisbiy eshitish, tembr eshitish va shunga o‘xshashlar, boshqa holatlarda absolyut eshitish asosida amalga oshadigan mahoratni ishlab chiqarish deganidir. Nomlanayotgan "absolyutlakab" eshitishda butunlay turlicha buladi, birok amaliy natijalar ba’zi bir xollarda butunlay bir xil bulishi ham mumkin. Tovushlar blandligini bilishning psixik mexanizmlari haqiqiy absolyut eshitishda va maxsus ishlab chikilgan. Keyin, alohida bo‘lgan qobiliyat nafaqat birga va bir- biriga bog‘liq bo‘lmasdan mavjudligini esda tutish kerak. Har bir qobiliyat boshqa qobiliyatlarning borligi va toifasining rivojlanishiga bog‘liq holda o‘zgaradi, o‘zga sifatli harakterga ega bo‘ladi. Bu mulohazalardan kelib chiqib, alohida bo‘lgan qobiliyatlardan bu insonning u yoki bu boshqa faoliyatni muvaffaqiyatli bajarish imkoni haqidagi savolga to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘taolmaymiz. Bu o‘tish faqat boshqa, yanada sintetik tushuncha orqali amalga oshishi mumkin. Bu shunday tushuncha bo‘lib, qobiliyatlarning o‘ziga xos sifatli birligi bo‘lib tushuniladigan, 35

u yoki bu boshqa faoliyatning bajarilishida katta yoki kichik muvaffaqiyatga erishish imkoniyatiga bog‘liq «iste’dod» hisoblanadi.«Iste’dod» va «qobiliyat» o‘ziga xos tushunchalarga ega, ulardagi inson hususiyatlari har qanday amaliy faoliyat taqdim etayotgan talablar nuqtai nazaridan ko‘riladi. Shuning uchun iste’dod haqida ham umuman gapirish mumkin. Iste’dod shaxsning faqatgina nimagadir, qandaydir faoliyatiga nisbatan aytiladi. Bu «umumiy iste’dod» haqidagi savolni ko‘rib chiqilishida hususan muhim ahamiyatga ega.Aynan "iqtidorlik" tushunchasining ichida zaruriy shart sifatida muayyan amaliy faoliyatdan iborat bo‘lgan o‘zaro bog‘liqlik ushbu tushunchaning tarixiy harakterini belgilab beradi. «Iste’dod» tushunchasi biologik xususiyat deb qaralganda o‘z mazmunini yo‘qotadi. Iste’dod - anglashimizcha, bu har qanday u yoki bu boshqa faoliyat turlariga kiritilishi va shubhasiz har bir muayyan faoliyatning «muvaffaqiyatli» bajarilishiga jiddiy ravishda bog‘liqligidir. Iqtidorlilikning u yoki bu boshqa maxsus ko‘rinishlardagi tushunchalarning mazmuni ham ahamiyatli tarzda o‘zgarishga yuz tutadi, bu albatta tegishli faoliyatning ushbu davrda va ushbu jamiyat formatsiyasining "muvoffaqiyatli" bajarilish kriteriyalarining qanaqaligiga bog‘liq, albatta. «Musiqiy iste’dod» tushunchasi albatta, biz uchun jiddiy ravishda boshqa mazmunga ega, bir ovozli musiqadan boshqa musiqani bilmaydigan xalqlar ham bo‘lishi mumkin. Musiqaning tarixiy rivojlanishi musiqiy iste’dodning o‘zgarishiga ham olib keladi. Shunday qilib, «iste’dod» tushunchasi aniq, tarixiy rivojlanayotgan ijtimoiy mehnat amaliyoti uslubi bilan o‘zaro bog‘lanmasa hech qanday ahamiyatga ega emas.Yana bir muhim tomonini belgilab qo‘yamiz. Iste’doddan faoliyat muvaffaqiyatli bajarilishi emas, balki, faqat bu muvaffaqiyatga erishish imkoniga bog‘liq. Savolning psixologik tomondan chegaralangan taqdirda ham, biz aytishimiz kerakki, har qanday faoliyatni muvaffaqiyatli bajarilishi uchun nafaqat iste’dod, ya’ni qobiliyatning muvofiq birligi, balki zarur mahorat va bilarmonlik ham talab qilinadi. 36

Quyidagi ikkita holat o‘rtasida katta farq mavjud "O‘smir o‘zining iqtidorligi bilan bunday faoliyat turlarini muvaffaqiyatli bajarish imkoniyatiga ega" va " O‘smir o‘zining iqtidorligi bilan bunday faoliyat turlariga moslashgan"ligidir. Iqtidorlik faoliyat tanlovini aniqlab beruvchi yagona faktor hisoblanmaydi, shuningdek u faoliyatning bajarilish muvoffakiyatini aniqlab beruvchi yagona faktor bo‘lib ham hisoblanmaydi. Maxsus qobiliyat (lotinchadan specialis - o‘zgacha) – shaxsning ma’lum turdagi faoliyatning muvaffaqiyatli bajarilgan imkonlari bo‘lgan psixologik holatning o‘ziga xosligi (musiqiy, sahnaga oid, adabiy) va shu kabilar. Ularning rivoji iste’dodga munosib bo‘lib, masalan, musiqiy xotira - qobiliyatga tayanadi. Voyaga yetish ya’ni yoshga oid shakllanish davri davomida maxsus qobiliyatning rivojishining eng qulay davri hisoblanadi. Katta ahamiyatga ega bo‘lgan iste’dod anatomik - fiziologik asosda yetarli darajada farqlanishi mumkin bo‘lgan maxsus qobiliyatning tuzilishi hisoblanadi. Shunday qilib, maxsus qobiliyat ma’lum darajasi (matematik, badiiy va h.k.) har qanday sog‘lom bolada shakllangan bo‘ladi. Shu bilan, maxsus tashkil qilingan o‘qitish sharoitida bolaning qobiliyatini yo‘naltirish rivojishida aniq xulosalar mavjud. Biologik rivojlanishning ma’lum darajadagi bosqichda ro‘yobga chiqqan psixikani o‘zi ularning mavjudlik sharoitlariga organizmlarning qiyinchilik bilan moslashishini ta’minlab uning omillaridan biri sifatida bo‘lib turadi. Psixika odamga o‘tib yangi sifatli ijtimoiy-tarixiy qonuniylikga bog‘langan tuzilmaga ega bo‘ladi. Faoliyat darajasida muntazamlikni saqlashda yetakchilik qilib, psixika faolligini namoyon bo‘lishining oliy asosi bo‘lib hizmat qiladigan shaxs tuziladi. Qobiliyat deb biz o‘ziga xos psixologik hususiyatni ataymiz, tug‘ma hususiyatlar esa faqat anatomo-fizeologik bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ilmiy tahlilda tug‘ma qobiliyat haqida so‘zlash mumkin emas. Tabiiy bo‘lib faqat iste’dod, ya’ni anatomo-fiziologik rivojlanish asosida yotgan o‘ziga xos hususiyatida, 37

qobiliyatlarning o‘zi esa har doim rivojlanish natijasi o‘quv va tarbiya jarayonida birinchi navbatda amalga oshadi. Masalan, inson asliga muvofiq bo‘lgan ma’no so‘zida «tabiatdan berilgan» qobiliyatiga ega bo‘lishi mumkin emas, balki uning faqat «tabiatdan berilgan» rivojiga bo‘lgan nishonalarga ega bo‘lishi mumkin. “Tabiiy qobiliyat” haqida gapirib, biz har doim qobiliyatlarning o‘z tabiiyligini emas, balki ularning nishonalarini rivojlanish asosida bo‘lganini nazarda tutishimiz kerak. Qobiliyat faqat harakatda, rivojlanishda mavjud. Bu rivojlanish faqat u yoki boshqa aniq faoliyat jarayonida amalga oshadi. Bu insonning aniq faoliyatisiz qobiliyat mavjud emasligini ko‘rsatadi. Har qanday qobiliyatni zaruriyat bilan talab qiladigan, usiz amalga oshmaydigan faoliyat jarayonida rivojlanib paydo bo‘ladi. Bolaning oldiga uning yordamisiz yechiladigan masalalar qo‘yib qandaydir ma’lum qobiliyatni hech qachon tarbiyalab bo‘lmaydi. Masalan, o‘smirlar o‘z qobiliyatlarini shart sharoitlarga ko‘ra rivojlantirilishiva aksincha bo‘lishi ham mumkin Yaxshi qobiliyatlarning ko‘rsatkichlardan biri deb erta namoyon bo‘lgan qobiliyatni tan olinadi, biroq, lekin erta namoyon bo‘lgan qobiliyatning yo‘qligi qaysidir me’yorda zaiflik ko‘rsatkichi yoki ayniqsa munosib qobiliyatni yo‘q deb hisoblash mumkin emas. Birinchidan, erta namoyon bo‘lgan qobiliyatlar imkoni nafaqat o‘smirning iste’dodiga bog‘liq, balki uning hayotidagi birinchi yillari o‘tgan tarbiyaviy sharoitga ham bog‘liqdir. Juda erta namoyon bo‘lgan har qanday qobiliyatlar kuzatilayotgan hamma holatlarda ham, bu qobiliyatning rivojlanishida ota-ona yoki boshqa kimsalarning o‘rni yoki to‘g‘ri (tartibli bo‘lmasa ham) tashvishlari, yoki, hech bo‘lmaganda, bolani mana shu qobiliyat rivojlanishi mumkin bo‘lgan faoliyat bilan shug‘ullanishiga yo‘naltiradigan sharoitning yaratib berishga ham bog‘liq. mavjud. Bu sharoitlarning yo‘qligida qobiliyat namoyon bo‘la olmaydi. 38

Ikkinchidan, ko‘p bolalarda qobiliyat ilk bor faqat doimiy shug‘ullanish natijasida rivojlana boshlaydi va bu aslo qobiliyatning zaifligini ko‘rsatmaydi, aksincha, ba’zi bolalarda mazkur soha bo‘yicha mislsiz iste’dodga ega ekanligi keyinroq namoyon bo‘lishi mumkin. Yuqoridagilardan kelib chiqib, o‘smir qobiliyatini har qanday holatda tarbiyalab o‘stirishda, avval pedagogik-psixologik xulosa chiqarmasdan turib, salbiy xulosaga kelish mumkin emas. Har bir o‘smirga, uning shaxs xususiyatidan kelib chiqib, uning tarbiyaviy jarayoniga biror psixologik yoki pedagogik uslubni qo‘llash murakkab jarayondir. Lekin bu davr talabidir. Muayyan takomillashgan pedagogik yoki psixologik uslubni qidirib, uni mantiqiy-nazariy jihatdan to‘liq anglab olish va amaliyotga qo‘llashgacha bo‘lgan murakkab jarayonga qaraganda – jarayonning o‘zini loyihalashtirish eng qulay va samarador uslubdir. Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, tarbiyaning hech bir uslubiyotini – tarbiyalanuvchilarga hech qachon bir xilda qo‘llab bo‘lmaydi. Ya’ni har bir o‘smirga individual yondoshish kerak. O‘smirlarga yo‘naltirilgan tarbiya tizimi o‘qituvchidan tarbiya uslubiyotlariga alohida munosabat bilan yondoshishni, uslubiyotni hamda mavjud holatni to‘liq o‘rganishni, jarayonga ijodiy muhitni olib kirishni taqozo etadi. Bunga asosiy sabab: - tarbiya jarayonida to‘liq muvaffaqiyatga erishish yoki muvaffaqiyatsizlik tahdidining mavjudligi; - o‘smir to‘qnashadigan va ba’zan ko‘p yillar davomida muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz kurashadigan hayotiy holatlardan biri – bu fikrining o‘ylaganidek ro‘yobga chiqmasligini anglashi; - o‘smirlar ko‘pincha o‘zining dunyoqarashi, tasavvurining qanday darajada kengligidan kelib chiqib, fikrlaydi hamda bu fikrlashni mavjudlikning ijobiy, yoki salbiy holatlari bilan bog‘lab tahlil qila olmasligidir. 39

O‘smirning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish va tarbiyaviy jarayonini shakllantirishda quyidagi holatlar e’tiborga olinishi maqsadka muvofikdir.: 1. Tarbiya jarayoni maksimal darajada texnokratik bo‘lishi kerak. Buning uchun esa psixologik hamda pedagogik texnologiyalarni amaliyotga joriy etish kerak; 2. Tarbiyaviy jarayonga singdirilishi ko‘zda tutilayotgan tegishli texnologiyalani ilmiy asoslash va ishlab chiqish lozim; 3. Tarbiyaviy jarayonining dastlabki holatda ijtimoiy-psixologik muhitni aniq tahlil qilish hamda taktik jarayonni mukammal ishlab chiqish kerak. O‘smir shaxsining shakllanish jarayoniga – jamiyatda qabul qilingan ahloq normalari, hulq normalari, ma’naviy-ma’rifiy qadriyatlarni singdirish texnologiyalarini yaratish ko‘pgina jihatdan yakuniy natijani ta’minlashga xizmat qiladi. 1. Boshlang‘ich jamoalashuv yoki moslashuv bosqichi. Bunda o‘smir tomonidan ijtimoiy tajriba o‘zlashtiriladi, moslashtiriladi va qabul qilinadi. 2. Individuallashuv bosqichi. Bunda o‘smirda o‘zini boshqalardan ajratish istagi, jamoat xulq normalariga nisbatan ijobiy hamda tanqidiy fikrlash paydo bo‘ladi. 3. Integratsion bosqich. O‘smir jamiyatda o‘zi o‘rnini topish, jamiyat hayotiga kirishish, atrofdagilarga ijobiy tomondan tanilish, faoliyatda o‘zini ijobiy tarafdan ko‘rsatish harakatiga tushadi, ya’ni shaxs sifatida o‘zini tanitish istagi birinchi o‘ringa chiqadi. Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, agar shaxsning harakatlari biror ijtimoiy guruh yoki jamiyat tomonidan qabul qilinsa, integratsion bosqich muvoffaqiyatli o‘tadi. Mabodo buning aksi bo‘lsa, quyidagi holatlar kelib chiqadi: - o‘smirda norozichilik kayfiyati paydo bo‘lib, tushkunlik holatiga tushadi; - o‘zi harakatlarini tahlil qilib, o‘zini o‘zgartirishga harakat qiladi; 40

- o‘smir o‘zida tashkilotchilik, yetakchilik, o‘zini ko‘rsatish kabi hislatlarni jilovlab, mavjud muhitga moslashish harakatiga tushadi. 2. Ijtimoiy faoliyat bosqichi. Bu bosqich inson balog‘atga yetgan davrdan boshlab, hayotining ohirigacha davom etadi. Shaxsning o‘zini-o‘zi tarbiyalash jarayoni mehnat bosqichida tashqi va ichki omillar ta’sirida shakllanib boradi. Bunda mehnat jamoasidagi ijtimoiy-psixologik muhit katta ahamiyatga ega. Yuqorida tarbiyaviy jarayoniga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi barcha omillarni qarab chiqdik. Tabiiyki, tarbiya jarayoniga bunday texnologik yondoshuv o‘ziga xos savollarni keltirib chiqarishi mumkin. Jumladan, texnologik asosda uzluksiz ta’lim tizimida o‘smirlarning tarbiyaviy jarayonini qanday tashkil etish kerak q – degan savol yuzaga kelishi muqarrardir. Bu savolga javob berish uchun quyidagi ishlarni amalga oshirish lozim: A) o‘smirlarining ma’lumotlar bazasini yaratish. Ma’lumotlar bazasi o‘smir shaxsiga tegishli barcha ma’lumotlarni qamrab olishi kerak. B)uzluksiz ta’lim tizimidagi ( umumiy o‘rta ta’lim, o‘rta maxsus kasb hunarta’limi tizimi)dagi ijtimoiy muhitning aniq tahlilini amalga oshirish. Ayn a n muhit qanday darajada ekanligi o‘smir tarbiyasiga, uning shaxsining shakllanishiga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatadi mi, Bu jarayon o‘smirlar ijodiy qobiliyatlarini rivojlanishiga ta’siri va ularning iqtidorini takomillashtirish imkoniyatlarini yaratish darajalarini o‘rganish va tahlil qilish maqsadga muvofik ekanligini ko‘rsatadi Muhit tahlili quyidagi ko‘rinishda amalga oshirilishi kerak: - mavjud ijtimoiy muhitning asl holatini aniqlash; - Pedagog murabbiy-va fan o‘qituvchilarning ijtimoiy muhitga munosabatini aniqlash; - o‘smirlarning ijtimoiy muhitga, pedagogik rahbariyati olib borayotgan faoliyatga munosabatini aniqlash; - o‘smirlar orasidagi ijtimoiy fikrni aniqlash; 41

- yuzaga kelayotgan va yechimini kutayotgan muammolarni aniqlash. V) Tarbiyaviy jarayonning aniq reja va dasturini ishlab chiqish. Muhit tahlili asosida mazkur reja va dasturda 1-navbatda bajarilishi kerak bo‘lgan dolzarb ishlarni belgilab olish kerak. Bunda quyidagilar aniq ko‘rsatilishi lozim: - ta’lim tizimidaning bosqichlari orasidagi tarbiyaviy uzviylikni amalga o sh iradigan tarbiyaviy ishlar; - o‘smirlar uyida amalga oshiriladigan tarbiyaviy ishlar; - jamoat tashkilaotlari, turli jamg‘armalar va homiy tashkilotlar bilan amalga oshiriladigan ishlar; - maktablar, KXK va AK.litseylardao‘tkaziladigan tadbirlar; - o‘smirlar o‘zini-o‘zi boshqaruvi amalga oshiradigan ishlar; - o‘smirlarda g‘oyaviy immunitetni shakllantirish ishlari; - salbiy oqimlar, zararli g‘oyalarga qarshi kurash muhitni shakllantirish. G)Tarbiyaviy jarayonning monitoringini yaratish. Amalga oshiriladigan barcha ishlarning yagona monitoringini shakllantirish orqali, jarayonni bevosita kuzatish imkoni yuzaga keladi. Bundan tashqari jarayonning borishini tahlil qilish mumkin. D) O‘smirlarda g‘oyaviy immunitetni shakllantirish va ta’lim tarbiyani olib borish jarayonida joylarda mafkurviy kurash muhitini yuzaga keltirish. Jamiyat hayotiga va uning rivojlanishiga tahdid soluvchi har xil oqimlar, zararli g‘oyalarga qarshi immunitetni shakllantirish, har xil yot mafkuraga qarshi kurash muhitini yaratish – uzluksiz ta’limtizimi oldidagi o‘ta dolzarb vazifadir. Bu vazifalarni amalga oshirishda jamiyat talabidan kelib chiqib, psixologik va pedagogik texnologiyalarni jarayonga qo‘llash lozim. Bundan tashqari quyidagi ishlarning sifatini ta’minlash lozim: - o‘smirlar bilan individual faoliyat olib borish; - tushintiruv va targ‘ibot ishlarida yangi texnologiyalarni qo‘llash; - ijtimoiy o‘zgarishlar mohiyatini o‘smirlar ongiga aniq yetkazish; 42

- auditoriyadan tashqari tarbiya ishlarini takomillashtirish; - mustaqil fikrlash jarayonini rivojlantirish; o‘smirlarning bo‘sh vaqtini maqsadli rejalashtirish. 2.2.Intelektual ijodiy salohiyatni rivojlantirishning psixologik mexanizmlari Yoshlarni intellektual ijodiy salohiyatini rivojlantirishda tarbiyaning ahamiyati muhim rol o‘ynaydi. Intellektual ijodiy salohiyatni oshirish uchun tarbiya jarayonining mohiyati shu jarayon uchun harakterli bo‘lgan va muayyan qonuniyatlarda namoyon bo‘ladigan ichki aloqa va munosabatlarni aks ettiradi. Yoshlarning intellektual ijodiy salohiyatini rivojlantirish jarayonida o‘quvchilarda jamiyatga naf keltiradigan, shaxsga qo‘yiladigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulqiy malaka va ko‘nikma hosil qilinadi. Bunga erishish uchun o‘quvchining ongiga, dunyo qarashi va irodasiga tizimli, muntazam ta’sir etib boriladi. Ijodiy salohiyatni rivojlantirish jarayonida bulardan birortasi e’tibordan chetda qolsa, ko‘zlangan maqsadga erishish qiyinlashadi. Mana shu psixologik jihatlarni e’tiborga olingandagina yoshlarning intellektual ijodiy qobiliyatlarini shakllantirib uni rivojlantrishga imkon yaratiladi. Yoshlarning intellektual ijodiy qobiliyatlarini shakllantirish va uni rivojlantirish manbalarini quyidagi 1-shaklda ifodalab beramiz: Chizma-1 43Yoshlarning intellektual ijodiy qobiliyatlarini shakllantirish manbalari fan Adabiyot Maorif Din Ma’naviy qadriyatlar Ijodiy qobiliyatni rivojlan- tirish Madaniyat- ni rivojlan- tirish Ta’lim- tarbiyani rivojlan- tirish E’tiqod-ni rivoj- lantirish Barkamol shaxsni rivojlan- tirish

Ta’lim-tarbiya berish jarayonida ta’limning ma’lum bir maqsadga qaratilishi muhim ahamiyatga ega. Ta’lim jarayoni yoshlarning intellektual ijodiy qobiliyatlarini shakllantirmasdan turib ularni ijodiy rivojlantirib bo‘lmaydi.Talabalarning intellektual ijodiy salohiyatini rivojlantiruvchi har qanday maqsadga qaratilgan tarbiya jarayonining mohiyati va vazifalari tarbiyachi tomonidan rejalashtiriladi va ketma-ket bajariladigan usullar belgilab olinadi: 1.O‘quvchi-talabalarning intellektual ijodiy salohiyatini shakllantiruvchi hislatlarini uyg‘otish va rivojlantirish rejalashtiriladi. 2.Mana shu hislatlarni rivojlantirishni amalga oshiruvchi usullarni yaratish yoki intellektual ijodiy salohiyatni oshirib borishga xizmat qiluvchi manbalar izlab topiladi. 3.Belgilangan maqsad uchun xizmat qiladigan nazariy va amaliy manbalarni qaysisini va qaerda ishlatish rejalashtiriladi. Mana shunday rejaga solinib olib boriladigan ishlarni amalga oshirish ta’lim-tarbiya tizimi jarayonida ham yoshlarning intellektual ijodiy salohiyatini rivojlantirib boradi, jamiyat va insonlarning intellektual va jismoniy faoliyatini oshirib boradi. Chizma- 1 Intellektual ijodiy salohiyatni oshirishda tarbiya jarayonining xususiyatlari Ko‘p qirrali jarayon Uzoq muddat davom etadigan jarayon Yaxlit holda amalga oshiriladi Yoshlarning faolligi, ikki tomonlama xususiyat Qarama- qarshiliklarning ko‘pligi Ko‘p qirrali jarayonda o‘quv maskani, oila, mahalla va keng jamoat- chilik, kino, teatr, televidenie, adabiyot va san’at ishtirok etadi. Bu jarayonga bolaning tug‘ma iste’dodi kiradi. Bu xususiyatda ta’limdan farqli ravishda u bola tug‘ilganidan boshlanadi, maktab davrida, undan keyin, va butun umr davom etadi. Intellektual ijodiy salohiyatning ta’limdan farqlantiruv-chi xususiyati yaxlit holda va konsentrik asosda amalga oshiriladi.Bunda tarbiyaning turlari bir-biri bilan uzviy bog‘langan. Bunga yoshlar- ning tug‘ma iste’dodi hamda olgan bilimlari asosidagi intellektual ijodiy salohiyati kiradi. Bu jarayon ikki tomonlama xususiyatga ega bo‘lib, bunda bolaning o‘zi ham faol ishtirok etadi. Bu qarama –qarshi- liklar bolalarda o‘z tushunchalariga muvofiq dastlabki paydo bo‘lgan intellektual ijodiy salohiyat bilan ta’lim- tarbiya tomonidan tarkib toptiri-layotgan sifatlar o‘rtasida o‘quvchi-larga qo‘yilgan talablar bilan uni bajarish imkoni-yatlari 44

o‘rtasidagi kurashlarda namoyon bo‘ladi. Yoshlarning intellektual-ijodiy saloҳiyatini rivojlantirishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish uchun o‘quvchi-talabalar ijodiy faoliyatini amalga oshiruvchi tadbirlarni belgilab ularni ikki guruhga ajratamiz: «Intellektuallar» guruҳi 1) « Zakovat », « Iqtidor », « Imkon » kabi intellektual o ‘ yinlarni o ‘ tkazish ; 2) « Eng yaxshi tarixchi , matematik , dasturlovchi , fizik , biolog , filolog ... va hokazo » nomlarda tanlovlar o ‘ tkazish ; 3) ilmiy yo ‘ nalishdagi ishlarni tashkil etish , ilmiy anjumanlar o ‘ tkazish ; 4) « Yosh dasturlovchilar », « Yosh astronomlar », « Yosh ixtirochilar », « Yosh konstruktorlar », « Yosh texniklar », « Yosh radiotexniklar », « Yosh iqtisodchilar » kabi klublarni tuzish . . «Ijodkor va iste’dodli yoshlar» guruhi 1) «Eng yaxshi she’r, rasm, foto, kashta, so‘zana va hokazo» nomlarda tanlovlar o‘tkazish; 2) «Quvnoqlar va Zukkolar» klublari jamoalari bellashuvlarini o‘tkazish; 3) «Eng yaxshi hamshira, hisobchi, oshpaz, chilangar, suvchi, hosilot, terimchi va hokazo» nomlarda tanlovlar o‘tkazish; 4) «Yosh musavvir», «Yosh musiqashunos», «Yosh kitobxon», «Yosh ijodkor» kabi klublarni tuzish; 5) ijodkor yoshlarning ijodiy kechalari va ko‘rgazmalarini tashkil etish; 6) umu m xalq bayramlari, Xalqaro va Milliy bayram kunlari munosabati bilan tadbirlar majmuini ishlab chiqish va amal g a oshirish. 7) Buyuk mutafakkirlarimizning tavallud kunlariga bag‘ishlangan bayram kechalarini sahnaviy ko‘rinishlarini uyushtirish; 8) Mustaqil ravishda biror bir mavzuga bag‘ishlangan badiiy kompozitsiyalar tayyorlash; 9) Badiiy havaskorlik to‘garaklarinining ishini jonlantirish va musobaqa tariqasida o‘tkazilishini tashkil etish; 10) Ijodiy ishlar majmuasini ommalashtirish. 11) Eng yaxshi ijodkor talaba sovrinini tashkil etish 12) Yil eng yaxshi iste’dodli talabalasi rukni ostida ko‘rik tanlov tashkil etish.Bundan tashqari yoshlarning intellektual ijodiy salohiyatini muntazam rivojlantirish ishlarini amaliyatga tadbiq etish uchun har bir pedagog har bir darsda o‘quvchilarning ijodiy faoliyatini kuzatib borishi kerak. Yoshlarning intellektual ijodiy salohiyatiri rivojlantirib borish uchun quyidagi sxemada berilgan (3-shakl) usullardan foydalanishni tavsiya etamiz: Chizma-2 45Ёшларнинг интеллектуал ижодий салоҳиятини ошириш усуллариЧаққонлар ва эпчилар спорт ўйинлари ўтказиш Ақл чархи машқларини ўтказиш Ёш қаламкашлар тугаракларин и жонлантириш Устоз-шогирд ишларини такомилаш- тиришҚувноқлар ва зукколар танловларини ўтказиш

Quyida yo shlarning intellektual ijodiy salohiyatini rivojlantirish usullaridan foydalanish haqida namunalar keltiramiz: Aql charhi mashqlarini o‘tkazish: bunga turli rebuslar, krasovordlar yechish, shaxmat va shashka o‘yinlarini musobaqa shaklida tashkil etish kiradi. Yosh qalamkashlar to‘garaklarini o‘tkazish: bunga yoshlarning ijodiy mahoratini, iste’dodini oshirib borishga qaratilgan tadbirlari majmuasi kiradi. Masalan, yoshlar orasida yetishib chiqayotgan yozuvchi va jurnalistik mahoratga esa bo‘lgan yoshlar bilan ishlash. Chaqqonlar va epchillar sport o‘yinlarini o‘tkazish: bunga barcha turdagi sport musobaqalarini o‘tkazish kiradi. Mushoira, g‘azalxonlik ko‘rik tanlovlarini o‘tkazish: bu usulga yoshlarning she’r va g‘azallar orqali ijod qilishi kiradi. Bunga “She’r kechasi” tadbirlarini qtkazish kiradi. Quvnoqlar va zukkolar tanlovlarini o‘tkazish: bu tanlov orqali yoshlarning san’at, teatr va rassomchilikka bo‘lgan qiziqishi orttiriladi va zukkolik mahorati baholanadi. Ustoz-shrgird ishlarinitakomillashtirish: bu usulni amalga oshirish uchun eng yaxshi ish olib borayotgan shogirdlari undan juda mamnun va minnatdor bo‘lgan pedagog-ustozning ishlarini ommalashtiriladi. Albatta yoshlarning ijodiy barcha ishlarini va iste’dodli mahoratlarini baholash, ularni turli sovg‘a va faxriy yorliqlar bilan mukofotlash maqsadga muvofiqdir. Yuqorida keltirilgan nazariy holat va amaliy misollarga qaramay qobiliyat va uning rivojlanish muammosi psixologiya va pedagogikaning eng murakkab masalalaridan biri hisoblanadi. Qobiliyat sezgi analizatorlari, kuch, harakat 46Мушоира,ғазал - хонлик кўрик танловларини ўтказиш Ижодий ишларни баҳолаш, рағбат- лантириш

hamda asabiy, jismoniy va aqliy jarayonlar muvofiqlashishi kabi nerv sistemasi xususiyatlariga bogliq bo‘lgan tabiiy iqtidor, iste’dod, shuningdek, tashqi ijtimoiy muxit ta’siri ostida rivojlanadi. Shaxsning barcha individual psixologik xususiyatlari kabi qobiliyatlar unga kandaydir tabiat tomonidan tugma ravishda, tayyor xolda berilmaydi, balki hayot va faoliyat jarayonida tarkib topadi. Kishi dunyoga hech kanday psixik xususiyatlarsiz, fakat ularni orttirishga karatilgan umumiy imkoniyatlar bilan keladi, xolos. Xozirgi paytda iste’dod nishonalarini miyaning va sezgi organlarining mikrostrukturasi bilan boglaydigan nazariya eng maxsuldor hisoblanadi. Miya xujayralarini chukur urganish iste’dodli kishining nerv turkumalarini kursatadigan morfologik va funksional xususiyatlarida fark borligini aniklash imkoniyatidadir deb taxmin kilish mumkin. Shuningdek, iste’dod nishonalarini nerv jarayonlarining ayrim differensial xususiyatlari bilan (nerv kuchi, muvozanatlashuvi va harakatchanligi urtasidagi farklarga karab) va shu bilan oliy nerv faoliyati turlari bilan boglovchi gipoteza ham xakikatga yakinrokdir. Bulardan tashkari, qobiliyatlarni tabiiy asoslarini nerv sistemasining xususiy xususiyatlari deb atalgan xususiyatlar bilan boglaydigan, ya’ni ayrim odamlarda kurish, boshka odamlarda eshitish, uchinchi bir xilida esa harakat sohasida namoyon buladigan uziga xos tipologik xususiyatlar bilan boglaydigan gipotezalar yana ham xakikatga yakinrokdir. Jiddiy statistika qobiliyatlar va iste’dodlarning irsiyat yuli bilan utishini isbotlaydigan hech kanday dalillar bermaydi. Qobiliyatlarning irsiyat yuli bilan utishi xakidagi ilmiy nazariyaga ham karama – karshidir. Garchi qobiliyatlarning rivoji har turli odamlarda mutloko bir xil bulmagan tabiiy shart-sharoitlarga boglik bulsa ham, yukorida kurib utilgan iste’dod nishonalari va qobiliyatlar urtasidagi nisbat, qobiliyatlar shunchaki tabiat in’omi emas, balki kishilik tarixining maxsuli ekanligini kursatadi. Agar xayvonlarda oldingi avlod yutuklarining keyingi avlodga utkazib berilishi asosan organizmning irsiy 47

morfologik uzgarishlari orkali amalga oshsa, insondat bu ijtimoiy-tarixiy yul bilan, ya’ni mehnat kuroli, til, san’at asarlari va shu kabilar bilan amalga oshadi. Kishi uzida muayyan faoliyatga qobiliyat bor yoki yukligini sezish yoki sezmaslmigini bildiradigan omil ta’lim metodikasi hisoblanadi. Ta’lim metodikasi kaerda ojiz bulsa, usha yerda qobiliyatlarning tugma ekanligi xakidagi gaplar paydo buladi. Uz-uzidan ma’lumki, metodika doim takomillashib boradi, bu esa «tugma qobiliyatlar» doirasini torayib borishiga olib keladi. Qobiliyatlar va iste’dodlarni shakllantirish muammosi katta ijtimoiy va davlat ahamiyatiga ega bulgan masaladir. Inson qobiliyatlarini rivojlantirishning muhim omillari – barkaror maxsus qiziqishlardan iborat. Maxsus qiziqishlar – bu insoniyat faoliyatining kandaydir soha mazmuniga bulgan qiziqishlari bulib, bu qiziqishlar ana shu turdagi faoliyat bilan kasb tarikasida shugullanish moyilligiga usib kutariladi. Bilishga doir qiziqish bu urinda faoliyat usullari va uslublarini amaliy ravishda egallab olishni ragbatlantiradi. Biror mehnat yoki ukuv faoliyatida qiziqishning paydo bulishi bu faoliyatga nisbatan qobiliyatlarning uygonishi bilan chambarchas boglikligi va qobiliyatlarning rivojlanishi uchun dastlabki zamin sifatida xizmat kilishi kayd etilgan. Ko‘pgina burjua olimlari qobiliyatlar tugma bo‘ladi va avloddan –avlodga o‘tib turadi, deb hisoblaydilar. Bu nazariya tarafdorlarining davo qilishicha unchalik qobiliyatli bo‘lmagan ko‘pchilik kishilar orasidan layoqatli kishilar oilalari kam bo‘ladi, bu oilalardagi kishilarning qobiliyatlari avloddan avlodga o‘tib keladi. Ayrim burjuaziya tadqiqotchilarining ma’lumotlariga qaraganda anashu “Talant makonlari” hamisha imtiyozli sinflarga mansub bo‘lib, ayni vaqtda mehnatkash xalqning ko‘pchiligi orasida qobiliyatli kishilar deyarli yo‘q emish. Shuni ko‘rish qiyin emaski bunday konsepsiya burjua olimlarining oddiy kishilar tug‘ma ravishda mukammal emas, boy va mashhur kishilar tabiatan qobiliyatli deb ilmiy jihatdan isbotlashga intilishga, bu bilan esa ularning xalq ommasi ustidan rahbarlik qilish va ekspluatatsiya qilish huquqini oqlashga qaratilganligini ko‘rish qiyin emas. Shu narsa ravshanki anashu 48

“Olimlar” ning chiqargan bu xulosalaridan hech qanday ilmiy narsa yo‘q va bo‘lishi ham mumkin emas. Lekin qobiliyatlar to‘g‘risida bunga butunlay qarama-qarshi bo‘lgan nuqtai nazar ham mavjud bo‘lib, bu nuqtai nazar tug‘ma sifatlarni to‘la-to‘kis inkor qiladi va hamma narsa faqat tarbiyaga hamda kishi voyaga yetib, rivojlanayotgan, ishlayotgan shart-sharoitga bog‘liq deb hisoblaydi. Xozirgi zamon psixolog olimlari qobiliyatlar miya va sezish organlarining tuzilishiga bog‘liq ular har xil kishilarda tug‘ilgan vaqtidayoq turlicha bo‘ladi deb hisoblaydilar. Har bir kishida tug‘ma layoqat nishonalari ya’ni miyaning oliy nerv faoliyatining analizatorlarining o‘ziga xos xususiyatlari bor bo‘ladi, binobarin, kelgusida biror qobiliyatni rivojlantirishga bo‘lgan muayyan moyillik anashunga bog‘liqdir. Tabiiy anatomik –fiziologik layoqat nishonalari qobiliyatlarinning fiziologik asosini tashkil etadi. Keyinchalik qobiliyatga aylanadigan loyoqat nishonalarining majmui kishining istedodi deyiladi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, qobiliyat faoliyat davomida rivojlanadi. Akademik B.A,Obruchev muskullar singari qobiliyatlar ham mashq paytida rivojlanadi deb bekorga aytmagan shuning uchun qobiliyatlarni rivojlantirishning birinchi sharti- faoliyatga bo‘lgan ehtiyojni tarbiyalashdir. Ishlashni yoqtirmaydigan, aqliy mehnatdan ham jismoniy mehnatdan ham o‘zini olib qochadigan kishilarga qobiliyatlar rivojlanmaydi. O‘z faoliyatida katta muvaffaqiyatlarga erishgan barcha ardoqli kishilar qobiliyatlarini rivojlantirish uchun jiddiy mehnat qilishning ahamiyati haqida gapiradilar. “Talant, -deydi mashhur aviakonstoktor, ikki marta sosialistik Mehnat Qahramoni A.Syakovlev, - olloning inomi emas… bu avvalo sabr toqatga ko‘paytirilgan mehnat, mehnat va yana bir karra mehnatdir. Mehnatga bo‘lgan ehtiyojni tarbiyalash uchun ishga qiziqish va unga odatlanish katta ahamiyatga egadir. Qobiliyatlar shaxsning boshqa sifatlari bilan uzviy bog‘langan. Kishining talanli ekanligi ma’lum darajada uning psixik jarayonlari (idroki, xotirasi, tafakkuri, nutqi, tasavvuri, diqqat), shuningdek , ko‘pgina psixik xususiyatlarining rivojlanish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Ayrim qobiliyatlarni rivojlantirishda 49

tegishli bilish jarayonlarining yuqori darajada bo‘lishi hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shaxsdagi ko‘pgina jarayonlar va xususiyatlarning ayniqsa kuchli rivojlanishi kishining umumiy ravishda har tomonlama layoqatli bo‘lishga olib keladi. Kishi o‘z qobiliyatlarini rivojlantirish bilan shug‘ullanar ekan, bu rivojlanish quruq maqsaddan iborat bo‘lib, qolmasligiga intilish kerak. Qobiliyatlar-shaxsning faqat bir tomoni, uning psixik xususiyatlaridan biridir. Agar talantli kishi axloqiy jihatdan qat’iyatli bo‘lmasa, u ijobiy shaxs deb hisoblanishi mumkin emas. Aksincha, yuksak ma’naviy darajaga, prinspiallik, axloqiy his-tuyg‘ularga va kuchli irodaga ega bo‘lgan layoqatli kishilar jamiyatga juda katta foyda keltirganlar va foyda keltirmoqdalar. Testlarni tatbiq etish o‘quvchilarga o‘z shaxsiyatidagi xususiyatlarni chuqurroq anglash, kasb tanlashdek murakkab muammoning yechimini oson topish, o‘z shaxsiyatining kuchli va ojiz tomonlarini chuqurroq bilib olish imkonini beradi. Amaliy psixologiyaning bugungi kundagi eng muhim va dolzarb vazifalaridan biri layoqat kurtaqlarini ilk yoshlikdan aniqlash, intellekt darajasiga ko‘ra shaxs qobiliyatlari yunalishini ochib berishdir. Shuning uchun ham xozirda ko‘plab intellekt testlari va qobiliyatlarni diagnostika qilish usullari ishlab chiqilgan va ular muvaffaqiyatli tarzda amaliyotda qullanmokda obiliyatlarni o‘lchash muammosi XIX asrning oxiri – XX asrning boshlariga kelib izchil xal qilina boshlandi. H orijda bunday ishlar Spirmen, Bine, Ayzenk va boshqalar tomonidan o‘rgananildi. Ular qobiliyat va iqtidorni o‘rganish uchun maxsus testlardan foydalandilar. Bu testlarning umumiy mohiyati shundaki, ularda topshiriqlar tizimi tobora qiyinlashib boruvchi testlar - topshiriqlar batareyasidan iborat bo‘ladi. Masalan, Ayzenkning mashxur intellekt testi 40 ta topshiriqdan iborat bo‘lib, u intellektual jarayonlarning kechishi tezligini o‘lchaydi. Bu yerda vaqt mezoni muhim hisoblanadi. Boshqa mualliflar sekin ishlash - qobiliyatsizlik belgisi ‘vfc deb, boshqacharoq usullarni o‘uylab topganlar. Ko‘pchilik olimlar uchun, masalan, rus olimlari uchun qobiliyatni o‘lchashning ishonchli mezoni - bu shaxs yutuqlarini va uning qobiliyatidagi o‘zgarishlarni bevosita faoliyat jarayonida qayd etishdir. Rus olimi Ye.A.Klimov yoshlar iqtidorining yo’nalishini aniqlash maqsadida faoliyat va kasb - hunar sohalarini asos qilib olib, metodika yaratdi va 50

uning «Professional - diagnostik so‘rovnoma» deb atadi. Shunday qilib, u barcha kasblarni ularning yo’naltirilgan sohasiga ko‘ra 5 toifaga bo‘ldi: O(T) - tabiat (o‘simlik, xayvonlar, mikroogranizmlar); O(T) - texnika (mashina, materiallar, e nergiyaning turlari) ; O(O)- odam (odamlar guruxi, jamoalar); O(B)- belgilar (turli malumotlar, belgili simvollar); O (I)- badiiy, ijodiy obrazlar (tasviriy san’at, musiqa). So‘rovnoma shaxsni turli kasblarga moyilliqni aniqlaydi. Unga 20 juft savollar kiritilgan bo‘lib, tekshiriluvchi maxsus javob varaqasida qay darajada u yoki bu mashgulot turi bilan shugullanishga moyilligini belg i lashi kerakAmaliy psixologiyaning bugungi kundagi eng muhim va dolzarb vazifalaridan biri layoqat kurtaqlarini ilk yoshlikdan aniqlash, intellekt darajasiga ko‘ra shaxs qobiliyatlari yunalishini ochib berishdir. Shuning uchun ham hozirda ko‘plab intellekt testlari va qobiliyatlarni diagnostika qilish usullari ishlab chiqilgan va ular muvaffaqiyatli tarzda amaliyotda q o‘ llanmoqda. 3-BOB O‘smirlarn ing ijodkorlik qobiliyatlarini baholash ning psixologik usullari 3.1 O‘smirlar ning ijodkorlik qobiliyatlarini baholash usullari va mezonlari hamda ularga zamonaviy yondashuv Milliy an’analar urf-odatlarimizning tiklanishi, milliy, umumbashariy va umumma’naviy qadriyatlarimizni hayotimizga tatbiq etilishi xalqimizning turmush sharoitini o‘zgarishiga olib keldi. Jamiyatimiz uchun bilimdon, fidokor, iste’dodli yoshlarni tarbiyalash imkoniyati yaratildi. O‘zbek xalqi yuksak aql- zakovatga dunyoni boshqarish qudrati, salohiyati, qobiliyatiga ega bo‘lgan sohibqiron Amir Temur kabi sarkardalar, Al-Buxoriy, At-Termiziy, Bahovuddin Naqshband, Xo‘ja Ahmad Yassaviy kabi ulug‘ muhandis majtahid ulamolari, Abu NasrForobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino kabi qomusiy olimlari bilan 51

birgalikda Ul-Umaviy, Hofiz Sheroziy kabi musiqashunos olimlari, Nizomiy Ganjaviy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Ulug‘bek kabi mutafakkirlari bilanfaxrlanib qolmay, ularning ishlarini davom etishiga, fan sohasida yangiliklar yaratishga ham qodirdirlar. Shuningdek, mamlakatimizda nomlari jahon fani tarixiga kirgan olimlarimiz ko‘plab topiladi. Bizda madaniy saviyani oshirish, xalqimiz orasida ko‘plab bunyodga kelgan talant va salohiyatlarni kamol toptirish uchun barcha imkoniyatlar yaratilgan. Iste’dodning o‘sib kamol topishi uchun faqat muhit ta’sirining bir o‘zi kifoya qilmaydi. Bunda eng muhim narsa ta’lim va mahsus tarbiyadir. Qobiliyat ta’lim jarayonida, bilimlarni o‘zlashtirish jarayonida, bilimlarning ijodiy qo‘llanishida, tegishli ko‘nikma va malakalar hosil qilish jarayonida, inson faoliyatida kamol topadi. Masalan, muzikachi bo‘lish uchun tabiiy qobiliyat va qulay sharoit bo‘lishining o‘zi kifoya qilmaydi, balki o‘qish, muzika nazariyasini o‘rganish, texnikani va mahsus fanlarni bilish kerak bo‘ladi. Yaxshi uchuvchi, injener, umuman qanday bo‘lmasin har bir sohada mutaxassis bo‘lish uchun tegishli ma’lumot va tarbiya olishi kerak. Ta’lim jarayonida kishi mahsus ko‘nikmalar va faoliyat texnikasini egallaydiki, ularsiz uning na iste’dodi yuzaga chiqadi va na qobiliyati o‘sib yetiladi. «Men foydalangan texnikaning rivojlanganligi soyasidagina – deb yozgan edi A.N.Rimskiy Korsakov, - mening ijodiyotim yangi jonli kuchga ega bo‘ladi va mening bundan buyon ijodiy faoliyatim uchun yo‘l ochildi». Ma’lumki, barcha yuksak iste’dodli kishilar ko‘p va tirishib o‘qiganlar. Iste’dod ayni ta’lim-tarbiya jarayonida, kishining tarkib topayotgan qobiliyatlarida ravshanroq ko‘rina boshlaydi. Chunonchi, kishining, masalan, muzika, adabiyot, texnika, matematika va boshqa shu kabilarga bo‘lgan iste’dodi ta’lim-tarbiya jarayonida oshkor bo‘ladi. Qulay sharoit, o‘qitish va tarbiya odamdagi layoqatning barvaqt uyg‘onishiga imkon beradi. Masalan, Rimskiy-Korsakov onasi kuylagan kuylarni 52

ikki yoshdanoq, otasi pianinoda chalgan kuylarni to‘rt yoshida takrorlar, xirgoyi qilar edi va otasidan eshitgan kichik muzika asarlarini tez kunda fortepianoda o‘zi chala boshlagan. Motsart uch yoshdan boshlab klavesinani (pianinoga o‘xshash muzika asbobini) chala boshlagan, eshitgan muzika asarlarini hayron qolarli darajada darrov esida qoldirgan. To‘rt yoshida o‘zi ham muzika asarlari yarata boshlagan. Gaydida to‘rt yoshidayoq muzikaga bo‘lgan qobiliyat ko‘rina boshlagan. Prokofev sakkiz yoshida kompozitor bo‘lib tanila boshlagan. Rassomlik sohasida Rafaelning ijodiy qobiliyati sakkiz yoshida, Mikelanjeloda o‘n uch yoshida, I.Ye.Repin bilan V.A.Serovda to‘rt yoshida, V.I.Surikovda olti yoshida ko‘rina boshlagan. Aleksandr Ivanov o‘n bir yoshidayoq tasviriy san’at Akademiyasiga kirgan. Igor Grabar o‘zi haqida: «Rassomlikka necha yoshda havas qo‘yganligimni eslay olmayman, ammo rasm solmagan vaqtimni xotirlay olmayman», deydi. Poeziya sohasida Pushkin va Lermontovlarning ijodiy qobiliyatlari juda erta ko‘rina boshlagan. Pushkin to‘qqiz yoshida Lermontov o‘n yoshida, A.Navoiy 5 yoshida ijod qila boshlagan. Ularning 7-13 yoshlaridayoq asarlari bosilib chiqa boshlagan. Bayron bilan Shiller o‘n olti yoshda yoza boshlagan. Bizning maktablarimizdagi ta’lim-tarbiya ishlari bolalarga faqat bilim berish bilangina cheklanib qolmay, balki bolalarning barcha qobiliyatlarini o‘stirishni nazarda tutgan holda olib boriladi. Kishilar o‘zidagi turli faoliyatlarga bo‘lgan tug‘ma layoqatlarini jamoada, o‘z ustida tinmay ishlash jarayonida ro‘yobga chiqaradilar. Maktablardagi sinf hamda jamoa, guruhlar, ilmiy to‘garaklar, fan olimpiadalariga ishtirok etish, ilmiy anjumanlarga ishtirok etish tug‘ma layoqatlarni qulay imkoniyatlaridir. Shuningdek, o‘quv va mehnat faoliyatida odamning layoqatlari uyg‘onadi va qobiliyatlari o‘sadi, xalq talantlari shular jarayonida oshkor bo‘ladi. Har bir shaxsning o‘zi aktiv harakat qilgandagina ijtimoiy muhit, o‘qish va tarbiya kishining layoqatini uyg‘otmog‘i va iste’dod hamda qobiliyatlarini 53

o‘stirmog‘i mumkin. Kishining qobiliyatlari uning faoliyatini belgilabgina qolmay, balki kishining qobiliyatlari mana shu faoliyatda o‘sadi va tarkib topadi. Kishining o‘z faoliyatiga qanday munosabatda bo‘lishi katta ahamiyatga egadir. Agar kishi o‘z ishini sevib, mehr bilan qilsa, u vaqtda kishining bu sohadagi salohiyatlari kuchliroq yuzaga chiqa boshlaydi, uning qobiliyat va mahorati tezroq o‘sib boradi. Ishga muhabbat qo‘yish – u ishga qiziqish, havas qo‘yish demakdir. Shu sababdan kishining qobiliyati uning qiziqish-havaslari bilan mustahkam bog‘liq va qiziqishning o‘sib borishiga qarab, kishi qobiliyati ham o‘sib boradi. Qiziqishlar esa hammadan ko‘ra ko‘proq, faoliyat jarayonida va o‘sib borayotgan qobiliyatlarga bog‘liq ravishda o‘sadi. Yuksak va olijanob maqsadlar kishining barcha ruhiy kuch va qobiliyatlarining o‘sishiga katta stimul bo‘lib xizmat qiladi. Durust, ayrim vaqtlarda kishining qobiliyati bilan havaslari bir-biriga mos bo‘lmasligi ham mumkin, masalan, kishi ma’lum bir sohada qobiliyat ko‘rsatadi, ayni vaqtda boshqa bir sohaga ham qiziqadi. Bunday hodisa ko‘proq kishining qobiliyatlari hali to‘liq tarkib topib yetmagan va oshkor bo‘lmagan davrlarda uchraydi. Qobiliyatning o‘sishida mayyan faoliyatga qiziqish va muhabbat qo‘yish bilan bir qatorda, kishi o‘z ustida ishlashi, uning mehnat faoliyati hamda bilimlari, ko‘nikma va malakalarini ijodiy ravishda – qo‘llana olishi ham katta ahamiyatga egadir. Ayrim kishilar bolalik va o‘quvchilik chog‘larida, ular uchun qulay sharoit bo‘lishiga qaramay, hech qanday o‘z zehni va qobiliyatlarini ko‘rsata olmaganliklari ma’lumdir. Bunday kishilar keyinchalik sabot va chidam bilan o‘z ustlarida mustaqil ishlashlari natijasida o‘zlarining zo‘r qobiliyatga ega ekanliklarini ko‘rsatganlar. Ko‘p vaqtlardan beri shu narsa ma’lumki qobiliyat bilan o‘zlashtirish hamma vaqt ham bir xil bo‘lavermaydi. Masalan, Gogol Nejinskiy gimnaziyasida 54

o‘qiyotganida adabiyotdan «3», inshodan esa «2» baho olar edi. Mendeleev gimnaziyada «o‘rta hol» o‘quvchilardan biri bo‘lib hisoblanishiga qaramasdan, keyinroq borib genial olim bo‘lib yetishdi. A’lochi bo‘lib o‘qiganlardan ko‘pchiligining oddiy xizmatchi bo‘lib qolganligi ham sir emas. Moskva matematika maktabiga asos solgan, hozirgi zamon matematikasida yangi oqim yaratgan atoqli olim, akademik Luzin maktabda o‘qigan davrlarida matematika fanidan «2» bahoga o‘qir edi, uyda matematikadan yordamchi o‘qituvchi bilan tayyorlanar edi. O‘sha o‘qituvchining so‘ziga qaraganda, Luzin fanga tamoman layoqatsiz edi. Taniqli kinorejissyor S.M.Eyzenshteyn maktabda o‘qigan vaqtida rasm darsidan faqat «3» baho olib o‘qir edi. Lekin keyinchalik u o‘z ustida tinimsiz ishlashi natijasida kinematografiya san’ati sohasida talantini ko‘rsatdi. Mashhur kishilar hayotini olib qarasak, ular ijodiyotida eng muhim o‘rinni ishg‘ol qilgan narsa ularning tinimsiz ishlash qobiliyatiga ega bo‘lganliklari, belgilangan maqsad yo‘lida oylab, yillab, o‘n yillab ishlay bilishlari va charchamay unga erishish yo‘llarini izlashlari bo‘lgandir. Ma’lumki, maktabdagi o‘quvchilar orasida darslardan ulgurmaydigan bolalar ham uchraydi. Bunday o‘quvchilarning darslardan ulgurmasdan orqada qolish sababini sinchiklab tekshirish shuni ko‘rsatadiki, ularda o‘qishga moyillik bo‘lmaydi yoki ular dars tayyorlash yo‘llarini bilmaydilar. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, ularda o‘qishga bo‘lgan qiziqish va istak tug‘dirish, shuningdek, ularda dars tayyorlash malakasini hosil qilish ularning darsdan ulgurib borishlariga imkoniyat beradi. Shuning uchun ta’lim-tarbiya jarayonida har bir pedagog o‘quvchilarga muayyan fanlardan bilimlar berish, malaka hosil qilish, ularning his va irodasiga ta’sir etish bilan bir qatorda, ularning har birini jamiyatning munosib quruvchilari bo‘lib yetishishlari uchun tinmay o‘z ustilarida ishlash lozim ekanligini ular ongiga singdirish kerak.O‘quvchilarning kelajak mehnat faoliyatlaridagi muvaffaqiyatlari faqat ularning maktabda oladigan bilim va malakalariga bog‘liq 55

bo‘lmay, balki, asosan, o‘zlarining bun dan keyingi o‘z ustilarida tinimsiz ishlashlari orqali yangi bilimlar hosil qilib borishlariga bog‘liq ekanligini ularga tushuntirish orkali biz ijodiy qobiliyatlarni rivojlatirishga ega bo‘lamiz. Ijodiy qobiliyatlar bilimlar, ko‘nikmalarda emas, balki ularni egallagan dinamikasida ya’ni bilim, ko‘nikmalar qanday sharoitda tez, chuqur va oson egallanishida namayon bo‘ladi. Bu tushunchadan bugungi kunda ham foydalaniladi.Va nihoyat, yana bir tushunchani ko‘rib chiqamiz. “Ijodiy qobiliyat – bu bilim ko‘nikma va malakalarni namayon bo‘lishi emas, balki ularni tez o‘zlashtirilishi va un amaliyotda samarali qo‘llanilishidir”.Ushbu tushunchaning yangiligi va to‘laligi nimadaq Ushbu tushunchada ijodiy qobiliyatlar bilim, ko‘nikma va malakalarga tenglashtirilmay, ularga nisbatan insonning munosabati, bilim, malaka va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish yenglligi, tezligi va chuqurligi, hamda ularni ma’lum bir fvoliyatini yengil o‘zlashtirishda va shu faoliyatning muvaffaqiyatli bajarishda namayon bo‘ladi. Shunday qilib, qarama – qarshiliklarni yengish hamda haqiqatni izlash oqibatida olimlar quiydagi xulosaga keldilar, “Ijodiy qobiliyatlar – shaxsning individual psixologik xususiyati bo‘lib, unga bilimlar, ko‘nikmalar va malakalarni o‘zlashtirilishining to‘liqligi, yengilligi, chuqurligi, hamda turli faoliyatni o‘zlashtirish va uni muvaffaqiyatli bajarishga bog‘liqdi” bu tushunchani psixologiyaga yirik Rossiya olimi B.M.Teplov (1896-1965) kiritgan bo‘lib, u bugungi kunda keng tarqalgandir. Yuqorida aytib qtilgandek B.M.Teplov qobiliyatlarinng umumiy nazariyasini ishlab chiqishiga o‘z hissasini qo‘shgan B.M.Teplovning fikricha “Qobiliyatlar” tushunchasi o‘z ichiga uch g‘oyani qamrab oldi: “birinchidan, qobiliyatlar deganda bir odamni boshqasidan ajratib turadigan individual psixologik xususiyatlar tushuniladi. 56

Ikkinchidan qobiliyat deganda har qanday individual psixologik xususiyatni emas biror bir faoliyatni muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlovchi xususiyat tushuniladi. Uchinchidan, “Qobiliyatlar” odamning bilimlari, ko‘nikmlari va malakalariga tenglashtirimasligi lozim.”. B.M.Teplovning fikricha qobiliyatlar doimiy rivojlanishdagina mavjud bo‘lishi mumkin. Rivojlanmagan, amaliyotda qo‘llanilmaydigan qobiliyat vaqt o‘tishi bilan yo‘qoladi. - Axborot texnologiyalari asrida va ayniqsa, talabalar misolida - O‘quvchilarning ijodkorlik qobiliyatini baholashning iqtisodiy samarali usuli – kompyuterdan foydalanish metodikasi IQ muammolarini tadqiq etishda ko‘plab ilmiy yondashuvlar mavjud. Ularning natijalarini umumlashtirib, kreativ psixologiya va u bilan bog‘liq intellektual qobiliyatlar haqida quyidagicha xulosa qilishimiz mumkin: Intellektual “Odarennost(iqtidorli)” shaxsning ijodiy aktivligining shartlaridan biri bo‘lib, ijodiy faoliyatni aktivlashtirishda motivlashtirish asosiy o‘rin tutadi. 1. E.Torrens nazariyasi bo‘yicha IQ intellektga bog‘liq bo‘lmagan faktordir, ya’ni “intellekt bo‘sag‘asida” bu faktor quyidagicha taqqoslanadi: agar IQ 115-120 dan past bo‘lsa intellekt va kreativlik yagona faktorni tashkil etadi, aksincha IQ 115-120 dan yuqori bo‘lsa, IQ intellektga bog‘liq bo‘lmagan kattalik bo‘lib qoladi, bundan kelib chiqadiki past intellektli kreativlik bo‘lmaydi, lekin past kreativli intellektuallar mavjud Yuqoridagi fikrlarga ko‘ra shaxsning ijodkorlik xusuiyatini quyidagi mezonlar orqali tavsiflash mumkin: 1. Ijodiy muammoni ko‘rish va anglash. Idrok etish. Diqqatlilik va e’tibor li lik 57

2. Muammoning asosiy qirrasi va aloqalarini anglash, ko‘ra bilish. Fikrlashning serqirraligi. 3. An’anaviy qarashlardan voz kechish va yangicha fikrni olg‘a surish(Gibkiy mыshleniya). 4. Masalalarni yechishda bir qoliplilik va guruxning fikrlaridan chetlashishga harakat qilish. Real fikrlash. 5. Ko‘plab g‘oya va aloqalarni qayta guruxlash qobiliyati. Ko‘p variantli fikrlash. 6. Ijodkorlik talab qiluvchi muammoni tizimlashtirilgan holda aniq, ravshan tahlil etish qobiliyati. 7. IQ talab etuvchi muammolarni sun’iy, abstrakt tizimlashtirish qobiliyati. (Abstraktnoe mыshleniya) 8. G‘oyaning bir butunligi va uning strukturasini his etish qobiliyati. 9. Barcha yangi va g‘ayrioddiy holatlarni qabul qila olish qobiliyati. 10. Noaniq holatlarda konstruktiv aktivlik qobiliyati Ushbu aytib o‘tilgan mezonlar o‘smirlarda qay darajada shakllanganligini bilish maqsadida boshlang‘ich vaqtda test savollari, so‘rovnomalar, anketa savol javoblari o‘tkazish ko‘zda tutiladi. O‘tkazilgan test natijalari asosida tajriba va nazorat guruxlari ajratiladi. Test savollari yuqorida sanab o‘tilgan mezonlarni o‘zida mujassamlashtirgan holda IQ darajasini belgilovchi quyidagi parametrlarga nisbatan tuzilgan: 1. Masala yechishga, fizika faniga moyillik darajasi 2. Fanga qiziqish darajasi 3. Ijodiy faollik darajasi 4. Ijodiy diqqatning serqirraligi va barqarorligi 5. Amaliyotga ijodiy qo‘llash 6. Tasavvur ravshanligi va aniqligi 7. O‘z-o‘zini baholash 58

Akliy iste’dod testlari mazmun jihatdan kator savollar va masalalardan tashkil topgandir. Ularni yechish muvaffakiyati (sarflangan vaktni hisobga olib) balllar yigindisi bilan hisoblanadi. Bolalar testlar to’plamini bajarib bo’lgandan keyin ularning natijalarini standartlashtirilgan yul bilan, ya’ni har bir sinaluvchi olgan ochkolar mikdorini hisoblash bilan shugullanishadi Endi qobiliyatlarning sifat va miqdor harakteristikasini ko‘rib chiqaylik. Qobiliyatlarning sifat harakteristikasi haqida gapirilganda kishining qaysi faoliyatda ishlayotganligi (konstruktorlik, pedagog, sport, iqtisod va h.k) qaysi faoliyat turida ishlab o‘zini topishi, muvaffaqiyatga erishish mumkinligi nazarda tutiladi. Qobiliyatlarning sifat harakteristikasi uning miqdor harakteristikasi bilan uzviy bog‘likdir. Qobiliyatlarning mikdoriy o‘lchami o‘ziga xos tarixga ega XIX asrning oxiri XX asr boshlarida D.Kettel, L.Termen, B.Skinnerlar insonni o‘zi shug‘ullanayotgan faoliyatga yaroqligi, uning qobilitlari darajasini aniqlash taklifi bilan chiqadilar. Buning uchun aqliy iste’dod testlaridan foydalanish tavsiya etilgan. Buni qanday aniqlanganligini ko‘rib chiqamiz. Tadqiq qilinuvchi testlarni tugutgach, uning natijalari standartlashgan xalda ballari hisoblab chiqiladi. Bu aqliy iste’dod koeffitsientini (IQ — «ay-kyu») aniqlash imkoniyatini beradi. IQQ ni ani q lashda q uyidagi formuladan foydalaniladi: a qli y yosh IQ =______x 100 anik; yosh Asliy yosh — intellektni aniqlovchi biror — bir shkala asosida belgilanadi. Masalan, 11,5 yoshli bolaning aqliy yoshi 120 bal shkala bilan aniqlanadi. 59

Agar ikki bola 100 balldan yiqqan bo‘lsa, lekin ularning birini yoshi 9,5 ikkinchisining yoshi 12 da bo‘lsa, u xalda Birinchi bolaning IQQ =____ = 99, 5 ga 9,5 Ikkinchi bolaning IQ =____ = 80,1 ga tengdir 14 ammo bu borada L.S.Vigotskiyning tanqidiy fikrlari mavjud, zero agar bola berilgan vazifani bajarmasa, uning qobiliyat darajasi aniqlanadi deb hisoblash notug‘ri. L.S.Vigotskiy iste’dodni aniqlaydigan tadqiqotlarni takroran o‘tkazish lozimligini aytadi, avval mustaqil, so‘ng kattalar yordamida. Iste’dod darajasi esa avval mustaqil, so‘ng kattalar yordami bilan o‘tkazilgan tajribalar natijalarini solishtirish asosidagi farq orqali aniqlanadi. Iste’dod darajasini aniqlashning ushbu usuli L.S.Vigotskiy tomonidan “bola rivojlanishinng yaqin zonasi” deb atalgan. Shaxsning barcha individual psixologik xususiyatlari kabi qobiliyatlar unga kandaydir tabiat tomonidan tugma ravishda, tayyor xolda berilmaydi, balki hayot va faoliyat jarayonida tarkib topadi. Kishi dunyoga hech kanday psixik xususiyatlarsiz, fakat ularni orttirishga karatilgan umumiy imkoniyatlar bilan keladi, xolos. Xozirgi paytda iste’dod nishonalarini miyaning va sezgi organlarining mikrostrukturasi bilan boglaydigan nazariya eng maxsuldor hisoblanadi. Miya xujayralarini chukur urganish iste’dodli kishining nerv turkumalarini kursatadigan morfologik va funksional xususiyatlarida fark borligini aniklash imkoniyatidadir deb taxmin kilish mumkin. Shuningdek, iste’dod nishonalarini nerv jarayonlarining ayrim differensial xususiyatlari bilan (nerv kuchi, muvozanatlashuvi va harakatchanligi urtasidagi farklarga karab) va shu bilan oliy nerv faoliyati turlari bilan boglovchi gipoteza ham xakikatga yakinrokdir. Bulardan tashkari, qobiliyatlarni tabiiy asoslarini nerv sistemasining xususiy 60

xususiyatlari deb atalgan xususiyatlar bilan boglaydigan, ya’ni ayrim odamlarda kurish, boshka odamlarda eshitish, uchinchi bir xilida esa harakat sohasida namoyon buladigan uziga xos tipologik xususiyatlar bilan boglaydigan gipotezalar yana ham xakikatga yakinrokdir. Jiddiy statistika qobiliyatlar va iste’dodlarning irsiyat yuli bilan utishini isbotlaydigan hech kanday dalillar bermaydi. Qobiliyatlarning irsiyat yuli bilan utishi xakidagi ilmiy nazariyaga ham karama – karshidir.Psixologiya fani differensial qobiliyatlarning tug‘ma bo‘lishini inkor etmagan. Qobiliyatlarning rivojlanishiga tabiiy zamin bo‘luvchi xatti – harakat organlari va miya tuzilishidagi bu morfologik va funksional xususiyatlar layoqat deb ataladi. Layoqatlar turlicha yo‘nalishda bo‘ladi, bir layoqat zaminida turli qobiliyatlar shakllanishi mumkin, bu faoliyat «harakter»iga bog‘liqdir. Bugungi kunda qobiliyatlarni rivojlanishida tabiiy asosning modiyati hakidagi farazlarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligi hahida kqplab gapirish mumkin. Albatta qobiliyatlar tushunchasi kabi layoqat muammosi ham o‘z tarixiga ega. Lekin, ushbu masalarning to‘g‘ri yechimi hali hqm oxiriga yetmagan. Qobiliyatni irsiy asoslari bo‘yicha fanda turli qarashlar mavjud. Avstraliya olimi F.Gall (1758-1828) miya va alohida qobiliyatlar orasida bog‘liklik bor degan farazni ilgari suradi. Ushbu faraz to‘g‘rimiq Qachonlardir bu faraz juda mashhur edi, u qobiliyatlarni miya bilan bog‘lagan edi. Lekin F.Gallning aqlning, talant va qobiliyatlarning sifati miyaning katta yarim sharlarida ayrim joylarda joylashgan degan fikri fanda inkor etilgan. Lekin hali ham miya og‘irligi va qobiliyatlar orasida bog‘liqlik bor degan fikrlar mavjud. Katta peshonali kishilarni aqlli, aql-farosatli, muammolarni tez hal qiluvchi bo‘ladi degan fikrlarga hali ham duch kelamiz va aksincha peshonasi tor bo‘lgan kishilarga nisbatan esa qarama-qarshi fikrlar bildiriladi. Albatta, bu fikrlar o‘z tasdigini topmagan. Inson miyasining ogirligi va k.obiliyatlar urtasidagi boglikushk haqidagi fikrlar ham tasdiqlangan esa. Ma’lumki, katta kishi miyasi 1400 g 61

og‘irlikka ega. Shu jumladan, I.S.Turgenevning miya og‘irligi 2012, D.Bayronniki -1800g., N.Franeniki 1017, mashxur ximik Yu.Libixniki 1362 g. bo‘lganligi aniqlangan. Yana shu ham ma’lumki bir aqli zaif kishining miya og‘irligi katta bo‘lgan (2kg.ga yaqin). Demak yuqorida gapirilgan fikrlar o‘z isbotini topmadi. Fan esa izlanishlarni davom ettirmokda. Butungi kunda layoqatlarni miyaning mikrotizimi va sezgi organlari orasidagi bog‘liqligi haqidagi faraz o‘zining mahsuldorligini namoyon qilmoqda.Bu borada ONFning (umumiy) turlari, shuningdek, ONFning maxsus turlari, psixik faoliyati ustunlik qiluvchi birinchi signallar sistemasi (badiiy tur) va ikkinchi signallar sistemaining (fikrloviy tur) ustivorligi haqidagi ta’limotlari nazarda tutilgan.Shuni unutmaslik kerakki har qanday layoqat qobiliyati darajasiga yetishi uchun ma’lum rivojlanish yo‘lini bosib o‘tishi lozim.Har qanday qobliyatning birinchi etapi zarur organik tizimlar va funksional organlar yetishishi bilan bog‘liq (tug‘ilgandan to 6-7 yoshgacha). Maxsus qobiliyatlarning shakllanishi kichik va o‘rta maktab yoshigacha davom etadi. Kuzatuvlar shuni ko‘rsatadiki, qobiliyatlarni faol shakllanishi shaxs rivojlanishining ilk bosqichlarida namoyon bo‘la boshlaydi. Shunday vakealar ma’lum jumladan, Motsart 9 yoshida musiqiy pessalarni chala boshlagan. Rafael 8 yoshida, Repkin - 4 yoshida rasm chiza boshlagan, Pushkin 7 yoshida. Lermontov esa - 8 yoshida she’r yozgan. Kibernetika otasi Viner 12 yoshida universitetga o‘qishga kirgan. Lekin qobiliyatlarni kechroq namoyon bo‘lishi ham mavjud (Akeakov, Shishkov). Insonning qobiliyatlarini rivojlantiruvchi faoliyatga quyiladigan asosiy talablar: - faoliyatning ijodiy harakteri: - ijrochi uchun uning yuqrri qiyinligi: - zarur motivatsiya va zarur emotsional tayyorgarlikni ta’minlashni. 62

Shuni aloxida ta’kidlash lozimki, agar bajarilayotgan faoliyat yuqori kiyinchilikda bo‘lsa, u bolaning qobiliyatlarini rivojlanishiga asos bo‘ladi, buni L.S.Vigotskiy rivojlanishning yaqin zonasi deb atagan. Shuni unutmaslik kerak-ki bola uchun, uning qobiliyatlarini rivojlanishi uchun eng hal qiluvchi sharoit ta’lim va tarbiyadir. Bugungi kunda Respublikamizda qobiliyatlarni shakllantirish muammosi ijtimoiy va davlat muammosiga aylangan. Ushbu muammoni xal qilish maqsadida Respublika TAShXIS markazlari va barcha viloyat va tumanlarda shunday markazlar tashkil qilingan.Bugungi kunda maxsus qobiliyatlari aniqlangan uquvchilar o‘zlarini iqtidorini namoyon qilgan holda kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarga ixtiyoriy-majburiy ravishda uz ishlarini davom ettirib, yullarini tanlamokdalar. Bugungi kunda psixologiya fani bu yulda muhim o‘rinlarini egallamokda. Zero, O‘zbekiston respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Кarimov bu borada: «Biz o‘z iste’dodli, fidoiy bolalarimiz, farzandlarimizga bilim va kasb cho‘qqilarini zabt etish uchun qanot berishimiz kerak», degan fikrlari yuqorida bayon etilgan mulohazalarining!- yorqin dalilidir. Inson qobiliyatlarini rivojlantirishning muhim omillari – barqaror maxsus qiziqishlardan iborat. Maxsus qiziqishlar – bu insoniyat faoliyatining qandaydir soha mazmuniga bulgan qiziqishlari bo’lib, bu qiziqishlar ana shu turdagi faoliyat bilan kasb tariqasida shugullanish moyilligiga o’sib ko’tariladi. Bilishga doir qiziqish bu o’rinda faoliyat usullari va uslublarini amaliy ravishda egallab olishni ragbatlantiradi. Chizma-4 63Ijodiy qobiliyatni rivojlantirish vositalari FaollikBilish va qiziqish Bilishga intilish Maqsad qo‘yish Xususiyat Qobiliyat Iste’dod Xarakter Ko‘proq o‘qish Shaxsiy sifat Mehnat

3.3 O‘smirlar ijodiy qobiliyatlarini tadqiq etish va olingan Natijalarni qayta ishlash va umumlashtirish Neyrotizm va ekstraversiya darajasining namoyon bo‘lishiga oid Ayzenk testi 1. Yangi taassurotlarga, ko‘ngil ochishga, xayajonlanishga intilasizmiq 2. Sizni tushunadigan, tetiklashtira oladigan yoki tasalli beradigan do‘stlarga tez-tez ehtiyoj sezasizmiq 3. O‘zingizni beozor odam deb hisoblaysizmiq 4. O‘z maqsadlaringizdan voz kechishingiz juda qiyinmiq 5. Bir narsa qilishdan avval shoshmasdan o‘ylab ko‘rishni ma’qul ko‘rasizmiq 6. Uzingizga befoyda ekanligiga qaramay har doim va’dangizning ustidan chiqasizmiq 7. Kayfiyatingiz tez-tez ko‘tarilib va tushib turadimiq 8. O‘ylab o‘tirmay, tez gapirasizmiq 9. Qachondir, garchi buning uchun jiddiy sabab bo‘lmasa ham, o‘zingizni baxtsiz odam deb xis qilganmisizq 10. Agar ish baxslashishgacha borib yetsa, hamma narsaga tayyor bo‘lib qolishingiz to‘g‘rimiq 11. Kelishgan yipit (qiz) bilan gaplashmoqchi bo‘lganingizda hayajonlanasizmiq 12. Xafa bo‘lib o‘zingizni tutolmay qolgan paytingiz bo‘ladimiq 13. Tez-tez tavakkal qilasizmiq 14. Biror narsani qilish yoki gapirmaslik kerak edi, degan xayollar sizni tez-tez qiynaydimi 15. Siz mashxur kishilar haqidagi kitoblarni yoqtirasizmiq 16. Sizni ranjitib qo‘yish oson, to‘g‘rimiq 17. Davralarda tez-tez bo‘lishni yaxshi ko‘rasizmiq 18. Boshqa odamlar bilishini istamagan xayollaringiz bormiq 19. Ba’zan kuchga to‘la, ba’zan esa umuman lanjsiz,to‘rrimiq 20. Kamroq, lekin yaqinroq do‘stlaringiz bo‘lishini 64

istaysizmiq 21. Ko‘p orzu qilasizmiq 22. Sizga baqirishsa, siz ham xuddi shunday javob qaytarasizmi q 23. Aybdorlik xissi sizni ko‘p qiynaydimiq 24. Odatlaringizning barchasi yaxshi va ma’qulmiq 25. Hissiyotlaringizga erk berib, sershovqin davrada ko‘ngil yozishga qodirmisizq 26. Siz haqingizda asablari ko‘pincha xaddan tashqari tarang bo‘ladi, deyish mumkinmiq 27. Tetik va quvnoq odamlardan o‘zingizni chetga tortasizmiq 28. Ishni bajarib bo‘lgandan so‘ng ko‘pincha xayolan yana ishga qaytib, yaxshirok, qilishim mumkin edi deb o‘ylaysizmiq 29. Davradaligingizda odatda o‘zingizni xotirjam xis etasizmiq 30. Mish-mish tashigan paytlaringiz bo‘lganmiq 31. Xayolingizga har xil fikrlar kelaverganidan uxlolmagan paytlaringiz bo‘lganmiq 32. Biror narsa haqida bilmoqchi bo‘lsangiz, bu xaqda do‘stlaringizdan so‘ragandan ko‘ra kitobdan o‘qishni ma’kul ko‘rasizmiq 33. Yuragingiz tez-tez urib ketgan paytlar bo‘lganmiq 34. Zo‘r diqqat talab etuvchi ish sizga yoqadimiq 35. Titrash xuruji bo‘ladimiq 36. Agar aytganlaringiz hech qachon fosh bo‘lmasligini bilsangiz, har doim hammabop ruxda gapirgan bo‘larmidingiz q 37. Bir-birining ustidan xazil qiladigan kishilar davrasida bo‘lish siz uchun yoqimsizmiq 38. Serzardamisizq 39. Tez harakat qilishni talab qiladigan ish yoqadimiq 40. Hammasi yaxshi tugaganiga qaramay, yomonlik va daxshatlar haqidagi xayollar sizga tinchlik bermasligi to‘grimiq 41. Siz sustkash va bamaylixotirmisizq 42. Uchrashuv yoki ishga qachondir kech qolasizmiq 43. Tez-tez daxshatli tush ko‘rasizmiq 44. Suxbatlashishni shu darajada yaxshi ko‘rasizki, xatto notanish odam bilan gaplashish uchun qulay fursatni boy bermaysiz, bu to‘g’rimiqi? 45. Qandaydir og‘riqlar bezovta qiladimi? 46. O‘z tanishlaringiz bilan uzoq vaqt ko‘rishmasangiz, 65

o‘zingizni baxtsiz deb xis qilasizmi? 47. O‘zingizni asabiy odam deb atay olasizmi? 48. Siz bilgan odamlar ichida sizga aniq yoqmaydigan kishilar bormi? 49. O‘zingiz xaqingizda o‘ziga ishongan inson, deb ayta olasizmi? 50. Kamchiliklaringiz yoki ishdagi nuqsonlaringizni tanqid qilib sizni ranjitish osonmi? 51. Bayram kechasida haqiqatdan xursand bo‘lish qiyin, deb hisoblaysizmi? 52. Boshqalarga nisbatan yomonroqman, degan fikr bezovta qiladimi? 53. Zerikarli davraga quvnoq rux olib kirish siz uchun osonmi? 54. Umuman tushunmagan narsalaringiz haqida gapirgan naytlaringiz bo‘lganmi? 54. O‘z sog‘ligangizdan tashvishlanasizmi? 55. Boshqalarga hazil qilishni yoqtirasizmi? 56. Uyqusizlikdan aziyat chekasizmiq Javoblar kaliti (birinchi jadval); E - ekstraversiya N -neyrotizm Yo - yolgon Birinchi jadvalSavol __^/E1 «Ha» javobi «Io‘t$» javobi Savol t/r «Ha» javobi «Yo‘q» javobi Savol t/r «Ha» javobi «Yo‘q» javobi 1 e 20 e 39 e 2 n 21 n 40 n 3 e 22 e 41 e 4 n 23 n 42 yo 5 e 24 yo 43 n 6 yo 25 e 44 . e 7 n 26 e 45 n 8 e 27 e 46 e 9 n 28 n 47 n 10 e 29 e 48 yo 11 n 30 yo 49 e 12 yo 31 n 50 n 13 e . 32 e 51 e 14 n 33 n . 52 i 15 e 34 e 53 e 16 n 35 n 54 yo 17 e 36 yo 55 n 18 £* 37 e 56 e 19 n 38 n 57 n 66

Shkala bo‘yicha ballar hisobida yolgon beshtadan ko‘p bo‘lsa, javoblar shubhali hisoblanadi va anketa javoblari ishonchsiz hisoblanadi. Javoblar omillar bo‘yicha jadvalga kiritiladi. Jadvalda neyrotizm o‘lchami vertikal o‘qda, ekstraversiya-intraversiya esa gorizontal o‘qda joylashgan. Har ikkala o‘q 0 dan 24 gacha bo‘lgan gradatsiyaga ega. Natijalarning tahlili 1-gurux nazoratQatnashuvchilar Togri echilgan savollar soni Noto’grii javoblar soni. Natijalar % da 1 35 22 52.1% 2 25 32 47% 3 23 34 45% 4 25 32 47% 5 3 54 15% 6 32 25 51.6% 7 3 54 15% 8 15 42 35% 9 12 45 35% 10 15 42 35% 11 12 45 35% 12 26 31 48% 13 32 25 51.6% 14 38 19 60% 15 40 17 62% 16 41 16 65% 17 42 15 70% 18 45 12 80% 19 45 12 80% 20 23 34 45% 21 45 12 80% 22 10 47 20% 23 12 45 25% 24 11 46 21.3 % 25 10 47 20% 67

2-gurux (tajriba)Qatnashuvch ilar Togri echilgan savollar soni Noto’grii javoblar soni. Natijalar % da 1 45 12 80% 2 45 12 80% 3 23 34 45% 4 25 32 47% 5 46 11 82% 6 35 22 52.1% 7 3 54 15% 8 32 25 51.6% 9 3 54 15% 10 15 42 35% 11 12 45 35% 12 25 32 32% 13 26 31 48% 14 32 25 51.6% 15 38 19 60% 16 40 17 62% 17 41 16 65% 18 42 15 70% 19 33 24 55% 20 12 45 35% 21 10 47 25% 22 15 42 32% 23 17 40 35% 24 30 27 59% 25 12 45 35% Tekshi riluvch ilar guruxi Olingan natijalarning o‘smirlar ijodiy qobiliyatlarining mavjudlik holati Tajribadan so‘ng holat olingan natijalarning qayta ishlanishi % hisobida. Nazo r at 25% ijodiy layoqati borlar 40% ijodiy qobiliyatlarning o‘sishi 40% Tajri b a. 40% ijodiy faollik 42%. ijodiy faollikning o‘sishi 45% Shaxsiyatdagi iroda xususiyati shakllanganlik darajasining namoyon bo‘lishiga oid test (Natijalarni qayta ishlash metodikasi testlar oxirida beriladi). Har bir savol uchun keyingi ballar beriladi: 1 - bunday bo‘lmaydi; 2 - balki, extimol; 3 - bo‘lishi mumkin; 4 - extimol, xa; 5 - ishonamanki, ha. Matssadga yo‘nalganlsk 1. Aniq maqsad va vazifalar qo‘ya bilish: 68

a -kasbiy maxoratni oshirish bo‘yicha 3-4 yil oldin mo‘ljallangan aniq istiqbolli maqsadga egaman; b - kelgusi yil uchun o‘qituvchim bilan hamkorlikda muvaffaqiyatlar darajasini rejalashtiryapman; tayyorgarlikning tegishli bosqichlari uchun aniq vazifalar qo‘yaman; v - navbatdagi mashgulot, sinov va imtixonlar uchun galdagi vazifalarni qo‘yaman. 2. O‘z faoliyatini muntazam amalga oshira olish: a - aloxida uy vazifalari rejalarini bajaraman; b -va imtixon topshirish rejalarini bajaraman; v - o‘tkazilgan mashgulotlar, o‘tgan sinov va imtihonlarni baholayman; belgilangan rejalarni tahrir qilaman. 3. Qo‘yilgan maqsadlarga yetishish uchun o‘zini yo‘naltira bilish: a - maqsadga erishish uchun qat’iy tartibga amal qilaman; b ~ kasbiy ko‘tarilish maqsadi va vazifasi men uchun kuchli faollik manbasi bo‘lib hisoblanadi; v - o‘zimning musiqiy mashg‘ulotlarim jarayonidan katta qoniqish xis etaman, K,at’iyat va matonat 4. Qo‘yilgan maqsadga muntazam erisha olish: a - men musiqiy cholg‘uda muntazam shug‘ullanaman va dars uchun mo‘ljallangan soatlarim miqdorini qat’iy kuzatib boraman; b - o‘yin harakatlari texnikasini puxta egallashga bilan, muntazam harakat qilaman; v - professional maxoratimdagi kamchiliklarimni ^at’iylik bilan ketma-ket bartaraf etishga harakat qilaman. 5. Yomon kayfiyatni bartaraf qilish: a - charchash xissi ortib borganda men sabr qilaman va ish sur’atini pasaytirmasdan mashgulotni davom ettiraman; b -kayfiyatim yomon bo‘lsa-da, «istamayman» yoki «qilolmayman»lardan o‘tib, o‘zimni faoliyatga undayman; v - zerikarli, lekin kerakli mashqlarni sabr bilan va uzoq muddat qaytarishim mumkin. 6. Omadsizlik va boshqa qiyinchiliklarga qaramay faoliyatni davom ettira bilish; a - asar ijrosidagi omadsizljk meni maqsadga erishish -yaxshiroq chalishga safarbar etadi; b - omadsizlik paytida o‘z mashg‘ulotlarimning davomiyligi bilan talg‘ishga moyil bo‘laman; v - imtixonda bir narsani muvaffaqiyatsiz ijro etib, men ruxan cho‘kmayman va keyingi asarlarni yaxshiroq chalishga harakat qilaman. Dadillik va jasurlik 7. O‘z vaqtida kerakli qarorni qabul qila bilish: a - men paysalga solish mumkin bo‘lmagan paytda biror harakat, maqsad, ishni amalga oshirish haqida o‘z vaqtida qaror •• qabul qila olaman; b - men tavakkal sharoitida ham zarur harakat haqida o‘z vaqtida qaror qabul qila olaman; v - o‘z hamkasblarim (ansambl va orkestr) oldida ma’naviy mas’uliyat sharoitida o‘z vaqtida qaror qabul qila olaman. 8. Qo‘rquv xissini yenga bilish: a - mas’uliyatli chiqish paytida tavakkal qilish va ishni boshlash xoxishi paydo bo‘ladi (tanlovda nisbatan tez sur’atlarda ijro etishim mumkin); b - mas’uliyatli chiqish paytida xayolan tashvishlarimdan soqit bo‘laman va divdatimni butunlay o‘z ijro harakatlarimga qarataman; v - ma’naviy mas’uliyat sharoitida ongli ravishda yomon kechinmalarni yengib o‘taman va qat’iyat bilan harakat qilaman (betob solist o‘rniga partiyani ijro etib berishim mumkin). 9. Qabul qilingan qarorlarni rad etmasdan bajara bilish: 69

a - mas’uliyatli ishni (vazifani) bajarish haqida qaror qabul qilinganidan so‘ng zudlik bilan uni amaliy bajarishga kirinshmaya; b - murakkab epizod yoki pesani o‘ynay boshlasam, xatto xatolarga yo‘l qo‘ysam ham, bu ishni bajarishda davom etaman, me’yoriga yetkazaman, oxirigacha ijro etaman; v - murakkab narsalarni ijro etishdagi muvaffaqiyat-sizlik qayta harakat qilganda muvaffaqiyatga erishishga safarbar etadi. Sabot va o‘zini tuta bilish 10. Fikrlar tiniqligini saqlay bilish: a - sinov yoki imtixonda ijro paytida xayajonli sharoitga qaramay diqqatimni yaxshi jamlay olaman, e’tiborimni taqsimlab o‘zgartira olaman. b - sinov va imtixonlarda muvaffaqiyatsizlik va xatolar ta’siri ostida «marlubiyatchi» fikrlar va salbiy tasavvurlarga yo‘l qo‘ymayman; v - imtixondagi tarang sharoitda men bilgan va qila oladigan narsalarga muvofiq tazda o‘ylab harakat qila olaman. 11. O‘z hissiyotlarini boshqara bilish: a - apatiya, o‘zini yo‘qotish, vahima va bezovtalik sharoitida o‘z emotsional faolligimni oson ko‘tara olaman; b - o‘zimning emotsional xayajonimni yengil pasaytira olaman ( h ayajonlanishda, or t ida, g‘azablanganda, mas’uliyat haqida ortiqcha tasavvurda); v - sinf yoki imtixonda asarni muvaffaqiyatli ijro etsam, ortiqcha o‘z-o‘ziga ishonch, beparvolik va boshqalar ustidan soxta ustunlik namoyon etmayman. 12. O’ z harakatlarini nazorat qila bilish: a - xatto charchash, asabiylashish, o‘zimdan qoniqmaslik hissi paydo bo‘lganda. ham o‘z ijro harakatlarim ustidan nazoratni saqlab qola olaman; b - sinovdagi muvaffaqiyatsizliklarga qaramay, men barcha imkoniyatlarim darajasida omma oldida chiqish qilishni davom etgirishga harakat qilaman; v - ziddiyatli vaziyatlarda o‘zimni axloqsiz ish va harakatlardan oson tiya olaman (qo‘pol so‘zlar, tortishish, sinfdan chiqib ketish). Ma q sadga yo‘nalganl i k O‘z faoliyatini muntazam amalga oshira olish: Qo‘yilgan maqsadlarga yetishish uchun o‘zini yo‘naltira bilish: Q ,at’iyat va matonat Yomon kayfiyat ni bartaraf qilish Dadillik va jasurlik Sabo t va o‘zin i tuta bilis h O’ z harakatla rini nazorat qila bilish Nazorat 20 12 15 18 18 20 10 10 tajriba 24 25 25 23 22 20 20 16 Jami 65% 80% 45% 100% 52% 100% 61.3% 82% 61.3% 80% 65% 65% 40% 65% 40% 55% 70

Xulosa Yuqorida bayon etilgan fikrlarga asoslanib quyidagi xulosalarga kelishimiz mumkin: Shuni ta’kidlash joizki, ijtimoiy muhitda ta’lim-tarbiyaga shaxsning o‘zi faol ishtirok etgandagina uning tug‘ma layoqatini uyg‘otadi, iste’dod, qobiliyatlarini o‘stira oladi. Agar kishi o‘z ishini sevsa, uning shu sohadagi iste’dodi tezroq va kuchliroq ro‘yobga chiqa boshlaydi. - o‘smir bilan munosabatda bo‘lishda sabr-toqat, vazminlik zarur. Unga mustaqillik berish, buyruq emas, aksincha, maslahat berish bu yoshdagi o‘quvchilarni to‘g‘ri tarbiyalashning garovidir. 1. Shaxs ongli faoliyat bilan shug‘ullanuvchi ijtimoiy mavjudot bo‘lib, ijtimoiy munosabatlar mahsuli sanaladi. 2. Shaxsning shakllanishi irsiy-ijtimoiy omillar hamda tarbiyaga bog‘liqdir. 3. Shaxsning shakllanishida faoliyat o‘ziga xos, muhim xususiyatga egadir. Zero, shaxs faoliyat yordamidagina ijtimoiy borliq bilan bo‘ladigan munosabatni yo‘lga qo‘yadi, shu asosda uning bilish qobiliyati rivojlanadi. 4. Shaxs jismoniy va psixologik jihatdan kamol topib borar ekan, fiziologiya, pedagogika va psixologiya fanlarida “yosh davrlari” deb nomlangan bosqichlarni bosib o‘tadi. Yosh davrlari shaxsning yosh va psixologik xususiyatlariga ko‘ra quyidagicha guruhlanadi: go‘daklik davri, yasli davri, maktabgacha tarbiya yoshi, kichik maktab yoshi, o‘smirlik davri va o‘spirinlik davri. Ijodkor yoshlarni tarbiyalash jarayonida quyidagi holatlar yuzaga keladi: 1. Tarbiya yordamida muhitning salbiy ta’siri natijasida yuz bergan kamchiliklarni ham tugatish mumkin. 2. Tarbiya inson faoliyatining istiqbol maqsadini belgilaydi. Shu bois u shaxs kamolotini ta’minlashda yetakchi rol o‘ynaydi. 3.Insonning ma’naviy o‘sishi sodir bo‘ladi, muhitni stixiyali ta’siri bera olmaydigan sifatlar shakllanadi. Masalan, bola o‘z ona tilini atrofni o‘rab turgan muhitning ta’sirida o‘rganib olishi mumkin. Lekin o‘qish va yozishni maxsus ta’lim yo‘li bilangina o‘rganadi. Ma’lum bilim, ko‘nikma va malakalar faqat tarbiya jarayonida egallanadi. 71

4. Tarbiya yordamida hatto kishining ba’zi tug‘ma kamchiliklarini ham ijobiy tomonga o‘zgartirish mumkin. Chunonchi, ba’zi bir bolalar ayrim kamchiliklar bilan tug‘iladi (kar, ko‘r, soqov va hokazo). Lekin maxsus tashkil etilgan tarbiya yordamida ularning aqli to‘la taraqqiy qiladi, tug‘ma kamchiligi bo‘lmagan kishilar bilan barobar faoliyatda bo‘lishi mumkin. Qobiliyat va iste’dodning ro‘yobga chiqishida insonning muayyan faoliyatiga qiziqishi bilan bir qatorda uning o‘z ustida ishlashi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Iste’dodli kishilar o‘z iste’dodlari – iqtidor kuchini to‘la ro‘yobga chiqarish uchun o‘z ustlarida tinmay ishlashlari, mehnat qilishlari shart. 72

Tavsiyalar Tabiiyki, o‘quvchilarning o‘z maqsadlariga erishishlari uchun ta’lim maskanida olgan bilim, ko‘nikma va malakalari kamlik qiladi. Ular yuksak maqsad yo‘lida o‘z ustilarida tinmay izlanishlari, ijtimoiy munosabatlar jarayonida faol ishtirok etishlari lozim. Fanlarda o‘zlashtira olmagan o‘quvchilarni qobiliyatsiz deyish xato, o‘qituvchining birinchi galdagi vazifasi – har bir o‘quvchining yosh va psixologik xususiyatini chuqur o‘rganish, uning qiziqishi va istaklarini aniqlash, ularni hisobga olgan holda pedagogik chora-tadbirlarni ko‘rishdir. Umuman, pedagogik jihatdan to‘g‘ri uyushtirilgan har qanday faoliyat bola shaxsining aqliy, axloqiy, estetik, jismoniy hamda irodaviy rivojlanishiga ijobiy ta’sir etadi. Bola shaxsining rivojlanishi uchun faol kundalik faoliyat zarur. Faoliyat yordamidagina bola atrof-muhit bilan munosabatni tashkil etadi, shu orqali uning bilish qobiliyati rivojlanadi, harakter sifatlari takomillashib, kamol topadi. Bundan tashqari quyidagi ishlarning sifatini ta’minlash lozim: - O‘smirlar bilan individual faoliyat olib borish; - tushintiruv va targ‘ibot ishlarida yangi texnologiyalarni qo‘llash; - ijtimoiy o‘zgarishlar mohiyatini o‘smirlar ongiga aniq yetkazish; - auditoriyadan tashqari tarbiya ishlarini takomillashtirish; - mustaqil fikrlash jarayonini rivojlantirish; - talabalarning bo ‘ sh vaqtini maqsadli rejalashtirish . 73

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi «Ta’lim to‘g‘risidagi qonun»: - Toshkent, 1997. 2.O‘zbekiston Respublikasi «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»: - Toshkent, 1997. 3.O‘zbekiston Respublikasi «Yoshlar yili davlat dasturi»: - Toshkent, 2008. 4.Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy taxlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - qar bir raxbar faoliyatining kundalik koidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bagishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutki. // Xalq so‘zi gazetasi, 2017.16 yanvar, №11 5. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalkimiz bilan birga kur amiz. “O‘zbekiston”, 2017. 6. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha xarakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari to‘plami, 2017yil, 6-son,70-modda. 7 . Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash tarakqiyoti va xapkfarovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017. 8. Karimov I.A. Yuksak malakali mutaxassislar taraqqiyot omili. T.: O‘zbekiston, 1995. -23 b. 9.B.Ziyomuhammadov .Komillikka eltuvchi kitob.“Turon-iqbol nashryoti”, Toshkent, 2006. 189-262betlar 10. Iragimov X.I.Abdullaeva Sh.A.Pedagogika.(o‘quv qo‘llanma). Toshkent:”Fan” ,2004. 184-bet. 11. I.A.Karimov. Barkamol avlod-O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Tosh.: “Sharq”nashryoti,1997,42-bet. 12.Iragimov X.I.Abdullaeva Sh.A.Pedagogika.(o‘quv qo‘llanma). Toshkent:”Fan” ,2004. 184-bet. 13.Davletshin M.G. va boshqalar. qobiliyat va uning diagnostikasi. - T.:O‘qituvchi, 1997. -134 b. 14.Gumanisticheskie idey otrajenы v psixologicheskoy teorii lichnosti . MO Rossii. - A.N.Leonteva i S.L Rubinshteyna,1981. 15. E.G‘oziev. Pixologiya.(o‘quv qo‘llanma) T.:O‘qituvchi,1994.224 b. 74

16. E.G‘oziev. Oliy maktab pixologiyai. T.O‘qituvchi,1997. 104 b. 1 7 .E.G‘oziev, G.To‘laganova. Pedagogik psixologiya asolari.(o‘quv metodik qo‘llanma) T.:Univeritet, 1997. 80 b. 18.Z.T.Nishonova .Ijodiy mustaqil fikrni tarbiyalashda o‘qituvchining rolini yanada oshirish // Ta’lim va tarbiya. – 2001. -№1-2 . -B. 40-42. 19.Z.T.Nishonova. Mustaqil ijodiy fikrlash. – T.: Fan.- 2003.-114 b. 20.Panasyuk A.Yu. Psixologicheskaya nauka na slujbe u rukovoditelya. M. 1990. (o'quv qo'llanma). 21. G'oziev E. Muomala psixologiyasi. T. 2001 . 22. G’oziev E. Tafakkur psixologiyasi. T. 1999. 23. G'oziev E E. Psixologiya. T. "O'qituvchi" nashriyoti. 2003. (darslik) 26.G'oziev E . Umumiy psixologiya. (ma'ruzalar matni) N. 2002. 75

O'xshashlar

Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning ijtimoiy psixologik xususiyatlari

Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash texnologiyasi

Talabalar malakaviy amaliyotini tashkil qilish, nazorat etish va baholash metodikasi

Oilani ijtimoiy- psixologik mustaxkamlashda Sharqona axloq tamoyillarining axamiyati

Оilada ota-onalar bilan farzandlar mulоqоtning psixologik xususiyatlari