Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashning samarali yollari

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

356 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA KIRISH I BOB MUAMMONI O‘RGANISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI 1.1. Muammoni pedagogik, psixologik va metodik adabiyotlar da yoritilishi 1.2. Eshitiishda nuqsoni bo‘lgan bolalar nutqining o‘ziga xos xususiyatlari Birinchi bob bo‘yicha xulosa II BOB ESHITISHIDA NUQSONI BO‘LGAN BOLALARNI MAKTAB TA’LIMIGA TAYYORGARLIK HOLATINI EKSPERIMENTAL O‘RGANISH 2.1. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni maktab ta’limiga tayyorgarlik holatini eksperimental o‘rganish metodikasi 2.2. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni maktab ta’limiga tayyorgarlik holatini eksperimental o‘rganish natijalari Ikk inchi bob b o‘yicha xulosa III BOB. ESHITISHIDA NUQSONI BO‘LGAN BOLALARNI MAKTAB TA’LIMIGA TAYYORLASHNING SAMARALI YOLLARI 3.1. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash bo‘yicha korreksion-pedogogik ish mazmuni 3.2. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash bo‘yicha metodik tavsiyalar Uchi nchi bob b o‘yicha xulosa XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI 2

KIRISH O‘zbekiston Respublikasi demokratik huquqiy davlat qurish yo‘lidan borar ekan, inson huquq va erkinliklarini ta’minlab, jamiyatni ma’naviy jihatdan boyitib borishni, dunyo hamjamiyatiga integratsiyalashuvni amalga oshirmoqda.Nogironlikni oldini olish bilan bir paytda ularni ijtimoiy reabilitatsiya kilish, ularni ishlash muxitini yaxshilash va soglamlashtirish, maxsus korreksion- pedagogik ishlar olib borish orkali ular nuksonlarni korreksiyalash, ularni kasb- xunarga yunaltirish va tayyorlash kabi murakkab, ammo savobli ishni amalga oshirish xozirgi zamon talabidir. Shu o‘rinda alohida qayd etish zarurki, yurtimizda yosh avlodni har tomonlama barkamol qilib tarbiyalash, voyaga yetkazish borasida ko‘plab ishlar amalga oshirilyapti.Kadrlar tayyorlash milliy dasturi qabul qilinib, u izchil amalga oshirilmoqda, yosh avlod tarbiyasiga alohida e’tibor qilinmoqda. Prezidentimiz I.A.Karimov alohida ta’kidlaganlaridek: « zamon talabi darajasiga ko‘tarish, barkamol avlodimiz kelajagiga dahldor qonun loyihalari ishlab chiqish, kelaj avlod haqida qayg‘urish, sog‘lom, barkamol naslni tarbiyalab voyaga yetkazishga intilish bizning milliy xususiyatimizdir» 1 Mamlakatimizda jismoniy sog’lom, ma’naviy yetuk, har tomonlama uyg’un va barkamol rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, intellektual salohiyatga, chuqur bilim va zamonaviy dunyoqarashga ega, Vatanimizning taqdiri va kelajagi uchun mas’uliyatni o’z zimmasiga olishga qodir bo’lgan yosh avlodni tarbiyalab voyaga yetkazish vazifasini izchil davom ettirish uchun aniq maqsadga qaratilgan keng ko’lamdagi kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish, davlat va jamiyatning barcha kuch va imkoniyatlarini shu yo’lda safarbar etish maqsadida hamda 2014 yil «Sog’lom bola yili» deb e’lon qilinishi munosabati bilan«Sog’lom bola yili» Davlat dasturi tayyorlandi 2 :«Sog’lom bola yili» Davlat dasturi «Sog’lom bola yili» Davlat dasturida quyidagilar ko‘zda tutildi: «Sog’lom bola yili» Davlat dasturini amalga oshirishning ustuvor vazifalari vyo’nalishlari etib belgilansin: sog’lom va har tomonlama barkamol avlodni shakllantirish uchun qonunchilik va normativ- 1 I.A.Karimov “Yuksak ma ’ naviyat yengilmas kuch” - T. “Ma ’ naviyat” - 2008 y. 2 «Sog’lom bola yili» Davlat dasturi Toshkent, 20 14 y 3

huquqiy bazani yanada takomillashtirish, bu borada qulay tashkiliy-huquqiy shart- sharoitlarni yaratishga qaratilgan yangi qoida va me’yorlarni ishlab chiqish;sog’lom bolaning dunyoga kelishi masalasiga sog’lom va ahil oilaning mevasi sifatida qarab, oilada o’zaro hurmat va mehr-muhabbat, yuksak axloqiy va ma’naviy qadriyatlar muhitini shakllantirish, yosh oilalarning oyoqqa turib olishi uchun moddiy yordam ko’rsatish, onalik va bolalik muhofazasini ta’minlash, ona va bolaning salomatligini mustahkamlash, ayollarning o’z qobiliyat va imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishi, ularning ro’zg’or tashvishlarini yengillashtirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish;sog’lom bolani voyaga yetkazishda, patologiyalarsiz bolalar tug’ilishida sog’liqni saqlash tizimiva tibbiyot xodimlarining roli va mas’uliyatini oshirish, sog’liqni saqlash tizimining moddiy- texnika bazasini va kadrlar salohiyatini yanada mustahkamlash, aholining tibbiy madaniyatini oshirish bo’yicha keng ko’lamli axborot-tushuntirish ishlarini muntazam olib borish;sog’lom bolani shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimi va sportning rolini kuchaytirish, maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog’ini kengaytirish, ularni yuqori malakali va tajribali pedagoglar bilan ta’minlash, boshlang’ich ta’limning yuqori sifatini ta’minlagan holda bolalarni maktabga tayyorlash darajasini tubdan oshirish, ilg’or pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini amaliyotga keng joriy etish, sog’lom turmush tarzini keng targ’ib etish, bolalar, ayniqsa qiz bolalar o’rtasida jismoniy tarbiya va sportga mehr uyg’otish bo’yicha aniq chora-tadbirlarni amalga oshirish;sog’lom va barkamol avlodni tarbiyalab voyaga yetkazishda davlat va jamiyat tomonidan ko’rsatiladigan yordam va madadni kuchaytirish, mazkur jarayonlar uchun mas’ul bo’lgan sog’liqni saqlash, ta’lim, madaniyat, ijtimoiy muhofaza muassasalarida zamonaviy talablarga javob beradigan shart-sharoitlarni yaratish, ularni rivojlantirishga yo’naltiriladigan mablag’lardan foydalanish samaradorligini oshirish, sog’lom bolani tarbiyalash bo’yicha ilg’or xalqaro tajribani keng ko’lamda o’rganish va amalda joriy etish;sog’lom bolani, ayniqsa, qiz bolalarni tarbiyalab voyaga yetkazishda, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni egallashi uchun ularga ko’mak berish, bolalarni turli to’garaklarga jalb etish, tadbirkorlikni rivojlantirish bo’yicha 4

mahalla va boshqa jamoat tuzilmalarining rolini oshirish, huquq va imkoniyatlarini kengaytirish, oilalar va jamiyatda o’zaro hamjihatlik, tinchlik va osoyishtalikni mustahkamlash, kam ta’minlangan oilalarga moddiy va ma’naviy yordamni o’z vaqtida va manzilli ko’rsatish borasida mahalla va boshqa jamoat tuzilmalarining mas’uliyatini kuchaytirish;«Sog’lom bola yili» Davlat dasturining maqsad va vazifalari hamda uning bajarilishi to’g’risida keng axborot-tushuntirish ishlari olib borilishini tashkil etish, bunda ommaviy axborot vositalarining, shu jumladan elektron ommaviy axborot vositalarining va Internet tarmog’ining imkoniyatlarini faol ishga tushirish. . Har qanday millatning ravnaqi bevosita o‘z farzandlarining aqliy va jismoniy yetukligiga bog‘liqdir. Bola shaxsining har tomonlama rivojida nutq katta ahamitga ega. Chunki nutq kishilararo aloqa quroli, barcha sohalarda qudratli muomala vositasidir. Nutq – insonning muloqot fikrlash va faoliyat jarayonida muhim psixik vazifani bajaradi. Nutqni rivojlantirish til va nutqning ayrim hodisalarini eng sodda shaklda bo‘lsa-da, anglab yetishni o‘z ichiga oladi. Shu sababli maktabgacha yoshdagi bolalar nutqiy ta’lim-tarbiyasiga nisbatan bir paytning o‘zida ham nutqni rivojlantirish, ham ona tilini o‘qitish haqida so‘z yuritish lozim. Inson omilining jamiyatdagi salmog‘i ko‘p jixatdan intelektual resurslarga bog‘liq. Shu bois bu borada malakatimizda kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida ta’limning uzluksiz tizimi yaratildiki, u o‘z samarasini mutassil namoyon etmoqda. Ta’kidlash joizki, bu tizim, yurtimiz kelajagini ta’minlab beruvchi bunyodkor yoshlarni tarbiyalashga, jamiyat uchun turli sohalarda raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga xizmat qiladi. O‘zbekistonning mustaqilligi natijasida yuz bergan ijtimoiy va iqtisodiy o‘zgarishlar ta’lim sohasida ham tub islohatlar o‘tkazishni, ta’lim-tarbiyaviy ishlarni davr talablari darajasiga olib chiqishni taqazo etmoqda. Shu boisdan ham “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning “Uzluksiz ta’limni tashkil etish va rivojlantirish prinsiplari” qismida ta’limning ijtimoiylashuvi-ta’lim oluvchilarda estetik boy dunyoqarashni hosil qilish, ularda 5

yuksak ma’naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlashni shakllantirish alohida qayd qilinadi 3 . Ushbu xuquqiy asos va uning amalga joriy etilishi ta’lim jarayonlarini sifat jihatidan yangi pog‘onaga ko‘tardi, sohada jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. “Ta’lim to‘g‘risidagi Qonun” da o‘sib kelayotgan yosh avlodni har tomonlama yetuk shaxs bo‘lib yetishlari muhim vazifa sifatida belgilanadi. Xususan, mazkur hujjatning 11-moddasida ushbu masalaga quyidagicha yondashiladi: “Maktabgacha ta’lim bola shaxsini sog‘lom va yetuk, maktabda o‘qishga tayyorlangan tarzda shakllantirish maqsadini ko‘zlaydi”, bu esa maktabgacha ta’lim muassasasiga murakkab va ayni damda muhim vazifani yuklaydi. 4 Maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’lim tizimining boshlangich turi xisoblanadi, xamda O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risidagi Qonun»i va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablari asosida tashkil etiladi.Maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirish va maktabga tayyorlash jarayoni oldiga quyilgan maqsad va vazifalarning bajarilishi «Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim- tarbiyasiga qo‘yiladigan Davlat talablari» orqali nazorat kilinadi. Davlat talablaridan maktabgacha yoshdagi bolalarga beriladigan ta’lim-tarbiya mazmunining asosiy yunalishlari xamda ularning maktabga tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan minimal talablar belgilab berilgan bo‘lib u davlat xujjati sifatida e’tirof etiladi.Maktabgacha ta’lim bola shaxsini sog‘lom va yetuk, shu bilan birga maktabga tayyorlagan holda shakllantirish maqsadini ko‘zlaydi. O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunning 11-moddasida: “Bu ta’lim 6-7 yoshgacha oilada, bolalar bog‘chasida va mulk shaklidan qat’iy nazar, boshqa ta’lim muassasalarida olib boriladi”,- deb ta’kidlangan. Darhaqiqat, ta’lim-tarbiya qanchalik erta boshlansa, uning samarasi shunchalik erta namoyon bo‘ladi va insonning butun hayot tarziga ijobiy ta’sir qiladi. Maktabgacha ta’lim tizimini takomillashtirish, ta’lim-tarbiya jarayonini tarbiyachilar tomonidan to‘g‘ri tashkil etilishi, mas’ul shaxslar tomonidan uni nazorat qilinishining afzalligini ta’minlash, maktabgacha yoshdagi bolalar ota-onalarining oilada bola tarbiyasi bilan 3 Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Barkamol avlod - O‘zbekiston tara qq iyotining poydevori. - Toshkent: Shar q , 1997. - 44-bet. 4 "Ta’lim to‘g’risidagi qonun Toshkent:O‘zbekiston 1997. - 12.b. 6

shug‘ullanishi uchun qulaylik yaratish maqsadida "Bolajon" tayanch dasturi “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonun, Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi, Maktabgacha ta’lim Konsepsiyasi maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari asosida ishlab chiqildi. "Bolajon" tayanch dasturida bolalarni rivojlantirish va maktabga tayyorlash quyidagi omillarga asoslanadi: - davlat va jamiyat boshqaruvini erkinlashtirish va uning barkamol shaxsga bo‘lgan munosabatning kuchayganligi; - erkin fuqaro ma’naviyatining shakllanishi; - milliy urf-odatlar va tarixiy xotira, o‘zlikni anglash tuyg‘usi rivojlanayotganligi; - milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat-ehtirom tuyg‘usini shakllanayotganligi. Aynan shu omillar bola shaxsining jismoniy rivojlanish, o‘z-o‘ziga xizmat va gigiena, ijtimoiy-hissiy rivojlanish, nutq, o‘qish va savodga tayyorgarlik, bilish jarayoni, atrof-olam to‘g‘risidagi bilimga ega bo‘lish va uni anglash yo‘nalishlariga mos tarzda umumiy rivojlanishini taminlaydi.Jamiyatning bolalar ongiga ta’sir o‘tkazish asosan-ta’lim tarbiya orqali amalga oshiriladi. Bola yoshligidan atrofdagi kishilar bilan muloqatda bo‘lib, bilimlar, ko‘nikma va malakalarni egallaydi. U dastalb oila sharoitida va maktabgacha tarbiya muassasalarida, keyinchalik maktabda ta’lim tarbiya oladi. Bu bosqichlarda bolalarga ta’lim tarbiya berishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish yosh avlod uchun, shu jumladan rivojlanishida kamchiligi bo‘lgan bolalarga ta’lim-tarbiya berishdir.Maktabgacha defektologiyaning eng dolzarb vazifalaridan biri yeshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni maktabda o‘qishga tayyorlash jarayonini faollashtirishdan iboratdir. Ushbu mavzu bo‘yicha O‘zbekistonda ilmiy tadqiqot ishlari o‘tkazilmaganligi, adabiyotlar, metodik qo‘llanmalar kamchiligini inobatga olib, yeshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni maktab ta’limiga tayyorgariligi muammosini pedagogik, psixologik tomondan o‘rganib, bunday bolalarni maktab talimiga tayyorlash qay holatda rivojlanganligini ko‘rib chiqib, o‘rganib, uni 7

rivojlantirishning yanada samarali yo‘llarini izlab topishga jazm etdik va shu bilan mavzuning dolzarbligi belgilandi Tadqiqotning maqsadi : Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashning samarali yollari ini o‘rganish . Tadqiqot vazifalari : Psixologik, pedagogik adabiyotlarni o‘rganish asosida yeshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni maktab talimiga tayyorlash xususiyatlarini o‘rganish bo‘yicha nazariy-metodik asoslarini tahlil etish; Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni maktab talimiga tayyorlash jarayonini taxlil qilish va o‘rganish; Tadqiqotning ob’ekti :Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar Tadqiqotning predmeti: Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash jarayoni. Tadqiqot metodlari: - Tadqiqot ishlariga oid falsafiy, ilmiy, defektologik, psixo-pedagogik va metodik adabiyotlardagi ma’lumotlarni nazariy jihatdan tahlil qilish va umumlashtirish. Maxsus maktabgacha tarbiya muasasasalardagi surdopedogog – tarbiyachilarning, tibbiy pedagogik komissiyasining hujjatlarini o‘rganish. - Surdopedogog lar, tarbiyachilar, ota-onalar va o‘quvchilar bilan suhbatlar o‘tkazish. - Kuzatuvchi tajrib tashkil etish va o‘tkazish - Tadkiqot natijalarini matematik tahlil qilish Tadqiqotning metodologik asosi ni dialektik bilish nazariyasi va umuminsoniy qadriyatlar, sharq mutafakkirlarining ta’lim-tarbiya jarayonini samarali tashkil etish yuzasidan qarashlari, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning nutq va risolalarida ta’lim to‘g‘risida ilgari surgan fikrlari, «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», «Maxsus ta’lim konsepsiyasi», mazkur hujjatlarning asosiy g‘oyalarini amaliyotga tatbiq etish bo‘yicha qabul qilingan 8

me’yoriy hujjatlar, ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy va uzluksiz ta’lim tizimining faoliyat ko‘rsatish prinsiplari, mavzuga doir falsafiy, ilmiy-pedagogik, ijtimoiy-psixologik manbalar, o‘quv-metodik qo‘llanmalar, maxsus pedagogikaga oid ilg‘or tajribalar tashkil etadi. Malakaviy bitiruv ishi kirish, uchta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 9

1 - BOB. MUAMMONI O‘RGANISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI 1.1. Muammoni pedagogik, psixologik va metodik adabiyotlar da yoritilishi Sog‘lom bola ilk yosh davrida ehtiyojini guvranish, g‘udurlash kabi nutqning sodda ko‘rinishi, bir yoshlariga kelib esa dastlabki so‘zlar orqali qondiradi. Uning nutqi avvalo atrofidagi kattalarning nutqiga taqlid qilish asosida rivojlanadi. Bola dastlab o‘z hohish va fikrlarini aniq grammatik tizimdan mustasno bo‘lgan alohida so‘zlar yordamida ifoda etsa, 2 yoshlarga yaqin nutqi til tizimi hamda uning qonuniyatlariga asoslangan holda tarkib topa boshlaydi. U til tarkibiga oid hech qanday qonun-qoidalarni bilmasa-da, so‘zlarni hech bir xatosiz turlaydi, tuslaydi, so‘z birikmalarini tuza oladi, hatto-ki, so‘z birikmalari qonunlariga mos ravishda mutlaqo yangi so‘zlarni tuza oladi. Bola tilning murakkab tizimini eshitish yordamida o‘zlashtiradi: talaffuz malakalari – ko‘pgina so‘zlarning tovush tarkibini, ulardan foydalanishni o‘zlashtiradi, so‘zlar va gaplarning grammatik jihatdan o‘zgarib borishi va hosil bo‘lishi bilan bog‘liq holda yuzaga kelayotgan ma’nolarning mazmunini tushuna boshlaydi. Nutq, dastlab ijtimoiy hodisa, muloqot vositasi sifatida yuzaga kelgan bo‘lsa, asta-sekin atrof olamni anglash, faoliyatni rejalashtirish vositasiga aylana boradi 5 Bola ulg‘aygan sari murakkab bo‘lgan til birliklarini egallaydi: lug‘atni, frazeologik birikmalarni o‘zlashtiradi, so‘z tuzilishi, so‘z o‘zgarishi va so‘z birikmasi, shuningdek, turli-tuman sintaktik birliklar qonuniyatlarini egallab boradi. Tilning ushbu vositalaridan u murakkablashib borayotgan bilimlarini o‘zgalarga yetkazish, faoliyati jarayonida atrofini o‘rab turgan insonlar bilan muloqotga kirishish uchun foydalanadi. Nutqni tushunish, bola hali so‘zlamasdan avval sodir bo‘lib, o‘z rivojlanishida turli bosqichlar – hajmiga ko‘ra o‘sib borish va sifat jihatdan o‘zgara 5 Surdopedagogika. Pod red. Ye.G.Rechiskoy. – M.: Vlados , 200 4 . – 55 s 10

boruvchi jarayonlarni bosib o‘tadi. Nutqni tushunish deb ataluvchi jarayon tovush signaliga nisbatan reaksiya berish emas, balki uning ma’nosiga bo‘lgan munosabatni bildiradi . 2-3 yoshdagi bolaning faol nutqi uning tajribasidan kelib chiquvchi va muloqot doirasidagi nutqdan iborat bo‘lsa-da, nofaol nutqi nafaqat undovchi (topshiriqli) nutqni idrok etishni, balki atrof olamni idrok etish vositasi bo‘lgan hikoya-nutqni ham tushunish imkonini beradi. 2 yoshga kirgan bolaning faol lug‘at zaxirasi 250-300 so‘zni tashkil etadi. Bu davrda bolaning ma’noli nutqi ham rivojlanib boradi. U fikrlarini bir necha so‘zlardan iborat bo‘lgan sodda gap orqali yetkazishga erishadi. 3 yoshga kirgan bola faol lug‘atining tarkibi 800-1000 ta so‘zni tashkil etsa, 4 yoshga kirganida – 1500-2000 ta, 5 yoshga yetganida esa 2500-3000 ta so‘zni tashkil etadi Nutq faqatgina atrofdagilar bilan muloqotga kirishish uchungina emas, balki, eng avvalo, o‘z ehtiyojlarini qondirish, o‘rab turgan olamni anglash, o‘z xatti-harakatlarini rejalashtirish uchun vositadir. Uni egallash voqelikni anglash usuli sanalgani bois bolaning nutqiy faoliyati, o‘zgalar bilan muloqoti va o‘z fikrlarini bildirishi uchun yetarli sharoit yaratish muhim hisoblanadi 6 . Bola tomonidan nutqning o‘zlashtirilishi o‘z tarkibiga bir necha bosqichlarni oluvchi murakkab jarayon bo‘lib, dastlabki bosqich o‘z ichiga murojaat etilgan nutqni tushunish (nofaol nutq)ni oladi. Ushbu davrning amaliy ko‘rinishi bolaning aytilgan so‘zga javoban xatti-harakatini bildiradi. Bola nutqining tarkib topishi va rivojlanish jarayoni, va, eng avvalo, tilni egallashi hamda grammatik tizimining shakllanishi, asosan, turli-tuman ko‘rinishdagi gaplarni o‘zlashtirish orqali amalga oshadi. Ushbu jarayon o‘z tarkibiga uch asosiy davrni oladi: 1) so‘z-o‘zaklardan tashkil topuvchi gaplarni o‘zlashtirish davri. Bu davr ikki bosqichdan iborat bo‘lib, o‘z ichiga bir so‘zli hamda bir necha so‘zlardan iborat (asosan, ikki so‘zdan tashkil topgan) gaplarni o‘zlashtirishni mujassamlaydi; 2) so‘zlarni turlash va tuslash kabilarni o‘zlashtirish bilan ajralib turuvchi tilning morfologik tizimini o‘zlashtirish davri; 6 Vigotskiy L.S. Problemi defektologii. – M.: Prosveщenie,1995. – 27 s. 11

3) sintaktik kategoriyalar va ular tashqi ifodasining shakllanishi bilan bog‘liq bo‘lgan gapning grammatik tizimini o‘zlashtirish davri. Birinchi hamda ikkinchi davr o‘rtasida keskin chegara mavjud bo‘lib, ikkinchi va uchinchisining o‘rtasida aniq chegara mavjud emas. Ushbu tashqi ko‘rsatkichlar ichki ko‘rsatkichlar bilan chambarchas bog‘liq: so‘zlarni o‘zgartirish qonuniyatlaridan foydalanish malakasiga ega bo‘lmay turib, gapni to‘g‘ri tuzish imkoniyatiga ega bo‘lish mumkin emas. Chunki gap tuzishning asosini so‘zlarni bog‘lash emas, balki xususiy va umumiy grammatik ma’nolarning shakllarini o‘zaro bog‘lash modeli tashkil etadi. Tilning fonetik, leksik, grammatik qonuniyatlarini egallash uchun yuqori darajadagi eshitish o‘tkirligi talab qilinadi. Oddiy sharoitlarda o‘sib ulg‘ayotgan bolada eshitish yordamida atrofdagilar nutqidan asosiylarini ajratib olish ko‘nikmalarining shakllanib borishi shunga o‘xshash shaxsiy jumlalarni tuza olish malakalarining shakllanishiga asos bo‘ladi. Akustikani idrok etish nuqsoniga ega bo‘lgan bolaning nutqida tovushlarni farqlash, grammatik shakllarni kuzatib borish, taqqoslash imkoniyatidan mahrum bo‘lishidan kelib chiqqan holda agrammatizm yuzaga keladi. Zaif eshituvchi bolalarning tallafuz malakalarini rivojlantirish yo‘llari hamda usullarini belgilash tadqiqotimizning maqsadini tashkil etar ekan, nutqning lingvistik va psixologik-pedagogik asoslarini ko‘rib chiqmay turib, ushbu muammoni hal qilib bo‘lmaydi. Ushbu yo‘nalishda ish olib borgan barcha tadqiqotchilar til va tafakkur birligi to‘g‘risidagi g‘oyaga tayanadilar. Bu g‘oya psixologiyaga oid tadqiqotlarda atroflicha ko‘rib chiqilgan. Nutqiy rivojlanishning tavsifi hamda uning o‘ziga xos jihatlari ko‘plab lingvistik, psixologik va metodik tadqiqotlarning yetakchi g‘oyasini tashkil etgan bo‘lib, tadqiqotchilarning fikricha, muayyan kommunikativ vazifani bajaradigan, bitta nutq ob’ekti bilan ravon hamda nisbatan tugal fikrni ifoda etgan iboralar guruhi og‘zaki ravon nutq birligi bo‘lib xizmat qiladi. Tilshunoslik nuqtai nazardan ravon nutq u yoki bu darajada muhim mustaqil qismlarga bo‘linadigan «nutq qismi» hisoblansa, psixologiya fanida so‘zlovchining fikrini, xohish-istagini bildiradigan har qanday nutq, ma’lum 12

ma’noda, uning o‘zi uchun ravon nutq hisoblanadi. Og‘zaki ravon nutq kishilarning bir-birlari bilan muloqot qilish vositasi bo‘lgan tashqi, ohangdor va talaffuz etiladigan nutq turiga mansubdir. F.R.Qodirova va R.M.Qodirovalarning fikricha, ravon nutq kishilarning muloqotini va o‘zaro bir-birlarini tushunishlarini ta’minlovchi mazmunan keng yoyilgan fikr bo‘lib, og‘zaki nutq «matnlari» bevosita so‘zlash jarayonida yaratiladi . Har qanday nutqning ravonligini ko‘rsatuvchi asosiy belgilar qatoriga, eng avvalo, uning qismlari o‘rtasidagi ma’noli aloqalar, so‘ngra esa, gap qismlari o‘rtasidagi mantiqiy aloqalar va, nihoyat, uchinchidan, so‘zlayotgan shaxs fikrining ifoda etilishidagi tugallanganlik kiradi. M.I.Lisina til vositasida muloqotning eng kichik birligi sifatida miqdor va ma’no mezonini qabul qiladi hamda nutq bo‘lagi (fragmenti) sifatida bir butun nutq jarayonini tashkil qiladigan 4-5 ta to‘liq gaplar ko‘rinishidagi to‘liq matnni ajratib ko‘rsatadi. Demak, ilmiy adabiyotlarda «ravon nutq» tushunchasiga o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi hamda va boyituvchi turli-tuman ta’riflar beriladi. Ravon og‘zaki nutqning shakllanishi hamda uning asosida nimalar mavjud bo‘lishi, uning manba va qonuniyatlari qandayligi masalasini ko‘rib o‘tishimiz lozim. Tadqiqotchilar bir-biri bilan bog‘liq bo‘lmagan gaplardan tashkil topgan situativ (vaziyatbop) nutq sekin-asta kontekstli nutqqa tomon rivojlanib borishini ko‘rsatib o‘tadilar. L.S.Rubinshteynning ta’kidlashicha, og‘zaki nutq bu vaziyatbop va kontekstli nutqdir. Nutq dastlab vaziyatli tusga ega bo‘lib, bola ulg‘aya borgani sayin nutqning tarkibi va vazifasi o‘zgara boradi hamda ravon kontekstli nutq shaklini egallab boradi. Bolaning nutqi avval o‘ziga eng yaqin borliq bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi: u kundalik turmushda bola mavjud bo‘lgan va butunlay bog‘liq bo‘lgan vaziyat (situatsiya) dan tug‘iladi va unga to‘liq bo‘ysunadi. Shuningdek, bu nutq og‘zaki shaklga ega bo‘lib, suhbatdoshga qaratilgan bo‘lishi hamda iltimos, istak, savolni bildirishi, ya’ni vaziyatli shaklga ega ekanligi bilan ajralib turadi. 13

Bola kontekstli nutqni ta’lim jarayonida egallab boradi. Unda yangi nutq vositalariga, yangi tuzilish shakllariga ehtiyoj yuzaga keladi. Ilk bolalik paytidagi nutqda vaziyatga oid (situativ) bog‘liqlik ustunlik qilib, bolaning so‘zlab berayotgan vaziyati (situatsiyasi) suhbatdoshiga ma’lum bo‘lsagina, qanday fikr yetkazilmoqchi bo‘layotganini tushunadi. Sekin-asta nutq kontekstli bo‘lib boradi, ya’ni uni muayyan kontekstda tushunsa bo‘ladi. Ravon nutqning shakllanishi, funksiyalarining o‘zgarishi atrofdagilar bilan bo‘ladigan muloqotning mazmuni, shart-sharoitlari va shakllariga bog‘liqdir. Ravon og‘zaki nutqning dialogdan monologga qarab rivojlanishini o‘rgangan N.I.Jinkin va M.I.Lisinalarning ta’rifiga ko‘ra, dialogik nutq birlamchi va osonroq nutq shakli bo‘lib, u situativ (vaziyatli) hamda holat, suhbat mavzusiga bog‘liq holda «qo‘llab-quvvatlanadigan» ko‘rinishga ega. Ya’ni dialog ikki yoki bir necha shaxslar tomonidan amalga oshiriluvchi nutqiy xatti-harakat bo‘lib, bu paytda suhbatdoshlar o‘rtasidagi o‘zaro axborot almashish jarayonida ular tomonidan imo-ishoralar, yuz ifodalari, nutq ohangidan ham foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. Monologik nutq keng fikr bildirishdan iborat bo‘lganligi sababli ilmiy adabiyotlarda «ravon nutq» deb yuritiladi. Monologik nutq suhbatdoshga uzoq muddatli va maqsadga yo‘naltirilgan ta’sir ko‘rsatishga mo‘ljallangan kontekstli yoki kengaytirilgan nutq turi bo‘lib, og‘zaki monologda nutqni «qo‘llab- quvvatlash» hodisasi zaiflashadi: nutq qo‘yilgan savolga shunchaki oddiy javob emas, balki fikrning reja bo‘yicha kengaytirilgan bayoni bo‘lib, bu yerda so‘zlovchi nafaqat o‘zining alohida fikrini, balki nutqi, monologini butunicha dasturlaydi. Demak, monologik nutqning eng muhim xususiyati uning dasturlashtirilganidir. Monologik va dialogik nutqning rivojlanishiga oid ushbu qarashlar bolalarda ravon nutqning yuzaga kelishini tushunib yetish uchun zarur sanaladi. Shu sababli A.A.Leontevning nutqdan xatti-harakatlarni rejalashtirish va boshqarish uchun foydalanish bosqichidan avvalroq undan kommunikativ maqsadlarda foydalanish bosqichi keladi, degan fikri g‘oyat muhimdir(12) 14

Dialog jarayonida bolada o‘zi bildirayotgan fikrning mantig‘ini kuzatib borish kabi muhim ko‘nikma shakllanadi. Dialogik nutqqa to‘g‘ri o‘rgatish monologik nutqning yuzaga kelishi va rivojlanishining muhim omili hisoblanadi. Ravon og‘zaki nutq, dialogik nutq shaklidan farqli o‘laroq, monolog tusiga ega va shu sababli avvaldan ma’lum tayyorgarlikni talab qiladi. N.I.Jinkinning aniqlashicha, o‘z fikrini og‘zaki ifoda etish uchun nutq tuzishda bolalar duch keladigan qiyinchiliklar asosan quyidagi sabablarga bog‘liq bo‘lar ekan: 1) og‘zaki nutq fikrning shu vaqtning o‘zida so‘z bilan ifodalanishini talab qilishi sababli bolalarda faol lug‘atning yetishmasligini keltirib chiqaradi. Chunki: «Og‘zaki nutqda so‘z tanlashga vaqt yo‘q. Xotirada bor tanish so‘zlar bilan ish ko‘rishga to‘g‘ri keladi»; 2) asosiy vazifasi «gaplarni og‘zaki tuzish paytida aytib bo‘lingan va yana talaffuz qilinishi kerak bo‘lgan so‘zlarni xotirada ushlab qolish» dan iborat bo‘lgan operativ xotiraning kuchsizligi . N.F.Vinogradova, M.I.Lisina, A.M.Borodich, F.R.Qodirova va R.M. Qodirovalar dialogik nutq bolalar bilan suhbatlashish jarayonida, kundalik muloqot hamda maxsus tayyorlangan suhbatlar jarayonida shakllantirib borilishi lozimligini ta’kidlagan holda suhbatlarning tasnifi, ularga qo‘yiluvchi maqsadlar hamda ularni olib borish metodikasini keng yoritib berganlar F.R.Qodirova va R.M.Qodirovalar hikoya qilishga o‘rgatishning eng samarali usul va vositasi o‘yinchoqlar bilan olib boriluvchi mashg‘ulotlar ekanligini ko‘rsatib o‘tsalar , N.F.Vinogradova bolalarning ravon nutqini atrof olam bilan tanishtirish jarayonida rivojlantirish lozimligini ta’kidlaydi. M.R.Lvov to‘g‘ri tallafuzni rivojlantirishda syujetli rasmlar majmuasidan foydalanishning yuqori samara berishini o‘zining uzoq yillar davomida olib borgan keng tadqiqoti asosida isbotlab berdi . O‘qitish natijasi ko‘plab sabablarga bog‘liq bo‘lib, avvalo, u bolaga nutqiy muloqotni ta’minlab beradigan ijtimoiy muhit hisoblanadi . Bola umumiy rivojlanishining saviyasi, maktabda muvaffaqiyatli o‘qib keta olishi ko‘p jihatdan uning ta’lim-tarbiya jarayonidagi faolligiga, shuningdek, uni o‘rab turgan insonlar 15

tomonidan qo‘llanayotgan nutqning rivojlanganlik darajasiga bog‘liq sanaladi. Shu sababli ta’lim-tarbiya jarayonida ana shunday rivojlantiruvchi muhitni o‘z vaqtida tashkil etish g‘oyat muhim sanaladi. Bolalar to‘g‘ri tallafuzni rivojlanishi masalasiga ularning tafakkuri hamda bilishga bo‘lgan qiziqishi bilan bog‘liq holda qarash lozim. Nutq va tafakkurning o‘zaro bog‘liqligi muammosi psixologik va pedagogik tadqiqotlarning diqqat markazida turgan doimiy masalalardan biri sanaladi. Bu borada izlanishlar olib borgan tadqiqotchilar tafakkur va nutqning amaliy faoliyat jarayonida shakllanishini ta’kidlab, til, kishilar o‘rtasidagi aloqa vositasi sifatida, aqliy faoliyatning alohida turi ekanligini ko‘rsatadila,tushuncha so‘zlarsiz mavjud bo‘lolmaydi, tushunchalar vositasidagi fikrlash nutqiy fikrlashdan tashqarida mavjud bo‘lolmaydi» Nutqning yuzaga kelishi va uni anglab yetish mexanizmlari bir-biriga teng bo‘lmagan jarayon bo‘lib, bu qoidalar maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasida o‘zining to‘liq ifodasini topgan. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ona (rus) tilini o‘zlashtirishda nutqiy va aqliy jihatlarning o‘zaro aloqalarini o‘rgangan F.A.Soxin va A.M.Borodichlar til va nutq hodisalarini anglab yetish ko‘nikmalarini shakllantirish zarurligini qat’iy asoslab bergan holda, ravon nutq ona tilini o‘zlashtirishda bola erishgan barcha yutuqlar (tovush tizimi, lug‘at tarkibi, grammatik tuzilishini o‘zlashtirish)ni o‘zida qamrashi hamda bunda ravon ifodaning tuzilishi maqsadli, avvaldan rejalashtirilgan, o‘ylab qo‘yilgan bo‘lishi kerakligini ta’kidlaydilar. Til vositasida mantiqiy fikrlash birdaniga yuzaga kelmaydi. Ona tilini o‘zlashtirishning dastlabki davrlarida bola tafakkurining boshlan-g‘ich shakllarini ko‘rgazmali-amaliy va ko‘rgazmali-obrazli tafakkur turlari tashkil etib, keyinchalik ular so‘z vositasida mantiqiy tafakkur bilan o‘zaro aloqaga kirishadi. U esa asta- sekin leksik, grammatik va boshqa nutq vositalari negizida amalga oshiriladigan fikriy faoliyatning yetakchi shakliga aylanadi hamda tilning intellektual funksiyasi tomon rivojlanib boradi. Shu sababli A.A.Leontev: «Bola o‘z nutqida kattalarning nutqini shunchaki qaytarib yoki undan nusxa ko‘chirib, ya’ni til vositasida 16

ifodalangan fikrlarni shunchaki generatsiya qilib qo‘ya qolmaydi. Bola nutqining rivojlanishi bu, eng avvalo, undagi muloqot usulining rivojlanishidir»,- deb ta’kidlaydi. A.V.Zaporojes va S.N.Seytlin ham bu borada olib borgan kuzatuvlari asosida yuqoridagi fikrlarni qo‘llab-quvvatlaydilar.Jumladan, S.N.Seytlin ushbu fikrni davom ettirgan holda: «tilni o‘zlashtirish til vositalari va me’yorlarini intuitiv tarzda anglab yetish asosida kattalar nutqi namunalariga shunchaki taqlid qilish, ularni qaytarib qo‘ya qolish bilan emas, balki, eng avvalo til umumlashmalarining rivojlantirilishi hamda til hodisalarining elementar anglab yetilishi bilan belgilanadi», - deb xulosalaydi. To‘g‘ri tallafuz malakasini rivojlantirishrivojlantirish til va nutqning ayrim hodisalarini eng sodda shaklda bo‘lsa-da, anglab yetishni o‘z ichiga oladi. Shu sababli maktabgacha yoshdagi bolalar nutqiy ta’lim-tarbiyasiga nisbatan bir paytning o‘zida ham nutqni rivojlantirish, ham ona tilini o‘qitish haqida so‘z yuritish lozim. Muassasada olib boriluvchi ta’lim jarayoni pedagog va tarbiya-lanuvchilar o‘rtasidagi nutqiy muloqotga asoslanishi sababli uning bosh tarkibiy qismi (komponenti) ni bolalar to‘g‘ri tallafuz malakasini tashkil etadi . Bola oila va bolalar bog‘chasida qadam-baqadam atrofdagilar uchun tushunarli ravishda atrofini o‘rab turgan predmet va yon-atrofida sodir bo‘layotgan, shuningdek, o‘zi ishtirok etayotgan voqea va hodislar haqida fikr hamda taassurotlarini tizimli ravishda nutqiy ta’rif orqali yetkazib borishni o‘rganib boradi. Shu bois uning umumiy tarbiyasida, xususan, nutqni rivojlantirish borasida pedagog va ota- onalarning o‘rtasida rejali ravishda olib boriluvchi hamkorlik ishlarini yo‘lga qo‘yish zarurdir . Demak, bolalar to‘g‘ ri tallafuz malakasi ni rivojlantirish muammosi ko‘plab tadqiqotchilar tomonidan olib borilgan izlanishlarning asosini tashkil qiladi. Ularning to‘g‘ri tallafuz malakasini rivojlantirish va o‘rgatish muammosini hal qilishga o‘ziga xos munosabat bildirgan bo‘lsalar-da, aksariyatlari to‘g‘ri tallafuz malakasini shakllantirish hamda rivojlantirishda tizimli yondashuvning, maxsus 17

tashkil etilgan ishning zarurligini birdek ta’kidlaydilar. Ana shular asosida quyidagicha xulosalar chiqarishimiz mumkin: - bola nutqi til hodisalarining generatsiyasi bo‘lib, kattalar nutqini idrok etish va o‘z nutqining faolligi natijasida rivojlanadi; - til va nutq ruhiy rivojlanishning turli yo‘nalishlari (tafakkur, xotira, his- tuyg‘ular, xayolot) yadrosini tashkil etadi; - to‘g‘ri tallafuz malakasini rivojlanishning yetakchi yo‘nalishini til umumlashmalari, til va nutq hodisalarini eng sodda tarzda anglab yetishni shakllantirish masalasi tashkil qiladi; - bolaning tilni mustaqil kuzatish, to‘g‘ri tallafuz malakasini rivojlantirishi uchun shart-sharoitlar maxsus ravishda tashkil etiluvchi til hodisalarini anglashga yo‘naltirilgan tizim orqali ta’minlanadi 1.2. Eshitiishda nuqsoni bo‘lgan bolalar nutqining o‘ziga xos xususiyatlari Inson va atrof muhit doimiy ravishda aloqada bo‘lib, u ko‘rish, eshitish, teri, ta’m, hid bilish, harakat analizatorlari orqali amalga oshiriladi. Eshitish analizatori insonning barcha a’zolari ichida eng ahamiyat-lilaridan sanalib, uning asosiy vazifasi nutqni idrok qilishdan iboratdir. To‘laqonli eshitish nutq shakllanishining omili sanaladi. Nutq orqali esa insonning so‘z-mantiqiy tafakkuri, umumiy va ruhiy rivojlanishi sodir bo‘ladi. Moddiy dunyodagi narsa va hodisalar ongimizda aks etib, bular so‘z shaklida ifodalanadi, til hodisalari vositasida namoyon bo‘ladi. Inson o‘zi ko‘rgan va ta’sirlangan buyum va hodisalarni so‘z yordamida nomlab, mazmuni haqidagi taassurotlarini obrazlar, fikrlar, tushunchalar, tasavvurlar ko‘rinishida anglash, ifodalash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Har qanday buyum, hodisaning miyada aks etishi va ongda mustahkam o‘rnashib qolishida nutq yetakchi vosita hisoblanadi. Shuningdek, u tafakkur quroli, muloqot jarayonida fikrni ifodalash, biror narsani bildirish, anglatish va ta’sir ko‘rsatish quroli bo‘lib ham xizmat qiladi. Fikrlash qobiliyati nutqiy 18

rivojlanish zamirida paydo bo‘lishi sababli u inson tafakkurining rivojlanish darajasini belgilab beradi. Eshitish idrokining buzilishi oqibatida insonning nutqni egallay olmasligi, shu bois jamiyat a’zolaridan yakkalanib qolishi uning ijtimoiy hayotda o‘z o‘rnini topishida qator muammolarni yuzaga keltiradi. Bular o‘zaro bir-biriga tobe bo‘lgan turli sabablarga bog‘liq bo‘lib, bu xususda L.S.Vigotskiy: «Ijtimoiy tarbiya nutqning rivojlanmaganligiga, nutqning rivojlanmasligi jamoa (kollektiv)dan yakkalanib qolishga, jamoa (kollektiv)dan ajralib qolish esa, o‘z navbatida, ijtimoiy tarbiya hamda nutqning rivojlanishini tormozlaydi»,- deydi(23) . Surdopedagogika tarixiga nazar tashlasak, turli davrlarda eshiti-shida muammosi bo‘lgan bolalarni tadqiqot ob’ekti sifatida o‘rgangan pedagog va olimlardan J.Kardano, V.I.Fleri, J.Itar, Ya.T.Speshnevlar ular orasida u yoki bu holda murojaat etilgan nutqni tushuna oladigan, qisman lug‘at boyligiga ega bo‘lgan, ba’zan, hatto, sodda jumlalar tuza oladigan bolalar borligini, agar nutq ularga qarata balandlatilgan holda aytilsa, bunday bolalar ta’lim-tarbiyasining barcha muammolari hal etilishi mumkinligini ta’kidlab, eshitishi qisman buzilgan bolalarga, ular nutqining o‘ziga xos rivojlanishiga alohida e’tibor qaratgan- liklariga guvoh bo‘lamiz . V.I.Fleri bola shaxsining shakllanishi uchun atrofidagi yaqinlari va, ayniqsa, onasi alohida g‘amxo‘rlik, e’tibor ko‘rsatishlari zarurligi hamda kar bola nutqining rivojlanishi uchun ilk yosh davri alohida o‘rin tutishini ta’kidlagan holda: «Kar-soqov bola qancha kichik bo‘lsa, uning o‘zlashtirish layoqati shuncha yuqori bo‘ladi», - deb yozadi. Olim, shuningdek, dastlabki so‘zlarni bola ko‘rish asosida taqlidan o‘zlashtirishi lozimligini alohida qayd etadi. Eshitishida muammosi bo‘lgan bolalar nutqiy rivojlanish masalalari bir necha asrlar mobaynida ko‘plab o‘qituvchi va metodistlarning e’tiborini jalb qilganiga qaramay, bu muammoning yechimiga, ya’ni maxsus maktablardagi ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish bo‘yicha yondashuvlarning yangi yo‘nalish olishiga L.S.Vigotskiyning maxsus ta’lim tizimi masalalarini yoritib bergan qator asarlari turtki berdi. Olim maxsus maktablardagi og‘zaki nutqni rivojlantirishga mo‘ljallangan usul bolaning sermazmun hayoti, uning qiziqishlari bilan bog‘liq 19

bo‘lmagan sharoitda olib borilishiga e’tibor qaratib, nutqni ijtimoiy hayotda ishtirok etmagan holda egallash, qirg‘oq bo‘yida turib suzishni o‘rganish holatiga qiyoslab, ijtimoiy muhit hamda uning tuzilishi har qanday tarbiya tizimining pirovard hamda hal qiluvchi omili ekanligini alohida qayd etadi: «Bola hayotini shunday tashkil etish lozimki, unga nutq zarur va qiziqarli bo‘lsin. Ta’limni bola qiziqishlariga qarshi emas, ushbu qiziqishlar tomon yo‘naltirish lozim. Umuminsoniy nutqqa nisbatan ehtiyojni yuzaga keltirish zarur, shundagina nutq paydo bo‘ladi. Nutq muloqotga kirishish va fikrlash asosida, murakkab hayotiy sharoitlarga moslashish natijasida yuzaga keladi». L.S.Vigotskiy ushbu sharoitni yaratishda sog‘lom (me’yordagi) bolaning nutqiy rivojlanish bosqichlariga tayangan holda ish ko‘rish lozim ekanligi haqida quyidagi fikrlarni bildiradi: «Birinchi planga, eng avvalo, bolaning bola ekanligi va shundan so‘nggina kar-soqov ekanligi holati qo‘yiladi. Bu shuni anglatadiki, bola, eng avvalo, umumiy qiziqish, layoqat, shuningdek, me’yordagi bola yoshi qonuniyatlariga muvofiq holatda o‘sishi, rivojlanishi va tarbiyalanishi hamda xuddi shu jarayonda nutqni egallab borishi lozim. Bolalar o‘zlarining muayyan sifat va ko‘nikmalarini rivojlantirishga ehtiyoj sezishlari lozim. Ular o‘zlarini boshqa ko‘pchilik bolalar va kishilardan farqli ekanliklarini his qilmasliklari, ularga tenglasha olmasliklariga ishonch hosil qilmasliklari lozim»(11). Yuqoridagilar asosida shunday xulosaga kelish mumkinki, eshitishida muammosi bo‘lgan bolalarni tallafuzga o‘rgatish kabi masalalar ijtimoiy tarbiya zaminidagina o‘zining to‘g‘ri yechimini topadi. R.M.Boskis eshitishida muammosi bo‘lgan bolalar tallafuzga o‘rgatish samaradorligiga erishishdagi dastlabki qadam ushbu toifadagi bolalarning rivojlanish xususiyatlarini tushunishdan boshlanishi lozim, deb hisoblab, I.P.Pavlovning «Analizatorlar faoliyatining birligi», L.S.Vigotskiy-ning «Nuqsonning murakkab tuzilishi» hamda «Ta’lim-tarbiya va rivojlanish mutanosibligi» psixologik ta’limotlariga tayanadi. Shuningdek, u eshitish va nutqning o‘zaro aloqadorlikda rivojlanishini keng o‘rgangan holda bunday bolalar rivojlanishidagi o‘ziga xosliklarni keltirib chiqaruvchi qator holatlarga asoslangan 20

pedagogik tasnifni ishlab chiqdi(25). Ushbu tasnifga ko‘ra, birinchidan, yosh boladagi eshitish analizatori faoliyatining buzilishi katta yoshdagilarnikidan farqli namoyon bo‘ladi. Ya’ni katta yoshdagi kishilarda eshitish muammosi paydo bo‘lgunga qadar, ularning nutqi, mantiqiy tafakkuri va shaxsi shakllanib ulgursa, ilk yoshda orttirilgan eshitish muammosi bolaning me’yorda rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. Ikkinchidan, eshitishida muammosi bo‘lgan bolalarning o‘ziga xos rivojlanishlarini to‘g‘ri tushunish uchun, ushbu holatda nutqni mustaqil egallay olish imkoniyatini, ya’ni eshitish va nutqning o‘zaro aloqadorligini inobatga olish katta ahamiyatga ega. Bir tomondan, eshitishning buzilishi nutqning me’yorda rivojlanishiga to‘sqinlik qilsa, ikkinchi tomondan eshitishning me’yorga yaqinroq faoliyati bolaning nutqiy rivojlanish darajasiga bog‘liq. Bolaning nutqiy darajasi qancha yuqori bo‘lsa, eshitish qoldig‘idan foydalanishi shuncha yuqori bo‘ladi. Til, uning lug‘at zaxirasi va grammatik tizimini inson qay darajada egallagan bo‘lsa, uning o‘z eshitishidan foydalanish layoqati ham shu darajada ko‘p saqlangan bo‘ladi. Nutqiy muloqot tajribasiga ega bo‘lgan bolalar tanish bo‘lgan so‘z va jumlalarni ma’nosiga ko‘ra tushunishlari sababli, murojaat etilgan nutqni yaxshiroq idrok etish imkoniyatiga ega bo‘lib, ular atrofdagilarda yaxshi eshituvchi sifatida taassurot qoldirishlari mumkin. O‘z navbatida, bolaning eshitish qoldig‘i qancha yaxshi saqlangan bo‘lsa, unda atrofdagilar nutqiga taqlid qilishi asosida mustaqil ravishda nutqni egallab borish imkoniyati shuncha yuqori bo‘ladi. Uchinchidan, bolaning eshitish qoldig‘idan nutqni egallash uchun foydalanish imkoniyati uning eshitish muammosini baholash mezoni hisoblanadi. Shunga ko‘ra eshitishi to‘liq yo‘qolgan (kar) bolalar bilan eshitishi qisman buzilgan (zaif eshituvchi) bolalarni chegaralashda aynan eshitish va nutqiy rivojlanish omillari hisobga olinadi. Karlik eshitishning turg‘un yo‘qolishi bo‘lib, unda mustaqil holda nutqni egallash, hatto quloqqa yaqin bo‘lgan masofadagi nutqni ravshan idrok etishning imkoniyati bo‘lmaydi. Total (to‘liq) karlik , xuddi total ko‘zi ojizlik uchramagani kabi, juda kam uchraydi gan hodisadir. Ko‘pincha karlikda baland nutqiy bo‘lmagan tovushlarni, quloq suprasiga yaqin masofadagi ba’zi nutqiy tovushlarni 21

idrok etish darajasida bo‘lgan eshitish qoldiqlari saqlanib qoladi. Audiometrik tekshiruv eshitishning 80 db. (desibel – tovushni idrok etishni o‘lchashda qo‘llanuvchi o‘lchov birligi)dan yuqori darajada yo‘qolganini ko‘rsatadi. Zaif eshituvchilik eshitishning turg‘un pasayishi bo‘lib, unda ushbu eshitish qoldig‘i asosida nutqiy zaxirani minimal holatda mustaqil ravishda egallash, murojaat etilgan nutqni quloq suprasiga yaqin masofada idrok etish imkoniyati bo‘ladi. Audiometr tekshiruvi eshitishning 80 db.dan kam bo‘lmagan pasayishini ko‘rsatadi . Eshitish muammolari holatidagi nutqning rivojlanish darajasi quyidagi to‘rt omilga tobedir: 1. eshitishning darajasi; 2. eshitish muammosining sodir bo‘lish vaqti; 3. bolaning individual xususiyatlari; 4. eshitish muammosi sodir bo‘lgandan so‘ng bola uchun yaratilgan pedagogik sharoit. Shundan kelib chiqqan holda har ikki guruhdagi eshitishida muammosi bo‘lgan bolalar, o‘z navbatida, yana ikkitadan guruhga bo‘linadi: Karlar: 1) tug‘ma yoki ilk yosh davrida eshitish qobiliyati yo‘qolgan va nutqni egallay olmagan kar bolalar; 2) eshitish qobiliyati kech yo‘qolib, nutqi saqlanib qolgan kar bolalar. Zaif eshituvchilar: 1) nutqida qisman chetga chiqishi (nutqining grammatik tizimida me’yordan chetga chiqishlar: qo‘shimchalarni noto‘g‘ri qo‘llash yoki tushirib qoldirish, ba’zan talaffuz muammolari) bo‘lgan zaif eshituvchi bolalar; 2) chuqur nutqiy muammolarga ega bo‘lgan (lug‘at zaxirasi o‘ta chegaralangan, nutqi qisqa, noto‘liq so‘zlardan, grammatik tizimi so‘z-gapdan, bo‘g‘in-so‘zlar qatoridan iborat) zaif eshituvchi bolalar. Olim bu boradagi izlanishlarini davom ettirar ekan, har qanday bolaning rivojlanishi muloqotda, faoliyatning turli shakl va ko‘rinishlarida amalga oshishi 22

omilini hisobga oladi. Tadqiqotlarning natijasi shuni ko‘rsatdi-ki, kar va zaif eshituvchi bola bir-biridan keskin farq qiladi. Zaif eshituvchi boladagi inson uchun o‘ta zarur bo‘lgan analizator – eshitish faoliyatining to‘liq emas, qisman buzilishi nutqning birmuncha shakllanishiga imkon beradi. Lekin bunday yo‘l bilan nutqni egallashning o‘ta chegaralanishi bola tomonidan tushuncha va tasavvurlar (nutqning keyingi idroki va tushunilishi)da o‘zgachalikni yuzaga keltiradi. Zaif eshituvchi bolaning nutqi rivojlanmasdangina qolmay, balki buzilgandir ham. Masalan, lug‘at zaxirasining kamligi bilan bir qatorda so‘zlarning boshqa ma’noda qo‘llanishi, grammatik tizimning rivojlana olmasligi bilan bir qatorda ular ma’nolarining noto‘g‘ri tushunilishi kuzatiladi. Bularning barchasi bilish faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi: taqqoslash, tahlil qilish, umumlashtirish kabi psixik jarayonlar zaif eshituvchilarda o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. Nutqiy muloqot bolaning shaxs sifatida rivojlanishida hal qiluvchi o‘rinni egallaydi. Zaif eshituvchi bola nutqining o‘ziga xos rivojlanishi oddiy sharoitlarda ilm asoslarini egallashiga to‘sqinlik qiladi. Shu sababli ham bu toifadagi bolalar anomaliyasi tuzilishida nutq birinchi o‘ringa qo‘yilib, maxsus tashkil etilgan ta’lim jarayonida markaziy o‘rinni nutqni reja asosida shakllantirish masalasi egallashi lozim. Qator tadqiqotlar zaif eshituvchi bolalar tallafuzga o‘rgatish xususiyatlari hamda bunday o‘ziga xoslikka mos kelmaydigan mavjud o‘qitish jarayonini taqqoslash natijasida tilni maxsus o‘qitish muammolarining ilmiy jihatdan hal etilishi: uni psixologik, lingvistik, psixolingvistik, umumdidaktik hamda metodik nuqtai nazardan ishlab chiqilishiga asos bo‘lib xizmat qildi . Ushbu tavsiya etilgan metodikalar asosida yangi tur – zaif eshituvchi bolalar maktablari uchun qator darsliklar va ularni olib borish imkonini beruvchi metodik tavsiyalar yaratildi. Zamonaviy surdopedagogikaning nazariy asoschilari eshitishida muammosi bo‘lgan bolalarning ijtimoiy hayotda o‘z o‘rnini topishlarining muhim omili – tallafuzga o‘rgatish ishlarining samaradorligi bevosita tarbiyalanuvchining oila a’zolari, xususan, ota-onalarning farzandlari bilan muntazam ravishda shug‘ullanishlariga bog‘liqligini alohida qayd etadilar. Jumladan, S.A.Zikov til 23

o‘qitishdagi yuqori muvaffaqiyatlar faqatgina maxsus muassasalarda tashkil etilgan nutqiy muhit orqali emas, balki bevosita ota-onalar va atrofdagilarning ishtiroki orqali ta’minlanishini uqtirsa , R.M.Boskis: «Nutqqa o‘rgatish ishlarini o‘qituvchi ota-onalar bilan hamkorlikda amalga oshirishi lozim»,-deb ta’kidlaydi . Aynan yangi davr surdopedagogikasida oila va maxsus ta’limning bola tarbiyasi borasidagi mushtarakligi zarurati anglandi: ota-onalar surdopedagoglar tomonidan belgilangan yo‘l va ko‘rsatmalarsiz farzandlarining tarbiyasida va, xuddi shunday tarzda, surdopedagoglar ota-onalar ishtirokisiz o‘z faoliyatlarida muvaffaqiyatga erisha olmaydilar. Ilk yoshdagi eshitishida muammosi bo‘lgan bolalar ta’lim muassasalari asoschilari tomonidan yaratilgan maqola hamda metodik tavsiyalar kar va zaif eshituvchi bolalar ota-onalariga o‘z farzandlarining tarbiyasini qanday tashkil etishlari, nutqini rivojlantirish yo‘llari kabi masalalarni yoritib berdi. Respublikamizda surdopedagogikaning ilmiy asoslanishi o‘tgan asrning 80- yillaridan boshlandi. Milliy surdopedagogikamizda olib borilgan qator tadqiqotlar mamlakatimizda mavjud eshitishida muammosi bo‘lgan bolalar maxsus maktab- internatlar ta’lim-tarbiya jarayonini hududiy sharoitlar, o‘zbek tili xususiyatlariga mos holda takomillashtirish yo‘l va vositalarini ilmiy jihatdan asoslab berishga yo‘naltirildi. Surdopedagogika sohasida ilk bor N.Sh.Bekmurodov tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlari natijasida hududimizga mos ravishda maxsus maktab-internatlar kun tartibi, o‘quv jarayonini tashkil qilishda hisobga olinishi lozim bo‘lgan talablar ishlab chiqilgan bo‘lsa, X.M.Gaynutdinovning ilmiy izlanishlari natijasida ilk bor O‘zbekiston sharoitida eshitishida nuqsoni bo‘lgan shaxslarni kasbiy – mehnatga tayyorlash, keyingi mehnat faoliyatlari jarayonini takomillashtirishga qaratilgan tavsiyalar, bunday shaxslar ijtimoiy moslashuvlari darajasini ko‘tarish yo‘llari ochib berildi.Alimxodjayevaning uzoq yillik amaliy tajribasi maxsus o‘qitish jarayonida didaktik materiallardan foydalanishning tabaqalangan metodikasini ishlab chiqish hisobiga zaif eshituvchi o‘quvchilar 24

eshitish idrokini rivojlantirish tizimini takomillashtirish yo‘llarini ilmiy jihatdan asoslab berishiga asos bo‘ldi U.Yu.Fayziyevning ilmiy-tadqiqot ishi zaif eshituvchi bolalarga ona tilini o‘rgatish muammolarini hal qilishga qaratilgan ilk tadqiqot bo‘lib, unda maktabga tayyorgarliksiz kelgan zaif eshituvchi bolalarning dastlabki nutqiy imkoniyatlari (so‘z boyligi: faol va nofaol nutqi), eshitishining yo‘qolish sabablari va vaqti o‘rganildi, bunday bolalarni savodga tayyorlash va savod o‘rgatish metodikasi ilk bor nazariy jihatdan asoslab berildi. Ya’ni tadqiqotchi zaif eshituvchi o‘quvchilarga savod o‘rgatish davrida zarur sanalgan omil - harflarni o‘tish ketma- ketligini ishlab chiqib, ushbu nazariy xulosalari asosida «Alifbe» darsligini yaratdi N. X. Dadaxo‘jayeva ilk bor zaif eshituvchi o‘quvchilarning ko‘p xonali sonlar ustida arifmetik amallarni bajarishlaridagi xususiyatlar, ushbu jarayonda o‘quvchilarning nutqi va fikrlashlariga oid tayyorgarlik holatini o‘rganib, ko‘p xonali sonlar ustida arifmetik amallar bajarishga o‘rgatish bo‘yicha ish usullari hamda metodlarni nazariy jihatdan asoslab berdi. F.U.Qodirova ilmiy tadqiqotida eshitmaydigan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ta’limi amaliyotidagi kamchiliklari tahlil qilinib, ularni bartaraf etishning samarali usul va yo‘llari aniqlandi hamda so‘zlashuv nutqini shakllantirishning omil va bosqichlari belgilab berildi. Demak, ko‘rib chiqilgan tadqiqotlardan U.Yu.Fayziyev hamda F.Qodirovalarning ishlarigina kar va zaif eshituvchi bolalar maktab-internatlarida o‘zbek tili o‘qitish tizimini ilmiy asoslab berishga qaratilgan. Maktab yoshidagi bolalarni tadqiqot o’ekti sifatida tanlab olgan har ikki olima ularning maktabda muvaffaqiyatli ta’lim olishiga maktabgacha yosh davrida zamin yaratilishi lozim ekanligini qayd etadilar. U.Fayziyev: «Erta ilk yoshidan korreksion ta’sir ko‘rsatish orqali bu og‘ir asoratlar kamaytirilishi yoki butunlay bartaraf etilishi mumkin…Ota-onalar imkon topgan holda uyda alohida sharoit yaratib, eshitmaydigan farzandlari bilan o‘zlari shug‘ullanishlari mumkin. Buning uchun ular surdopedagog mutaxassis bilan hamkorlikda ish olib borishlari lozim»,- degan fikrlarni keltirsa , F.U.Qodirova kar o‘quvchilarga o‘z fikrini erkin ifodalashni 25

o‘rgatish ota-onalarning farzandlari ta’lim-tarbiyasi oldidagi mas’uliyati ekani va bu ta’lim jarayonida muhim omillardan hisoblanishini ta’kidlaydi . O‘zbekistonda surdopedagogikaning yondosh tarmoqlari – oligofreno- pedagogika, logopediya sohasidagi L.R.Mo‘minova, R.Shomaxmudova, M.Yu.Ayupova, X.M.Po‘latova, D.A.Nurkeldiyev, M.P.Xamidova, L.Sh.Nur- muxamedovalar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar maxsus ta’lim muassasalarida olib boriluvchi ta’lim-tarbiya jarayonini hududiy sharoitlarni hisobga olgan holda tashkil etish hamda takomillashtirishga qaratildi. Birinchi bob bo‘yicha xulosa Kar va eshituvchi bolaning har tomonlama kamol toptirish hamda uni maktab ta’limiga tayyorlash har tomonlama kamol toptirish hamda maktab ta’limiga tayyorlash uning nutqiy rivojlanishi bilan bevosita borliqdir, kar bolalarning nutqi faqat ularning umumiy rivojlanishi negizida shakllanish mumkinligini, shu bilan birga ularning umumiy kamoloti so‘zli nutqining rivojlanish darajasiga bogliqligi L.S.Vigotskiy, F.F.Rau, L.P.Noskova, L.A.Golovchis, I.Kislisina, U.Fayziyev, F.Alimxodjayeva va boshqa olimlarning asarlarida e’tirof etiladi.Ilk davrda kar va eshituvchi bolalar o‘rtasidagi farq sezilmaydi, nutqacha bo‘lgan davrda kar bolalarga xuddi eshituvchi bolalarga kabi ovoz chiqarish, gugulash, so‘ng guldirashdek nutq ko‘rinishlari hos bo‘ladi. Keyinchalik, eshituvchi bolalar atrofdagilar nutqini eshitib va ularga taqlid qilib gapirishni boshlaganda kar bolalarning nutqi rivojlanmay qoladi, mavjud nutq ko‘nikmalari ham so‘nib boradi. 26

II BOB ESHITISHIDA NUQSONI BO‘LGAN BOLALARNI MAKTAB TA’LIMIGA TAYYORGARLIK HOLATINI EKSPERIMENTAL O‘RGANISH 2.1. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni maktab ta’limiga tayyorgarlik holatini eksperimental o‘rganish metodikasi Eshitishda nuqsoni bo‘lgan maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning ta’lim-tarbiyasi Respublikada maxsus ta’limning ajralmas qismi sifatida amalga oshiriladi va eshitishda nuqsoni bo‘lgan bo‘lgan bolalarni maktabga tayyorlashda ularning nutqiy riojlanishi qay darajada ekanligi ham albatta hisobga olinadi.Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda maktabga tayyorgarligi xolatini o‘rganishda bolaning nutqiy rivojlanishi bilan batafsil tanishish ishlari olib boriladi. Shularni hisobga olgan xolda, biz eksperemental ishlarimizni o‘tkazish davomida eshitishda nuqsoni bo‘lgan nutqining xususiyatlarini o‘rganishga e’tiborni qaratdik Shuningdek, xar bir bola bilan individual tanishish jaryonidada xujjatlar (bola rivojlanishi tarixi, tarbiyachi tavsivnomasi) o‘rganildi: Tekshirishlar ikki shaklda olib borildi: yakka va frontal tekshirishlar. Yakka tekshirishda o‘quv yilining boshida har bir bolani ikki hafta davomida mashg‘ulotlardan tashqari vaqtda kuzatib bordik. Frontal tekshirish vaqtida bolalar guruhda o‘zi bajarayotgan ishlari xaqida gapirib berdilar, savollarga javob qaytardilar yoki rasmga qarab hikoya tuzdilar. Bu vaqtda bolalar nutqining umumiy xolati, lug‘at boyligi, artikulyatsiyasi, nutq sur’ati, tovushlar talaffuzi, ovoz kuchi, sifati, gap tuzish qobiliyati, rasmga qarab hikoya tuzishi, matnni o‘qishi, ko‘chirib yozishi, savolga javob berishi kuzatib borildi. Yakka tekshirishda eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni og‘zaki nutqini L.R.Mo‘minova tomonidan ishlab chiqilgan (ekspressiv va impressiv nutqni tekshirish uchun) metodikalaridan asosida o‘rganishni maqsad qilib qo‘ydik.Oldimizga qo‘ygan vazifalarni bajarish uchun esa bir qator metodlarning yig‘indisidan foydalandik: 1. Pedagogik, psixologik va metodik adabiyotlarni o‘rganish va tahlil qilish; 27

2. Eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalarning lug‘at boyligi xususiyatlarini o‘rganish; 3.. Pedagogik eksperiment o‘tkazish va uning natijalarini tahlil qilish. Eksperimental tadqiqotni o‘tkazish metodikasi va uni tashkil etish jarayoni maktabgacha yoshidagi eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning lug‘at boyligi xususiyatlarini aniqlashga yo‘naltirilgan. Tajriba eksperimentimizning maydoni sifatida Toshkent shahridagi Olmazor tumani 106-conli ixtisoslashtiriilgan maktabning maktabgacha bo‘limi tanlandi.Eksperimentimizda maktabgacha yoshidagi eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarga quyidagi og‘zaki topshiriqlar berildi. Faol lug‘atning rivojlanganligini tekshirish 1. Gavda qismlarini nomlash: ko‘z, peshona, yuz, burun, soch, quloq, oyoq, bosh, bo‘yin. Ko‘rsatma: eksperimentator bolaning gavda qismlarini ko‘rsatib ularning nomini “Bu nima?” deb so‘raydi. 2. Uy jihozlarini nomlash: stol, stul, shkaf, divan, kreslo, qandil, oyna, deraza, krovat, gilam. Ko‘rsatma: eksperimentator bolaga uy jihozlarini ko‘rsatib ularning nomini “Bu nima?” deb so‘raydi 3. Umumlashtiruvchi so‘zlarni topish: Bolaga quyidagi mavzular bo‘yicha predmetlarning rasmlari ko‘rsatiladi: o‘yinchoqlar, idish-tovoqlar, kiyimlar, oyoq kiyimlari, sabzavotlar, mevalar, transport, uy hayvonlari, yovvoyi hayvonlar. O‘yinchoqlar: qo‘g‘irchoq, mashina, kubik, raketa, koptok, . Ko‘rsatma: bolaga avval birin-ketin ko‘rsatilgan rasmlarni nomlash, so‘ngra umulashtiruvchi so‘zni topish taklif qilinadi. 4.Predmetlarning belgilarini nomlash Ko‘rsatma: bolaga avval birin-ketin ko‘rsatilgan rasmlarni nomlash, so‘ngra predmetlarning belgilarini nomlash taklif qilinadi 5.So‘zlarga antonimlarni topish Ko‘rsatma: bolaga avval birin-ketin 28

ko‘rsatilgan rasmlarni nomlash, so‘ngra so‘zlarga antonimlarni topish taklif qilinadi 6. Predmetlar va harakatlar tasvirlangan rasmlar bo‘yicha gaplar tuzish: “Bu qo‘g‘irchoq. U olma ushlab turibdi. Bu o‘quvchi . O‘quvchi dars tayyorlayapti” Ko‘rsatma: bolaga predmetlar va harakatlar tasvirlangan rasmlar bo‘yicha gaplar tuzish taklif qilinadi Maxsus maktabgacha muassasaning tarbiyalanuvchilari javoblari quyidagi mezonlar asosida baholandi: to‘g‘ri bajardi , eksperimentatorning yordami bilan bajardi ,topshiriqni qisman bajardi , topshiriqni bajara olmadi , 2.2. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni maktab ta’limiga tayyorgarlik holatini eksperimental o‘rganish natijalari Maktabgacha yoshidagi eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning nutqini xolatini tekshirish natijalari taxlili maktabgacha yoshidagi eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalarning lug‘at boyligini shakllantirish yo‘llarini darajasini aniqlash imkoniyatini berdi. Maktab yoshidagi eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalarning nutqini tekshirish jarayonini oddiydan murakkabga qaratib olib bordik va aniqlangan natijalardan shuni ko‘rish mumkin-ki, maktabgacha yoshidagi eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning lug‘at boyligini shakllantirilib borishiga qaramay o‘quvchilar javoblari juda past ko‘rsatkichni ko‘rsatdilar. maktabgacha yoshidagi eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning lug‘at boyligini tekshirish bo‘yicha topshiriqlarni bajarilishi talab qilingan topshirig‘imizning natijalari 1- jadvalda foiz ko‘rsatkichlarida ko‘rsatilgan. Ta’kidlovchi eksperimentda Toshkent shahridagi Olmazor tumani 106-conli ixtisoslashtiriilgan maktabning maktabgacha bo‘limi tanlandi.10 nafar maktabgacha yoshidagi eshitishda nuqsoni bo‘lgan tarbiyalanuvchilari qatnashdilar,Maktabgacha yoshidagi eshitishda nuqsoni bo‘lgan tarbiyalanuvchilari lug‘at boyligini L.R.Mo‘minova tomonidan ishlab chiqilgan (ekspressiv va impressiv nutqni tekshirish uchun) metodikalaridan asosida 29

o‘rganildi.Eksperimentimizda eshitishda nuqsoni bo‘lgantarbiyalanuvchilarga og‘zaki va yozma topshiriqlar berildi.Eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalarda faol lug‘atning holatini o‘rganish uning passiv lug‘atdan ancha kam ekanligini ko‘rsatadi. Eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalarning faol lug‘atining umumiy holati 1 – jadvalda ko‘rsatilgan. Eksperiment jarayonida tekshirilgan bolalarning insonning gavda qismlarini to‘g‘ri nomlay olmadilar. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning 5 tasi (50%) uy jihozlaridan predmetlarni nomladilar, qolganlari esa predmetlarni nomlay olmadilar, lekin eksperimentatorning rag‘batlantiruvchi yordamidan, ko‘rsatmasidan so‘ng ham (eksperimentator predmetni ko‘rsatadi va so‘raydi: “Qani aytchi, bu nima edi?”) eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning 5 tasi (50%) uy jihozlaridan predmetlarni nomladilar. Predmetlarni kategoriya bo‘yicha umumlashtirish yuzasidan berilgan, fikr yuritishga yo‘naltirilgan topshiriqlar Eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalarda katta qiyinchilik tug‘dirganligi aniqlandi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning 4 tasi (40%) uy jihozlaridan predmetlarni umumlashtirdilar, qolganlari esa predmetlarni rag‘batlantiruvchi yordamidan, ko‘rsatmasidan so‘ng ham (eksperimentator predmetni ko‘rsatadi va so‘raydi: “Qani aytchi, bu nima edi?”) eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning 6 tasi (60%) uy jihozlaridan predmetlarni umumlashtirdilar, faol nutqda eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalar umumiy tushunchani ifodalaydigan so‘zlarni xususiy tushunchani ifodalaydigan so‘zlarni xususiy tushunchani anglatadigan so‘zlar bilan almashtiriladi. Oyoq kiyimlarini ifodalovchi rasmlar guruhini bolalar “tuflilar”, idish tovoqlarni – “piyolalar”, “ichadigan narsalar”, mebellarni – “shkaflar”, transportlarni – “mashinalar” deb nomladilar. Shuningdek, eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar umumiy tushunchalarni ifodalaydigan so‘zlar o‘rniga predmetlarning tadbiqiy tomonini ifodalovchi so‘zlardan foydalanishlari aniqlandi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda lug‘at boyligining cheklanganligi javob berish, hikoya qilish jarayonida kerakli so‘zni topa olmaslikda, ko‘pincha hatto predmetni nomlay bilmaslikda namoyon bo‘ldi. So‘z boyligining kamligi, shuningdek, bilim va tasavvurlarning 30

chegaralanganligi sababli aqli zaiflarning ko‘pchiligi qushlar, ba’zi hayvonlar, ularning bolalari nomlarini, yil fasllarini almashtirib qo‘llashi, oylar nomining, ketma-ketligining, u yoki bu fasl belgilarining bilmasligini tavsiflaydi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalardagi lug‘at boyligining kamligi so‘zlarga sifatlar topishda, predmetlarning belgilarini nomlashda ham namoyon bo‘ldi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning 3 tasi (30%) uy jihozlaridan predmetlarni belgisini nomladilar, qolganlari esa predmetlarni nomlay olmadilar, lekin eksperimentatorning rag‘batlantiruvchi yordamidan, eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning 7 tasi (70%) predmetlarni belgilarini nomladilar.Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalardagi lug‘at boyligining kamligi so‘zlarga sifatlar topishda qiyinchilik tug‘dirdi. 5.So‘zlarga antonimlarni topish jarayonida bolaga avval birin-ketin ko‘rsatilgan rasmlarni nomlash, so‘ngra so‘zlarga antonimlarni topish taklif qilindi .Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalardagi lug‘at boyligining kamligi so‘zlarga antonimlarni topishda qiyinchilik tug‘dirdi., Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning 3 tasi (30%) so‘zlarga antonimlarni topdilar, qolganlari esa predmetlarni nomlay olmadilar, lekin eksperimentatorning rag‘batlantiruvchi yordamidan, eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning 7 tasi (70%) so‘zlarga antonimlarni topdilar. Predmetlar va harakatlar tasvirlangan rasmlar bo‘yicha gaplar tuzish: “Bu qo‘g‘irchoq. U olma ushlab turibdi. Bu o‘quvchi . O‘quvchi dars tayyorlayapti” eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalardagi lug‘at boyligining kamligi so‘zlarga gap tuzishda qiyinchilik tug‘dirdi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning 3 tasi (30%) rasmlar bo‘yicha gaplar tuzdilar, qolganlari eksperimentatorning rag‘batlantiruvchi yordamidan, eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning 3 tasi (30%) rasmlar bo‘yicha gaplar tuzdilar. Rasm asosida gaplar tuzish topshirig‘i 4 ta bola ( 4 0%)bu topshiriqni bajara olmadilar . Eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalar lug‘at zaxirasini tekshirish natijalari ularda gaplar sintaksisining deyarli rivojlanmaganligi aniqlandi. Tekshirilgan e shitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning barchasi rasmlarga qarab gap tuzishda bitta so‘z bilan chegaranishlari aniqlandi. Masalan, Malika 31

taklif qilingan rasmlarni ko‘rib chiqib (rasmda bola tasvirlangan, u olma ushlab turibdi)- “bola” deb gap tuzdi.Eksperiment jarayonida eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalardan ba’zilarigina nutqida faqat sodda gaplardan foydalanishlari aniqlandi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar tomonidan tuzilgan gaplarda ko‘makchi so‘zlarning yo‘qligi ko‘zga tashlanadi. Tekshirish jarayoni eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar nutqida so‘zlar tartibi buzilishining ham ko‘p hollarda uchrashi mumkinligini ko‘rsatadi. Maktabgacha yoshidagi eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning nutqini eksperemental o‘rganish natijalari 1-jadval Topshiriqlar Bajarish darajasi (%) da To‘g‘ri bajardi eksperimentator ning yordami bilan bajardi Topshiriqni bajara olmadiBola soni foizi Bola soni foizi Bola soni foizi Gavda qismlarini nomlash: 5 (50%) 5 ( 5 0%) Uy jihozlarini nomlash: Umumlashtiruvchi so‘zlarni topish 4 (40%) 6 ( 6 0%) Predmetlarning belgilarini nomlash 3 ( 3 0%) 7 ( 7 0%) So‘zlarga antonimlarni topish 3 ( 3 0%) 7 ( 7 0%) Predmetlar va harakatlar tasvirlangan rasmlar bo‘yicha gaplar tuzish: 3 ( 3 0%) 3 ( 3 0%) 4 ( 4 0%) 32

Ikk inchi bob b o‘yicha xulosa Maktabgacha yoshidagi eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning lug‘at boyligini eksperemental o‘rganish natijalari mazkur kategoriyadagi bolalarning nutqi tizimli buzilishlarga ega ekanliklari va bu buzilishlar nutqning barcha tomonlarini qamrab olganligini ko‘rsatadi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda impressiv va ekspressiv nutq buzilganligi, shuningdek, nutqning fonetik, leksik va grammatik qurilishida murakkab nuqsonlar borligi aniqlandi.Tekshirilgan eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda nutqiy aloqaga bo‘lgan ehtiyojning kamligi, nutqiy faoliyatiga bo‘lgan intilishning buzilganligi aniqlandi. Bolalarning ko‘pchiligida nutqiy aloqaning savol-javob darajasida ekanligi kuzatildi. Aksariyat bolalarda murakkab nutq ko‘lami juda oz. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning nutqini o‘stirish bo‘yicha ishlarni tashkil etishda barcha holatlarda muloqatga (aloqa qilishga) bo‘gan intilishni yuzaga keltirish va ehtiyojini shakllantirish lozim. Maktabgacha yoshidagi eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning lug‘at boyligini eksperemental o‘rganish natijalari mazkur kategoriyadagi bolalarning nutqi tizimli buzilishlarga ega ekanliklari va bu buzilishlar nutqning barcha tomonlarini qamrab olganligini ko‘rsatadi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda impressiv va ekspressiv nutq buzilganligi, shuningdek, nutqning fonetik, leksik va grammatik qurilishida murakkab nuqsonlar borligi aniqlandi.Tekshirilgan eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda nutqiy aloqaga bo‘lgan ehtiyojning kamligi, nutqiy faoliyatiga bo‘lgan intilishning buzilganligi aniqlandi. Bolalarning ko‘pchiligida nutqiy aloqaning savol-javob darajasida ekanligi kuzatildi. Aksariyat bolalarda murakkab nutq ko‘lami juda oz. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning nutqini o‘stirish bo‘yicha ishlarni tashkil etishda barcha holatlarda muloqatga (aloqa qilishga) bo‘gan intilishni yuzaga keltirish va ehtiyojini shakllantirish lozim. 33

III BOB. ESHITISHIDA NUQSONI BO‘LGAN BOLALARNI BOLALARNI MAKTAB TA’LIMIGA TAYYORLASHNING SAMARALI YOLLARI 3.1. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni og‘zaki nutqini rivojlantirish bo‘yicha korreksion-pedagogik ish Bolalar hayotida eng muhim bo‘lgan maktabgacha davrda bolalarning asosiy malaka va ko‘nikmalari tarkib topib jismoniy, ahloqiy, aqliy, mehnat, estetik,ekologik, xuquqiy, iqtisodiy jihatdan tarbiyalanishiga poydevor qo‘yiladi.B.D.Korsunskaya, L.Muminova, V.Raxmanova, R.Shomaxmudova, M.Ayupova, I.KislisinaD.Nurkeldiyev va boshqalarning ilmiy tadqiqotlarida bolaning shahsi har tomonlama va uygun rivojlanishi uchun tilni egallash zarurligini e’tirof etiladi. Maktabgacha davrda atrofdagilar bilan muloqotda bola tomonidan so‘zlashuv nutq o‘zlashtirilishini, nutqni eshita olmaydigan kar bolalar esa mustaqil ravishda, muloqot jarayonida nutqni egallay olmasligini, kar bolalarni maxsus o‘qitib borilmasa, ularda ikkilamchi nuqson- soqovlik yuzaga kelishini ta’kidlaydi. Kar bolaning umumiy kamoloti uning nutqiy rivojlanishi bilan bevosita borliqdir. Ya’ni kar bolalarning nutqi faqat ularning umumiy rivojlanishi negizida shakllanish mumkinligini, shu bilan birga ularning umumiy kamoloti so‘zli nutqining rivojlanish darajasiga bogliqligi L.S.Vigotskiy, F.F.Rau, L.P.Noskova, L.A.Golovchis, I.Kislisina, U.Fayziyev, F.Alimxodjayeva va boshqa olimlarning asarlarida e’tirof etiladi. Ilk davrda kar va eshituvchi bolalar o‘rtasidagi farq sezilmaydi, nutqacha bo‘lgan davrda kar bolalarga xuddi eshituvchi bolalarga kabi ovoz chiqarish, gugulash, so‘ng guldirashdek nutq ko‘rinishlari hos bo‘ladi. Keyinchalik, risoladagidek eshituvchi bolalar atrofdagilar nutqini eshitib va ularga taqlid qilib gapirishni boshlaganda kar bolalarning nutqi rivojlanmay qoladi, mavjud nutq ko‘nikmalari ham so‘nib boradi. 34

Ilk davrdan boshlab kar bolalarning nutqini maxsus rivojlantirib borilsa, ikkilamchi nuqsonlarning paydo bo‘lishini oldini olish, rivojlanishidagi yetishmovchiliklarni bartaraf etish imkoniyati paydo bo‘ladi. Maktabgacha ta’lim didaktikasida eshituvchi bolaning to‘laqonli rivojlanishini ta’minlash uchun hayotining birinchi kunidanoq yo‘naltirilgan tarbiyani amalga oshirish zarurligi e’tirof etiladi. Kar bolalar ta’limida ushbu tamoyil bundan ham kattaroq ahamiyatga egadir. Kar bolalarning maktabgacha ta’limida bolalarning eshitish qobiliyatini pasayish darajasi, vaqti, rivojlanishidagi o‘ziga hos xususiyatlari hisobga olingan holda umumiy pedagogik vazifalar bilan uygunlikda maxsus korreksion maqsadlarni amalga oshirish ko‘zlanadi . Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni har tomonlama kamol toptirish hamda maktab ta’limiga tayyorlash- maktabgacha tarbiya muassasalarning asosiy vazifasidir. Shu bilan birga, kar bolalarning so‘zli nutqini atrofdagi voqelikni idrok etish hamda muloqot qilish vositasi sifatida o‘stirish kabi maxsus vazifa ham amalga oshiriladi. Kar bola eshitish asosida nutqni egallay olmasligi sababli, ularning nutqi o‘zgacha yo‘nalishda shakllanadi: ya’ni, kar bolarning saqlanib qolgan, ziyon ko‘rmagan (ko‘rish, eshitish, harakat-vibrasion, sezgi) analizatorlaridan foydalangan holda ularning so‘zli nutqi shakllantiriladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi kar bolalarning ta’lim tarbiyasi va nutqiy rivojlanishi quyidagi tamoyillar asosida tashkil etiladi: 1. Kar bolalarga ta’lim berishda ularning nutqini o‘stirish vazifasi ularni har tomonlama rivojlantirib borish negizida hal etiladi. Kar bolalarning nutqiy rivojlanishi ularning kundalik hayotida hamda ta’lim dasturida belgilangan barcha faoliyat turlarinini tashkil etish jarayonida va uyg‘unlikda ta’minlanishi zarur. 2. Ta’limiy, tarbiyaviy va korreksion vazifalar maxsus yo‘naltirilgan ta’lim vositasida hal etiladi. Bunda ta’lim berishning umumiy va maxsus metod va usullaridan foydalanib, eshitish qobiliyatining buzilishi bilan bogliq kamchiliklarni kompensatsiyalash vazifalari ko‘zlanadi. 35

Maktabgacha yoshidagi kar va me’yorda eshitadigan bolalarga ta’lim-tarbiya berishning farqi nimada? Ma’lumki, eshituvchi bolaga ta’lim berishning muhim sharti va samarali vositasi xisoblanuvchi so‘zli muloqot kar bolalarda maxsus o‘qitishsiz shakllanmaydi. Shu sababli, kar bolalarning so‘zli nutqini shakllantirish uchun boshqa yo‘llar izlash zarurati tushladi. S.A.Zikov, B.D.Korsunskaya, L.P.Noskova, L.A.Golovchis, U.Fayziyev, F.Alimxodjayevalar tomonidan o‘tkazilgan ko‘p yillik ilmiy tadqiqotlar va amaliyot natijasida, bevosita muloqotda nutqni o‘zlashtirishga yordam beruvchi kompensator vosita daktilologiya ekanligi isbotlandi. Bunda, eshituv orqali nutqni o‘zlashtirish, orzaki va daktil nutqni ko‘rib idrok etish psixologik jihatdan har xil jarayonlar ekanligini unutmaslik kerak. Daktil nutqni bevosita muloqotda o‘zlashtirilishini ta’minlash uchun bolada sensor qobiliyat, ya’ni, ko‘rish, harakat, taktil-vibrasion sezgi va idrok, hamda psixik funksiyalar yuqori saviyada bo‘lishi talab etiladi. Kar bolalarni talaffuz qilishga, labdan o‘qishga maxsus o‘rgatish natijasida ogzaki muloqoti rivojlanib boradi. Ogzaki nutqni o‘stirish va eshitish qobiliyatni rivojlantirish maktabgacha tarbiya yoshidagi kar bolalar ta’limidagi maxsus vazifalardir. Talaffuzni shakllantirish, labdan o‘qishga o‘rgatish murakkab jarayonlar bo‘lib, yalpi bolalar bilan va alohida mashg‘ulotlar uchun ancha vaqt ajratilishini talab etadi. Nutqni egallash chog‘ida kar bola yana bir to‘sqinlikka duch keladi. Me’yorda eshituvchi bola, gapirishni boshlamasdanoq ko‘pgina so‘zlar ma’nosini tushunadi, asta sekin u tanish bo‘lgan buyumlar va hodisalar nomini eslab qoladi. Nutqdan foydalanish jarayonida so‘zlarning ma’nosi umumlashtiriladi. Kar bolalarda esa bu jarayon o‘zgacha kechadi. Kar bolalarning nutqiy muloqoti cheklanganligi sababli ularning tafakkuri orqada qolib rivojlanadi, nutq vositasida atrofdagi olamni bilish imkoniyati chegaralanadi. Shu sababli kar bolalar bilan tasavvur va tushunchalarni shakllantirish va umumlashtirish yuzasidan ko‘proq ish olib borish talab etiladi. 36

Kar bolalar bogchasida bolalarni keng ma’noda so‘zli muloqotga tayyorlash maqsadida o‘qishga o‘rgatiladi, mustaqil o‘qish esa cheklangan nutqiy muloqotni kompensatsiyalash vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Shunday qilib, maxsus ta’lim-tarbiyaviy va korreksion vazifalardan kelib chiqqan holda, maktabgacha tarbiya muassasalarda mashg‘ulotlar hajmi va ahamiyati ko‘payadi. Mashgulotlar o‘yin tarzida o‘tkazilsa-da, ular ko‘p vaqtni egallaydi va dam olish va erkin o‘yin faoliyati uchun kam vaqt qoldiradi. Maktabgacha tayorgalikni ko‘rmagan kichik maktab yoshidagi kar bolalarning ta’lim jarayoni maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar ta’limidan keskin farq qiladi. Kar o‘quvchlarining nutqiy va umumiy rivojlanishi muayyan ko‘rish va sezish sohasidagi tajribasi asosida kechadi. Albatta, bunday hol ta’lim jarayonini ancha yengillashtiradi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi kar bolalar esa tasavvur, bilim va malakalarni nutq bilan uyg‘unlikda egallaydilar, bu esa ularning tafakkuri va nutqining o‘sishini ta’minlaydi. Nutqi hali rivojlanmagan kar o‘quvchining so‘zli nutqining shakllanishi savod (o‘qish va yozish)ga o‘rgatish bilan bir vaqtda boshlanadi. Bunda so‘zni analitik (taxlil qilib) idrok etilishi hamda aniq, ravon gapirish ta’minlanadi. Maktab o‘quvchilari tomonidan talaffuzni nisbatan tez o‘zlashtirilishi natijasida bevosita muloqotda daktil va ogzaki nutqdan keng foydalanish imkoniyati paydo bo‘ladi. Qiyinchiliklar paydo bo‘lganda yozma nutqdan foydalaniladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi kar bolalar esa tovushlarni o‘zlashtirishda ancha orqada qoladilar. O‘quvchilar alifboning asosiy tovushlar talaffuzini yarim o‘quv yil davomida o‘zlashtira olsa, maktabgacha tarbiya yoshidagi bola ta’limning uchinchi yiliga kelib, asosiy tovushlarni talaffuz eta olishi kerak. Shuning uchun, daktil nutq, ayniqsa dastlabki uch yilda, maktabgacha yoshidagi kar bolalar nutqini bevosita muloqotda shakllantirish vositasi hisoblanadi. O‘yin bolalarning asosiy faoliyatlaridan biri bo‘lib, o‘yin jarayonida kar bolalarning bilish jarayonlari shakllanadi. 37

Yuqorida qayd etilganlardan kelib chiqqan holda, maktabgacha tarbiya yoshidagi kar bolalarning nutqi nutqiy va psixik yetishmovchiliklarni kompensatsiyalash vositasi hisoblanadi hamda ularning nutqi quyidagi tamoyillar asosida rivojlanadi. 1. Kar bolalarning nutqi bevosita muloqotda hamda maxsus mayutulotlarda rivojlantiriladi. 2. Analitik o‘qishga (3,5-4 )yoshdan boshlab o‘rgatib boriladi. 3. Ta’lim jarayonida daktil nutqdan foydalaniladi. 4. Ta’lim jarayonida leksik va grammatik tushunchalar va umumlashtirishlar shakllantirilib boriladi . 5. So‘zli muloqotni kengaytirish vositasi sifatida o‘qishga va hikoyalarni boglanishli bayon etishga o‘rgatishdan keng foydalaniladi. Mazkur tamoyillarga amal qilish uchun nutqni muloqot jarayonida va muloqot vositasi sifatida shakllantirish talab etiladi. Bunday imkoniyat daktil nutqdan foydalanish sharoitida yaratiladi. Tarbiyalanuvchilar nutqiy qobiliyatini rivojlantirishda pedagogning predmetli va nutqiy xatti-harakatlarga taqlid qilishga o‘rgatish, ularning diqqatini so‘zlayotgan shaxslarga jalb qilish, taqlid asosida so‘zlash ko‘nikmalarini shakllantirish ko‘zda tutildi. Pedagog xatti-harakatlariga taqlid qilish yirik va mayda motorikani rivojlantirishga qaratilgan «Ko‘zgu», «Maymunchalar», «Mana shunday bajar» kabi pedagogik texnologiya jarayonida o‘rgatib borildi. Ularda bolalar turli-tuman harakatlar va tana holatlari, yuz mimikasi va emotsional holatni takrorlashga o‘rgandilar. Nutqning motor-harakat asosini yaratish, shuningdek, keyinchalik daktil nutq shaklini o‘zlashtirish maqsadida asosiy e’tibor mayda qo‘l motorikasiga qaratildi. Nutqni rivojlantirishga oid mashg‘ulotlarga ko‘plab didaktik o‘yinlar kiritildi. Ularning borishi jarayonida bolalar syujetli va didaktik o‘yinchoqlar vositasida turli xatti-harakatlarga taqlid qilishga, pedagogning faoliyatini 38

kuzatishga, uning tabiiy qo‘l ishoralari va yuz mimikasi bilan uyg‘unlashib ketgan nutqiga javob berishga o‘rgandilar. Nutqni rivojlantirishga oid mashg‘ulotlar mavzuiy tamoyilga rioya qilingan holda tashkil etildi. Ma’lumki, dasturda berilgan mavzular mazmunining bolalar hayotiga yaqin va bog‘liqligi («O‘yinchoqlar», «Oila», «Mevalar va sabzavotlar», «Oziq-ovqatlar», «Kiyimlar», «Oyoq kiyimlar», «Tana a’zolari», «Hayvonlar», «Jihozlar», «Idish-tovoqlar», «Bayram», «Ob-havo»), ta’lim muddatlari, muayyan mavsumiy davr bilan bog‘liq holda yil davomida takrorlanib keladi. Tevarak-atrof bilan tanishish, o‘yinlar, tasviriy faoliyat jarayonida mana shu mavzular birdek e’tibor markazida bo‘ldiki, bu nutqiy material mazmuni ustida ish olib borishda puxta ko‘rgazmali asos yaratishga imkon berdi. Taqdim etiluvchi lug‘at materiali turli maishiy vaziyatlarda, bolalarning erkin faoliyatida, tarbiyachi va surdopedagogning barcha mashg‘ulotlarida ishlatildi. Muayyan mavzu bo‘yicha nutqiy material hajmining uncha katta bo‘lmasligi e’tiborga olib borildi. Bu materiallarning bolalardan turli fikriy va nutqiy faollikni talab qiladigan turli xildagi o‘yinlarda, shuningdek, boshqa qator ish turlarida ishtirok etishlari jarayonida ko‘p martalab takrorlanishiga alohida e’tibor qaratildi. Masalan, «Kiyimlar» mavzusi bo‘yicha mashg‘ulot o‘tkazishda har xil kiyimlarni ularning nomlarini atagan holda ko‘rib chiqish, turli ko‘rinishdagi ko‘ylaklar, shimlar va h.k. tasvirlangan rasmlarni tanlash, qirqilgan rasm qismlarini joy-joyiga qo‘yib chiqish, kiyimlarning yetishmagan qismlarini chizib to‘ldirish, qo‘g‘irchoqlarni kiyintirish kabi usullardan foydalanildi. Ana shunday pedagogik texnologiya bilan so‘z ma’nolari va iboralar mazmunini asosli o‘zlashtirish uchun shart-sharoit yaratildi. Nutqiy muloqotni shakllantirish yetakchi masalalardan biri bo‘lganligi tufayli, o‘rganish uchun taqdim etilgan so‘zlar, ularning ma’nolari aniqlashtirilganidan so‘ng, nutqiy muloqot uchun xos bo‘lgan sintagmatik aloqalar ustida ishlash maqsadida iboralar tarkibiga qo‘shib borildi. Bolalar bilan muloqotda pedagoglar o‘z nutqlarini cheklamadilar, hatto, ancha sodda va kundalik turmushda ko‘p takrorlanadigan iboralarni tushunish bolalar uchun 39

qiyinchilik tug‘dirishini hisobga olib, u yoki bu jihatdan keng qo‘llanadigan bazaviy konstruksiyalarning ma’nolarini aniqlashtirish va ular ustida ishlashga ko‘proq diqqat qaratdilar. Bunday konstruksiyalar asta-sekin murakkablashuv asosida qo‘llanildi. Avvalo, bolalarning kundalik faoliyatini tashkil qilishga yordam beruvchi oddiy da’vat konstruksiyalari qo‘llanildi: Aylanishga chiq(-ing). Uxla(-ng). Qo‘lingni yuv (art). Qo‘g‘irchoq (mashina, shar)ni ber (ol, ko‘rsat). Kel, o‘ynaymiz (rasm chizamiz, uy yasaymiz) . Ta’lim-tarbiya jarayonida muloqotga oid (kommunikativ) umumlashmalarni tushunishga o‘rgatish tanish so‘zlar va iboralar bilan kattalarga murojaat qilish usuli orqali amalga oshirildi: H alima opa, bering (ko‘rsating, oling). Ikkinchi yarim yillikda nutq jarayoniga jumlalarning ma’nolarini aniqlashtirish va o‘zlashtirish uchun tarkibida hozirgi zamon fe’li bo‘lgan ibora- xabarlar kiritib borildi: Ana u bola (xola, qiz bola) yiqilib tushdi (uxlayapti, ovqatlanayapti, yuguryapti, o‘tiribdi) . Bunday konstruksiyalarning tushunilishini xatti-harakatni rasmda ko‘rsatish va uning imitatsiyasi (taqlidi) ni og‘zaki va yozma shakldagi global idrok etilayotgan ibora bilan qiyoslash jarayonida ta’minlanishiga, shuningdek, fe’llarning leksik ma’nolarini shakllantirish uchun har bir so‘z bildirgan xatti-harakatning turli tasvirlari namoyish etilishiga diqqat qaratildi. ) . Yalpi va yakka mashg‘ulotlarda, ilgari o‘zlashtirilgan nutqiy ko‘nikmalarning tez unutilishining oldini olish maqsadida, ta’limning dastlabki bosqichida egallangan lug‘atning muttasil faollashtirib borilishiga e’tibor qaratib borildi. Lug‘at yangi so‘zlar hisobiga ham, tanish so‘zlarning yangi shakllarini qo‘llash hisobiga ham boyitib borildi. Bunda so‘zlarning mavzulararo aloqalari, antonimik aloqalari ( kiyin-echin, yoq-o‘chir ), konversiyali aloqalari ( tashla – il, yuvintirayapti – yuvin ayapti ) hisobga olindi. Turli mavzularga oid mashg‘ulotlarda bolalarga tanish bo‘lgan so‘zlarning ko‘plab takrorlanishi hamda yangilarining kiritilishi va o‘zlashtirilishiga alohida ahamiyat berildi. Fe’llar va sifatlar boshqa turkumdagi so‘zlarga nisbatan faolroq kiritib borildi. Shuningdek, bolalar tomonidan umumlashtiruvchi so‘zlarning 40

ma’nolarini yaxshiroq o‘zlashtirib olishlari uchun og‘zaki nutqda «O‘yinchoqlarni olib kel», «Idishlarni yig‘ishtir (ko‘rsat)» kabi iboralarni qo‘llash ko‘paytirildi. So‘zlarning ma’nolarini yaxshiroq egallanishi maqsadida tarbiyalanuvchilar nutqiga antonimlar ( kitoblarni oching – yoping, ruchkalarni tarqat – yig‘ib chiq ), butun va uning qismlarini bildiruvchi so‘zlar ( tulkining boshi, tanasi, oyoqlari, dumi bor ) ham asta-sekinlik bilan kiritib borildi. Bolalarning nutqiy ko‘nikmalarini faollashtirish, muloqot jarayonida o‘zlashtirilgan nutq vositalaridan foydalanish maqsadida pedagoglarning bolalarning so‘z vositasida muloqot qilishga bo‘lgan intilishlarini qo‘llab- quvvatlab borishlari yo‘lga qo‘yildi. Bunga pedagoglarning bolalarga nutqiy xulq- atvor namunalarini namoyish qilish: salomlashish, xayrlashish, minnatdorchilik bildirish, bolalarga iltimoslar va xabarlar bilan murojaat etishlari orqali erishib borildi. Bolalarning « Necha yoshdasan? Qaerda yashaysan? Oilangizda (uyingizda) kimlar yashaydi? Onangning ismlari nima?» kabi og‘zaki va yozma savollarga javob berib borishlari shu maqsadga yo‘naltirildi. Mashg‘ulotlar, shuningdek, ulardan tashqaridagi ishlarda savollarni idrok etishga, javoblarda o‘zlashtirilgan nutqiy materialdan foydalana olish ko‘nikmalarining shakllanishiga alohida e’tibor qaratildi. Shu maqsadda ishning yashirin (yashirib qo‘yilgan) predmet bilan, keyinchalik esa yopiq rasm bilan ishlash kabi usullaridan foydalanishga ham keng o‘rin berildi. Avvalo bolalar yashirib qo‘yilgan predmet haqida so‘rab surishtirishga o‘rgatilsa (« U yerda nima bor?», «U qanday?», «U kattami (kichikmi)?», «Rangi qanaqa?» kabi ), so‘ng kattalarning parda ortida bajarayotgan xatti-harakatlari (« Ulug‘bek nima qilayapti?» ), shuningdek, rasmlardagi qahramonlar haqida (« U yerda kim bor?», «U bola nima qilayapti?», «Qaysi bola?», « Uning ismi nima?» va h.k.) so‘rashga o‘rgatib borildi. Bunga dastlab bolalar tablichkalarni o‘qish va pedagogga taqlid qilish orqali jalb qilindi. O‘qitishning ijobiy natijasi – deyarli barcha bolalarda dastlabki tasvirlash istagi, shuning o‘z maqsadlarini so‘z orqadi aniqlash imkoniyati yuzaga kelgan. Bolalarning ba’zilari ishning boshlanishiga qadar qanday ketma-ketlikda harkat 41

qilishlarini aytib berishga harakat qilganlar. Ammo barcha ishning bosqichlarini avvaldan rejalashtirish katta guruhdagi Eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalar uchun ham jiddiy qiyinchiliklar tug‘diradi, ular asosan eng yaqin bosqichlarni aniqlash bilan chegaralanadilar. O‘qitishning eng muhim yutuqlaridan biri bolalarda, nutqiy va shaxsiy aloqga kirishish hohishlarini, taassurotlar bilan almashishi, birgalikdagi faoliyatning mazmuni bo‘yicha kelishib olishlarning yuzaga kelishidir. 3.2. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash bo‘yicha bo‘yicha metodik tavsiyalar Maxsus maktabgacha tarbiya muassasalar bolalarni kamol toptirish, maktab ta’limiga tayyorlash, ularda mavjud bo‘lgan kamchiliklarni korreksiya va kompensatsiyalash vazifalarini amalga oshiradi. Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun kar bolalarning so‘li nutqini fikrlash va muloqot qilish vositasi sifatida shakllantirish va rivojlantirish kerak. Shunday qilib, kar bolalarning nutkiy va umumiy rivojlanish jarayonlari uzviy bog‘likdir, zero bolaning umumiy kamol topishi zaminida ularning nutqiy rivojlanishi amalga oshiriladi. O‘z navbatida rivojlangan so‘zlashuv nutq, bolaning umumiy chegaralanib qolishi mumkin. Masalan, rasm chizish, qurish-yasash, applikatsiya mashrulotlarida nutq o‘stirishga me’yordan ortiq e’tibor berish oqibatida aynan tasviriy faolyat bilan shugullanishga vaqt yetmasligi mumkin. Ta’limning 1-2- yillarida turli faoliyatlarni tashkil etish jarayonida bolalar o‘rtasida to‘laqonli nutqiy muloqot o‘rnatilmasligi, ya’ni rasm chizish, loy va plastilin bilan ishlash mashg‘ulotlarida ular «dumalat, «yelimla» «yopishtir, «qirqib ol», «kvadrat» kabi so‘zlarni tushunsa ham ulardan foydalana olmasligi mumkin. Turli faoliyat jarayonida bolalar «ber», «ushla, «ol» kabi so‘zlar yordamida o‘zaro muloqotda bo‘la oladilar. To‘gri va samarali tashkil etilgan turli xil faoliyatlar bolalar tafakkuri va nutqining shakllanishini ta’minlaydi. Bolalar faoliyatining rivojlanishi bilan 42

ularning bilishga doir qiziqishlari va muloqotda bo‘lish ishtiyoqi o‘sib boradi va nutqning o‘sishiga yordam beradi. Turli faoliyatlar jarayonida o‘zlashtirilgan so‘z va iboralar bevosita lug‘atni kengayishiga, gramatik jihatdan shakllanishiga xizmat qiladi. Bevosita jonli muloqotda qo‘llaniladigan nutq, maxsus mashgulotlarda o‘zlashtirilgan nutqqa nisbatan puxtarok o‘zlashtiriladi. (B.D.Korsunskaya). Maktabgacha yeshidagi kar bolalar ta’limida ogzaki, yozma, daktil nutq turlaridan foydalaniladi. Ta’limning dastlabki bosqichlarida, og‘zaki nutq endigina shakllanib kelayotgan davrda bolalar imo- ishorali muloqotga to‘liq o‘tib ketishi havfi tugiladi. Imo-ishorali nutq bolalarning muloqotda bo‘lish ehtiyojini qondirgani uchun, so‘zlashuv nutqining o‘sishiga to‘sqinlik qiladi, ularda yangi so‘zlarni o‘zlashtirish, lugatni boyitish ishtiyoq so‘nib boradi. Daktil nutqning qo‘llanishi bu ziddiyatlarga barham beradi. B.D.Korsunskaya, L.P.Noskova, L.A.Golovchislar tomonidan daktil nutq yordamidagi muloqotni o‘rganish yuzasidan olib borilgan tadqiqotlar, maxsus bolalar bog‘chasiga kelgan kar bolalar yil davomida 150-200 ta so‘zni o‘zlashtirib, ta’limning ikkinchi yilida bu lugat ularning nutqida faol ishlatila olishini ko‘rsatdi. Yilning ohiriga kelib bolalar bir-ikki takrorlashdan so‘ng so‘zlarni eslab koladi. So‘zlashuv nutqdan o‘zaro muloqotda foydalanish imkoniyati mavjud bo‘lgan vaziyatlarda ularning nutqqa bo‘lgan qiziqishi ortadi, bolalar buyummlar va harakatlar qanday atalishini so‘rab olishga va o‘z xohish istaklarinini so‘zlar yordamida bayon etishga intiladi. Maxsus kar bolalar bog‘chasida ta’lim berish dasturining barcha bo‘limlarida, mashgulotlarda o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan muayyan bilim va malakalar bilan birgalikda, turli faoliyat jarayonida egallaniladigan lugat boyligi, so‘zlar, so‘z birikmalari, matnlar belgilanadi. Nutqiy material bolalarning turli faoliyati jarayonida ularning muloqotda bo‘lish ehtiyoji hisobga olingan holda belgilanadi. Ya’ni, dasturda kun davomida, jismoniy tarbiya, rasm, loy va plastilin bilan ishlash, applikatsiya, qurish-yasash, mehnat, musiqa, tevarak-atrof bilan 43

tanishtirish, elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish, mashg‘ulotlarida qo‘llanadigan nutqiy material berilgan. Shuningdek, dasturda nutq o‘stirish mashg‘ulotlari bo‘yicha maxsus nutqiy material belgilangan. Shunday qilib, bolalar nutqini o‘stirish bo‘yicha korreksion faoliyat ikki yo‘nalishishda olib boriladi: 1. Turli faoliyatlar jara yo nida bolalar nutqini o‘stiriladi. 2. Maxsus nutq o‘stirish mashg‘ulotlari tashkil etiladi.Shunday qilib, kar bolalar nutqini o‘strish ishlari kun davomidagi barcha faoliyatlar jarayonida uyushtirilgan muloqotda hamda maxsus nutq o‘stirish mashg‘ulotlarida olib boriladi. Kar bolalar nutqining rivojlanish saviyasiga ko‘ra bu yunalishlarning ahamiyati va miqdori o‘zgarib boradi. Nutq o‘stirish ishini tashkil etish paytida so‘zli nuqning turli shakllaridan foydalaniladi. Kichik va o‘rta maktabgacha yoshdagi kar bolalarga ta’lim berish jarayonida ogaki nutq va yozma nutq yozuvli kartochkalardan global ravishda, ya’ni yaxlit qabul qilish uchung taqdim etiladi. Katta guruh bolalari analitik (harflarni tanigan holda) o‘qiydilar. Shuningdek, bolalarni o‘qitishda daktil nutqdan foydalaniladi. Daktil nutq kichik guruh bolalari bilan global ravishda hamda analitik o‘qishga o‘rgatish va so‘zlashuv nutqni ustirish jarayonlarda qo‘llaniladi. Ogzaki, yozma, daktil nutqlarning ta’lim berish hamda o‘zaro muloqotdagi o‘rni, nisbiy mikdori dasturning mazmuni va maqsadiga ko‘ra o‘zgarib boradi. Kar bolalarning ta’limida daktil nugqning ishlatilishi dastur va metodikaning asosi bo‘lgan quyidagi tamoyillar bilan belgilanadi: 1)Kar bolalar ta’limining mazmunini eshituvchi bolalarga ta’lim berish dasturi mazmuniga imkoniyat boricha yaqinlashtirish 2)Nutqni nafaqat mashg‘ulotlar jarayonida, balki muloqot chogida ham o‘stirish. Daktilologiya yunoncha daktilos - barmoq, l o g o s - nutq so‘zlaridan kelib chiqadi. Daktilologiya barmoqlar vositasida tasvirlangan alifbo bo‘lib, kar va zaif eshituvchilarning o‘zaro muloqotida qo‘llaniladi. Daktil nutq- yozma va ogzaki nutqqa yaqin bo‘lgan so‘zli nutq shakli hisoblanadi. 44

Daktil nutqning ogzaki va yozma nutq oldidiagi afzalliklari nimada? Kar bolalarga ta’lim berishda, ularning nutqini shakllantirishda daktil nutqning o‘rni qanday ekan? B.D.Korsunskayaning metodikasida daktil nutq 3-4 yoshdan boshlab faqatgina idrok etish ob’ekti bo‘lib qolmasdan, nutqni ifodalash vositasi sifatida xizmat qilish mumkinligi ko‘rsatiladi. Bunda bolalarning talaffuzi shakllanmaganiga qaramay, barcha so‘zlarni idrok etish hamda daktil orqali ifodalash imkoniyati tug‘iladi. Shuningdek, nutqni shakllantirish jarayonida bolalarning talaffuz imkoniyatlaridan emas, ularning muloqoti va bilishga doir faoliyatini rivojlantirish ehtiyojidan kelib chiqib nutqiy materialni tanlash mumkin bo‘ladi. Natijada lug‘at zahirasini kengaytirish yengilroq va tezroq kechadi. Kar bolalar tomonidan ertaroq va faol ravishda o‘zaro, hamda daktil alifboni bilgan eshituvchi kishilar bilan muloqotida so‘zli nutqdan foydalanish imkoni paydo bo‘ladi. Bunda nutqni egallash jarayoni asosli bo‘lib, ularning ehtiyojlari bilan boglanadi. Hozirgi kungacha surdopedagoglar daktil nutq qaysi nutqqa imo-ishorali, yozma, yoki og‘zakiga yaqinligi to‘rrisida bahslar yuritilmoqda. Aksariyat olimlar daktil nutqni yozma nutq turi deb hisoblaydi. I.A.Sokolyanskiy ilk bor shakl va funksiya jihatdan daktil nutq ogzaki nutqqa yaqin ekanligini tasdiqlaydi. Daktil nutq bevosita muloqot qilish jarayonida bemalol ishlatilishi mumkin. Vaziyatga ko‘ra yuzning mimikasi, ifodali harakatlarning o‘zgarishi daktil nutqni og‘zaki nutqqa yaqinlashtiradi. Shu bilan birga, daktil nutq orzaki nutqsan farqli ularoq ko‘zga yaqqol tashlanadi va yaxshi farqlanadi. Ma’lumki, orzaki nutqning KD,G,E,H,X,S,3,T,B,P,D,T. kabi tovushlar talaffuzini ko‘rib turib farqlash qiyin bo‘ladi. Daktil harflarni esa ko‘rib o‘zlashtirish va farqlash mumkin. Daktil belgilar aniq va dona-dona qabul qilinadi va bolalar tomonidan bemalol ifodalanadi. Daktil nutqning ahamiyati shundaki, u 2.5-3 yoshdan boshlab bolalar tomonidan idrok etilayotgan nutqni tahlil qilish, til birliklarini o‘zlashtirilishini ta’minlaydi. Bunday holat yozma nutqqa ham taalluqlidir. Biroq daktil harflar, 45

yozma harflardan farqli ravishda bolalar tomonidan taqlid asosida aniq tasvirlanishi mumkin. Agarda bolalar atrofdagi kishilar u bilan va o‘zaro muloqotda daktil nutqdan foydalansa, kar bolalarning nutqi tuzilishi jihatdan eshituvchi bolalar nutqi kabi rivojlanadi. Faqatgina ogzaki yoki yozma nutq asosida nutqni to‘liq o‘zlashtirish imkoni bo‘lmaydi. Daktil nutq maktabgacha yoshidagi bolalarning har xil faoliyatlarini tashkil etilishi bilan uygunlikda rivojlanib borishi uning afzalliklarini belgilaydi. Ya’ni, yozuvli kartochka yoki qo‘lga qarab o‘qishni taklif etib, bolalarga yangi so‘zlarni tez va oson o‘rgatish mumkin bo‘ladi. Shunday qilib, imo-ishorali nutqdan keragidan ortiq foydalanishning oldi olinadi, so‘zli nutqning rivojlanishi jadallashtiriladi. Demak, daktil nutqdan foydalangan holda kar bolalar tomonidan ilk davridanoq bevosita muloqotda qo‘llash imkoni yaratilishi, ularning ta’limida daktil nutqni ishlatish zaruratini belgilaydi. Ko‘p yillar davomida daktil nutq idrok etish jihatdan osonligi va tushunarliligi uchun labdan o‘qish malakasini rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi deb hisoblanardi. B.D.Korsunskaya, S.A.Zikov, F.F.Rau tomonidan o‘tkazilgan ilmiy- pedagogik tadqiqotlar ,ogzaki va daktil nutqqa to‘rri o‘rgatib borilsa, daktil nutq labdan o‘qishga to‘sqinlik qilmasdan, aksincha bu malakalarning tez rivojlanishiga yordam berishini ko‘rsatdi. Chunki labdan nutqni tez o‘qib olishi uchun bolaning umumiy rivojlanishi yetarli darajada bo‘lishi va so‘zlarni to‘liq bilishi zarur. Metodikaga muvofiq daktil nutqdan foydalangan holda, tovush va harflar tarkibi tanish bo‘lgan so‘zlarni labdan o‘qishga o‘rgatiladi. Shuningdek, daktil nutq tovushlar talaffuzining sifatiga ham ijobiy ta’sir etishi ma’lum. Daktil nutqning qo‘llanilishi, tovushlar talaffuzini puhta o‘rgatish, mustahkamlash va farqlash imkonini beradi va hali yaxshi yo‘lga qo‘yilmagan tovushni qo‘llashdan halos etadi. Chunki noto‘gri talaffuzning mustahkamlanishi nutqning noaniq bo‘lishiga olib keladi. 46

Albatta daktil nutq ta’lim berishning maqsadi etib belgilanmaydi, balki daktil nutqqa, so‘zli nutqning ogzaki va yezma shaklini tez sur’atda o‘zlashtirish vositasi sifatida qaraladi. Daktilologiyani qo‘llab so‘zli nutqni muvaffaqiyatli egallanishi ko‘p hollarda daktil nutqdan metodik jihatdan to‘gri foydalanishi bilan belgilanadi. Daktil belgilar taqlid asosida o‘zlashtirilgani uchun, daktil nutqdan foydalangan kishilar daktillash texnikasi , ya’ni qo‘l va barmoqlarning holatiga katta e’tibor berishi kerak. So‘zlar o‘ng qo‘lda daktillanishi, qo‘l 30 gradusdan ortiq egilmasligi lozim. Daktillash jarayonida asosan barmoqlar ishtirok etishi, zarurat tugilganda , masalan «g», «sh», «t» va boshqa harflarni ko‘rsatishda kaftning minimal burish tavsiya etiladi. Daktillashda kaft bola tomon qaratilishi kerak, kaftni o‘ziga qaratilishi nutqni idrok etilishini qiyinlashtiradi. Tirsak gavdaga yaqinlashtirilib, qimirlamasligi, daktil belgini ko‘rsatib turib, keyingi belgini ko‘rsatishga tayyorlanish kerak. har bir daktil belgi aniq ko‘rsatilishi,shu bilan birga daktil harflar uzilmasdan ravon ko‘rsatilishi talab etiladi. Ta’lim berishning dastlabki bosqichida tez su’atda daktillash daktil nutqni o‘zlashtirilishiga , so‘zdagi har bir tovushni aniq idrok etilishiga to‘sqinlik qiladi. Chunki kichik yoshdagi bolalar so‘zlardagi harflarni to‘laqonli idrok eta olmasdan, balki ular so‘zlar konturini yozuvli kartochkalardan yoki labdan o‘qigandek yaxlit qabul qiladilar. So‘zlar tez daktillanishi oqibatida bolalar global idrok etish bosqichida qolib, so‘zlardagi harflar tarkibini bilib olish sur’ati sekinlashadi. Dastlabki bosqichda bolalar katta kishilar ketidan aniq daktillashi, so‘zlardagi harflarni aniq idrok etishga yordam beradi. Shu sababli mazkur davrda kattalarning daktil nutqi ravon va shu bilan birga biroz sekinlashgan tezlikda bo‘lishi kerak. Agarda bolalar «hayr» ning o‘rniga «Xayn» so‘zini aytishsa, daktillash paytida «R»va «N»harflar aniq daktillanmagandan dalolat beradi. Xuddi shunday «E», «S», «U», «Yu» va boshqa tovushlar almashtirib yuborilishi mumkin. 47

Daktillash sur’ati sekinlashganda ham, harflar uzilmasdan ravon ifodalanishi kerak. Bolalarga daktil nutq bilan murojaat etish chog‘ida bolalardan kattalar ketidan daktillash talab etiladi. Bundan tashqari, gaplarda daktil nutqning ifodali bo‘lishiga erishish, so‘zlar o‘rtasida, vergul va nuqtalardan keyin to‘xtalish, vergul va nuqtadan avval kelgan harflarga urgu berib daktillash talab etiladi. So‘z birikmalari va gaplar o‘rtasida ham pauzalar qilinadi So‘roq gapning ohirida havoda so‘roq belgisi chiziladi va yuz mimikasida ham so‘roq ifodalanadi. Nutqning aniq ravshan bo‘lishini ta’minlab, bolalardan ham to‘g‘ri daktillashni, so‘zlardagi qo‘shimchalarini aniq ifodalashni talab etish, yo‘l qo‘yilgan hatolarni darhol to‘rrilash, ya’ni so‘zni qaytadan to‘g‘ri daktillanishiga erishish zarur. Bolalarda to‘g‘ri daktillash malakalarini shakllantirish uchun pedagog barmoqlarning to‘gri holatini ko‘rsatadi. Bolalar noto‘rri daktillagan chogida, namuna yana bir bor ko‘rsatiladi va hatolar to‘grilanadi. Vaqti bilan ushbu maqsadda «Daktilologiya» jadvalidan foydalaniladi. Bolalar jadvaldagi daktil belgini barmoq belgilari bilan solishtirishga o‘rganishi bilan, qiyinchiliklarga duch kelganida jadvaldan foydalanishga o‘rgatiladi. Shunday qilib, daktil nutqdan foydalanishga o‘rgatishni quyidagi tartibda tashkil etish tavsiya etiladi: 1.Tayyorlov davridagi taqlid qilishga oid mashqlarga daktil belgilarning elementlarini, so‘ng daktil belgilarni kiritish tavsiya etiladi. Bunda daktil belgi harfni ko‘rsatmasdan turib beriladi. Ya’ni bolalar daktil belgilarni idrok etishga va ifodalashga o‘rganib, daktillashga tayyorlanib boradilar. 2. Daktil harflarni taqlid asosida ifodalashga o‘rganishi bilan bolalar bilan jadvalda harflar bilan birga berilgan daktil belgilarni ko‘rsatishga oid mashqlar olib boriladi. Bu davrga qadar guruhda daktil belgilar ko‘rsatilgan jadval ilib qo‘yiladi. Jadval asosida bolalar daktil belgi va harflarni taqqoslaydilar. Muloqotda daktil shaklidagi (ber, ol, ma, yana, bo‘ldi kabi) qisqa so‘zlardan foydalaniladi, bolalar esa bu so‘zlarni pedagog ketidan takrorlab daktillaydi. Bolalar pedagog ketidan takroran daktillab, muloqotda so‘zlardan foydalanishni, kunda ishlatiladigan 48

$so‘zlar ma’nosini bilib olishni, nutqiy muloqotga dastlabki qadam qo‘yishni o‘rganadilar. 3. Daktil o‘qishni mashq qildirish uchun yozuvli kartochkalardan foydalaniladi. Daktilni yaxshi o‘zlashtirmagan bolalar yoniga bosma harflar yozilgan qirqma daktil belgili alifbodan foydalanish tavsiya etiladi. 4. Bolalarda muayyan so‘z zahirasi to‘planganda, buyumlar va xatti- harakatlarni mustaqil ravishda nomlash bo‘yicha o‘yin-mashqlar olib borish maqsadga muvofiqdir. 5. Ta’limning birinchi-ikkinchi yillarida yozuvli kartochkalarni o‘qish va so‘zlarni mustaqil talaffuz etish chogida bolalar daktillashi mumkin. Ta’limning uchinichi yilida, agarda so‘zlar hali yaxshi o‘zlashtirilmagan bo‘lsa, daktillashga o‘tish mumkin bo‘ladi. Yaxshi o‘zlashtirilgan so‘zlarni daktillamasdan gapirishga maxsus o‘rgatib borish, muloqotda ham daktillamasdan gapirilishiga erishish maqsadga muvofiqdir. Daktil nutqqa o‘rgatish to‘gri tashkil etilsa, uch yoshli bolalar ikki oy muddatda, ikki yoshli bolalar 5-6 oy davomida o‘zlashtirilishini N.A.Moreva tomonidan olib borilgan tadqiqotlar ko‘rsatdi. \ Ayrim hollarda so‘zni yozuvli kartochkada ko‘rsatib berish o‘rniga birdaniga uni daktillashga o‘tiladi.Yozma nutqni egallash deganda, yozma matnni tushunish va o‘z fikrlarini yozma ravishda bayon etishni tushuniladi. yozma nutq egallanishi uchun yozish va o‘qish texnikasini o‘zlashtirishi kifoya emas. Yozma nutq orzaki nutqdan tuzilishi, funksiyasi, ishlatilishi jihatdan farq qiladigan nutq hisoblanadi. L.S.Vigotskiy yozma nutqninig tuzilishi va sintaksisi ogzaki nutqning tuzilishiga nisbatan mukammalroq va kengaytirilganroq ekanligini e’tirof etib, hatto eshituvchi bolalar uchun ham yozma nutqni egallash qiyin ekanligini ko‘rsatgan. yozma ravishda bayon etilgan matnni idrok etishda imo-ishora, ohang, muayyan vaziyatning mavjudligi kabi ogzaki nutqning yordamchi vositalardan foydalanish imkoniyati bo‘lmaydi, uni tushunish uchun ixtiyoriy diqqatni jamlash, bilish jarayonlarini kuchaytirish talab etiladi. Bundan tashqari, yozma nutqning yozilishi va taalaffuzi o‘rtasidagi farq ham yozma nutqni tushunishda muayyan qiyinchiliklarni turdiradi. 49$